Сракынымен гана жылжыган омір
Шындыгында социализмнін кулауы тарихи кажеттілік болган, ол озінін тарих жуктеген кызметін толыгымен орындап, абден кемеліне келіп, озінін ішкі кайшылыгынан куйреген жане куйреу кезенінде болашакты «елдерге табыстап», «ары карай оз білгендерінмен журіндер» деп кеткен. Ал енді біз оз білгенімізбен емес, шетел акшасынын негізіне кошкен сон, Батыстын айтуымен келеміз. Сонда озі курып бара жаткан Батыстын жолы бізге жол болмак па? Онын устіне батыс жуйесінін Батыс болып калыптасуынын озі социализм жуйесімен карама-карсылыкта дамуынын натижесінен болган, ягни олардын басекелесіп, жарысу куресінде бір бірінен озуга умтылганында. Бул бір біріне мулдем карама-карсы жуйе болган. Батыс оз кушімен емес, Шыгысты канап Батыс болган. Казір де Батыс амалын тауып Шыгыстын аркасында гана Батыс болып отыр.
Шын манінде біз социализмнін кулауынан басталып, куні бугінге дейін жалгасып келе жаткан, бірак алгашкы каркыны басылган, басендеген кулдырауга кез болып отырмыз. Бул кулдырауда когам ыдырап, адамдар бет бетіне бытырап кеткен. Бул жерде ангіме жетпіс жылдан астам омір сурген, «кателікпен курылган» социализмнін кулауы жонінде болып отырган жок. Капитализм болсын, социализм болсын, мейлі нарык болсын, тозыгы жетіп, бітер алдында актык демінде акшаны негізіне алган, капиталистік когамнын ыдыраганын коріп отырмыз. Онымен бірге адамдардын да азып тозып азгындауы жасырын жаткан жагдай емес, коз алдында жайылып жаткан кубылыс. Ішімдікке салыну, нашакорлык, жезокшелік, кылмыстын аскындауы, тіпті аурудын кобейуі, осынын барі адамнын азгындауынын далелі. Оз алдына койылып, «кунінді калай корсен солай кор» жагдайдагы адам жан багу ушін немесе баю ушін баріне де барады, кандай сумдыкка болсада бас тігеді. Бурын сонды акшага негізделген когам алі болган жок. Жане онын устіне акшанын барша елдін колына тусіп, соларды гана кимылга келтіруі, бул бурын-сонды болмаган жагдай.
Біздін жогарыдагы айткан «капитализмнін казіргі кезендегі дагдарысы» онын дамуынын да акшага байланысты дагдарыс аркылы тунгиыкка келіп тірелгенін корсетіп тур. Бул жагдай адам козкарасынан алі зерттелмегенінен экономика жагынан капитализм алі оміршен болып корінеді. Шындыгына келгенде капитализмнін Батыста іштей шіріп жаткан когам екені бурыннан белгілі болган. Казіргі заманда дуниенін коркейуі деген соз содан барып калган, керісінше, жер бетінде омірді сактап калу деген кажеттілік гана калган. Ойткені адамга тонген кауіп жыл санап осуде. Кай жагынан болса да, мейлі ауру-сыркау жагынан болсын, кылмыс жагынан болсын, жокшылык жагынан болсын, ішімдік немесе наркотик жагынан болсын, баршаны жойю кару жагынан болсын, адамды коршаган дуниенін барі бугін жан-жактан оган шуйірліп алган. Ал мунын барі адамдардын «санасыздыгында» жаткан жок. Сана оз бетінше емес, калыптаскан жагдайга тауелді болып дамиды.
Осы тургыдан алганда біз бастан кешіріп отырган жагдай жергілікті кубылыс емес екені тусінікті. Онын терен мані омірдін курып біткен формасы кандай жолмен кулдырап бара жатканын, ескінін жойылуы натижесінде жананын калай пайда болатынын нактылы корсетеді. Арине, «жана» бізге оз озінен корінбейді, ол ескі киіммен журіп, ескінін кейпінде журеді. Акшанын ар жагында ненін жатканын, ягни акшага оранган дуниені жане олардын ман-жайына біз тек кана оймен, акылмен гана жете аламыз. Ал бізді Кудай жаратканда бізге акылды бекер беріп пе? Ойланып толгану ушін берген жок па? Шындыгына келсек, біз капитализмге кайтып келгеміз жок, одан да ары, орта гасырдын денгейіне бірак бардык. Муны біз осы уакытка шейін тусініп жаткамыз жок, айтеуір баягы «бай мен кедей заманына кайтып оралыптык кой» деген карапайым тусінік бугін аркімнін санасына енген. Бірак, менімше, мунын астары баскада. Орта гасырдан біздін айырмашылыгымыз, ол кезде байлар билеген, калгандар басыбайлы немесе байларга тауелді шаруалар болган, ал казіргі кезенді сипаттайтын акшанын шексіз билігі. Бул акша иелерінін заманы. Ал «акша иелері» деген тапка жататындар емес, ар адам.
Ол кезде елдер жогары жактан жол сілтегенге уйренген. Ал мына тыгырыктан шыгатын жолды адамдар оздері ойланып-толганып іздеуде. Бул дегеніміз болашакка адамдар тек кана ойланып-толганып оздері гана жете алады деген соз. Алда дайын турган дуние жок. Егер осы уакытка шейін казак елі колдан жасаган байлыкты Батыска карап киратса, онда бул козсіз журген ескі курылымнын куйреуі гана. Ал жана омір де колдан жасалынады жане тек кана саналы турде гана. Ойланып каранызшы, жетпіс жылдан астам уакыттын ішінде зор енбекпен курылган дуниені лезде талкандауга акылы жеткен ел, адамдык жана дуниені колдан жасай алмай ма? Сонда тозыгы жеткен дуниені адам неге талкандайды, кайтадан жана дуние куру ушін бе, алде жойылып кету ушін бе? Жойылып кету ушін дегенге ешкім сенбейді. Жеке адамдар туып омірге келеді, омірден кайтады дегенді барі де тусінеді. Ал адамзат жойылып кетеді де, заманакыр орнайды деген ой, жеке адамдардын ойынын туындауынан гана пайда болады. Онын барі омір мен ажалдын бірге журетінін салдары.
Кейінгі кулдырау кезенінде адамнын омірінен горі олімі басым болып кеткен. Сойтіп коп елдерде туу процессі де шектеліп, томендеуге бет алган. Онын устіне адамга деген кауып-катер де кобейді. Осыларга байланысты адамдардын сана-сезімі де озгеріп, аркімді коркыныш билейтін болган, сонымен бірге жау да жакындап туратын болган. Озініз ойланызшы, социализмді талкандап, онын бар байлыгын оз ара болісіп алу деген, бурын-сонды болмаган булдіру жумысы. Ал мунын барі осы булдіруді іс жузінде жургізген миллиондаган адамдардын тургысынан коп нарсеге бас тігіп, кауып-катерлерге бел байлаган болган. Бул неше турлі алдау-арбауды, зулымдыкты талап еткен алааяктардын іс-арекеттерімен булінген. Муны жаппай тауекелге бару деп сипаттасак та болады. Шындыгында социализмнін байлыгын елдер озара тек кана занды жолмен гана боліскен жок жане осы уакытка шейін де осылай болып жаткан жок. Біз жогарыда анык коргендей, бул жерде барінен басым жумыс істейтін куш – акшанын куші. Демек кімнін осыган деген кабылеті мыкты болады, сонын колына акша кобірек туседі, демек сол мыкты болады .Ал социализм болса барлык елді жане барлык адамды бірдей мыкты кылып калыптастырган жок.
Менін булай ойлауымнын логикалык себептері де бар. Осы уакытка шейін адам баласы киялымен жане ойыменен табигаттын санкилы зандарын игеріп, жогаргы денгейдегі техникалык когам курды. Енді міне киялымен аспан алемін шарласак па деп отыр. Ал Батыс болса толыгымен автоматтандырылган жуйеге кошеміз деп, кибернетикага негізделген багдарды максат туткан. Жапондыктар болса, олардын уй-ішін де жинайтын, тіпті кішкентай сабилерін де жуататын роботтар жасап алыпты. Мунын барінін болашакта толыгымен дамитынына сенуге болады. Ал енді соган жеткен адамдардын акылы оз озіне келгенде жетпей калады да, акыры надандыктан олар акырзаманга келеді дегенге сену мумкін бе? Адамдардын оз оздерін жане оз ара карым катынастарын тусініп, жондеуге де толыгымен акылдары жетеді. Бірак бул туста алі ешкім толганып ойланган жок. Керісінше, ар адамнын конілі, ой кабілеті алікунге шейін сырткы дуниемен айналысуда, сырткы дуниеге мыктап байланып, сырткы дуниемен шектелген, «акшаны калай жасасам», «калай жан сактасам», «калай байысам» деген кам жеулерге толы.
Ал бул тубі жок тунгиык дуние. Адамдар атам заманнан бері осылай омір суріп келеді. Сондыктан да онын тубіне алі ешкім жетпеген. Осыдан барып омірдін негізінде не жатыр жане бізді біздін еркімізден тыс «о дуниеге» алып бара жаткан кандай куш дегенде, біз озіміздін кунделікті омірімізге назар аударсак, бізді сілкілеп, жулкылап жаткан акша екенін кімге болса да тусіну киын емес. Адамдар акшаны ойлап тапкан жок, атомнын бар сырын ашкан, электронды да тауып, онын да ішіне унілген, ал тарихи калыптаскан, ерте заманнан адамдар арасындагы карапайым карым-катнастарын кураган акшанын сырын алі ешкім ашкан жок. Ал бізді тандандыратын да, жындандыратын да тек кана алі кунге шейін сыры ашылмаган жумбак заттар гана.
Мунын омірлік мані мынада. Купиясын ашкан заттардын барін адамдар оздеріне багындырады, ал купиясы ашылмаган заттар адамдарды багындырады. Ойланызшы, каншама табигаттын сырын ашып, адамдар оларды оздеріне багындырып, оз омірін, адамзаттын омірін коркейтті, улкен мадениетке колдарын жеткізді. Каншама аурудын сырын ашып женіп жатыр. Ал адам неге акшага куныгады, неге ішімдікке салынады, неге нашакор, уры болады немесе дуниекор болады деген карапайым сауалдын алі сыры ашылган жок. Ал олардын барі тек кана адамдардын санасына, акылына гана байланысты деп тусінетін болсак, онда біз ешнарсені тусінбегеніміз. Сонымен омірдін тубінде жаткан, іштей козгайтын кушті кормейміз. Бул дегеніміз, Жараткан иеміз кай уакытта болса да бізге корінбей жасырын турады деген соз.
Мен акша дегенде копшіліктін тапкан-таянган, жан багатын жалакыларын немесе жалгыз сиырынын сутін сатып кун коретін тиын тебендерін айтпаймын. Менін айына алып кун коретін кырык мын тенгемді біреулер акша деп тусінетін болса, онда катты кателеседі. Адам енбегімен ешкашан да акша жасамайды. Ендекпен кай уакытта болса да адамдар когамнын байлыгын жасаган. Ал казір сол адам, енбектен ажырап, акша жасайтын болган. Ол акшаны тек кана акшамен гана жасайды жане біреуледі алдап, арбап, канап, езіп кана жасайды. Біздін омірдін есігі осыган айкара ашылган. Сондыктан колынан келгендер неше турлі жолдармен акша жасайды. Ал келмегендер акша жасайтындарга малай болады. Бірак бул жердін откеннен айырмашылыгы мынада.
Бурын байлык иелері устемдік тапка жататын адамдар болган. Сондыктан откен капитализм кезенінде акшаны жекелеген адамдар гана жасаган, жекелеген адамдар гана байлыкка кенелген, ягни устем таптар, ал копшілік енбек етіп жанын баккан. Енді міне, социализмнін куйреу барысында акша бурын сонды болмаган копшіліктін колына тусті. Мындаган адамдар когамнын байлыгын болісу барысында бекер дуниеге кенеліп карык болды. Жекешелендіру кезінде сан жетпейтін адамдар аяк астынан уыс-уыс акшага ие болып, озін озі миллионер болып сезінді. Тіпті кедей болгандардын оздері де енді акша жасап баимыз деген сенімнін кушагында болды. Колынан келгендер ілезде байып шыга келді. Сойтіп акша жасау омірдін негізгі принципіне айналды, сонымен бірге адам да еріксіз акшага куныга бастады. Сонымен бірге, озі де білмей, бугінгі кундері белшесінен акшанын кулдыгына да кірді.
Жогарыда біз казіргі когамдык катынастарды таптык катынастар емес дедік. Олар тапсыз катынастарга жатады дедік. Бул жерде осы екеуінін айырмашылыгын жаксылап угыну керек. Таптык катынаста когам ондірісінін байлыгын бір бірімен болісе алмай, неше турлі таптар кырылыскан, байлар мен кедейлер, жумысшылар мен ондіріс иелері. Булардын оз ара катынасын экономикалык, ягни ондіріс катынастары дейміз. Бул когамды козгайтын, оны алга бастыратын экономикалык зандылык болган. Ал казіргі кезенде ондірісті токтатып койып, бір бірімен акша иелері акша ушін кырылысуда, ал кедейлер олардын баскан іздерін андып, муны «томеннен» кызыктауда. Осы тургыдан біздін казіргі тіршілігіміз – керемет кылмыска толы омірге айналган. Бул жерде біз керемет бір кино коріп жаткандар болып кеткенбіз. Бул жерде, сонымен катар, когамнын байлыгы да акша денгейімен алынганнан кейін, кырлысу да осы тоніректе журіп, акша ушін куреске айналган. Ал мунын тупкілікті натижесі – осы кайшылыктар аркылы когамды алга суйреу емес, артка тартып кулдырату. Бул бізге унай ма жок унамайма, бул объективті кулдырау кезеніне тан, когамнын куйреу барысы. Бул жерде бурынгыларга белгісіз кайшылыктар туып, омурді солар козгайтын болган. Бул акша иелерінін кимылы болганнан кейін, бул томенге бет алган козгалысты ешкандай куш токтата алмайды. Мунын кызыгын кейінректе кореміз.
Міне акикат осында. Ал егер акша жасау тубінде алдау-арбауга, кулык-сумдыктарга негізделсе, онда олар да зандастырылып, белгілі бір жуйеге келтіріледі. Осыдан барып жасалынатын кортынды – акша жасау дегеніміз, кулдырау кезеніне гана тан, ар адамды камтыган, адамдар арасындагы акша карым-катнастары. Бул когамга кызмет етуден бас тарткан акшалар. Бул жерде акша жасау белгілі бір таптарга емес, аркімге тан кимыл. Бул таптык емес, адамдардын гана іс-арекеті. Будан жасалынатын кортынды. Бул кулдырауга гана тан, когамды жане адамды ыдырату амалы. Ойткені акша когам кушінен адамнын беталпетіне айналып, тіршілікті дамыту кушінен кирату кушіне айналган. Бул омірдін бурыннан келген даму турі осымен бітті деген соз. Ал саркынымен гана келе жаткан омірді біз омір деп айта алмаймыз. Ол азап кана болады.
Егер катан гылыми-экономикалык тургыдан алып карайтын болсак, онда былай дейміз. Ескі когамнын ыдырауы онын экономикалык, ягни ондіріс катынастарынын ыдырауынын устінде журеді. Бул когам уакытша шетел капиталынын негізіне кошіп, адамдар арасындагы карым-катынастарын кураган акшамен калады. Сондыктан біздін барлык жагынан коріп отырганымыз – когамды курайтын адамдар мен олардын оз ара карым катынастары. Бул жерде ешкандай да экономикалык зандылык жумыс істеп турган жок жане адам даму зандылыгы да алі калыптаскан жок. Осы айткан уакытша негізде ол калыптасуы керек. Ал егер осы айтканнан бурын бізге уакытша негіз болып турган шетелдік капитал ыдырайтын болса, онда ретсіздіктін нагыз кокесі дамып, тіршіліктін астан-кестені шыгады. Онда адамга тоніп келе жаткан апатты «топан-сумен» бейнелеген аз болады. Бул далелдеуді керек ететін гылыми тезис. Мунын ман-жайын кейінректе кореміз.
Осыдан барып, ягни когам экономикасынан айрылып, ;ндірісті майдалап барып кана жан багу, кун кору деген тусінік туып, жан сактаудын озі бытырап журген адамдар ушін киындыкка айналады. Муны тусінген адам біздін омірдін коркейу жолдарын ойламайды, онын дамуын токыратып, тубінде богет болып турган кедергілерді іздейді, онын барін ол акшанын емес, тек кана адам тургысынан гана іздейді. Ойткені бул жерде дамитын да, озгере алатын да тек кана адамдар гана жане солардын оз ара карым катынастары. Осы тургыдан алып каралынган акшанын кызметі осы жерде таусылады. Бул дегеніміз, адам тургысынан біз баскаша ойлануымыз керек деген соз. Тарихи даму когамды міне осыган алып келіп тіреп тур. Егер когамга акшанын керегі болмаса, ол ондірісті козгаудан калса, онда ол адамга керек пе?Ал біздін жеке адамдардын колындагы жан багу ушін істелінетін тіршілікті «экономика» дегеніміз осыдан кеін калай болады?