Бізге революция керек пе?
Бул жерде мына жагдайды анык тусіну керек. Социализм ар адамга бак, даулет жасаймыз деген, ал Батыс болса ар адамды «байытамыз» деді. Сонда бул дамудын акыры осы ма? Бул когамнын экономикалык козкарасы гана. Ал шындыгында, диалектикалык дамуда, осынын барі бірін бірі жойып, олардын орнына дамудын жана турі келеді. Демек капитализмді сипаттайтын тусініктердін барі жойылып, олардын орнына жана заманга сай жана тусініктер калыптасады. Демек бугін біреудін басына барып конып, ертен оны тастап, баска біреудін басына ауысып, біреулерді аяк астынан бакытсыз кылып, екінші біреулерді кутпеген жерден «бакытка болеу», мунын барі капитализмге тан экономикалык козкарастын устемдігі. Ар адамнын еркін жане жан-жакты дамуы – бул жана тусінік. Муны философтар жаксы біледі. Мен мынандай бір мысал келтірейін.
Совет укіметі кезінде бір сут фермасында, малдын басына каратай, жуз адам жумыс істеген дейік. Ал агылшындарда дал сондай фермада ары кеткенде он-ак адам жумыс істеген. Біріншісінде баскаратын адамдардын саны жумыс істейтіндердін санынан коп болган, біреулер біреулер ушін ойлаган. Ал екіншіде мундай баскару турі жок. Аркім озі ушін озі ойланган. Біріншісінде енбек адамдардын кара кушіне негізделсе, екіншісінде техникага негізделген. Бірінші енбектін тасілінде баскаратын адамдардын саны осіп, «ой жумысымен» омір суретіндер кобейген. Сонда когамдагы оны жан-жакты дамытуга жумсалатын кор осыларды асырауга жусалып, техникалык дамуга каражат жетпеген. Ал агылшындарда барі керісінше калыптаскан. Бул нені білдіреді? Бізде когамнын экономикалык дамуынын мемлекет аркылы тежелгенін, ал агылшындарда – онын толыгымен дамыганын. Совет укіметі кулаганнан кейін, тек мемлекеттін колдауымен дамып отырган «ойлау жуйесі» оз алдына койылып, мемлекеттін назарынан тыс калды.
Мемлекетті сынга алу міне осы жерден басталады. Ал омірдін барі, агылшындардын тасіліне бейімделем деп, мулдем жайылып, шашылып кетті. Бул жерде бір-ак жол бар: адамдардын ойлануы. Букіл совет укіметінін дамуы мен кулауынын озі осыган алып келіп тіреп тур. Бул кагиданын мазмуны мынада: ар адам озі ойлансын. Сонан осы ойлана алатын адамдар біріксін. Сойтіп оз калаулары бойынша оз омірлерін барлыгы ойланып калыптастырсын. Сойтіп жалпыга бірдей тартіп ті когам курсын. Сонда казіргі мадениетті адамдардын милары осыган жетпей ме? Жетеді. Буган жол барлык жагына ашык. Жол адамдарга тек кана кара басынын камы ушін гана омір суру ушін жабылган. Ал бірігіп омір сурем дегендерге жол кен-млдынан ашым№ Ешкандай алдау-арбауда буган жол жауып турган жок.
Біз жогарыда айткан батыс ойшылдарынын дуниені козгайтын «акыл», «ой» дегені осыдан басталып, омірдін негізінде жататын болады. Демек бул жагынан олар болашакты дурыс болжаган. Ал осы уакытка шейінгі даму тек кана экономикалык зандарга гана багынып, адам тургысынан козсіз журген даму болса, онда келесі даму адам тургысына кошеді. Демек козі ашылган адам гана, букіл осы уакка шейінгі онын устінен тоніп турган когам омірін озіне каратып кайтадан курады. Сойтіп барып кана тек кана саналы адамдар гана адам когамын калыптастырады. Ал осы жерге «революция» керек пе жок па, біз енді осыны алып карап корейін.
Ал енді жогарыдыгы айткандарды саяси-алеуметтік жагдайлармен байланыстырып алып корейік. Мундагы оте-моте манызды жагдайдын бірі, ел арасындагы туатын наразылык болып тур. Коптеген адамдар жагдайдын киындап, шиеленісуіне байланысты, ел арасында саяси-алеуметтік козгалыс тууы ыктимал деген болжамдарды айтады. Осыган коптеген адамдар уміт артып, тонкерілістін болуын ансауда. Мен бул жагынан тек оз пікірімді гана айтамын. Басынан ашып айтайын, когамда козгалыс болмаса, ойлауда да козгалыс болмайды. Когамдагы токырау – ойдын да токырауы. Бірак казіргі омірдін козгалысы барін сана мен акылга алып келіп тіреп тур. Біз ар баскан кадамымызды ойланып жасауымыз керек. Сол себептен, кандай козгалыс болса да, ол саналы турге кошуі тиіс. Болмаса барі тартіпсіз козгалыска айналып, кантогіске алып келеді. Алдымен жалпы, философия тургыны карастырып алайык.
Егер теренде жаткан философиялык козкараспен алып карайтын болсак, онда казіргі кезеннін дамуы объективті турде ар адамнын ішкі жандуниесін, рухын болашак барысына дайындауда. Бул процесске карапайым халык артурлі карайды жане артурлі бага береді. Жане сонымен катар муны артурлі кабылдап угынады. Бул бізді кызыктырмайды. «Революцияны» біз философиялык тургыдан гана тусіне аламыз. Онын мані мынада.
Жалпы алып караганда біз ішкі даму мен сырткы дамуды бір бірінен ажыратып, аркайсысын оз алдына алып карай аламыз. Казіргі кезенге кажеттілік болып келетін сырткы даму емес, ішкі даму. Сондыктан дамудын экономикалык, алеуметтік, саяси жане мадени турлері тежеліп, кулдырау барысындагы когамдык кысымдыктар аркылы ар адамнын жандуниесі, ойлау кабілеті жане киялы дамуда. Осыдан барып бытырап бастары бірікпей журген адамдардын аркайсысы жанын салып оз кунін озі коріп, озі ушін гана куресуде. Бул біреу ойлап тауып арнайы орнаткан жагдай емес, объективті агымнын біздін санамыздан тыс калыптасу барысы. Осы козгалыс сырткы дамуды тежеу аркылы тубінде ішкі дамуды алга шыгарады. Сойтіп сырткы дуниемен бірге дамитын сананын турін адамдык, ягни рухани санага айналдырады. Ал бул жерде бізді алда кутіп турган, омірді тубегейлі озгертіп, казіргі теріс айналган сананы он айналдыратын бірак революция бар. Ол санада, ойлау тасілінде журетін рухани тонкеріліс. Ягни бул дуниені дурыс тусіну. Тарихи дамуда ешкашанда саяси тонкеріліс алдымен болган жок. Ол курделі экономикалык жане рухани тонкерілістердін натижесінде гана болады. Ескі омірдін турінін кажеттілігінін таусылганын аркім сезінеді. Бул оз жагынан адамда наразылыкты кушейтеді. Сойтіп адамдар сокыр сезіммен бул когамнан оздері кашады. Осы кезде гана кандай болмасын когам іштей ыдырайды. Сойтіп барып кана кул илену заманы немесе феодалдык даму кезені іштей іріп барып куйреген. Сонан барып кана саяси тонкерілістер орын алган. Ал бізде іріп, ыдырап жаткан - экономика жане осы уакытка шейін калыптаскан когамнын саяси жане мадени карым-катынастары. Бул жерде бірін бірі женетін ешкандай таптар катынасы жок. Бул тек бытырап журген адамдар. Бул жердегі осыдан барып кортындайтын баскы угым мынада. Азаматтар мен олардын мемлекеті арасындагы карым-катынас тулга мен когамнын арасындагы байланысты білдіреді. Ал тулга мемлекетпен куресіп, оны озгерте алады деген бос киял. Мен жогарыда айтканмын, мемлекет – осы азаматтардын мемлекеті. Ол тартіпті кадагалап, осы когамды аман-сау устап туратын куш. Бул жерде бірак зандылык жумыс істейді: адамдардын кулдыраудын негізінде азып-тозуы жане олардын озара кырлысуы. Ал бул кырлысуды революция деп тусінетін болсак, онда біз дуниені тен болісуге келеміз деген утопиялык оймен шектелеміз. Онда акшаны, жерді, бар байлыкты елдердін баріне кайтадан тен боліп беру керек болады. Ал омірдін негізінде жаткан акша озінін ісін ары каратай жалгастырып, айткан жолмен «тенескен» адамдарды кайтадан баз калпына алып келеді. Сойтіп дуние ушін елдер кырлыса береді.
Тарихта ондай жагдайлар тек кана басы біріккен, ынтымактаскан, ауыз бірліктері болып, барлыгы бір максатка умтылган адамдардын, ягни таптардын арасында гана болган. Бул таптар арасындагы куресті корсетеді. Ал орта гасырларда ондай козгалыстар тек кана булдіруші, киратушы куштер ретінде гана дамып, айуандык, зорлык-зомбылыкпен карсыласуды гана білдірген. Казіргі кезенде де адамдар арасында айуандык, зорлык-зомбылык кобеюде, мемлекет пен азаматтар арасындагы наразылык та осуде. Бірак мунын барі таптык карым-катынас емес, адамдар арасындагы акшадан туган кайшылыктар. Бул жерде адамдардын бір бірімен кырлысуы гана оседі жане ондай кырлысу улгаюы да мумкін. Ондай куштер орта гасырда тек кана феодалдык когамдардын негізін шайкап, кайта олардын ныгаюына, устемдік таптардын куштерін жумылдыруына алып келген. Онын барі санасыз, сокыр гана козгалыстар болган. Ал шындыгында феодалдык когам іштей ыдырап барып жойылган. Феодалдык карым-катынастардын тозыгы абден жеткен кезде гана сол когамнын ішінде калыптаскан буржуазиялык таптар тонкеріліс аркылы билікке келіп, когам дамуын капиталистік жолга салган.
Ал біздін жагдайымызда калай болмак, революцияны не ушін жасаулары керек? Мемлекетті немесе мемлекет басында отырган адамдарды жонге салу ушін бе? Жок алде миллиардерлер мен миллионерлерден акшаларын тартып алып, барлык халыкка тендей боліп беру ушін бе? Мунын ешкандай да кисыны жок. Біздін заманда ол билікті бір адамнан алып екінші біреуге беру гана болып, тубегейлі озгерістерге алып келмей, ретсіздікті улгайтады. Ойткені баскы маселе бул жерде адамдардын ойлауынан тыс турады. Оны казіргі омірдін озі анык корсетіп тур. Постсоциалистік кеністікте орын алган ондай «тонкерілістер» осыны булжытпай далелдеп тур. Тіпті шетелдердегі козгалыстар да осыган келіп тіреліп тур.Тарихта бір адам да, екі адам да омірді тубегейлі озгерткен. Алі кунге шейін адамзатты екі процент кана адамдар алга суйрейді екен. Бірак біздін заманда омір кері кеткен сон, оны сол екі-ак процент адам гана тежеп іріткен. Калай болган кунде де казіргі оркениеттін дамып, кемеліне келген кезенінде, кандай болмасын жагдайды кушпен шешпейді, тек кана акылмен гана шешеді. Бул акикат. Бул жерге тек кана саналы козгалыс керек. Мен муны дурыс тусіну ушін бір мысал келтірейін.
Жогарыда мен озімнін шаруашылыгым бар деп мысал ретінде айттым. Маган жумыс істеп журген 30 жумысшы жандарын арен багып жур, ал мен болсам байып жатырмын дедік. Бул жерде «аділетсіздікті» кім шешу керек, мен бе жок алде менін жумысшыларым ба? Мен бул маселені ешкашан да шешпеймін, бул маселені ешкашан да мемлекет те шешпейді. Мемлекет тек осы тартіпті сактап туратын куш. Мені баска бір бай басекеде жыгып, такырга отыргызуы мумкін, бірак менін 30 жумысшым менін байлыгымды тартып алып, оз ара болісіп ала алмайды. Ойткені мен сол мемлекеттін аркасында оз жагдайымды сактап, 30 жумысшыга кожа болып турган адаммын. Сонын аркасында мен жумысшылардын санын жузге де жеткізем, екі жузге де жеткізем. Сойтіп озімнін байлыгымды шексіз осіре берем. Менін басыма бір керемет ой келіп, кундердін-кунінде мен осы жумысшылардын камын жеп, солар ушін жанымды салатын болам деген ой, жай киял гана. Шарль Фурье мен Роберт Оуэн де сойтіп ойлаган. Роберт Оуэн ауелім озі істеген де. Совет укіметі кезінде мемлекет бар жаксылыкты жумысшыларга каратай бурган. Тубі кара басынын камымен омір сурген миллиондаган адамдар бытырап шашылып кетті. Енді міне омір солардын барін оз алдарына койып, кундерінді калай корсендер солай коріндер деген жагдайга койды. Солардын ішінен шыккак неше турлі пысык, талаптылар акшага ие болды, ал акша жасай алмагандар маган келіп жалданды. Бул осындай тіршілік етудін амалы болып калыптасты.
Бул жерде маселені шешетін менін 30 жумысшым гана. Оларга ол ушін бастарын біріктіру керек. Сойтіп олар бір адамдай жумылып оздері кураган когамы ушін жандарын салуы керек. Сонда олардын алдында мен тукке де турмай калам. Бул занды кимыл. Буган казіргі біздін омірдін есігі айкара ашылган. Ол олма, букіл заннын барі бізде осыган каратай жасалынып, бір бірінді тек занды жолдармен, ягни басекеде женіндер делінген. Ал 30 адамнын оз жандарын арен багып, маган карап жургендерінде менін ешкандай кінам жок. Сол сиякты бір де бір миллионерді немесе миллиордерді кіналауга біздін ешкандай правамыз жок. Олардын барлыгы казіргі заманнын занымен омір суріп журген адамдар. Олар соншалыкты байлыктын иелері болганнан кейін, оны калай жумсаса да оз еріктері біледі. Менін сана-сезімімде озінен озі, осы объективті тартіпті елемей, ешкандай да адамшылык ой тумайды, тіпті туган куннін озінде де мен оны ешкандай да жузеге асыра алмаймын. Буган тек кана рухани тонкеріліс керек. Міне революциянын мані кайда жатыр.
Осыган талай-талай киыншылыктар аркылы, талай кантогістер аркылы адамзаттын дамуы арен-арен дегенде жеткен. Ал егер алда-жалда ондай жагдайлар, яни буліктер болатын болса, ол ешкандай да он натиже бермейтін кирату куші гана болады. Ал мундай жагдайлар жіберілген улкен саяси кателіктердін, алеуметтік жауапсыздыктардын салдарынан гана туады. Содыктан бул жерде алды-артына карай білетін, жумыс істейтін, ыкшамды жане сонымен катар букіл когамды камти алатын икемді мемлекет куші керек. Мунын барі біздін Казакстандагы устанган ішкі саясаттын дурыстыгын корсетіп отыр. Бул біздін елде мемлекеттін басынан халыкка каратай багытталган саясаты. Бул жерде Казакстаннын Ел басы Нурсултан Назарбаевтын да кызметінін зор екені байкалады. Когамнын адамга каратай бет буруы – зандылык. Тубінде тек кана мемлекетті соган бейімдеп он натижеге кол жеткізуге болады. Бул Какстаннын казіргі дамуынын бірден-бір ерекшелігі.
Ал бул жерде ендігі керегі – дурыс тусінік жане соган сайкес дурыс идеология. Казіргі кезде когамнын дамуын дурыс сипаттайтын угымдар жок. Опозициянын озі «рыночная экономиканын» шырмауында журіп, осы уакытка шейін біздін омірдін нактылы негізіне, ягни акша карым-катынастарына, алі кунге шейін сыни козкарас калыптастырган жок. «Демократия» деген бізде жай уранга айналган. Ал кешегі кунді жокка шыгарган теріс айналган санамен біз шынында да копке бармаймыз, ойткені бугінгі куннін шенберінен шыга алмай, бір орнымызда шыр айналамыз да журеміз. Ал біз осылай айналып жургелі каншама уакыт болды? Осыны есептейтін болсак, бізді 20 жылдан астам уакыт нарык шыр айналдырыпты. Коммунизмнін шенберінен бізді нарык куткарса, онда нарыктын шенберінен не куткарады? Тек кана сана мен акыл. Тарихи даму барін осыган акеп тіреп тур.
Ал жалпы, казіргі когамнын дамуынын тубегейлі зандылыктарымен алып карайтын болак, онда жогарыдагы айткан наразылыктын алеуметтік козгалыска айналуы, ол ескіден сакталган, экономикалык дамуга гана тан козкарас жане біздін дамуымыздын адам тургысынан алі козсіз журуінін салдары. Болашакка жолды ешкандай куш жауып турган жок. Адамдардын оз беттерінше бірігуіне, куштерін біртутас кылып жумылдыруына жане омір ушін бірігіп куресулеріне ешкандай тау болып турган кедергі жок. Ал барін мемлекеттен кутіп, мемлекет халыкты жарлыкайды деген ой, бізге совет укіметінен мурага алынган багыт. Бул дегеніміз, нарыктын шенберінде ондай куштер жумыс істемейді деген, ойткені акша иелері оздерінен оздері ыдырау процессіне ушырайды. Дагдарыстын екінші кезені – осы ыдыраудын журуі жане удеуі. Муны тек кана сонан кейін кияметпен тенестіруге болады. Бул акшанын оз озінен жойылуы гана. Мысалы укімет басындагы адамдар оз басымен алек болып, бір бірімен керісетін болса, онда билік пен байлыкка таласудын озі мемлекет жуйесін іштей ыдырайды. Бул жерде акша мемлекеттін озін масыл кушке айналдырып, когамды кадагалаушы куштен оны ірітуші кушке айналдырады. Бул жерде бірін бірі женетін таптар жок. Бул тек кана акша иелері жане солардын бір бірімен кырлысуы. Ал біздін омір акшамен олшенетін болган сон, урланган акшалардын орнын халыктар гана жауып, олардын ал-аукаттары томендеуден арылмайды. Ал мунын натижесі немен тынатынын казіргі омірдін озі де анык корсетіп жатыр. Сонда елдер осы кырлысу букіл когамды толыгымен камтыганда гана ойлана ма?
Ал шетелдер, олардын ішінде батыс елдері де, алі экономикалык дамудан шыгып, тулганын дамуынын негізіне толыгымен кошкен жок. Сол себептен экономикалык кайшылыктар ол жактарда оздерінін кушін алі сактап келеді. Сондыктан оларда алеуметтік козгалыстар алі орын алуы мумкін. Бірак калай болган кунде де олар шешуші куштер емес, есткертуші гана куштер. Сондыктан ол жакта да жогарыдагы айткан «кырлысулар» орын алган. Ол жердегі ен улкен куш – адамдардын азгындауы жане озара кырлысуы. Муны кылмыстын кобейуі де далелдейді. Адамдардын осы негізде анга айналып бара жатканы казір баріне де малім жагдай. Муны ланкестік кимылдардын удеуінен-ак коруге болады.
Бул жердегі ен баскы маселе, акшаны жане онын кушін калай багындырып, калай адам игілігіне каратай бурып, ар адамнын дамуына саналы турде пайдалану жолын табу, сол аркылы когамдагы адамга карсы турган ен улкен кушті игеру. Міне мемлекеттін куші осы жерде керек. Акшадан баска букіл алемде дал казіргі кезенде ар адамнын да, когамнын да устінен тоніп турган ешкандай да куш жок жане оны шешетін біз айтканнан баска жол да жок. Бугін бе жок ертен бе, кырылысып жойылуга айналып барып па жок алде акылга келіп пе, осы жолмен, осы жолмен гана адамзат адам когамына отеді. Ал енді мундай козгалысты біреулер «алеуметтік козгалыс» немесе «революция» деп тусінетін болса, онда мунын барі бізге тан шындык аркылы аныкталуы керек.
Мен тагы да мынандай бір мысал келтірейін. Мектепте жумыс істеп балаларды окытатын 50 мугалім сол жерде директор болып істейтін бір адамнын зорлык-зомбылыгынан зардап шегіп жур дейік. Сонда бул кандай жагдай, кушпен бе жок алде акылмен шешілітін бе? Егер кушпен шешілетін болса, онда 50 адам бір адамды казір-ак буындыра салады. Ал 50 адам акылга келсе, онда оз директорын казір-ак жонге сала алады. Бул жерде кырлысудын тукке де керегі жок. Кукыктык когам аркімге озін коргауга да жане оны жабірлеп корлайтындарга да карсы зан жуйелерін жасаган. Ал 50 адам соны пайдалана алмай, бір адамнын талкегімен опык жеп журсе, бул алі адамдардын санасынын осы кукык санадан томендігін гана корсетеді. Бул алі кулдык сананын денгеінен шыкпаган адамдар. Ал демократия оз озінен аспаннан туспейді. Оны мемлекет те жасамайды. Демократиялык курлымга дамыган елдер кейінгі жуз жылдын ішінде токтаусыз курес аркылы гана жеткен
Акша иелерінін ыдырауын біз жан-жакты коріп журміз. Оган далел болатын банклердін куйреуі гана емес, осы уакка шейін ондіріске жене адам тіршілігіне улкен козгаушы куш болып келген акшанын ендігі жеке адамдардын колына тусіп, булдіруші кушке айналганы. Акшасыз калган адамдар немесе акшага куныккан адамдар неге болса да бас тігеді. Бізді бул жерде кызыктыратын «кімде канша бар емес», акшанын кызметінін бірте-бірте озгергені. Бул жеке адамдардын санасы мен еркінен тыс журіп жаткан объективтік процесс. Осы уакытка шейінгі пайда, байлык немесе билік ушін кара басынын камымен омір сурген адамдар енді оз оздерін дуниенін емес, адам тургысынан «мен адаммын» деп ойланулары керек. Бул жердегі бытыраган адамдардын бастарын біріктіріп, олардан улкен карсыласу куш курауы жане олардын мемлекетпен куресуі – бул шындыкка келмейді. Бул таптык мемлекет емес, осы адамдардын оздерінін мемлекеті. Сондыктан «революция» біз ушін зандылык емес. Бірак ол естен шыгаратын да ой емес. Жагдайдын ушыгуынан барін де кутуге болады. Бул жердегі ен баскы кауіп – акша иелерінін оз оздерінен ыдырауы. Буган ешкандай куш карсы тура алмайды. Ал мунын алдын алмаса, акшага негізделген омір оз озінен курдымга кетеді.