Казакстандагы дагдарыстын мани
Енді осы ретсіздікті реттеп, батыстагы мадени жуйенін денгейіне котеру керек деген ой, біздін болашак дамуымыздын кайда жатканын тагы батыска карап киялдап кана айтады. Демек бул тургыдан біз кайта казіргі кезендегі мадениетті халыктармен тенеліп, солардын улгісі бойынша дамуымыз керек. Сойтіп біз енді бурынгы алемге онеге болганды койып, алемдік дамумен бірге журуіміз керек. Осыдан бастап «алемдік стандарт» деген бізге шексіз устемдік жасап, біздін оз алдымызга, оз бетімізше дамуымыз жайында калган. Алемдік улгілер бізді бутіндей камтып, біз нагыз козсіз дамуга урынгамыз. Озініз ойланыз, бурын біз букіл адамзатка болашактын улгісін беріп келгенбіз, бізге коп елдер тенелетін, бізге уксагылары келетін. Алемдегі «екінші держава» болашактын барысы болган. Сонда Батыстын улгісімен алынган бул алем кайда бара жатыр деген сурак ешкімнін санасында тумаган ба? Байлыкка деген куштарлык аркімді толыгымен камтып, натижесінде біздін когам нагыз козсіз козгалыска айналып, букіл халык бірте-бірте кайыршылыкка урынган.
Бул жагынан алып караганда, батыстагыларды мемлекет ешкашан асырап, тарбиелеген жок, ол жерде басынан аркім баріне оз кушімен, оз бетінше жеткен, тіпті улкен ондіріс орындарды да адамдар оз беттерімен бірігіп жасаган. Осыган байланысты ар адамнын экономикалык санасы дамыган. Мемлекет бул омірді кадагалап кана отырган. Бул сол кезенде экономикалык зандылыктардын жумыс істеп турганын корсетеді. Ал біз экономикалык зандылыктардын бузылуынын себебінен басынан дагдарыска ушырап, адамдардын куштарлыгына, олардын кара басынын гана игілігіне умтылуына негізделгенбіз. Ал бул экономикалык сана емес, адамнын, тулганын гана санасы. Баска созбен айтканда, бул ондіріс санасы емес, жеке адамнын когамга карама-карсы, оз бетінше даму санасы. Ар адамнын оз алдына койылуынын ішкі магынасынын озі осында жатыр.
Демек бул енбек деп, белгілі бір іске беріліп, кулшынып турган адам емес. Бул, кайта, баріне де сырттай, тек кана пайда козкарасымен карап, терен ой устінде журген адам гана. Бул оз камын озі жеп, озімен озі алек болган адам. Бул адамды ешнарсе канагаттандырмайды. Ол озіне де наразы. Ол адам кандай жагдайда болса да, мейлі миллионер болсын, жасаушы, жаратушы емес, тек кана булдіруші гана куш. Мундай адамды акшадан ажыратса, онда ол рухани адамга айналып, барлык кушін осы жакка каратай бурады. Бул жерде біз экономика козкарасынан акшага куныккан немесе акшанын кулына айналган адамнан баска ешбір магна коріп тургамыз жок. Букіл Батыстын ойлау тасілі алеуметтік сана мен биологиялык угымдардын арасында шатаскан. Акша адамды козсіз, сокыр жанга айналдырган. Ал ойлау тасілі адамдардан болініп оз алдына дамыган, ягни когамнын интеллекті ретінде.
Бул жерде аныктап айтатын екі себеп бар. Біріншісі. Ар адамнын оз пайдасын коздеуі - омірлік принцип емес, ар адамнын белгілі бір уакытка озімен озі болуы гана. Бул жай озімен озі онашада калган адам гана. Ал енді бул адамдардын каншама уакыт оздерімен оздері болып ойланатынын біз білмейміз, бірак акша оларды осы шенберден шыгармайды. Мундай адамдардын мын кайнаса да бір бірімен сорпалары косылмайды.
Социализм орнап, бар байлык мемлекеттін карамагына откенде, жеке адам мен мемлекеттін меншігі бір біріне карама-кайшы турган. Оз пайдасына умтылган ар адам когамнын меншігіне кол суккан. Бул когам мен адам арасындагы кайшылык. Бул жерде бар байлык алгаш рет адамдардан болініп, когам меншігі ретінде адамдарга карама карсы турган. Капитализм тусында бул байлык жеке меншік болып, байлык иелері мен кедейлер, капиталистер мен жумысшылар бір біріне карама-карсы болып кырлысып отырган. Муны біз тап кайшылыктары деп тусінеміз. Ал біздін жагдайымызда адамдар тутыну заттарына гана ие болган, онын ішінде олар туратын уйде, мысалы, мемлекеттікі болган. Сонымен адамнын озі тугелдей мемлекет меншігіне айналган. Екіншіден, адамдар когамга гана жумыс істеген, когамнын байлыгын жасаган, содан бар игілікті когамнан куткен. Адамдардын енбегімен жасалынган когам байлыгын енбек аркылы гана оз ара боліскен. Мундай тартіп катал кадагаланган. Казіргі «акша жасау» аркылы байлыкты болісу ол кезге жат болган.
Бул мемлекеттін кушімен гана турган когам басынан курыйтын курлым болган. Онын куруы когам байлыгын оз ара болісу аркылы журген, сойтіп тубінде ол байлыкты жеке адамдардын байлыгына айналдыру болган. Бул арине, саналы турде журген козгалыс емес. Когам деп біздін мундагы тусініп отырганымыз, жогарыда айткандай, адамдардан болініп, мемлекеттін меншігіне айналган когам байлыгы. Осы жерден барып «ар адамнын баюы» деген, когамга карама-карсы турган, адамга козгаушы куш болган талап-талпыныстар туады. Бул булдіруші куш кана болады. Булардын барі социализмде туган. Дамып келіп кейін социализмді солар тонкеріп, социализмнін байлыгын оз ара боліскен. Алі де болісуде. Ендігі біздін коріп отырган кызыгымыз мынада болып отыр: Батыска карап біз салынып жаткан уйлерді де болісе алмаймыз, оларга акшалары бар байлар гана ие болады да, кедейлер баспанасыз кангып калып жатыр. Сонда мунын кай жагы енбегіне каратай алган уйден артык болды? Бул Батыста орнын тауып келген амал казір алемде миллиондаган адамдарды уй-жайсыз калдырып жатыр. Сонда бул омір суру амалынын натижесі елдер канырап бос турган уйлерге кіре алмай жер астын паналаганында ма? Онда жакында карызга алынган уйлердін барі бос калады. Бул акшанын билігінін шексіздігін гана корсетіп тур жане онын алдында адамнын дарменсіздігін жане кунсыздыгын.
Бул жерде когам байлыгынын денгейімен алынган ар адамнын ал-аукаты да курдымга кетіп, жеке адам жагынан тіршілік ушін немесе баю ушін курес басталады. Ягни жеке адамнын оз бетінше дамуы басталады. Бул адамнын тарихи дамудагы алгашкы оз бетінше дамуы. Бул дамудын турі адамнын акшага айналу барысында журіп, алдынгы онын алеуметтік, экономикалык дамуын ірітіп жокка шыгарады. Социализм теориясынын ен улкен кателігі мынада болган. Омірдін барі байлыкты жасау мен болісуге тірелген. Баю адам омірінін магнасы болып келген. Когамнын кедей кезінде муны ойламаган адамдар, когам байыганда осыны принципке айналдырган. Осыдан бастап бул саяси когамнын мандайына куру жазылган. Ал шындыгында бул капитализмнін ыдырау жолы гана. Адамнын когамдык, алеуметтік турдегі дамуы осымен аякталып, онын оз алдына тулга болып даму кезені басталады. Ал енді басталган осы кезен калай дамиды жане калай аякталып, немен тынады, муны біз тек кана жорамалдап, шамамен гана айта аламыз.
Социалистік теорияда басында ол байлык енбек аркылы гана болінген болса (социалистік принцип), жогаргы сатыга кошкенде ол байлыкты аркім калауынша алу керек болатын. Сонымен букіл адамнын омірі дуниемен жане сол дуниені ондірумен жане оз ара болісумен шектелген. Сонымен коммунизмнін озі керемет агыл-тегіл, кол-косір ішіп-жеумен бейнеленген. Ал сонда адамзат умтылган жумак деген осы болса, онда сол байлыкты талкандап, казір біз тозакта отырган себебіміз, сол дуниенін шексіз билігі. Ал сонда бул жерде адамнын тойымсыздыгы, дуниекорлыгы, куныгуы, комагайлыгы, осынын барі калай болады дегенде, социалистік теорияда кезінде жогары саналы адамдар калыптасады деген. Демек, жогары сана болганнын озінде де бул когам байлыкты болісудін аділетті жолымен гана сипатталады. Мундай теорияны басынан рет-ретімен жасап, адамдар тубінде дуниені тен жане аділетті болісуге келеді дегенді Адам Смит пайымдаган. К. Маркс онын теориясын сынга алып, бул когамнын байлыгы тубінде ар адамнын байлыгына айналады деген. Сойтіп тарих ар адамнын жан-жакты дамуына багытталган деп далелдеген. Бул жерде адамдар, кайта, оз оздерін дуниеден боліп, аркім оз алдына тулга болып дамиды делінген.
Бул жерде ешкандай да шешілмеген сыр да, жумбак та жок. Осы жолмен когам іріп-шіріп ыдыраган. Ал адамдар муны кейінгі 70-80 жылдын ішінде калай тусінген, калай сипаттаган, калай суреттеген, осынын барі казір бізді кызыктырмайды. Бул жердегі бізді шатастырган тубегейлі ой – бул козгалысты коммунистік козгалыс деп тусініп, адамдардын санасын улап, адастырганы. Казіргі кезендегі когам байлыгынын ар турлі жолдармен акша турінде адамдардын байлыгына айналып жатканы біз айткан жагдайдын акшанын негізінде болып жатканын корсетіп тур. Адамзат коздеген байлык акша емес. Елдін барін акшамен карк кылу емес. Акша когамдык катынас ретінде жалпы байлыкка айналып, адамнын келбетін кураган. Ол сойтіп барып кана жойылатын когамдык куш болган. Объективті тургыдан бул – акшанын біздін тусімізге де кірмеген оз озінен жойылу жолы гана.
Бар алемде де дал казір осы процесстер журіп жатыр. Демек когам ондірісінін, когам байлыгынын майдалануы, олардын акша аркылы жеке адамдардын байлыгына айналуы, объективті тургыдан осындай жолмен осынын ар жагында жасырын жаткан адамнын даму зандарынын калыптасуын да корсетеді. Бул болашакка жасалынган алгашкы сокыр кадам. Бул жолмен тарих акша аркылы адамды калыптастырып, адам когамына отуге дайындалуда. Казір адамдар дуниені боліспейді, акшаны боліседі. Акша ушін жандарын салады. Каншама шиеленіскен кайшылыктар аркылы журсе де, бул бытыраган азаматтар когамы адамнын адам болып калыптасу кезені. Бул жердегі ен баскы принцип -жекеленген, дараланган ар адамнын дамуы куресте журетінін корсетіп тур. Бурынгы кезенде аркім оз багын, даулетін когамнан кутсе, енді барі керісінше калыптаскан.
Міне осындай жолмен адамнын алгашкы оз бетінше дамуы басталады. Жане сонымен катар, осы жолмен адамдар акшадан болінеді. Акша-акша деп адамдар бекер дуниелерінен айырылып жаткан жок. Дуние адамнын емес когамнын байлыгы. Дуниені адамдар когам байлыгынын баріне жеткіліксіз кезенінде боліскен. Ал казір сол дуние магынасыз нарсеге айналып, ондіріс пен байлыкты гана емес, адамнын озін де жоюга умтылган. Адам озін осы дуниеден боліп, оз озін табуы керек, оз озін ашуы керек. Сонда гана дуние адамдардын дуниесі болып, оларды кырлыстырмайды. Тарихи кажеттілік міне осыган алып келіп тур.
Ал тубірінен алып карайтын болсак, онда бізде басынан, ягни социализмнін кулау кезенінен, ірі ондіріс орындары майдаланып, жеке адамдардын колына тускен. Сонын салдарынан аркім оз алдына койылып, майда касіпкерлер немесе саудагерлер ретінде «оз еншілерін» алып бытырады. Ал бул жеке, дараланган адамдардын гана енбегі болганнан кейін, олар когамнын улкен ондіріс кушін курай алмайды да, когам кулдырайды. Ал Батыста ондай ірі ондіріс орындары дамыган. Ол жердін бір ерекшелігі мынада. Ірі-ірі ондіріс орындары техниканын негізінде ыкшамдалып, бірте бірте олардын орнына майда касіп орындар калыптаскан. Сойтіп техниканын негізінде бурынгы мындаган адамдардын істейтін жумыстарын жуздеген тіпті ондаган гана адамдар істейтін болган. Бул ондірістін техника аркылы майдаланып ыкшамдалуы гана емес, сонымен катар адамга бейімделуі. Осынын негізінде босаган адамдар «акша жасауга» ауысып отырган. Демек, «акша жасаудын» озі бул жерде ондіріс кажеттігінен туган. Когамда адамнын даму кеністігі оскен. Ал социалистік кеністігінде барі керісінше журіп, кулдырау кезінде майдаланудын кушімен елдер кайтадан кара кушке кошкен. Бул бізде енбектін онімділігін курт тусірсе, Батыста когамнын да, мемлекеттін де негізі болып, ондіріс онімін де жане жеке адамдардын табыстарын да жогары котерген. Бул шамамен социализм кезіндегідей болган. Социализмдегі мемлекет меншігі бул жерде алеуметтік меншік немесе мемлекет меншігі болган. Социализм бул жагынан тек кана мемлекеттік капитализм болган. Ол казір де дал осы шенбердін ішінде. Біз социализмнен алі шыккан жокпыз, адам когамына да откеміз жок.
Муны тусіну ушін біз алдымен Батысты алып карап, ол жактагы дагдарыстын калай пайда болганын корейік. Сонан кейін барып Батысты Шыгыспен салыстырайык. Жогарыда корсеткендей, Батыста басынан ірі жане майда ондіріс орындары жумыс істеп турган. Олардын барі техникалык негізде мол онім берген. Ал казіргі кезенде кезінде токтаусыз жумыс істеп турган ірі касіпорындары ол жакта да майдалануга ушыраган. Акша коптеп жекелеген адамдардын колына тускен. Сойтіп Батыс та бірте-бірте ыдырауга ушыраган. Бул ыдырау ол жакта да ретсіздікке алып келіп, казіргі кезенде омірдін коп жагын белгісіздікке ушырытып жатыр. Бул асіресе Америка мен Японияда корінді. Кобінесе солардын ондірістері наднациональный компанияларга айналып, алемге кангып кеткен. Ал оздеріндегі ондірістер майдаланган. Мысалы Япониядагы ондірістін 70 процентін казір орта жане шагын касіпкерлер курайды, ал АКШ-тын 80 проценті осындай куйге тускен. Маселе мунда ірі ондірістерді сыртка шыгарганда емес, ондірістін майдаланганында. Жане ол ондірістер сыртка шыкпаса, олар оздерінен оздері ак ыдырар еді. Ал сырттан олар дамитын жагдай тауып, артта калган елдерді енбекке тартып, солардын куштерін пайдаланган.
Сонымен бурын-сонды болмаган проблемаларды акша ол жакта да тугызуда. Бул жерде біз Батыстын жолымен емес, кайта Батыстын озі біздін жолга тусіп бара жатырма деген ой еріксіз туады. Ойткені бізде басынан бардын барі енді-енді Батыста да дамып, удеу устінде келеді. Мысалы, біз жиырма жылдан бері акшанын билігін ауыздыктай алмай, соган байланысты аякталмайтын каржы дагдарысын басымыздан кешіріп келе жатырмыз. Осынын салдарынан дуниежузілік капитал бізді оз кушімен асырап отыр. Ал Батыс болса тура осы жолга енді аныктан-анык тусіп келеді. Біз бар экономикамызды оз колымызбен булдіріп, жекешелендіру аркылы елге таратып, калын кауымды бытыратсак, ол жакта да казір тура осындай жагдайлар болып жатыр. Жуздеген ірі-ірі банклер бурын-сонды болмаган дагдарыска ушырап, олардын акшалары жекелеген адамдардын колына тусуде. Олармен бірге ірі-ірі ондірістердін де жумыстары токтап жатыр немесе токтауга жакын тур. Онын есесіне майда банклер мен майда касіпорындар орбуде. Бул дегеніміз майдалану процесстері іріленуді жене бастады деген соз. Сойтіп ретсіздік, тартіпсіздік кобейеді. Ондірістін алеуметтік, когамдык формалары ыдыраганда, олар болініп, болшектеніп, майдаланып жеке адамдардын гана колына туседі. Бул жерде аныктап айтатын мынандай бір жагдай бар.
Жекешелендіру деп біз когамнын бар байлыгын адамдардын колдарына беріп, уйымдаскан турдегі когамнын ондірісі емес, солардын іс-арекетімен когамнын тіршілілігін кимылга келтіруді айтамыз. Бул жердегі козгаушы куш жеке адамдардын кара басынын кызыгына умтылган іс-арекеттері, талап-талпыныстары, максаты болганнан кейін, бул куш когамды кері каратай жургізген. Бул жеке адамдардын, белгілі бір кезенді уакытша гана камтитын, уакытша кажеттілікке гана багынган, оз бетінше дамуы гана. Бул жерде ешкандай да когамнын муддесі жок, барі жеке адамдардын куштарлыгына багынган. Тіпті мемлекетте жиналган акша да жеке адамдардын колына тусіп кана жумыс істейді, арине когамды гулдендіру максатында емес. Бул тек кана жеке адам тургысынан пайда коздейтін гана кимыл. Осы аркылы букіл когамнын козгалысы осыган багынган. Бул жерде адамдар пайда беретін жане тезарада беретін істермен гана айналысады, акшаны соган гана жумсайды. Бір адам бір адамнын енбегін пайдаланганда да, бір адам коп адамнын енбегін пайдаланганда да осы принцип жумыс істейді. Бул принципті біз акша жасау принципі деп тусінеміз. «Акша жасау» принципінін мані теренде жатыр, ол менін кітабымда жан-жакты алып карастырылган. Бул бірінші кезекте ауылшаруашылык ондірісін ыдыратты жане одан баска да коптеген салаларды бірте-бірте ыгыстырды.
Ауылшаруашылык онімдері бір дегенде пайда бермейді. Оган уакыт керек. Мал багу, данді-дакылдарды себу, коконіс, жеміс-жидек немесе кус осіру тагы сол сияктылар науканга гана байланысты ондіріс, оларды фабрикага айналдыру да коп енбекті талап етеді, тусімді коп бермейді. Дамыган капиталистік мемлекеттерде ауыл шаруашылыгында 6-7 процент кана адамдар істейтін болса, кезінде бізде 60 проценттен астам адамдар ауылда турган. Кезінде буларды колхоз бен совхоздар игерген, капитализмде де оларды ірі жер иелері жургізген, ондіріс пен ауылшаруашылык онімдерінін айырмашылыгын мемлекет жауып тенестіріп отырган. Шетелдерде осы уакытка шейін солай жасайды. Сондыктан казіргі кезенде жеке адамдардын колындагы акшалар кобінесе сауда орындарын камтиды: дукен, асхана, кафэ, мейрамхана жане тагыда сол сиякты адамдарга гана кызмет ететін орындардын кобеуіне алып келіп, басым копшілік осындай істермен айналыскан. Ал біз болсак букіл Казакстанды тезарада шетелдер тауарларын сататын базарга айналдырдык. Демек акшанын кобі осы туста жумсалып, елдін колында журіп, солардын ішіп-жеуімен жогалады. Бул когамды емес, адамдарды гана бейнелейтін акшалар. Бул жерде акша адамнын беталпетіне айналып, адамдарды гана кимылга келтіреді. Демек Казакстаннын акшасынын кобісі, ондірісті козгалыска келтірмей, ішіп жеуге жумсалып, шет елдерге кетіп жогалып отырады. Осы сиякты мадениет саласы, білім беру жуйесі, гылым, онер, адебиет акшага байланысты екшеліп, іріктелген, онын ішінде пайда бермейтіндері жойылуга ушыраган. Біз жогарыда айткандай, денсаулык сактау болімі кулдыраса, пайда беретін жеке ем орындары гулденген. Ал енді Казакстаннын акшасы не акша, ол кайдан шыгып жатыр, соны кыскаша алып карайык.
Жанагы біз жогарыда айткан сауда, адамга адам кызмет корсету орындары бізге ешкандай байлык бермейді. Олар ешкандай да когамнын байлыгынын булагы емес. Ойткені бул ондіріс орындары емес, тутыну орындары гана. Ол бар байлыкты озара болісіп ішіп-жейтін тутыну орындары гана. Елдер сол бар байлыктан акша жасап, солардын бастапкы кунын осіріп отырады. Ал акшадан акша жасаган акшанын кунсыздануына алып келеді. Ал біздін акша біздегі бар дуниені гана корсетеді. Ол біздін гана байлыгымыздын бейнесі. Казакстаннын калкы тек кана сол байлыкты гана оз ара болісе алады. Сол акшамен гана ондірісті, білім беру орнын, гылымды, техниканы, мадени жане денсаулык сактау орындарын дамыта алады.