Осы жерде гана біз адамды адам деп багалап, онын жандуниесін, психологиясын, санасын заттікі немесе акшанікі деп емес, адамдікі деп алып карай аламыз. Ал сонда букіл адам, байлык, адамдар арасындагы карым-катынастар біздін коз алдымызда акшага айналып, букіл елді зарлатып, азап шеккізіп жатканда, біз бул омірді кандай гылыммен алып караймыз? Киялымен гана омір суретін, оздерінін омірлерінін неліктен булініп жатканынын карапайым себептерін де білмейтін батыстагылардын санасымен бе? Адам дуниенін кунымен аныкталмайтын, сырткы байлыкпен олшенбейтін, еш тендеусіз жан иесі. Онын тарихи дамудагы адамдык кана олшемі бар. Біз осыган келеміз. Казіргі кезде олардын бар ойлау тасілдері, бар санасы, дал біздегі сиякты теріс айналу устінде. Ал теріс айналган сананы кайтадан он айналдыру - рухтын оз озінен журетін дамуы емес, шындыкпен гана бірге журетін сана. Шындык тонкерілсе, сана да тонкеріліп теріс айналады, ал шындык ыдыраса, онда сана да ыдырайды, ягни теріс айналып, омірмен жауласады. Болмай бара жатса тіпті коштасады да. Ал казіргі кезенде оз омірлерімен гана коштасканды койып, олар озімен бірге коп адамдардын жанын да алып кетіп жатыр. Сойтіп бул теріс айналган дуниеде террор тартіпке айналып барады.
Сонымен адамга каратай бет буру деген соз – алдымен акшага каратай бет буру дегенді білдіреді. Бул дегеніміз адамнын санасында, психологиясында, акыл-ойында жане соларды оз алдына алып зерттейтін гылым салаларында дал казір осы шындыктан тыс бізді кызыктыратын жане бізді омірдін шиеленіскен кайшылыктарынан шыгаруга себеп болатын, біз білмейтін купия-сыр да, жасырын жаткан куш те жок деген соз. Бул жердегі адамнын ойы, осы уакка шейінгі дамып жетілген ойлау тасілі, акылы, сана-сезімі, рухы, барлыгы, кайта, осы шындыкка каратай бурылып, когамды жане адамды онын колындагы акшамен байланыстырып алып карау болады. Адамнын акшадан тыс жерде ешкандай да іс-арекеті жок жане болуы мумкін де емес. Акшан болмаса уйіннен де аттап шыкпайсын, суйгенінмен де коштаса бер. Ал егер копшілік колдамаса, сенін миындагы бар білімін осы жерде тукке де турмайды.Онда сенін бар білімдерін де бос киял болады. Сондыктан бул омір осы білім адамдарды кайта біріктіргенде гана озгереді, ягни білім козгаушы кушке айналганда гана. Ал, біз жагарыда айткандай, біздін ойлау кабілітіміз бен біліміміз алі калыптасу кезенінде гана журсе, онда біз сол кажеттілікті гана сезінер едік. Онда окуга, білім алуга умтылган болар едік. Онда білім жарысынын денгейінде журген болар едін. Ал казіргілер білімдерін акшага сатып алады. Ал бізде бул да токтап, жандары акшага айналган адамдар акшанын негізінде жан багып, кун корудін денгейіне байланган. Ал мундай адамдарга білімнін кажеті жок, гылымнын жа кажеті шамалы.
Ендігі жерде білім булагы аркім ушін ашылуы керек, ол ушін ар адам озінін осы уакка шейін калыптаскан ойлау кабілетін козгалыска келтіруі керек. Сол ойды козгап, кимылга кетіру – мына менін кітабымнын баскы кызметі.
Акшанын оз озінен кунсызданып жойылуынын негізінде когамдагы букіл мадениет салалары гана емес, сонымен бірге баска жактары да ыдырап жатыр. Сонымен бірге біздін санамыз да ыдырауда, осы уакка шейін алган біліміміз де ыдырауда. Егер осы уакытка шейін тарихи дамудагы білім булагы осы біздін омірімізге біздін козімізді ашудын орнына козсіз сокыр жандарга айналдырып жатса, онда ондай білімнін кажеті не? Сонда кешегі куні омір сурген адамдар бізді бугінгі кунге уйретіп, ертенгі кунге де козімізді аша ма? Акшанын кушімен біз, мысалы, озімізді озіміз емдеуге кошіп жатырмыз, озімізді озіміз коргаймыз, оз жанымызды озіміз багып, койша бытырап кетіп жатырмыз. Жакын арада сонын кесірінен біздін ул-кыздарымыз да білім алудан калулары да ыктимал, егер оз бетімізбен окуга уйренбесек. Ал гылымга келсек, ол бізде казір елес турінде гана калган. Ол кешегі социализм кезенін гана еске тусіреді. Олар керісінше, бурынгы когам санасынан казір адамнын санасына, адамнын психологиясына, адамнын дуниетанымына айналу устінде. Бул ендігі жерде ар адамнын санасы, ягни копшіліктін санасы. Солай болганнан кейін мемлекеттін де бул жерде, ягни «ар адамнын санасынын дамуында» жумысы жок. Демек, казіргі кезендегі гылыми сана ешкандай да дагдарыска ушыраган жок, ол когамдык сананын ыдырау барысында адам санасына айналу устінде, ягни когамдык сана ретінде ыдырау устінде. Демек дагдарыстын тупкілікті мані де осында жатыр. Ал Батыстын айтатын олендері – алі баягынын ауендері. Ескі когамнын санасы енді адамнын адамдык санасы болып кана туады.
Будан жасалынатын кортынды – саяси-экономикалык формациянын политикалык формация аркылы адам когамына айналуы. Капитализм – сонгы саяси-экономикалык формация. Бул жердегі мемлекеттін кызметінін каншалыкты манызды екенін осыдан карап білуге болады. Мемлекет осы процессті кадагалаушы куш. Калай болган кунде де мемлекет осы азаматтар когамын аман-сау куйінде устап турып, онын дамуын баскарып отырады. Бул жерде біздін коретініміз акшага тауелді адамдар болган сон, олар тек кана акша аркылы гана баскарылады (манипулировать деньгами как с экономическим рычагом). Адамнын акшанын кулы болып калыптасуынын мані де осында жатыр (акшанын кулына айналган адамдарды акша иелері калаган жагына бура алады. Сол сиякты акшанын кулдыгына кірген елді де акшага ие елдер калаган жактарына бура алады). Демек адамнын экономикалык санасынын акша санасына ауысуынын мані де осында. Ал бул сана акша карым-катнасынын бірте-бірте адамдар арасындагы адамдык байланыстарга ауысыуынын кушімен озгереді. Муны біз жогарыда алып карадык. Ал акша оз-озінен санасыз турде жойыла ма жок алде саналы турде жойла ма, бул адамдар арасында адамдык карым-катынастарды жане адамдык сананы тугызады. Калай болган кунде де.
Алайда бул тарихи дамып жаткан процесс баскарылып, саналы турде жасалуы тиіс. Міне осы жерде бізге жана сана керек. Біздін болашагымыз – байлыкка кенелу емес, акшасыз негізде саналы турде калыптасатын адам курылымы. Ал осы уакка шейін адамдар жасаган байлык ешкашан да жойылып кетпейді. Онын дамуы да шексіз. Ойткені ол байлык – жогары денгейде дамыган технология. Бул екінші жагынан адамнын ойлау тасілі, онын тапкырлыгы, ойынын ушкырлыгы. Адам ойы когам денгейінен улкен белсенділікке жеткен. Жасалынган технологияга негізделген когам ондірісі токтап, токырауда онім бермеуі мумкін. Осы жагдайда талай адамдардын аштан немесе аурудан кырылулары да мумкін. Бірак айткан когамнын жетістіктері жане солар аркылы жасалынатын когам байлыгы ешкашан да жогалмайды.
Ал акшанын жойылу жолы біреу-ак: біз оны калаймыз ба жок каламаймыз ба, ол тарихи шыккан тегіне кайта барады. Акша оз озінен жойылып соган барып жогалады. Ал бул дегеніміз, кандай жолмен болса да, акша жасау кайтадан енбекке айналады деген соз, ал енбек енді адамды жан-жакты дамытатын кушке айналады. Бурын енбек тек кана адамды канау куралы гана болган. Сондыктан адамзат тек кана енбекті жане онын даму куштерін жетілдіруді гана ойлаган. Сонымен бірге канау амалдары да оскен. Егер тарихи дамуда адамды адамга айналдырган енбек болса, онда оны тулгага айналдыратын да сол енбек болады. Ал Батыста, оган постсоциалистік кеністіктегі елдерді косканда, шамамен барша журттын 70 пайызы онім беретін когам енбегіне араласпай, акша жасаумен гана айналысады екен, ягни олар ешнарсе ондірмей сан-килы жолдармен байлыкты болісуге гана катысады. Ал бул жагдай тубірінен озгеріп, ар адамды уйымдастырылган когам енбегі камтитын болса, онда молшылыкты адам акылына негізделген технология жасап, ар адамнын енбегі адамнын даму кушіне айналады, ойткені казіргі технологиянын негізінде когамдык енбек бос уакыттын колемін бірнеше есеге осіріп, жекелеген немесе тандаулы гана емес, ар адамнын рухани дамуына кен молынан жол ашады. Мундай когам енбегімен жасалынган бос уакытты Маркс адамнын даму кеністігі деген. Казір бул адамдардын оз еркіне койылган, оз калауымен калыптастырылган, еш уйымдастырылмайтын кеністік. Муны жастарды алмаганнын озінде, коп елдін тентіреп кеткенінен-ак кореміз. Сонда булар не іздеп жур?
Социализм кезінде жумыс уакытын 8 сагаттан томен тусіре алмаган, ойткені ондіріске араласпайтын адамдардын, ягни «ой» адамдарынын саны унемі осіп отырган. Сойтіп «білімділер» мен «білімсіздердін», «акжагалылар» мен жумысшылардын, кала мен ауылдын арасындагы айырмашылыктары осіп, шешілмейтін карама-кайшылыкка айналган. Акыры кала ауылды жутатып, ал каланын токтаусыз дамуы адамдарды жоятын мекенге айналган. Жетпіс пайыз адамнын когам ондірісне араласпай, акша аркылы тек кана болісуге катысатыны, когамда жасалынган адам даму кеністігінін бір жагынан кандай колемге жеткенін корсетсе, екіншіден осы токтаусыз дамып отырган багыттын басым копшілік ушін білім алуга жолды тарылтканын білдіреді. Бул аздаган гана адамдардын копшілік ушін, ягни когам ушін «ойлауын» гана білдіреді. Демек арнайы гана адамдар гана ойлана алады да, калгандары соларга карап, барлыгын солардан кутеді. Казірге шейін бул тарихи калыптаскан багыт алі озінін кушін сактап келеді. Бірак оз алдына койылган адамдар оз бетінше ойлануга уйренуде. Муны біз кордік.
Бул жерде сол кездін озінде-ак «жалакынын» гана проблемасын емес, «бос уакыттын» проблемасын да шешу керек болган. Егер ар адамды камтыган енбек осыган багытталып, алеуметтік курылым осыган беімделіп, аркімге бос уакытты дурыс пайдаланудын манін ашпаса, онда байлыктын да, «жогаргы жалакынын» да еш магынасы болмай, адам тутыну, ішіп-жеу, мейрамдау денгейінен ешкашан да шыкпай, шынында да оз озінен азып-тозып жойылады. Оздеріне 300 мын доллардан астам жалакы жасап алган адамдар жайында ангіме болган. Бірак бул аяксыз калган. Одан осы уакытка шейін ешкандай кортынды жасалынган жок. Ондіріс жане тутыну салалары гана емес, сонымен катар «даму кеністігін» уйымдастыру улкен алеуметтік маселеге айналады. Адамдык проблеманы шешу – міне осында жатыр. Ал егер адамдардын барі кенкелес, олардын бар армандары «акша» немесе «жалакы» десек, онда біз адамнын ішкі кажеттілігіне унілмегеніміз. Ал ішкі, ягни адам дамуынын кажеттілігін тугызган, «рыночная экономика». Келіссеніз де, келіспесеніз де сол. Сонын аркасында казір бос адамдардын саны осіп, осы букіл когамды туншыктырып жойуга айналган. Ал осы бос уакытты адам даму кажеттілігінен уйымдастырганда туатын адамнын озіндік даму багыты не байлыкка кенелгеннен, не жокшылыктан осы уакытка шейін корінген жок, ал кайшылык терендеуде.
Жогаргы сатыдагы адам когамынын бірден-бір ерекшелігі, демек, осы кеністікті уйымдастырып, адамнын жан-жакты дамуынын жагдайын саналы турде жасау. Бул осыдан барып кана дуниенін емес, адамнын камын жейтін когам болып, озі адамдар аркылы дамитын болады. Казіргі кезендегі адамдарга карасты козкарас «бос» уакыттын проблемасы турмак, енбекпен камту маселелерін де, «жалакыны да» адамдардын оз алдына койган. Ал оз беттерінше бытырап журген адамдар бул проблемаларды шешіп, мадениетті жане тартіпті жандар болады деген бос киялга айналса да, казір муны ойлап жаткан ешкім жок. Міне адамды озіне мыктап байлап тастаган акшанын кремет куші кандай!
Ал адамзаттын дамуында дал казір баска проблема жок. Калай болган кунде де ар адам оз озіне ие болып, озін озі билеуі керек. Сойтіп ол оз бетімен дамитын жагдайга келуі керек. Казіргі техниканын, технологиянын, кибернетиканын, галамтордын дамуы жетіп турган кезенде аркімнін сауаты мен білімінін осуінін когамнын білім беру салаларына (университеттер т. с. с.) карауы –жойылатын элиталык багытты гана корсетіп, оз аягына алі турып улгірмеген адамнын оз алдына даму багытын байкатпайды. Казіргі когамнын дамуы осы дамуды ар адамнын дамуына айналдыратын толык мумкіншіліктер жасаган. Акшанын негізінде бул омір теріс айналып журіп, адамды да теріс айналган санамен озінін артына салып, азгындатып, тентіреткен.
Ал егер мундай адам дамуынын кажеттілігі жетілмесе, онда адамдар азып-тозбас еді, онда адамнын омірінін магнасы ішіп-жеудін жане мейрамдаудын рахатымен канагаттандырылган болар еді. Жане адамдар сол ушін енбек етуден тартынбас еді. Ал тойымсыздык, куныгу, ашкарактык, суктану, тіпті коре алмау тагы сол сияктылар біздін заманда баска магнаны білдіреді. Бул адамнын санасымен баскарылатын этикалык тусініктер емес, адам дамуынын ішкі жане сырткы проблемалары. Адам тургысынан олар – булдіруші куштер гана. Онын барі адамды казіргі кезенде ешнарсенін канагаттандырмайтынын жане онын казіргі омірдін формасымен наразы екенін гана білдіретін танылмаган ішкі куштер. Жандуниесімен болашакка дайындалган адам сокыр сезім гана иесі болып, куйреп жаткан ескі дуниенін кай жагымен болса да канагат табуы мумкін емес. Ал «бул дуние» - адамдар, олардын оз ара карым катынастары, оларды козгайтын омірге куштарлыктары. Омірге алдымен карама-кайшылыкка келетін адамдардын ішіндегі момындары, жуастары емес, ен белсенділері, пысыктары екен. Жане сонымен катар жастар.
Омірмен наразы болу, оз алдына алып караганда - бос соз. Ол тек кана адамдар арасындагы карым-катынастардын шиеленісуінен гана туады жане корінеді. Жане сонымен катар адам мен мемлекет арасындагы шиеленісуді білдіреді. Адамдар арасындагы карым-катынастарынын акшага айналуынан туган пайда коз карасы бурынгы туракты болган адамдык байланыстардын барін ыдыратып, адамдарды бір біріне карама-карсы койган. Бул жерде улкен-кіші, айел-еркек, сый-курмет, суйіспеншілік, достык жане сол сиякты тагы баска жакындыкты білдіретін жылулык сезімдер жогалып, адамдардын бір бірін жактырмауы, кызгануы, жек коруі, ботендігі, жаттыгы, осындай бурын іштей гана сакталатын суык сезімдер сыртка теуіп, оз алдына осіп орбіген. Сойтіп акшага айналган карым-катынастар омірмен наразылыкты кушейткен. Бул кездейсок туган курылым адамдардын омірін бітпес куреске айналдырып, ар адамды жалгыздыкка, бакытсыздыкка ушыратады. Бул жерде мен карілерді айтпай-ак кояйын, наразылык толыгымен жастарды камтыган. Жастардын іс-арекетінен корінетін катыгездікті бурынгы урпактар білмеген, айелдердін аяусыздыгын жане олардын акшага куныгуын бурынгы еркектер кормеген. Акшага айналган омірдін каншалыкты ускынсыз турге айналганын сан-килы кылмыстын турлерінін токтаусыз осуі жаксы суреттейді. Біздін замандагы екіжуздікті, ашыктан-ашык билік пен байлыкка таласуды жане ар адамнын кара басынын игілігіне умтылуынын копшілікке ашыктан-ашык карама-карсы туруын откен заманнын адамдары тусінде де кормеген. Совет укіметінде де мунын барі жасырын болган.
Осынын барі омірдін акшанын негізінде бузылуынын коріністері. Бул теріс айналган омірдін турі. Бул осы негізде енді бурынгы калпына кайта келмейтін біткен омірдін сипаты. Бул жерде адамнын санасына немесе еркіне тауелді ешнарсе де жок, барі когамнын ыдырау кажеттілігінен туган кубылыстар. Бул жерде сондыктан тек кана бул омірді танып біліп, саналы турде озгертуден баска жол жок. Айтпесе адамнын тойымсыздыгы бул дуниені жутады. Бул дегеніміз миллиондаган адамдар миллиардерлер мен миллионерлердін курбанына айналып, кияметтен оте алмай, кыл копірден шетінен ушады деген соз.