Алемдік козгалыс кайда келіп тірелді?
Біздегі улгілер батыстык стандарттар негізінде жасалган жане озінін корінісі бойынша бізге опа бермей жатканын біз байкап жаткамыз жок. Байкасак та олар тубі бір орындалатын шыгар деген умітпен, біз оз жагдайымызга ешкандай сын козкараспен карай алмай келеміз. Ал мундай козкарас кімге болса да ауадай кажет. Оз озіне сынай карай алмайтын адамдар да баска біреулердін ыкпалымен омір суріп, озінін кандай мумкіншіліктері бар екенін білмейді. Мундай адамдар оз бетінше омір суре алмайды, біреудін коленкесінде журіп кун кореді. Біздін когам да дал осы сиякты.
Сонымен «дамыган жане мадениетті елдер» біздін жагдайымызды пайдаланып, оздерінін олшемдерімен олшеп, біздін келіспеген жуйесіз омірлік жагдайымызды реттеп, капиталистік жолга салуга тырысып багуда. Алайда біз кулдырау процесіндеміз жане озіміздін не себепті томендеп бара жатканымыздын ен карапайым себебін де білмейміз. Сондыктан батыстык улгінін олшемі бізден жогары болып корініп турады.
Ангіме бул жерде осы кагида дурыс па, жок бурыс па дегенде емес. Керісінше, оны озіміз калай тусінеміз, алемдік каумдастыкта жагдайымызды калай тусініп, озімізге кандай бага береміз дегенде. Егер біз озімізді не шыр айналдырып, жансыздандырып жатканын тусініп, айналамызда не болып жатканына толык есеп бере алган болсак, онда бір баска, ал егерде озгенін акылына маз болып, онын жетегінде кетіп, анкау бала сиякты сокыр сезіммен омір суріп, алдымызда не кутіп тур, тозак па алде жумак па, оны білмесек, тагы бір баска.
Бул тургыда, біздін санамыз заттардын сырткы кубылысына кобірек коніл аударады да, ішкі маніне унілмейді. Есесінде біздін когамнын дагдарыска тускен ішкі себептері тусінігімізден тыстап калады да, когамнын оз алдына дамуын бейнелейтін сырткы себебтері гана алга тартылып отырады. Сонда біз озіміздін социализмнен шыкканымызды умытып, капитализм боламыз дегеніміз, кешегі бабаларымыз омір сурген кезенді жокка шыгару болып келеді. Ол олма, «откенге кайтып ораламыз» деген ойдын озі біздін санамыздын теріс айналганын корсетіп, озіміздін тарихи дамуымыздын зандылыгын жокка шыгару болым келеді. Біз ешкашан да бабаларымыздын оміріне кайтып оралмаймыз, ягни социализмге, бірак оны ескермей жокка да шыгара алмаймыз. Біз ол омірді умытпаймыз, ардайым ескереміз. Ал біздін санамызда сондай тусінік туса, демек бул откен тарихтын біздін дал бугінгі коріп отырган кунімізге катысы жок деген соз болады. Біз сойтіп ойымызбен тарихи дамудын агымынан тайып, онын даму зандылыктарынан шеттеп кеттік. Сойтіп барып омірдін объективті даму жолдарын дурыс тусінуден калдык. Сонда калай болганы, біз ул-кыздарымызды оскенше тарбиелеп, оскеннен кейін оларга кешегі кундердін катысы жок, олар салбырап аспаннан тускен деп карауымыз керек пе? Сонда біз олардын жаксы немесе жаман кылыктарын озімізден аулак, солардын кудай берген санасынан іздейміз бе? Орыстарда мынындай соз бар: «что посеешь, то пожнешь». Біз 19-шы гасырдын емес, 20-шы гасырдын сепкен егінін орып жинап жатырмыз. Сонда біз социализмнін не еккенін білмесек, онда казіргі жинап жатканымыздын не екенін кайдан білеміз?
Мен осы жагдайды коп ойлап, акыры мунын улкен кателік екенін тусіндім. Кешегі кунсіз когамнын да, адамнын да омір суруі мумкін емес, бугінгі куніміз кешегі куннін жалгасы. Осыны дурыс тусініп барып кана біз ертенгі кунді де дурыс болжап тусіне аламыз. Белгілі бір аурудын салдарынан кешегі кундерін умыткан (амнезия) адамдар бугінгі кунде де омір суруден калады. Когамнын да осыдан айырмашылыгы жок. Кешегі кунін умыткан когам омірден кол узіп, бірте-бірте сонеді. Ал онын теренге кеткен тамырлары «ежелгі» заманда гана калады. Откені жок когамнын сонымен, болашагы да болуы мумкін емес. Откеннін барін жокка шыгарып, кешегі куннін барі кателіктер деген сана, ал біз дурыс істеп жатырмыз деген ойлаудын озі біз ушін казір жумбак нарсе. Мунда кандай жасырын сыр жатыр, бізге белгісіз ман бар, біз осыны тусінбесек, онда ешкашан да омірді дурыс тусінбей, бугінгі кунмен гана омір суріп, дуниенін де жарыгы біз ушін бірте бірте сонеді. Бурын-сонды букіл тарихта мундай алдау-арбауга толы, дуниетанымнан журдай, курессіз омір когам тургысынан ешкашан да болган емес. Бул тек кана кулдырауга гана тан, алі мані ашылмаган, бізге беймалім когамнын козгалысы. Бул осыган сайкес устіртін сана-сезім гана. Міне нагыз токыраудын мані кайда жатыр.
Менін жогарыдагы айткан «адамнын акшанын кулына айналуы» деген бекер соз емес. Ол адамдардын гана емес, бугінгі куні букул когамнын тіршілігінін тубінде жатыр. Ал бурын-сонды когамнын тіршілігінін негізінде акша емес, енбек, когам ондірісі немесе капитал жаткан. Ал акша ондірістін денгейімен гана есептеліп отырган бар дуниенін олшемі гана болган. Когамнын байлыгы ешкашан акшамен есептелген жок. Бул тургыдан акша тек кана жеке адамдардын омірінін денгейін гана корсетеді. Кенес укіметі кезінде жалакыны бірте-бірте котеріп, дуниенін кунын арзандату, адамдарга жагдай жасалуга багытталган саясат болган. Мунын барі ар адамнын енбегіне жане бірінші кезекте енбекті уйымдастыруга негізделген. Ал енді осы акшанын букіл когамнын негізінде жатып, «акша жасау» енбектін орнын басканы – бул жоспардан тыс, астыртын дамыган кубылыс. Осыдан барып акшага негізделген когамнын тууынан, когамнын байлыгынын озі адамдардын денгейімен алып каралынатын болган. Ал муны тусінсек, онда біз барін де баскаша тусінетін боламыз. Акшанын шынында да кешегі куні жок, акшанын болашагы да жок. Акшанын когамнын негізінде жатуы, бул бурын-сонды болмаган жане ешкашан кайталанбайтын кубылыс.
Бул жерде мына жагдайды гылыми тургыдан дурыс тусіну керек. Егер менін калтамда мын доллар акшам болса, онда мен соган канша уакыт омір суретінімді есептеп шыгара аламын. Менін когаммен жане онын ондірісімен шатагым жок. Соган каратай жоспарлап, сол акшанын колемін бастапкы калпынан осіріп кобейтуге тырысам. Ал когам ушін акшанын колемінін манызы жок. Менін максатым – мын доллардан он мын доллар жасау жане оны да ары каратай осіре беру. Ал когам когам шаруашылыгынын, ондірісінін, ;неркасіптін жане солардын онімдерінін колемімен алынады. Когам ушін адамдардын белсенділігі, талаптылыгы кажет. Ар адамнын отанын, халкын суйуі бірінші кезектегі кажеттілік. Акша бул жагдайда ар адамды ынтыктырып, енбекке баулитын куш болып кана келеді.
Бірак жагдайдын булай болып калыптасуы, когамнын ертенін акша тургысынан емес, адам тургысынан алып карау болып келеді, ойткені адамнын акшага тауелділігі бул жерде когамнын да акшадан тауелділігіне айналган. Бул сонда не? Неге аяк астынан когам да акшага тауелді болып калды? Бул адам мен когамнын бурын-сонды болмаган бір бірінен тауелділігін гана корсетеді. Бул біздін заманда гана жане бурынгы совет елдерінін кеністігінде гана туган тауелділік. Екінші жагынан, бул енді когамнын болашагынын калтасында акшасы бар адамда екенін білдіреді. Ал бурын-сонды мундай жагдайдын болмаганы, когамнын ертені ондіріспен жане онын дамуымен алып каралынганы, бул осыган дейінгі дамуда когамнын болашагына адамнын катысы болмаганын айтып тур. Енді міне акшага ие болган адам алга шыкты. Американын болашагы, мысалы, алі кунге шейін – технологиянын ары каратай дамуы жане соны пайдаланудын тиімді жолдары. Ал адамдар оларды кызыктырмайды жане онымен болашак байланыстырылмайды да. Миллиондаган адамдар азып-тозып бомжга айналып жаткандары оларды мазаламайды. Олар кай уакытта болса да техника мен технологияны алга тарткан. Болашакты осы жактан гана карастырган.Сондыктан олар оздерінін когамнын «техникалык когам» деп аныктаган. Совет когамы кезінде де «енбек-енбек» деп, алгы шепте максат болып когамнын байлыгы турып, адамдар осыган багынган. Адамдар осы жолмен оздері бірте-бірте жана санага келеді делінген. Ал бул жердегі акшанын кызметі ондіріспен келген дуниені болісуді гана корсетеді. Акша нені білдіреді деп, адам тургысынан карапайым тілмен айтатын болсак, онда ол бар дуниені болісу амалы гана болып келеді. Адам тургысынан акшанын баска ешкандай кызметі жок. Бул жерде когамнын байлыгы молшылыкты білдірсе, адамнын байлыгы – кен-молынан ішіп-жеу. Ал казіргі кезенде, керісінше, когамнын «арманы» да акшага айналып кеткен. Демек акша тарихтагы озінін когамга катысты кызметін толыгымен тауысып, адамдардын колына бекер тускен жок. Бул алі ешкім ойланбаган жагдай. Акша когамнан кетіп, бул жерде айдан анык адамнын келбетіне айналган. Сойтіп барып кана дуниені теріс айналдырган. Бул сонда не?