АЛЕМДІК ДАГДАРЫСТЫН ТУБЕГЕЙЛІ СЕБЕПТЕРІ.
1. Казакстандагы дагдарыстын мані.
Мен белгі бір елдегі дагдарыс барысын алып карап отыргамын жок. Мен ушін тіршілік ететін алем гана. Менін козкарасыммен кез келген елдін дамуын алып карауга болады. Ал ар елдегі дагдарыс - осы алемдік козгалыстын ар денгейден корінген нактылы белгілері. Кейбіреулер дагдарыс «токтады», біз кулдыраудын «тубіне жеттік» дейді. Ал біздін мемлекет басындагы адамдар тіпті «біз коркейіп бара жатырмыз» дейді. Сонда бул корсеткіштер кайдан алынган? Алдымен осы екі жакты кыскаша карап отейік.
Егер кулдыраудын тубі болса, онда оны коркемдеп турып суреттеу керек емес пе, ол кандай болады екен деп елдер де кызыктайтын. Орысшада «иррацианальное» деген соз бар. Ол нольден томен карай журген козгалысты корсетеді. Ал нольден томен карай журген козгалытса, жогары каратай жургендей, ешкандай да туп жок ж;не болуы да мумкін емес. Біз тупсіз, тунгиык дуниеде омір суреміз. Біздін казіргі кездегі козгалысымыз – нольден томен карайгы журген багыт. Біз осы багытты гана андып келеміз. Бірак ол немен тынады – оны білмейміз. Сонан барып кана білгенімізді айта береміз.
Ар адам тарих к;зкарасынан омірде бір мезетке гана пайда болады да, ;айтадан ;айып болады. Бізге белгілі тарихтын барысында осы уакка шейін 150-ден астам урпак омір сурген екен. Бірак кашан болса да омірге келген ;р адам оны тубіне жетіп тесіп шы;;ысы келеді. Казіргі когамнын козгалысынын томен каратай жылжуы, онын бір жерге барып тіреліп, содан кайта котерілуінде емес. Бул казіргі заманнын адамдарынын ойдан шыгарган киялы. Шындыгында бул онын анасынан кайтадан тууында. Ал мундай тупті алі ешкім корген жок. Кейінгі гасырдагы гана туган «рыночная экономиканын», мысалы, алі ешкім тубін тесіп шыккан жок. К;кірегін кернеген арманда кететін адамдардын біріншісі – миллиордерлер екен. Егер бул курылым ыдырап барып жойылса, онда ол баска, біз білмеген, тіпті тусімізде де кормеген курылымга айналып барып жойылады. Бул тек кана диалектикалык даму. Ал диалектикалык дамудын козгалысы спиральдін журісіндей болып, бірде котеріліп, бірде томен тусіп журеді. Егер казір адамзаттын томендегені рас болса, онда бул жерде котеріліп журетін даму тек кана жана негізде гана босталады. Ал біз оны томен карай кулдырап барамыз да, бір жерге жеткенде токтаймыз деген - керемет киял ;ана. Бул, бір жагынан, тура математикадагыдай, ешкандай да тубі жок козгалыс. Бул жерде бір жерге тіреліп, содан барып одан кайтадан жогары ормелеу жок .Бул адамдардын оз оздерін алдауы гана. Ал екінші жагынан, дамудын баска негізде кайта басталуы. Социализмге дейінгі даму кулдырап томен тускен. Ал социализмдегі даму баска негізде когамды кайта котеріп, бурынгы урпактардын тусіне де кірмеген денгейге котерген. Барлык даму барысы тура осылай журеді. Егер кулдыраган когам кайта котерілсе, ол жана негізде гана котеріліп, жана сапамен гана дамиды. Бул бурынгы дамуды далме-дал кайталамайды. «Рыночная экономика» да империализмді кайталап турган жок, оган карама-карсы журіп, когамды жана негізде жана сапалык дамумен жана биікке котерген. Ал енді осыдан кейін бул жуйенін ыдырауы соны баска негізде кайтадан «тірілткен» бола коймас. Кейбір адамдар былай деп армандайды: болаша;та ;айта туса;. Егер адамдар ;азір тере; ;й;ы;а кетсе, онда к;п жылдан кейін оян;анда олар бас;а адам болып оянбайды. Болашакка журу ;шін адамдарга ;й;тауды; керегі жо;, ол ;шін куресу керек.
Ал енді екінші жакты алып карап корейік, ягни дал казіргі кезенде омірдін «коркеуін» алга тарткандардын «теориясын». Бул кудіретті адамдардын шарыктауын гана білдіруі мумкін. Ал шындыгында когам дамуына нактылы корсеткіш бола алатын адам козкарасын алсак, онда бул жагынан наразылык та, араздык та, ;айшылык та удеуде. Бір елдерде оны амалын тауып устап турса, бір елдер аскындырып жатады. Жогарыда айткандай, адам озін озі тауысуга айналган. Ауру да токтаусыз осуде, жеткіншектердін ішінде кобейіп жаткан «суицид» кейінгі кезде букіл постсоциалистік кеністікте кен-молынан орын ал;ан. Ал енді анаша та;ы сол сияктыларды айтпай ак койайын. Ал мунын барінін кудіретті адамдарга кажеті жок.
Когамнын томендеп бара жаткан кезенінде «коркейу» деген тусінік тек кана теріс айналган сананын гана салдары болып, объективті турде бір-ак акикатты корсетеді. Совет укіметі кезінде жане Батыста да «коркейу» деген тусінік экономика мен мадениеттін оз алдына даму негізінде колданган. Ал казіргі кезенде ол осы айткандардын барінін куйреу негізінде туган акшанын кобею процессі гана, я;ни адамдарды; ;з бетінше дамуы. Б;л даму, ;рине, к;зсіз ж;ріп жатыр. Демек біздін когамда алі акша бар жане сонымен катер кудіретті адамдар да жеткілікті. Демек шеттен бізге келетін товарлардын колемі де алі айтарлыктай азайган жок. Ал бізге, калай болган кунде де, дал казір керегі – осы «коркейудін» ойткымай туракты болып туруы. Ол шындыкка айналмайды деп те ешкім айта алмайды. Мумкін, «коркейу» деген соз, соган жетеміз деген теріс айнал;ан сенімді білдіретін шы;ар. Дуниені о; айналдыру – адамдарды; ;здеріні; колында.
Казір алемдік дагдарыс жайында коп айтылып жур. Олардын ішінде кызыкты, мазмунды да ойлар бар. Мен алемдік каржы дагдарысынын ман-жайын атейі осы такырыпка байланыстырып алып карап отырмын, бірак талас ретінде емес, сол такырыпты тереніректен алып карап, онын сырткы козден жасырын жаткан мазмунын постсоциалистік кеністіктін дамуы аркылы ашу ушін.
Социализм кулаганнан кейін біздін социализм жайындагы калыптаскан тусінктеріміз елдін кешегі кунін, ягни откенін, озінін тарихын калай тусінетінін корсетіп тур. Бул дегеніміз біз озіміздін жана басталган омірімізді тарихымызды жокка шыгарудан бастадык деген соз. Ал бул бізді адастырып, біздін барлык тусініктерімізді жеке адамнын тургысына алып келіп тіреген. Сонымен біз тарихтын немесе когамнын дамуын сипаттайтын гылыми тусініктерден айрылып, карапайым тусініктердін гана негізінде калганбыз. Адам тургысына алі келмеген жане омірді бул жагынан ешкашан алып карамаган гылым мен философия бірден тыгырыкка кірді. Бул дегеніміз ескі когамда калыптаскан тусініктер онын куйреуіне байланыты жойылу процессіне ушырап, жана тусініктеріміз алемдік капиталдын, ашып айтканда Батыстын улгілерімен калыптасты. Демек жана угымдар тек кана казіргі омірді батыс тургысынан тусініп, сонын улгілеріне каратай икемделу аркылы калыптаскан. Бул жерде батыстык козкарас дурыс, гылыми козкарас болып келеді, ал социализм кезінде калыптаскан тусініктер дурыс болмай шыгады. Буган осы уакка шейін сыни козкарас калыптаскан жок.
Ал шындыгында біздін дуниетанымымыз алемдік козгалысты танудан басталган, ойткені біз алгаш рет, еш болжамаган жолмен келіп, алемдік капиталдын негізіне отырдык. Сойтіп кана кайтадан капитализм боламыз деп умтылып, озімізден тыстап, алемдік жуйені танып білуге кірістік. Бул бізге керек пе жок па? Арине керек. Ойткені социализм кезіндегі алемдік даму жайындагы тусініктер озіндік кана болган. Ол козкарас бойынша букіл алем бірте-бірте социализмге айналу керек болатын. Ал бул курыганнан кеін, бізге батыска «айналганнан» баска жол калган жок. Ал шындыгында батыстын санасы – батыстын гана санасы, ал біздін сана – біздін гана сана. Батыстын дамуы мен постсоциалистік кеністіктін дамуы бір бірімен ешкашан туйіспегеннен мундай козкарас бізді мулде шатыстырып адастырган. Мунын себептерін мен бул жерде айтып жатпаймын, ол менін жогарыда айткан кітабымда жан-жакты карастырылган. Бул жерде мен батыс жуйесі мен казіргі біздегі болып жаткан дагдарыс жайында кыскаша гана айтайын деп отырмын.
Социализмнін тарихтагы аткаратын бар кызметі – капитализмді ірітіп, ыдырату, сойтіп адамзатка капитализмнін тарихи дамуындагы ыдырауынын жане баска когамга айналуынын тура жолын корсету. Социализм ешкашанда экономикалык формация болган жок, ол тек кана политикалык, ягни саяси формация болган. Онын тууы тек кана тарихи кажеттілікке гана байланысты болган жене онын тіршілігі ешкашанда адамнын немесе когамнын санасына жане еркіне тауелді болган жок.
Бул жердегі біздін когам деп турганымыз – мемлекет. Социалистік когам мемлекеттін гана кушімен турган. Сондыктан мемлекет туп-тамырынан ірігенде когам да шашылып калган. Бул капитализмнін іс жузінде белгілі бір елде, ягни постсоциалистік кеністікте, ыдырау кезені. Капитализм бір дегенде барлык елде туган жок. Сол сиякты бір дегенде барлык елдерде бірак олмейді. Социализмге оті – капитализм «олді» деген нарсе емес. Бул жай саяси тонкеріліс кана жане сол себептен калыптаскан саяси формация. Бул социализм кеністігінде капитализмді буындырып, туншыктырып, жетпіс жыл бойында оны бірте-бірте олтірген куш. Ал бул саяси формацияда капитализм калай іс жузінде оледі, ол жана когамнын тууына гана байланысты болган.
Міне, социалистік когамнын тарихи дамудагы орны осы. Сол себептен гана казіргі алемдегі капиталистік жуйенін ыдырауы – біздін омірдін шындыгы. Баскаша ойлардын барі - біздін киялымыз гана. Бул тарихтагы капиталдан тайып, адамга багытталган алгашкы мемлекеттік курлым болган. Сондыктан барлыгы бул жерде мемлекеттін міндетіне жуктелген. Адам баласы капитализмге кайтып оралмау ушін социализм алдымен оларды мыктап турып акшага байлаган. Сойтіп адамдарды, олардын еркі мен саналарынан тыс, ол ондіріс иелерінен акша иелеріне айландырган. Міне осы процесс абден пісіп жетілгенде гана социализм озі ыдыраган. Ал акша иелері, біз коргендей, ондіріс класстары емес, «ішіп-жейтіндер» гана. Бул болашакка баратын адамдар. Ал бул ыдырау жумысынын біріншіден адамдардын колына тускен акша аркылы, ал екіншіден мемлекеттін кушімен гана жургенін азірге ешкім де білмейді. Мемлекеттін кызметіне арнайы ангіме болады.
Дал осылай алып карастырганда социализм дуниежузілік козгалыста - отпелі гана кезен. Онын барлык кызметі – адамды когамнан боліп, когамды адамга каратай буру. Бул тек кана акша аркылы гана істеліп, козсіз козгалыс болган сон гана тозакка тенелген жагдайга айналган. Ал когам деген адам емес жане адамдардын косындысы да емес. Когам деп адамдардын санасынан тыс омір суретін дуние-байлыкты жане сол аркылы адамдар арасында калыптасатын карым-катынастарын айтамыз. Бул дуние карым-катынастары гана. Маркс муны экономикалык немесе материалдык карым-катынастар деп тусіндірген. Бул адамдар арасында ондіріс жане заттар аркылы калыптасатын карым-катынастарды когамдык катынастар дейміз. Маркс осындай карым-катнастарды экономикалык, материалдык байланыстар деп тусінгені де осыдан. Бул когамнын адамдарга каратай бурылуы, бар байлыктын адамдардын колына тусіуінен корінеді. Ал бул акша аркылы жасалынганнан кейін, адамдар акша иелеріне айналып, олардын арасындагы карым-катынастары да акша катынасына айналган. Бул жерде когамнын экономикалык катынастары да адамдар арасындагы акша катынасына айналган. Сойтіп когам байлыгы адамдардын байлыгына айналып, акша турінде адам карым-катынастары калыптаскан. Адамдардын дуние ушін емес, акша ушін кырлысуынын мані де осында жатыр.
Сонымен социализмнін тарихта каншама уакыт омір суретінін ешкім де білген жок жане білуі мумкін де емес болатын. Идеологиядагы тусінік бойынша, мемлекеттін кызметі коммунизм орнату болган. Ал шындыгында бул капитализмнін ыдырау кезені гана. Сондыктан социализмді коммунизммен тенестіріп, оны кезінде коммунизмнін бірінші сатысы деп тусіну, экономикалык кана тусінік болып, адамдардын карым-катнастарын ескермеген. Демек, коммунизмнін кай тустан туатынын ешкім білмеген жане білуі де мумкін болмаган. Бул жерде адамнын озі когаммен алынган, когам адамы, алеуметтік адам болып келген. Ол саналы когам адамы болу керек деген ой осыдан барып туган. Ал шындыгында адам когамнан болініп, оз алдына койылганы, онын тарихи дамудагы алгаш рет дараланып, оз алдына тулга болып калыптасуын білдіреді. Осыдан барып ар адамнын дамуы козделеді. Ал мундай тусінік барін шатастырган. Сондыктан онын кулауы аяк астынан болып, мулдем кутпеген жагдайларды тугызды. Осыдан барып муны біз козсіз даму деп білеміз.
Ал бул жерде айта кететін тагы бір жагдай – социализмнін кулауынан бастап алемдік дамуда да дагдарыс басталады. Бул бірінші кезекте дамыган елдерден корінген. Енді сол алемдік дагдарыс удеу устінде. Откен гасырдын жетпісінші жылдарында каржы дагдарысынын ушы Америкадан корінген, токсаныншы жылдары ол Батысты камтып, сонымен бірге Японияны да токырауга ушыратты. Содан бері айтылган кеністіктер дагдарыстан біражола арылган жок, ол бірте-бірте кушею устінде болды. «Евро» бекер пайда болган жок. Ол каржы дагдарысына карсы жасалынган шара болатын. Ал каржы дагдарысынын басы АКШ-тан басталган сон, ол сонын акшасымен, ягни Американын алемдік акшанын кызметін аткаратын долларымен байланыстырылган.
Социализм тусында тап карым-катынасы жойылып, адамдар мен мемлекеттін арасындагы карым-катынастар калыптаскан. Осыган байланысты когамнын орнында, адамдарды жан-жагынан камтыган, мемлекет кана кадагалаушы куш болып калган. Сондыктан бурынгы таптар арасындагы кайшылыктар азаматтар мен мемлекеттін арасында пайда болган. Ал «азаматтар» деген біртутас карсыласу куші болмаганнан кейін, мемлекекттін баскару кызметі киындап, онын колемі бастапкы калпынан едауір улгайган. Бул жерде кобінесе жеке, дара адамдардын гана карсыласу куштері жумыс істеген. Ал жеке адам дегеніміз коп адамдар болганнан кейін булдіруші куштер де кобейген. Бул социализм кезінде кылмыстын жане баска да зансыз кимылдардын кобейгенін корсетеді. Социализм кезенінде мундай карсы куштерге ман бермеген жане сонан барып оларды тек басып отырган. Мемлекет аркімді тарбиелеп, когамдык енбекке, экономикага багындырып, негізінде ондіріс аркылы елді баскарып отырган. Адамдар оз алдына еркіндік алу ушін жане аркім озі ушін гана омір суруі ушін бул когамнан босанып шыгуы керек болган. Батыстагы тартіп осындай болган. Бірак мундай босанудын бір ерекшелігі мынада болган.
Бул не даму, мундай жолмен кайда барамыз – осынын барі белгісіз болган. Мундай белгісіздік букіл алемді жайлаган. Біз бірден улкен ретсіздікке тап болып, тартіпсіздікке ушырадык. Бул шынында да кутпеген жагдай болган. Сондай болганнан кейін бул елдердін есін аударып, санасын теріс айналдырган. Бул жердегі ен кажетті нарсе – когамнын ертенгі куні Батыстын улгісімен алынып, белгісіздікке айналган. Социализм кулаганнан кейін алемде журіп жаткан ыдырау процесстері, кайта, жанару деп угынган. Бул жагдайдын ман-жайына ешкім уніле алмаган. Ойткені барі экономикалык тургыдан алынып, адамды жане адамдар арасындагы карым катынастарды ешкім ескермеген. Тіпті «адам-адам» деп, адамды алга тартып журген батыс елдерінін озінде адамдар арасындагы карым-катынастары жайында марксизмнен бас тартканнан кейін еш гылыми тусініктері болмаган.
Маркстін енбегі мына салада сінген: ол когамдык катынастарды аныктаган. Ол адаммен айналыскан жок, когаммен айналысып, онын даму зандылыктарын ашып корсеткен. Ал адамзат бара жаткан когам экономикалык емес, адам когамы. Бул когамды ол болжаган. Сондыктан ол адам маселесін койып, когамнын маселелерін шешілуін бірінші кезекте талап етеді. Ал Батыстагы адамга катысты гылымдар жана заманда туган адам маселесін адамнын санасымен шектеген, ары кеткенде ескі тургыдагы моральдык немесе этикалык, психологиялык кана маселелермен айналыскан. Осы уакытка шейін батыс ойшылдарын кызыктыратын «сана», «психология» т с. с. Ал шындыгында сана емес, адамдар арасындагы карым-катынастары, когамдык, ягни алеуметтік, саяси байланыстар бірінші болып келеді. Ал ол карым-катынастардын негізінде акша, дуние-байлык жатыр. Товар мысалы – экономикалык катынас. Онын калыптасуы, дамуы жане ыдырауы тарихта ешкандайда когамнын да, адамнын да санасына тауелді болган жок. Адамзат капитализмге тан экономикалык зандылыктарды алгаш рет он тогызыешы гасырдын ортасынан былай каратай ашкан. Ал акшанын сырын алі кунге шейін білмейді. Социализм адамды когамнан боліп, адам проблемасын алгаш рет койып, оны акшамен байланыстырган, ойткені социализм адамды баска байланыстарынан ажыратып, акшага гана байлаган. Ал тікелей акшанын курсауына тускен адам адам болып дамуы ушін сол акшадан босануы керек, болмаса акша оны жояды. Ал онын санасы болса казіргі кезенде акшанын кулдыгында кул илену дауірінін денгейіне жакындап калды. Совет укіметі кезіндегі атеистер казір оз тагдырларын балгерлер мен кумалакшыларга аштырады, ал тауіптер біздін заманымыздын акылды адамдары болган. Мунын барі жакында бізді надандык жайлайды деген соз.
Ал жалпы алып карайтын болсак, бул жерде тусінбейтін тук те жок, барі де алаканга салгандай біздін коз алдымызда актарылып жатыр. Социализм когамынан шыгу деген жалпы адамдардын когамнан шыгуы деген соз. Бул тарихи дамудагы алгаш рет адамнын озінін устінен мындаган жылдар бойы тоніп турган когамнан болінуі. Букіл когамнын байлыгын жекешелендіргенде, бар байлык адамдардын колына тусіп, бул жерде аркім «оз улесін» алды. Сойтіп барып аркімге тиген «еншімен» аркім когамнан болініп шыгып, оз алдына койылды. Когамнын байлыгын озара боліскенде біреулердін коп асаганы, ал енді біреулердін такырга отырып жутаганы – булардын барі казір бізді кызыктырмайды. Мунда баскы маселе, осындай ешкім болжамаган жолмен когамнын ыдырап булінуінде. Бул тозыгы жеткен ескі когамнын ыдырауын корсетеді. Бул жерде тек кана жабайылану процессі гана орын алып дамыган. Мунын баскаша болуы мумкін де емес еді. Осы кері кеткен дамуды идеология санасында жанару деп тусініп, келешек осы негізде реттеуден болады деген угым жай киял гана болган. Шындыгын айтканда бул омірді тусінейін деп талаптанган ешкім де болган жок. Дуниеде устемдік еткен соніп бара жаткан ескі козкарас кана болган. Ал бурын когам негізінде калыптасып, когамга гана бейімделген гылымнын адамга каратай бурылуы онай болмай, ол бутіндей нарыктын шырмауында калган, ягни акшанын.
Сонымен капитализмнін кулдыгынан арылган адам, социализмнен отіп алгаш рет акшанын кулдыгына кіреді. Кулдыраудын алгашкы кезені акшанын кобейуі болса, екінші кезені онын кайтадан азайуы болады. Ал енді мунын кандай жылдамдыкпен журетінін уакыт корсетеді. Калай болган кунде де акшанын кобейуінен азайуы тезірек журетін сиякты. Сонда акшанын кобейуі жиырма жылга созылса, азайуы ондай уакытка бармайды деп жорамалдауга болады. Жане бул бір біріне карама-карсы козгалыс болган сон, олардын тугызатын санасы да карама-карсы болады.
Бул бытыраган азаматтар когамында тартіпсіздік пен бузакылык кобейгеннен кейін, мемлекеттін кызметі де арткан. Казір де онын тартіп сактаудагы кызметі бул жагынан зор. Ал біз улгі тутатын батыстын кагидасы бойынша, мемлекет ондіріске де жане баска салаларга да араласпай, олардын барін елдін оз еркіне койуы керек. Осыган байланысты мемлекет жагынан адамдарга байланысты немкурайдылык орын алган. Ал бізде оз еркіне койылгандар барін булдіріп, талкандаган. Занды жекешелендіруді былай койганнын озінде, когамнын байлыгы неше турлі жолдармен талан-таражга тусіп, жеке, дараланган адамдардын меншігіне айналган. Бул процесс алі де жалгасып жатыр. Мундай ыдырап жаткан когам тек кана жабайы когамга айналып жане адамдардын бір біріне енбек етуі немесе озі ушін гана омір суруі адамды адам жабайы турде канауына гана негізделуге алып келген. Біздін «жабайы капитализмде» тіршілік етіп жатырмыз деген осы жагдайдан барып шыгады.
Социализм кезінде «немкурайдылыкты» коп ажуалайтын, «жаттык», «ботендікті» сынга алып, бауырмалдыкты, туыскандыкты, махаббат пен достыкты алга тартатын. Букіл адебиет пен онер осы туста ойланатын. Ал гылыми сананы тек кана саяси-алеуметтік жане когамдык карым-катынастар гана кызыктыратын, таптык байланыстардын тапсыз байланыстарга ауысуы, жаттык сананын коммунистік санага айналуы тагы сол сияктылар. Адамнын кара басынын игілігіне умтылуы ескі омірдін калдыгы деп тусінілген. Осы экономикалык когамнын адам когамына айналуы жумбак болган. Адам тургысынан «коммунизм» деген угымнын озі магнасыз тусінікке айналган. Осы себептен социализм кезіндегі іштей ыдыраудын журуіне адам тургысынан ешкім ман де, бага да бермеген. Ар адам сол кездін озінде бір жагынан «урыга» айналса, екінші жагынан «ішкішке» айналып, адам тургысынан булдіру процесстерінін улгаюы адамдардын санасымен гана байланыстырылган. Бул «санасыз» адамдарды саналы кылып тарбиелеу когамга жуктелген міндет болган. Социализмнін кулау карсанында ретсіздік терендеп, адам жане когам оміріне тонген кауып-катер кобейген. Мунын озі гылыми сананын, асіресе философиялык танымнын тек жаттанды екенін гана корсетеді, ондай ойлаудын айдалада, омірдін шындыгынан тыс, болмыстан болінген, оз алдына гана омір сурген «гылым алемінде» жургенін гана білдіреді. Сол философия алі де сол оздері жасаган алемнен шыга алмай мангіріп жур.