БІЗГЕ «РЕВОЛЮЦИЯ» КЕРЕК ПЕ?
Ал енді жогарыдыгы айткандарды саяси-алеуметтік жагдайлармен байланыстырып алып корейік. Мундагы оте-моте манызды жагдайдын бірі, ел арасындагы туатын наразылык болып тур. Коптеген адамдар жагдайдын киындап, шиеленісуіне байланысты, ел арасында саяси-алеуметтік козгалыс тууы ыктимал деген болжамдарды айтады. Осыган коптеген адамдар уміт артып, тонкерілістін болуын ансауда. Мен бул жагынан тек оз пікірімді гана айтамын. Басынан ашып айтайын, когамда козгалыс болмаса, ойлауда да козгалыс болмайды. Когамдагы токырау – ойдын да токырауы. Бірак казіргі омірдін козгалысы барін сана мен акылга алып келіп тіреп тур. Біз ар баскан кадамымызды ойланып жасауымыз керек. Сол себептен, кандай козгалыс болса да, ол саналы турге кошуі тиіс. Болмаса барі тартіпсіз козгалыска айналып, кантогіске алып келеді. Алдымен жалпы, философия тургыны карастырып алайык.
Егер теренде жаткан философиялык козкараспен алып карайтын болсак, онда казіргі кезеннін дамуы объективті турде ар адамнын ішкі жандуниесін, рухын болашак барысына дайындауда. Бул процесске карапайым халык артурлі карайды жане артурлі бага береді. Жане сонымен катар муны артурлі кабылдап угынады. Бул бізді кызыктырмайды. «Революцияны» біз философиялык тургыдан гана тусіне аламыз. Онын мані мынада.
Жалпы алып караганда біз ішкі даму мен сырткы дамуды бір бірінен ажыратып, аркайсысын оз алдына алып карай аламыз. Казіргі кезенге кажеттілік болып келетін сырткы даму емес, ішкі даму. Сондыктан дамудын экономикалык, алеуметтік, саяси жане мадени турлері тежеліп, кулдырау барысындагы когамдык кысымдыктар аркылы ар адамнын жандуниесі, ойлау кабілеті жане киялы дамуда. Осыдан барып бытырап бастары бірікпей журген адамдардын аркайсысы жанын салып оз кунін озі коріп, озі ушін гана куресуде. Бул біреу ойлап тауып арнайы орнаткан жагдай емес, объективті агымнын біздін санамыздан тыс калыптасу барысы. Осы козгалыс сырткы дамуды тежеу аркылы тубінде ішкі дамуды алга шыгарады. Сойтіп сырткы дуниемен бірге дамитын сананын турін адамдык, ягни рухани санага айналдырады. Ал бул жерде бізді алда кутіп турган, омірді тубегейлі озгертіп, казіргі теріс айналган сананы он айналдыратын бірак революция бар. Ол санада, ойлау тасілінде журетін рухани тонкеріліс. Ягни бул дуниені дурыс тусіну. Тарихи дамуда ешкашанда саяси тонкеріліс алдымен болган жок. Ол курделі экономикалык жане рухани тонкерілістердін натижесінде гана болады. Ескі омірдін турінін кажеттілігінін таусылганын аркім сезінеді. Бул оз жагынан адамда наразылыкты кушейтеді. Сойтіп адамдар сокыр сезіммен бул когамнан оздері кашады. Осы кезде гана кандай болмасын когам іштей ыдырайды. Сойтіп барып кана кул илену заманы немесе феодалдык даму кезені іштей іріп барып куйреген. Сонан барып кана саяси тонкерілістер орын алган. Ал бізде іріп, ыдырап жаткан - экономика жане осы уакытка шейін калыптаскан когамнын саяси жане мадени карым-катынастары. Бул жерде бірін бірі женетін ешкандай таптар катынасы жок. Бул тек бытырап журген адамдар. Бул жердегі осыдан барып кортындайтын баскы угым мынада. Азаматтар мен олардын мемлекеті арасындагы карым-катынас тулга мен когамнын арасындагы байланысты білдіреді. Ал тулга мемлекетпен куресіп, оны озгерте алады деген бос киял. Мен жогарыда айтканмын, мемлекет – осы азаматтардын мемлекеті. Ол тартіпті кадагалап, осы когамды аман-сау устап туратын куш. Бул жерде бірак зандылык жумыс істейді: адамдардын кулдыраудын негізінде азып-тозуы жане олардын озара кырлысуы. Ал бул кырлысуды революция деп тусінетін болсак, онда біз дуниені тен болісуге келеміз деген утопиялык оймен шектелеміз. Онда акшаны, жерді, бар байлыкты елдердін баріне кайтадан тен боліп беру керек болады. Ал омірдін негізінде жаткан акша озінін ісін ары каратай жалгастырып, айткан жолмен «тенескен» адамдарды кайтадан баз калпына алып келеді. Сойтіп дуние ушін елдер кырлыса береді.
Тарихта ондай жагдайлар тек кана басы біріккен, ынтымактаскан, ауыз бірліктері болып, барлыгы бір максатка умтылган адамдардын, ягни таптардын арасында гана болган. Бул таптар арасындагы куресті корсетеді. Ал орта гасырларда ондай козгалыстар тек кана булдіруші, киратушы куштер ретінде гана дамып, айуандык, зорлык-зомбылыкпен карсыласуды гана білдірген. Казіргі кезенде де адамдар арасында айуандык, зорлык-зомбылык кобеюде, мемлекет пен азаматтар арасындагы наразылык та осуде. Бірак мунын барі таптык карым-катынас емес, адамдар арасындагы акшадан туган кайшылыктар. Бул жерде адамдардын бір бірімен кырлысуы гана оседі жане ондай кырлысу улгаюы да мумкін. Ондай куштер орта гасырда тек кана феодалдык когамдардын негізін шайкап, кайта олардын ныгаюына, устемдік таптардын куштерін жумылдыруына алып келген. Онын барі санасыз, сокыр гана козгалыстар болган. Ал шындыгында феодалдык когам іштей ыдырап барып жойылган. Феодалдык карым-катынастардын тозыгы абден жеткен кезде гана сол когамнын ішінде калыптаскан буржуазиялык таптар тонкеріліс аркылы билікке келіп, когам дамуын капиталистік жолга салган.
Ал біздін жагдайымызда калай болмак, революцияны не ушін жасаулары керек? Мемлекетті немесе мемлекет басында отырган адамдарды жонге салу ушін бе? Жок алде миллиардерлер мен миллионерлерден акшаларын тартып алып, барлык халыкка тендей боліп беру ушін бе? Мунын ешкандай да кисыны жок. Біздін заманда ол билікті бір адамнан алып екінші біреуге беру гана болып, тубегейлі озгерістерге алып келмей, ретсіздікті улгайтады. Ойткені баскы маселе бул жерде адамдардын ойлауынан тыс турады. Оны казіргі омірдін озі анык корсетіп тур. Постсоциалистік кеністікте орын алган ондай «тонкерілістер» осыны булжытпай далелдеп тур. Тіпті шетелдердегі козгалыстар да осыган келіп тіреліп тур.Тарихта бір адам да, екі адам да омірді тубегейлі озгерткен. Алі кунге шейін адамзатты екі процент кана адамдар алга суйрейді екен. Бірак біздін заманда омір кері кеткен сон, оны сол екі-ак процент адам гана тежеп іріткен. Калай болган кунде де казіргі оркениеттін дамып, кемеліне келген кезенінде, кандай болмасын жагдайды кушпен шешпейді, тек кана акылмен гана шешеді. Бул акикат. Бул жерге тек кана саналы козгалыс керек. Мен муны дурыс тусіну ушін бір мысал келтірейін.
Жогарыда мен озімнін шаруашылыгым бар деп мысал ретінде айттым. Маган жумыс істеп журген 30 жумысшы жандарын арен багып жур, ал мен болсам байып жатырмын дедік. Бул жерде «аділетсіздікті» кім шешу керек, мен бе жок алде менін жумысшыларым ба? Мен бул маселені ешкашан да шешпеймін, бул маселені ешкашан да мемлекет те шешпейді. Мемлекет тек осы тартіпті сактап туратын куш. Мені баска бір бай басекеде жыгып, такырга отыргызуы мумкін, бірак менін 30 жумысшым менін байлыгымды тартып алып, оз ара болісіп ала алмайды. Ойткені мен сол мемлекеттін аркасында оз жагдайымды сактап, 30 жумысшыга кожа болып турган адаммын. Сонын аркасында мен жумысшылардын санын жузге де жеткізем, екі жузге де жеткізем. Сойтіп озімнін байлыгымды шексіз осіре берем. Менін басыма бір керемет ой келіп, кундердін-кунінде мен осы жумысшылардын камын жеп, солар ушін жанымды салатын болам деген ой, жай киял гана. Шарль Фурье мен Роберт Оуэн де сойтіп ойлаган. Роберт Оуэн ауелім озі істеген де. Совет укіметі кезінде мемлекет бар жаксылыкты жумысшыларга каратай бурган. Тубі кара басынын камымен омір сурген миллиондаган адамдар бытырап шашылып кетті. Енді міне омір солардын барін оз алдарына койып, кундерінді калай корсендер солай коріндер деген жагдайга койды. Солардын ішінен шыккак неше турлі пысык, талаптылар акшага ие болды, ал акша жасай алмагандар маган келіп жалданды. Бул осындай тіршілік етудін амалы болып калыптасты.
Бул жерде маселені шешетін менін 30 жумысшым гана. Оларга ол ушін бастарын біріктіру керек. Сойтіп олар бір адамдай жумылып оздері кураган когамы ушін жандарын салуы керек. Сонда олардын алдында мен тукке де турмай калам. Бул занды кимыл. Буган казіргі біздін омірдін есігі айкара ашылган. Ол олма, букіл заннын барі бізде осыган каратай жасалынып, бір бірінді тек занды жолдармен, ягни басекеде женіндер делінген. Ал 30 адамнын оз жандарын арен багып, маган карап жургендерінде менін ешкандай кінам жок. Сол сиякты бір де бір миллионерді немесе миллиордерді кіналауга біздін ешкандай правамыз жок. Олардын барлыгы казіргі заманнын занымен омір суріп журген адамдар. Олар соншалыкты байлыктын иелері болганнан кейін, оны калай жумсаса да оз еріктері біледі. Менін сана-сезімімде озінен озі, осы объективті тартіпті елемей, ешкандай да адамшылык ой тумайды, тіпті туган куннін озінде де мен оны ешкандай да жузеге асыра алмаймын. Буган тек кана рухани тонкеріліс керек. Міне революциянын мані кайда жатыр.
Осыган талай-талай киыншылыктар аркылы, талай кантогістер аркылы адамзаттын дамуы арен-арен дегенде жеткен. Ал егер алда-жалда ондай жагдайлар, яни буліктер болатын болса, ол ешкандай да он натиже бермейтін кирату куші гана болады. Ал мундай жагдайлар жіберілген улкен саяси кателіктердін, алеуметтік жауапсыздыктардын салдарынан гана туады. Содыктан бул жерде алды-артына карай білетін, жумыс істейтін, ыкшамды жане сонымен катар букіл когамды камти алатын икемді мемлекет куші керек. Мунын барі біздін Казакстандагы устанган ішкі саясаттын дурыстыгын корсетіп отыр. Бул біздін елде мемлекеттін басынан халыкка каратай багытталган саясаты. Бул жерде Казакстаннын Ел басы Нурсултан Назарбаевтын да кызметінін зор екені байкалады. Когамнын адамга каратай бет буруы – зандылык. Тубінде тек кана мемлекетті соган бейімдеп он натижеге кол жеткізуге болады. Бул Какстаннын казіргі дамуынын бірден-бір ерекшелігі.
Ал бул жерде ендігі керегі – дурыс тусінік жане соган сайкес дурыс идеология. Казіргі кезде когамнын дамуын дурыс сипаттайтын угымдар жок. Опозициянын озі «рыночная экономиканын» шырмауында журіп, осы уакытка шейін біздін омірдін нактылы негізіне, ягни акша карым-катынастарына, алі кунге шейін сыни козкарас калыптастырган жок. «Демократия» деген бізде жай уранга айналган. Ал кешегі кунді жокка шыгарган теріс айналган санамен біз шынында да копке бармаймыз, ойткені бугінгі куннін шенберінен шыга алмай, бір орнымызда шыр айналамыз да журеміз. Ал біз осылай айналып жургелі каншама уакыт болды? Осыны есептейтін болсак, бізді 20 жылдан астам уакыт нарык шыр айналдырыпты. Коммунизмнін шенберінен бізді нарык куткарса, онда нарыктын шенберінен не куткарады? Тек кана сана мен акыл. Тарихи даму барін осыган акеп тіреп тур.
Ал жалпы, казіргі когамнын дамуынын тубегейлі зандылыктарымен алып карайтын болак, онда жогарыдагы айткан наразылыктын алеуметтік козгалыска айналуы, ол ескіден сакталган, экономикалык дамуга гана тан козкарас жане біздін дамуымыздын адам тургысынан алі козсіз журуінін салдары. Болашакка жолды ешкандай куш жауып турган жок. Адамдардын оз беттерінше бірігуіне, куштерін біртутас кылып жумылдыруына жане омір ушін бірігіп куресулеріне ешкандай тау болып турган кедергі жок. Ал барін мемлекеттен кутіп, мемлекет халыкты жарлыкайды деген ой, бізге совет укіметінен мурага алынган багыт. Бул дегеніміз, нарыктын шенберінде ондай куштер жумыс істемейді деген, ойткені акша иелері оздерінен оздері ыдырау процессіне ушырайды. Дагдарыстын екінші кезені – осы ыдыраудын журуі жане удеуі. Муны тек кана сонан кейін кияметпен тенестіруге болады. Бул акшанын оз озінен жойылуы гана. Мысалы укімет басындагы адамдар оз басымен алек болып, бір бірімен керісетін болса, онда билік пен байлыкка таласудын озі мемлекет жуйесін іштей ыдырайды. Бул жерде акша мемлекеттін озін масыл кушке айналдырып, когамды кадагалаушы куштен оны ірітуші кушке айналдырады. Бул жерде бірін бірі женетін таптар жок. Бул тек кана акша иелері жане солардын бір бірімен кырлысуы. Ал біздін омір акшамен олшенетін болган сон, урланган акшалардын орнын халыктар гана жауып, олардын ал-аукаттары томендеуден арылмайды. Ал мунын натижесі немен тынатынын казіргі омірдін озі де анык корсетіп жатыр. Сонда елдер осы кырлысу букіл когамды толыгымен камтыганда гана ойлана ма?
Ал шетелдер, олардын ішінде батыс елдері де, алі экономикалык дамудан шыгып, тулганын дамуынын негізіне толыгымен кошкен жок. Сол себептен экономикалык кайшылыктар ол жактарда оздерінін кушін алі сактап келеді. Сондыктан оларда алеуметтік козгалыстар алі орын алуы мумкін. Бірак калай болган кунде де олар шешуші куштер емес, есткертуші гана куштер. Сондыктан ол жакта да жогарыдагы айткан «кырлысулар» орын алган. Ол жердегі ен улкен куш – адамдардын азгындауы жане озара кырлысуы. Муны кылмыстын кобейуі де далелдейді. Адамдардын осы негізде анга айналып бара жатканы казір баріне де малім жагдай. Муны ланкестік кимылдардын удеуінен-ак коруге болады.
Бул жердегі ен баскы маселе, акшаны жане онын кушін калай багындырып, калай адам игілігіне каратай бурып, ар адамнын дамуына саналы турде пайдалану жолын табу, сол аркылы когамдагы адамга карсы турган ен улкен кушті игеру. Міне мемлекеттін куші осы жерде керек. Акшадан баска букіл алемде дал казіргі кезенде ар адамнын да, когамнын да устінен тоніп турган ешкандай да куш жок жане оны шешетін біз айтканнан баска жол да жок. Бугін бе жок ертен бе, кырылысып жойылуга айналып барып па жок алде акылга келіп пе, осы жолмен, осы жолмен гана адамзат адам когамына отеді. Ал енді мундай козгалысты біреулер «алеуметтік козгалыс» немесе «революция» деп тусінетін болса, онда мунын барі бізге тан шындык аркылы аныкталуы керек.
Мен тагы да мынандай бір мысал келтірейін. Мектепте жумыс істеп балаларды окытатын 50 мугалім сол жерде директор болып істейтін бір адамнын зорлык-зомбылыгынан зардап шегіп жур дейік. Сонда бул кандай жагдай, кушпен бе жок алде акылмен шешілітін бе? Егер кушпен шешілетін болса, онда 50 адам бір адамды казір-ак буындыра салады. Ал 50 адам акылга келсе, онда оз директорын казір-ак жонге сала алады. Бул жерде кырлысудын тукке де керегі жок. Кукыктык когам аркімге озін коргауга да жане оны жабірлеп корлайтындарга да карсы зан жуйелерін жасаган. Ал 50 адам соны пайдалана алмай, бір адамнын талкегімен опык жеп журсе, бул алі адамдардын санасынын осы кукык санадан томендігін гана корсетеді. Бул алі кулдык сананын денгеінен шыкпаган адамдар. Ал демократия оз озінен аспаннан туспейді. Оны мемлекет те жасамайды. Демократиялык курлымга дамыган елдер кейінгі жуз жылдын ішінде токтаусыз курес аркылы гана жеткен
Акша иелерінін ыдырауын біз жан-жакты коріп журміз. Оган далел болатын банклердін куйреуі гана емес, осы уакка шейін ондіріске жене адам тіршілігіне улкен козгаушы куш болып келген акшанын ендігі жеке адамдардын колына тусіп, булдіруші кушке айналганы. Акшасыз калган адамдар немесе акшага куныккан адамдар неге болса да бас тігеді. Бізді бул жерде кызыктыратын «кімде канша бар емес», акшанын кызметінін бірте-бірте озгергені. Бул жеке адамдардын санасы мен еркінен тыс журіп жаткан объективтік процесс. Осы уакытка шейінгі пайда, байлык немесе билік ушін кара басынын камымен омір сурген адамдар енді оз оздерін дуниенін емес, адам тургысынан «мен адаммын» деп ойланулары керек. Бул жердегі бытыраган адамдардын бастарын біріктіріп, олардан улкен карсыласу куш курауы жане олардын мемлекетпен куресуі – бул шындыкка келмейді. Бул таптык мемлекет емес, осы адамдардын оздерінін мемлекеті. Сондыктан «революция» біз ушін зандылык емес. Бірак ол естен шыгаратын да ой емес. Жагдайдын ушыгуынан барін де кутуге болады. Бул жердегі ен баскы кауіп – акша иелерінін оз оздерінен ыдырауы. Буган ешкандай куш карсы тура алмайды. Ал мунын алдын алмаса, акшага негізделген омір оз озінен курдымга кетеді.
Букіл кенес укіметі тусындагы бар елді жарлыкаймыз, аркімді карык кыламыз деген багыт тек экономикалык дамуды гана коздеген. Ал казіргі кезендегі сол экономиканын ыдырап, адамдардын бытырауы, коптеп кангуга душар болган адамдардын пайда болуына алып келген, коптеген адамдардын боскындарга, бомжга айналдырган – осынын барі омірдін ыдырауын корсетіп турган жагдайлар. Бул жерде осы адамдардын бастарын мемлекет басындагы адамдарды ауыстыру ушін емес, омір ушін кайта біріктіруден баска жол жок. Сонда оз озіне ие болган адамдарга мемлекеттін де кажеті болмайды, ал жалпы когамнын козгалысын уйлестіріп туру ушін мемлекеттін орнына ондай мехнизмді біріккен адамдар оздері ушін жасап алады. Казіргі кезендегі адамдардын оз оздерін улауы, немен болса да, арак-шараппен, нашамен, билік немесе айелкумарлыкпен, комагайлыкпен, тойымсыздыкпен тагы сол сияктылар, - осынын барі адам омірінін магнасыздыгын корсетіп, тіршіліктін казіргі формасынын ман-жайынан айрылганын анык айтып тур. Мен айткан кітабымда адамдардын кайта бірігу маселесіне жане осы туста акшаны жана жолмен адам ушін пайдалану амалдарына бірнеше тарауды арнап, оз тусінігіммен ертенгі кунге баратын жолды карастырдым. Бул жай гана гылыми болжам емес. Бул омірдін шындыгы. Ал онын барі казіргі тыгырыктан емес, кияметтен шыгудын амалы. Бул жерде халыкка мемлекеттін зорлау куші емес, комегі керек. Бул жерде, сонымен катар, мемлекет басындагы адамдарды ауыстыру ушін кырлысудын да керегі жок. Ойткені бул жерде барін шешетін куш – мемлекет. Ал біздін мемлекет казір оз озіне де ие бола алмай, жеке адамдардын колдарындагы акшанын кушімен булінуге айналган саяси куш. Міне ойландыратын маселе осы.
Акшанын булдіру куші кейінгі кезенде гана туган. Когамдагы акшанын социализмнін пайдаланганы бізге малім жане онын натижесі де бізге белгілі. Ал біздін тусінігіміздегі когам деген «копшілік» дегенді білдіреді. Демек бул сол акшанын кушін копшілікке каратай буру деген соз. Бул жерде адамдардын колындагы акша копшілікке жумыс істеуі керек. Кенес укіметі кезінде акшаны мемлекет кана баскарып кадагалаган. Ал бул жерде адамдар оздері кадагалаулары керек, бірак бастарын біріктіріп, ужым болым, каумдык курап. Бул жерде барлыгы тек кана мемлекеттін гана комегімен журе алады. Мемлекет акшаны адамдарга каратай буруы ушін, оларды акша иелеріне айналдыруы керек. Ал ол адамдар біріккен гана адамдар болганнан кейін, акшаны баскаратын да солар болады. Егер социализм кезінде адамдарды мемлекет кана біріктіріп, баршанын омірін когам ондірісі аркылы уйымдастырган болса, бул жерде мунын барін адамдар оздері жасаулары керек. Сойтіп адамдар оз ара бірігулері керек. Егер осы жагдайда мемлекет нені болсада оз карамагына алатын болса, ол да тек кана адамдардын гана колында жумыс істейтін дуние гана болады. Осыны суреттейтін мен бір жагдайды сиппаттайын.
Казіргі кезде біз акшанын барі елдін колында дедік. Олар бар акшаны банклерде гана сактайды. Казіргі кездегі шаруашылыктын турлері озін озі алып журетін ондіріс орындары емес, олар тек кана несие аркылы гана журіп, жан багатындар. Біздін омір жалпы алганда алдекашан карызга кошіп кеткен. Бул жерде баскы кезде акшаны сактайтын да, карыз беретін де тек кана мемлекет кана болуга тиіс. Дагдарыстын барысында жеке банклер бірте-бірте курдымга кетеді. Акшанын кунсыздануы токтамайды. Олар оздерінін тойымсыздыктарынан оздері курып, біздін елде казір мемлекеттін колдауымен гана аман-сау тур. Жане онын устіне ол банклер «акшадан акша жасау» амалы гана. Дал казір ол жерде арамтамакка айналган мындаган жатыпішерлер отыр. Орысша казіргі банклерді «ростовшиктер» дейді. Олар тек кана жекелеген адамдардын тойымсыздыгына жумыс істеп турган каржы орындары. Елдер колдарындагы акшаларын жеке банклерге салатын жагдайдан кетеді. Бул тургыдан Батыстын озі осыган багытталган. Елдер бул жерде жекеменшік банктердін зорлык-зомбылыгынан кутылады жане олар акшаны не болса соган алганды токтатып, тек кана онім беретін ондіріске гана алатын болады. Бул ондірісті дамытудын бірден-бір жолы. Акша бул жерде ондіріспен бірігіп, адамдардан ажырауы керек. Мунын тупкілікті ман-жайы мынада. Когам ондірісі адамдарды ондіріс онімдерімен камтамасыз етуі керек. Оны адамдар енбекпен ала ма жок алде калауынша алама, оны ондірістін денгейі біледі. Казіргі технологиянын негізінде когам енбегімен камтылган ар адамнын енбегі 3-4 сагаттан аспайды. Ар адам бос уакытын пайдаланганды уйренеді. Бул сала баскы маселе болып турып, адам дамуы алга шыгады. Акшанын куші адамнан ажырап, кайтадан ондірісті козгайтын когамнын кушіне айналса, онда адам да тарихи, алеуметтік жане мадени дамудагы озінін орнын табады.
Ал екіншіден, біз жогарыда корсеткендей, бірте-бірте ондірісті гана емес, сонымен катар осы жолмен букіл тутыну саласын да несиеге кошіру. Мундай жагдайда ар адамга укіметтен карыз алуы ушін жумыс істеу міндет болады, ал бул адамдардын бірігуін талап етеді. Арине, онда казіргідегідей, несиені укімет кім болса соган бермейді, тек кана жобалары бар біріккен адамдарга гана береді. Казіргі кезенде бул асіресе ауыл шаруашылыгына кажет. Ауылды баскаша жандандырудын жолы жок. Ал ауыл жанданып, жанармаса, омір оз озінен когермейді.
Казіргі елді шырмап жаткан пайыздык (процентный капитал, росовщичество) капитал екенін естен шыгармау керек. Будан біз акшанын озінін тарихи шыгу тегіне кайтып оралганын коруіміз керек. Акшанын баскаша турде будан былай жумыс істемейтінін угуымыз керек. Социализм кезінде мемлекет адамдарды ондіріс аркылы баскарып, аркімді кол астында устаса, енді тарихта сонгы рет акшамен гана баскаратын болады. Тарихта пайыздык капитал акшанын басталу кезенін білдіреді. Ол феодалдык когамда осіп-онетін дан ретінде гана пайда болган. Ал біздін кезде ол акшанын кері каратай дамуындагы біткен жерін корсетіп тур. Будан томен тусетін жол да жок. Сойтіп акшаны колына алган мемлекет акшанын булдіру кушін ауыздыктайтын болады. Акша мемлекет ушін баскару куралы болуы керек. Бул жерде жеке адамдардын куштарлыгы занды кадагалауда болатын енбекке каратай бурылуы керек. Оз жагынан адамдар акшаларын сактауга казіргі ушыгып жаткан жагдайда тек кана мемлекетке гана сенетін болады. Мемлекет пен адамдар арасында сенімділік болуы керек. Бул жерде, мумкін, «элитанын» да кызметі озгеретін шыгар. Мунын толык жагдайын мен орысша жазылган кітапта карастырдым.
Маселе бул жерде елдерді біріктіріп, олардын казір акша аркылы токырап турган кушін, ойын, акылын козгалыска келтіру. Кенес укіметі мунын когамдык турін гана колданып, когамнын игілігін жасаудын экономикалык жолдарын барынша пайдаланып, акімнін ой-орісін осірді. Ол ондірісті когам меншігіне айналдырып, адамдарды ондіріс иелері болудан куткарып, ол міндетті оз колына алды. Сойтіп мемлекет ондіріс иесі болды. Адамдарды ол когамдык енбекке ынталандырудын санкилы жолдарын ойластырды. Социализм ушін тек кана енбектін, енбек адамдарынын манызы болган. Ал біздін жагдайда экономиканы мемлекеттін комегімен адамдар оздері жасайды. Олардын оз алдына койылып, аркімнін оз бетінше дамуынын мані де осында жатыр. Социализм бул жолмен когамдык куш ретінде капиталды ыдыратып, кун, товар карым катынастарын ыдыратты. Бул жолмен ол капитализмнін ондіріс кушін, катынастарын жойды. Сойтіп ол адамзат ушін адамдар арасында адамдык байланыстардын дамуына жол ашты. Сонымен катар социализм тарихта алгашкы рет жер байлыгын, ондірісті жане ондіріс онімдерін когамнын меншігіне айналдырды. Осы ушін алемде миллиондаган адамдардын каны тогілді. Ал казіргі біз пайдаланып журген акша адамдардын колына тусіп, бекер жалпы байлыкты кураган жок, олар алгаш рет адамдардын арасындагы карым-катынастарын курап, букіл омірге уакытша гана негіз болып тур. Бул казір букіл алемде осылай болып калыптасып жаткан тарихтын багыты. Ал енді осы уакытша негіз болып турган акшаны калай пайдалану керек жане адамдар арасындагы озара байланыстарын акшадан ажыратып, калай оларды адамдык багытта дамыту керек - осынын жолын нактылы таным аркылы шешу керек. Казіргі адамдардын меншігінде акша гана бар. Олар акша иелері гана болып келеді, ягни олар жер иелері немесе ондіріс орындарынын иелері емес. Олар алдымен тек кана акша иелері. Бутіндей несиеге айналган акша осыдан барып жеке адамдар ушін озінін акшалык касиетін жогалтып, олардын карым-катынастарын курамайды. Мундай карым-катынас калай болган кунде де адамдык карым-катынаска айналады. Ал акшадан болінген адамдар осы негізде адамнын дамуына жететіні даусыз. Акша, сойтіп, когамдык катынаска айналып барып кана, адамдардан ажырап, белгілі бір уакытка шейін санада гана сакталып, адамдарды баскаратын куш ретінде жойылады. Осыдан барып жана негізде жана карым-катынастар, жана сана калыптасады. Бул жолы мемлекет ;зі гана акша иесі болады. Сойтіп «мемлекет» деген куш, осындай жуйе ретінде, акшаны ауыздыктаудын негізінде. Жана негізде керегі болмай, оз озінен жойылады (отмирает).
Ал енді осы жерден барып ойлап корініз. Егер барі, адамдардын санасынан тыс, акшанын негізінде болып жатса, онда халык революцияны кімге карсы жасайды? Ол сонда не ушін кан тогеді? Казір адамдарды буындырып, туншыктырып, олардын канын тогіп жаткан мемлекет емес, акша гана. Бул ар адамнын саналы турде акылмен шешілетін маселесі.
Шындыгында, акшанын куші букіл алемді матап тастауга жетеді жане онын ол куші уакыт откен сайын удейді, осы багыттын дамуына адамдар бытырап журіп емес, бірігіп кана карсы тура алады. Біз озімізді былай койганнын озінде, алемдік дамуга карама-карсы журу жане алемдік акшага тотеп беру – бул біріккен адамдардын гана куші. «Басеке» (конкуренция) деген біріккен адамдардын арасында жумыс істемейді, кайта олар жумылган кушпен алемдік басекеде де алга шыгатын болады. Казіргі кезенде басеке – ешкім озгерте алмайтын зандылык. Сондыктан басекеде женіп кана бір елдер алга шыгады, ал екінші елдер оларга тауелді болады. Ал козсіз дамудагы акшанын адамдарды бір бірімен кырлыстыруы букіл алемнін де кырлысуына алып келе алады. Ал енді бул дуниежузілік согыска алып барады деген ой, ескіден калган кате тусінік. Ол олай болган кунде тек кана адамдардын бір-бірімен оз ара кырлысып жойылуы гана болады. Акшанын негізінде калыптаскан ретсіздік тек кана осыган гана алып келеді. Ал муны кай жагынан «басеке» деп манерлем айтсак та, ол кырлысу болып кала береді. Сонда бізге «басекенін» тарихи магнасы белгісіз болып калады.