МЕМЛЕКЕТТІН ДАГДАРЫС ТУСЫНДАГЫ КЫЗМЕТІ
Бул жерде алдымен акшанын сырын ашып, соган сайкес іс-арекеттер жасау керек. Омір ушін курес те, алга карай журу де, омірге деген куштарлык та – осынын барлыгы уйреншікті жолдарга сыни козкарасты талап етеді. Адамдар арасындагы жаттык, ботендік карым-катынастардын орбуі – бул бытырау процесінін салдары. Ал бул адамнын адамшылык касиетін жогалтып, жабайыга айналуынын бірден-бір далелі. Бул бытырап журген адамдардын санасына тан нарсе емес. Кандай болмасын алеуметтік, саяси немесе экономикалык жагдайларды саналы когамдык куштер гана баскарып озгерте алады. Бул дегеніміз елдердін бастарын біріктіргенде гана пайда болатын куш. Ал казіргі кездегі адамдарды ынтымактастыратын тек кана казіргі жагдайда санасыз дамып жаткан рухани куштер гана, ягни адамдардын омірге деген куштарлыгы. Коркыныш, урей, ажал, осылардын барін батыстын ойшылдары адамдарды, копшілікті козгайтын куш деп алып карайды. Коркыныш, кауіп-катер коп жагдайларда адамдарды біріктіреді. Казіргі кезенде мунын озі копшілікке тан, алейметтік сезімдер. Ал онын барін тугызатын, омірге кауып тонгізіп турган казіргі ыдырау процесстері. Совет укіметі кезінде букіл когам омірін кол астына алган мемлекет, алі кунге шейін осы ыдырауды токтатамыз деп «уаде» беріп келуде. Ал миллиондаган адамдардын назары мемлекетке ауда. Бірак маселенін барі адамдардын оз беттерінше бірігуіне келіп тіреліп тур.
Идеалистік философияда «сана» немесе «акыл» деген тусініктер де козгаушы жане біріктіретін куш болып келеді. Олар алемді жасайтын немесе булдіретін козгаушы куштер болып каралынады. Мунын шындыкпен уласатын жері бар. Кандай болмасын омірді козгайтып ойлар бірінші кезекте адамдардын гана санасында туады, содан барып кана ол басым копшіліктін талабына айналады. Сойтіп когамнын да санасына айналады. Сойтіп барып кана ол когамды немесе ыдырататын, немесе козгайтын кушке айналады. Ал біз карастырып отырган жагдайда, акша адамдардын санасын толыгымен камтып, ыдырату кушіне айналган, бірінші кезекте ол адамдардын оз беттерінше азып-тозуынан корінген. Ал бул жерде мемлекеттін кызметі есептеулі гана. Сондыктан онын осы багыттагы кызметі дурыс ашылуы керек.
Біз озіміздін тарихтын дамуын батыстагы елдерге карап болжап, оны озіміздін даму жолымыз деп тусінгеніміз, экономикалык олшемнен туган ой. Егер бізге Батыстын экономикалык дамуы, ягни жогаргы технологиясы керек болса, біз онын барін озіміз жасамай-ак, шетелдерден-ак алатын едік. Біз компьютерді жане баска техниканы озіміз жасап жаткамыз жок. Бізге барін озімізге жасау міндет емес. Казакстанда совет укіметі кезінде де барін оздері шыгарган жок, бірак барі болган, алайда олар Казакстаннын экономикасын жокка шыгарган жок. Казакстан озінде барды баска елдерге беретін, ал озінде жокты баска елдерден алатын. Мундай алмасу аркашан да болады. Бул когамнын дамуын гана сипаттайтын угым. Сол халыкаралык енбекті болісу адісі бузылып, ол адам тургысынан козсіз кайта курылу устінде. Содан ескінін ыдырауынын озі бізге белгісіз баска бір форманын біздін санамыздан тыс калыптасуы болып келеді. Ал адам тургысынан козсіз калыптасып жаткан омір оз барысымен гана журіп, біздін санамызды біздін еркімізден тыс теріс айналдырады. Осы жерде біз омірдін агымынын біз ойламаган баска бір жакка бара жатканын байкаймыз, бірак онын кайда бара жатканына анык есеп бере алмаган сон, оны адеттегі угымдармен сипаттап, батыс ойларына каратай икемдейміз. Бул туста «модерн», «постмодерн» деген тусініктер бізді камтып алган. Бул мемлекеттін «ойлау тасілі». Мемлекет когамды озгертетін куш емес, оны аман-сау устап туратын куш. Міне бул жердегі онын баскы кызметі.
Сонда калай болган кунде де біз озіміздін дамуымызды осы шеттен келген тусініктер аркылы ашуымыз керек жане соларга икемделуіміз керек. Бул туста біз оздеріміздін ул-кыздарымызды да озімізге тан тусініктерден гана алып караймыз да, оларга не керегін біле алмай, жастардын кайда бара жатканын да тусіне алмаймыз. Біз бул жерде «тарбие» деген созді умытканбыз. Аркім оз алдына озі койылган, не істесе де озі біледі. Осы агым бізді багындырып, аркімнін оз бетінше дамуын зандылыкка айналдырган. Казір жастарды улкендер емес, кайта улкендерді жастар тарбиелейтін болган, еркектерді айелдер тарбиелейтін болган. Бул жерде адамдар арасындагы карым-катынастар гана бар. Олардын барі оз бетінше, оздеріне тан кайшылыктары аркылы даму устінде. Ал казіргі жасалынып жаткан кылмыстын басым копшілігін жастар гана жасайды екен. Демек омірдін коптеген кысымдыктары мен шектеулері алдымен соларды келіп согады. Ал ертенгі кун улкендердін емес, жастардын гана кокейінде уялаган болса керек. Бурынгы урпактан урпакка берілетін, салт ретінде калыптасып келетін дастурлі карым-катынастар казіргі кезенде акшанын билігінін негізінде оздерінін куштерін жойган. Соган байланысты оздеріне кажетті карым-катынастарын адамдар оздері жасайтын болган. Олар да аркімнен акылды, саналылыкты талап ететін жагдайлар. Сонда уйреншікті жолдармен, Батыска карап немесе Шыгыска карап, казіргі кезенде кылмыс жасап жаткан жастардын барін абактыга тыгып жаткан когам, озінін болашагын ертен кай жерден іздейді? Казіргі кезендегі бугінгі уйреншікті омір мен болашактын соктыгысы улкен мен жастын арасындагы болып жаткан тартыс. Егер жеке адамдар буган сыни козкараспен карай алмайтын болса, онда бул когамнын багытын сипаттайтын жагдай емес, жеке адамдардын гана санасында туатын «арпалыс» сезімі гана. Ал когам адамдарды тарбиелейді. Когам адамдарга сана мен багыт береді. Бул жерде жаза да тарбие ретінде колданады. Ал казір жастарды тарбиелеп жаткан акшанын гана кудырет куші. Казіргі жастар – ізденіс устінде жургендер. Оларды суйрелейтін сокыр сезім гана жане казіргі курылымнын олардын ішкі талабына сай келмей, оларды коршаган дуниеге карама-карсы коюында. Ал бул олардын санасына тан нарсе емес, тек кана когамнын гана санасымен баскарылатын жагдай. Жастарды былай койганда, казір улкендердін оздері бул дуниеде еш суйеусіз адасып жургендер. Ал жастарга багыт керек, сана керек. Сол себептен, казіргі уакыттагы когам жагынан жастарга карасты болып жаткан немкурайдылык пен салбырттык – бул оте улкен алеуметтік жане саяси кателік. Сонда болашак ушін кім жауапты?
Біз казір шындыгында аркім оз алдына койылган, еркін азаматтар когамында омір суріп жатырмыз. Мунын озі кажеттілік. Ал бул адамдар бір бірімен негізінде тек кана акша аркылы гана байланыскан. Осыган байланысты бул адамдардын арасында тіпті туыскандык, бауырмалдык карым-катынастары да ыдырап, іру устінде. Осы себептен бул жерде жалгыздык кобейген, жесір-жетімдердін саны осіп, адамдар арасында омірден тунілу, кудер узу оскен. Асіресе бул мазасыздыкка урынган жастардын ішінде коп. Мунын барі адамдарга гана катысты жайлар болганнан кейін, біздін «экономиканы» гана ойлайтын мемлекет омірдін осы жагына коніл болмей, онын барін адамдардын санасымен, еркімен гана байланыстырып, аркімді оз алдына койган. Ал менін бар айткандарым – бул жай гана, оз алдына койылган адамдардын оздері гана шешетін адеттегі жагдайлар гана емес - омірдін ен шиеленіскен саласы, ойткені бул миллиондаган адамдар мен солардын аркайсысынын омірінін казіргі акшанын негіздегі шешілмейтін кайшылыктары. Осынын ішінде жастардын бірін бірі кырып жатканы немесе наркотикке, ішімдікке салынып оз оздерінен курып жаткандары – булардын барі, оз озінен тузеледі деп, еренсіз калдыратын жагдайлар емес. Бул ушін когам гана жауапты. Егер когамнын міндетін мемлекет аткарса, онда мемлекет жауапты. Бул онын устіне тек кана «жазалау» аркылы шешілетін маселе емес екенін біз кордік.
Бул жерде акша булдіруші кушке айналып, адамдарды бір біріне карама-карсы койып, бір бірімен кырлыстыруда. Когамды курдымга алып бара жаткан да осы карым-катынастардын кайшылыктарынын удеуі, аскындауы. Муны жемкорлыктын немесе санкилы кылмыстардын кобейуі-ак аныктан-анык корсетіп тур. Бул жерде козгаушы куш адамнын санасы да, акылы да емес, акша, ягни тарихи калыптаскан когамдык карым-катынас. Мундай когамдык карым-катнасты жеке адамнын санасы емес, когамнын санасы гана баскарып озгерте алады. Ал бул мемлекеттін колдауысыз жане онын баскаруысыз, оз бетінше журетін процесс деп мен ойлай алмаймын. Казіргі батыстын ойшылдары жеке адамнын гана (экзистенциализм, персонализм, фрейдизм т. с. с.) санасынын денгейінде жур. Бул деген адамдардын оздеріне сенім арту деген соз. Сонда миллиондаган адамдар акылга келіп, казіргі капитализмнін курылымын оздеріне карай ынгайлап, акшанын негізінде ынтымакка келіп, аділетті омір курулары керек пе? Бул ойлау тасілі емес, ойлануга алі жетпеген магынасыз киял гана.
Жогарыда айткандай, бул адамдарда бугінгі кунде когамдык сана жойылып, аркім жеке басынын камымен гана калган. Ал бул жерде бізге керек когамдык сана бірігіп, ынтымактаскан адамдарда гана болады. Тек кана осындай адамдар гана белгілі бір жалпыга ортак тартіпке багынып омір суре алады. Казіргі біздін когам жеке адамдардын гана санасына жане солардын омірге деген озімшіл куштарлыгына гана негізделуі де осыдан. Осыдан барып біз оте кауіпті кезенде турмыз.
Арине, дал казір біз адамдар арасында адамдык карым-катынастардын кашан жане калай калыптасатынын алдын ала ашып анык біле алмаймыз, бірак ондай карам-катынастардын акшанын негізінде калыптаспайтыны акикат, ойткені акша барін шатастырып, калын кауымді шырмап, адамдарды бір бірімен тістестіре береді. Бара-бара удайтын да омірдін осы жагы. Шетел капиталы ушін акшанын кулдыгына кірген елдердін игілігі мен берекесі керек емес, акшанын кулдыгынын терендеуі. Бул біреу ойлап тапкан агым емес, когамнын объективті даму багыты. Бул сактап, ары каратай дамытатын тартіп емес, шыгатын тартіп.
Осы омір дал казір біздін коз алдымызда жайылып жатыр. Муны карапайым сана да тусіне алады. Сондыктан бул «кайда барса сонда барсын» деп оз алдына коятын даму агысы емес. Оны саналы турде баскару керек. Бул сондыктан бірінші кезекте сананын проблемасын емес, акшанын проблемасын шешуді талап етеді, ягни когамдык катынастардын. Бул дегеніміз біз адамнын проблемасын адамга, онын санасына карап емес, оны калыптастыратын когамга карап шешеміз деген соз. Бул жагдайды елемеу - Батыстын ойшылдарынын ен баскы кателігі. Психология – жеке адамнын гана санасы, социальная психология - алеуметтік сана. Булар оз озінен біздін омірімізді ешкашан да ашпайды. Жалган омірге жалган гана сана сайкес келеді.
Жогарыда біз мемлекеттін адамдарды толыгымен камтыганын айттык. Бул да адамдарды шырмап алган улкен куш болган. Ал акша одан да улкен куш. Акшанын кулдыгы – тарихи дамудагы адамнын ен сонгы кулдыгы жане онын устіне кулдыктын ен жабайы, соракы турі. Бул кулдыкка кірген кауым одан оз бетінше ешкашанда кутылмайды жане кутылуы мукін де емес. Бул тек кана акшанын мемлекеттін колдауымен, саналы турде ауыздыкталуы аркылы гана журіп, мемлекеттін де тарихтагы ен сонгы кызметіне кіреді. Ал мемлекеттін алдынгы кезендегі букіл адамдарды камтыганы, онын бул жердегі бар жане колданылатын кушін гана корсетіп тур. Сол мемлекеттін кушін ендігі жерде адамдар оздерін осы кулдыктан босатуга жумсаулары керек. Бул адамдардын азаттыгы емес, босануы, рухани бостандык алуы. Акшанын кулдыгынан кутылу – адамнын санасын босату, жандуниесіне ерік беру. Акшага мыктап байланган адам адам тургысынан ойлана алмайды. Жекелеген адамдар одан оз ойымен босанса да, копшілік оган байланып турады. Сойтіп барып кана тарихта адамнын экономикалык дамуы аякталып, рухани даму кезені басталады. Сойтіп ар адам тулга ретінде шексіз дамуга жететін болады.
«Акшанын артына тусіп куалаудын» экономикалык даму емес екеніне біздін козіміз толыгымен жетіп тур. Сонда адамдардын акшанын сонына тусіп, оны тыным таппай куалап жургені кімге керек? Ірі акша иелеріне ме жок алде такырга отырып жутаган карапайым тіршілік иелеріне ме? Адамга, аркімге, дал казір, акшага емес, дуниеге де емес, оз озіне ие болу кана керек. Озінін бар екенін умыткан адамдар гана немесе оз озін білмейтін адамдар гана омірге деген куштарлыкты баска нарселерге айырбастап, когаммен де, адамдармен де жауласады. Акшанын артына тускен адамдар оз елін, оз отанын суйеді дегенге мен сенбеймін. Олар кез келген жагдайларда барлыгын да сатып кетеді. Кашып кетіп жаткан адамдарды караныз.
Бул жерде когам байлыгы, дуние, заттар адам омірінде алгаш рет тарихтагы оздеріне тиісті орнын алып, адамдарды мулдем баскаша козгайтын кушке айналады. Адамдардын оз оздерінен дуниені боліп, онын билігінен кутылуы, дуниені керек етпеуде емес. Казіргі кездегі адамдарды бір біріне карама-карсы койып жауластыратын дуниелер ол кезде оларды кайтадан біріктіретін болады. Сонымен казіргі кездегі адамдардын «игілігі», «багы», «даулеті» деген тусініктер ар адамнын жан-жакты дамуына айналады. Оздерініз ыкыласпен ойлап корініздер, казіргі бастары бірікпей, бытырап, азып-тозып журген адамдар ушін жутау кандай зандылык болса, бастары біріккен адамдар ушін, казіргі технологиянын негізінде, коркею де, баю да сондай зандылык болады. Сонда казіргі топан-судан уркіп журген адамдар шол далаларды суландырып, кураган ку далаларды ну орманга айналдыратын болмай ма? Сонда шынында да акшанын артынан куалайтын куштерін букіл ел оз омірлерін гулдендіруге жумсайтын болмай ма? Ал бул сонда жумак болмай не болады? Бізді осы кезенге алып келіп турган Жаратканнын куші, ал ол кезеннен шыгып, айткан жумакка бару – адамдардын оздерінін бастарын біріктіргендегі туатын ісі. Адамнын нагыз еркіндігі баршанын кушін біртутас кушке айналдырганда гана туады. Ал бытырап журген адамдар жабайыга айналып жойылады. Бул тура Шпенглердін ойлаганы сиякты: адам шыккан тегіне кайтадан барады.