айлыктагы жокшылыктын зардабы.
Казіргі кездегі жокшылыктын, кедейшіліктін кобейуінін тубінде экономиканын жетіспегені емес, тікелей адамнын азгындауы жатыр. Коп адамдардын ішімдікке немесе нашакорлыкка салынуы, акшага куныгуы мен тойымсыздыгы кедейліктен емес, адамдардын омірінін магынасыздыгынын салдарынан болады. Ал жемкорлык тагы сол сияктылар адамдардын тойымсыздыгын, олардын аранынын ашылганын корсетеді. Булардын барі адамнын бузакы кушке айналып бара жатканын білдіреді. Адамга казіргі омір суру формасынын кажеттілігінін азайганы алі аркімнін санасына жеткен жок. Оны казіргі шым-шытырык заманда гуламалардын оздері угынбай жатканда, жай адамдар кайдан білсін. Сондыктан коп адамдардын іс-арекеттері – козсіз іске жатады. Бул жерде санасыз наразылыктын озі бул омірдін турінін ескіріп, оз озінен жойылуга багытталганын корсетіп тур. Наразылык, міне, осыны білдіреді. Озінін ыдырау агымымен, еш баскарылмайтын когамнын козгалысы, сонымен, саналылыкты гана талап етеді.
Казір барлык сауалдар кобінесе адам тонірегінде гана болып жатканы осыдан. Онын барі парасаттылык, адамзаттык, моралдык проблемаларды козгап, солардын шешілуін талап етеді. Ал олардын барі тек кана экономиканын дамуы аркылы гана шешіледі деген угым осыдан жокка шыгарылады. Совет укіметіндегі экономиканы жогарыга котеріп, соган сайкес адамнын санасын да котереміз деген кагида озін озі актаган жок, сол кезде ак жалгандыгын корсетті. Баи бастаган халык сол кезде-ак акшага куныга бастаган, ал бул барлык жагынан жагымсыз жагдайларды осіріп орбіткен, бурыннан калыптаскан адамдар арасындагы карым-катынастарын іріткен. Бул жердегі от басынын куйреуі мен кылмыстын токтаусыз осуі совет укіметіндегі адамдарды еш ойландырган жок. Акшага куныга бастаган елдер акшаны ойлаганга гана салынган.. Сонымен, сол кезде-ак омірдін бар манін акшага алып келіп тіреп, адам мен мемлекеттін арасында шешілмейтін кайшылыкты тугызган. Айтпесе адамдар социализмнен ат-тонын алып безбейтін еді. Бул тек кана санасыз наразылык кана болган.
Шындыгында социализм адам проблемасын осы жолмен алгаш рет тугызып, омірдін ары каратай осы проблеманы шешу аркылы гана журетінін анык алга койып кеткен. Сондыктан социализмді талкандаган куштін озі адамнын тойымсыздыгы болып келеді. Ал «тойымсыздык» деген адамнын канагаттанбауын білдіреді. Ол онын ток болсада унемі аш болып туратынынын белгісі. Біздін заманда осы аштыкты алга тартып, жалпы халыктын турмыс денгейінін томендеуінін себептерін дурыс тусінбей, баріне де мемлекетті кіналау адетке айналган. Ал ак жолга тускендер мулдем баскаша ойланады екен. Олар барды канагат тутканга шакырады. Сонда бул «аштыктын» тубінде не жатыр?
Сондыктан ендігі туган сурактар былай койылып жатыр. Не себепті когамнын осы уакытка шейін дамып келген ондіргіш куштері томендеуде, не себепті адамзат кулдилап бара жатыр, неге адамнын игілігі ушін барлык мумкіншіліктер дурыс пайдаланылмайды? Казіргі техника мен технологиянын кемеліне келіп турган кезенінде мундай сурактар жай сурактар емес жане олардын шешуі де экономикалык проблемаларда жаткан жок. Булардын барі енді адамдардын проблемасына келіп тіреліп тур.
Казір адамдардын кобісі немен айналысарын білмей, сауда-саттыкпен кун коріп, олардын ішіндегі аукаттылары мерамханаларда коніл котеріп журеді. Коп адамдар кундерін коре алмай кангып боскынга, бомжга айналып кеткен. Осы тустагы тагынын тагыларын айта берсек, адамдардын не істерін, не коярын білмей, ауелім бос уакыттарын калай откізерін білмей, ішімдікке жане баска да зиянды адеттерге беріліп, дал болып, оз оздерімен алысып жургендерін кореміз. Бул жерде асіресе жастардын дал болып жургендері козге катты басылады. Сонда жастардын да карындары тоймай аш болып жургені ме? Омір курес дейді. Ал бул жерде жастар не ушін куресіп жур? Мумкін оларга баска азык керек шыгар? Сондагы осы кулдыраудын натижесі – куінімізді кайтып кореміз деп дал болып журген халык па? Бул шындыкка уласпайды. Асіресе, кайталап айтам, бул жастарга катысты. Коп адамдар енбек етпей ак байлыкка кенеліп жатады. Ал бірак байыгандардын да омірден рахат алып жаткандары шамалы. Кайта баленін барі акша коп жерден шыгатыны даусыз. Ал акша жасаганнын «сыры» адамды оган букул омірін сарп еткенді талап етеді. Бул жерде адамнын акшанын кулына айналуы оз алдына. Бул акшанын кушімен ыдыраган, бузылган омірдін гана бейнесі. Бул оз алдына койылган, «кайда барса да еркі білсін» деген, баскарылмайтын омірдін суры.
Сонда бул жерде біз нені кореміз жане адам тургысынан нендей жагдай шешілуі керек? Егер бул адамга гана катысты проблема болса, бул жерде адамды калай алып карауымыз керек? Мен бул жерде философиялык угымдарды айткым келіп турган жок. Адамды Конфуцийде де алып караган. Сократ та, Эпикур да адамнын омірімен айналыскан. Коптеген гылымдар осы уакытка шейін адамды жан-жакты зерттейді. Адам жайында жазылган кітаптарга сан жетпейді. Бізді бул жерде кызыктыратын озекті бір ак маселе бар. Ол оз алдына алынган адам емес, онын санасы да емес, адам мен когам арасындагы байланыс жане адамдардын акшага негізделген оз ара карым-катынастары. Казіргі омірді дал казіргі кезенге жеткізген – адамнын тойымсыздыгы, ягни адамнын еш нарсемен канагаттанбай, омірді жан-жагынан алга суйреуі. Осы уакытка шейін букіл дуниені дамыткан адамнын дуниеге деген куштарлыгы, тойымсыздыгы болса, онда сонын озі, оз алдына дамуы, казіргі кайшылыктарды тугызып, омірді тыгырыкка алып келіп тіреп жатыр. Демек, адам козкарасынан ол енді керісінше жумыс істеп тур. Бул тарихтагы адамга жане онын куштарлыгына берілетін он да, сол да бага. Бір кезде бул шынында да зандылык болып келсе, мысалы экономикалык сана денгейінде, казіргі кезенде ол миллиондаган адамдардын куштарлыгы ретінде ірітуші кушке айналган.
Когамнын оз алдына дамуы осы уакытка шейін адамнын осы тойымсыздыгына негізделген. Ал егер біз осы угымды ар адамга карасты алып карайтын болсак, онда біз омірге баскаша караймыз. Жогарыдагы айтканымыз – когамнын дамуынын, санаулы гана адамнын тойымсыздыгы аркылы журетін, шексіз дамуы. Ал енді осыны ;р адамга карасты алып карайтын болсак, бул жерде біз ар адамнын акшага, дуниеге куныкканын кореміз. Содан барып ар адамнын мундай тойымсыздыгын канагаттандырудын мумкін емес екендігін тусінеміз. Адамнын тойымсыздыгына бейімделген когамда, мысалы, кейбір елдерде оттегімен дем алатын (кислородный) барлар ашылыпты. Каланын кок тутінінен кашып, калтасында акшасы барлар сол барларга барып окпелерін желдетіп тазартады екен. Кейбір калаларда адамдардын саны 20 миллионнан асып кеткен. Ол жерлерде адамдар журетін орын да калмаган. Олар жердін астын да унгіген. Бул жердегі адамдардын кімге айналып бара жатканын алі ешкім білмейді, бірак олардын Конфуций алып караган адамдар емес екені анык. Сонда кок аспанга тірелген уйлерге шыгып немесе тау-тасты тесіп, шынга ормелеген адам кайда барады? Жер бетіндегі адамдардын саны 2012 жылдан кейін 9 миллирдка жететін болса керек, ал біздін Казакстанда бала табудын саны мулде азайып барады деп дабыл согып жатыр, сонда бар адамдарды жондеп асырай алмай журген Казакстан, коп балаларды кайтіп асырамак?
Бул жерде тойымсыздыкка катысты маселелердін барін тізіп айтып жатудын кажеті жок, айткандардын барі осы уакытка шейін оз агымымен еш токтаусыз дамыган жагдайлар. Енді олардын баріне куштарлыкпен емес, акылмен карасак, онда адамнын дамуында бул баска турге енеді. Балаларды орта гасырда коптеп тапкан. Олай болганы ол кезде барлык жерде де енбек ететін, согысатын адамдар коп керек болган. Онын устіне жас балалардын олімі оте жогары болган. Ал бізде осылардын барі саналы турде жасалынып, алдын ала жасалынган багдармен алып каралынады. Казір бізге орта гасырдын кажеті жок.
Менімше, дал казір енсесі тунжыраган елдерді даурыктыратын ойлар да, іс-кимылдар да жок. Содан бул дуниеге ан-тан болган ар адам оз озімен шектеліп, унсіздікке душар болган. Демек ар адамга адамшылык багыт беретін жане де аркімнін бугып жаткан жан дуниесін актаратын, онеге болып жол сілтейтін айкын адамшылык максат та, ой да жок. Біздін когамымыздын ыдырап жойылып бара жаткан когам екенін осыдан карап та білуге болады. Ал кара басын ойлаган жеке адамдарга ондай когамдык угымдардын кажеті жок. Мундай когамды так кана жан сактап калу немесе тірі калу маселесі гана ойландыратыны осыдан.
Ал экономика дегеніміз жай тілмен айтканда – енбек, енбек ету, ондіру. Бір туйір бидай да бізге аспаннан туспейді. Ал бізде сол енбек етудін когамдык турі, тартібі мен ережелері бузылып, жекеменшікке айналган касіпорындарда аркім ойына келгенін істейтін болган. Мунын барі біздегі, букіл бурынгы постсоветтік кеністіктегі экономиканын ыдыраганынын далелі. Сойтіп, социализмді жоямыз деп, бурынгы кенес укіметінін адамдары социализммен коса букіл социализмнін экономикасын жойып, сонын салдарынан оздері такырга отырды. Сонда олар муны не ушін істеді, кандай максатпен? Мундай суракты оз оздеріне ол адамдар алі коймайды. Ал жекелеген адамдардын немесе олардын шагын бірлесулерінін енбегі «экономикага» жатпайды. Біз экономикамыз бар деп, мысалы, шикізат ондіруді, жол тораптарын, байланыс жане электр жуйелерін гана айтамыз, онын устіне олардын барі жеке адамдардын, немесе акционерлердін колында. Ол копшілік ушін кун корудін гана амалы. Ал бул жердегі адамдар арасындагы зорлык- зомбылыктарды ешкандай зан кадагалап тура алмайды. Техниканын даму негізінде, мысалы, дамыган елдерде бурын мын адамнын істейтін жумысын казіргі кезенде он адам гана артыгымен істей алады. Бул жумысшы куштерді кыскартып, тутынушылардын санын кобейтеді. Батыс бул кайшылыкты «акша жасау» аркылы шешкен. Осы жакпен коп адамдар камтылган. Бара-бара мунын озі де озіне тан адам кайшылыктарын тугызып, когамды іштей іріткен. Ал біз болсак, осынын барін кара кушпен жасауга кіріскенбіз. Тура «баягы» байлар заманындагыдай.