Жаркын болашак кайда кетті?
Біздін республика тауелсіз мемлекет ретінде адамдык тургыдан караганда аз уакыт омір суріп отырган жок. Бул кундері уакытпен санасу жахандык, алеуметтік курылым тургысынан есептелмейтінін ескере кеткеніміз дурыс, онын себебі алеуметтік курылым кулдырау барысында. Екінші жагынан дагдарыс урдістері осы когамдык курлымнын кулдырауынын натижесі. Кулдырауды токтатамыз деген ой, менімше, тек ак ниет кана. Маселе оны токтатканда емес, онын тубінде, аргы жагында не жатканында, ягни ол неге кулдырайды деген суракта. Ал ол осы уакытка шейін ешкімге белгісіз нарсе. Біздін осы уакытка шейінгі бар білетініміз – «дагдарыс», «токырау», «тыгырык» тагы сол сиякты угымдар. Ал олардын кандай мазмуны бар – ол каратунекке оралган, бізді толыгымен жайлаган белгісіздік. Сондыктан олардын ешкайсысы осы уакытка шейін біздін омірдін манін ашып, онын мазмунды дамуын корсеткен емес. Біз казір «концепция» деген тусінікті колданганды уйреніп жатырмыз. Бірак ол бізде жок. Менін кітабім – соны жасаудын алгашкы кадамы. Сондыктан менімен «концепция» дегеннін не екенін тусінбейтіндер гана келіспеуі мумкін.
Осы окигалардын барі алемде де журіп жатыр. Калай болган кунде де дагдарыс деп тусініп, мен айткан «концепция» болмаганнан кейін, кулдыраудын негізінде барлыгы да куйзелуде. Сондыктан омірлік жагдайды жаксартуга акелетін тубегейлі озгерістерді миллиондаган жене миллиондаган адамдар дагдарыс тойтарылады деп кутуде. Сонымен бірге алда не кутіп турганын да алі ешкім білмей отыр. Мунын барлыгы тек кана бір Алланын колындагы іс болып кана танылады. Демек адамдардын бугіні мен ертенгі кунін оздері емес, олардан тыс куш кана баскарып жатыр.
Ал бул белгісіздік пен жокшылык жайлаган жагдайда «когамымыз алі коркейеді, барлык адамдардын да турмысы бірте-бірте жонделеді» деген кагида озін озі актамай, жокка шыгарылып кана коймай, керісінше журіп жатады. Елдер куйзеліс кезінде «жаркын болашакты» кутіп емес, куйзелістен кутылсак деген арманмен гана омір суреді. Олар осы ушін гана жанын салып куреседі. Онын устіне, казіргі кезенде маселе тек турмыста гана болып турган жок. Ойткені куйзелістін озі кобінесе турмыска немесе жокшылыкка емес, адамдар арасындагы карым-катынастардын кайшылыгынын шиеленісінен де болып жаткан жай.
Казір коп адамдар бытыраудын асерімен жалгыздыкка урынган. Совет укіметінен басталып, кулдыраудын салдарынан туган бытырау процесстері оз бетінше объективті агым болып калыптаскан. Ал бул бытырау процессі аркімді дараландырып, біреулерді жокшылыкка урындырып, кайыршыга айналдырса, екінші біреулерді байытып, акшага ие болган мырзаларга айналдыруда. Ал бул алеуметтік жагдай адамды тікелей жоюга багытталган сокыр агым екенін алі кунге елдердін мойындагылары келмейді.
Сондыктан, егер омірге теренірек унілетін болсак, онда біз жагдайдын нашарлауынын адамдардын оздеріне байланысты себептерінде жатканын да байкаймыз. Казіргі токырау кезіндегі коп адамдардын іс-арекеттерінін озгеруі, олардын арасындагы араздыктын осуі, когам мен адам арасындагы наразылыктын дамуы – осынын барі ойландыратын жайлар. Мунын барі белгілі бір жуйенін ыдырауын жене соган байланысты адамдар арасындагы бурыннан калыптаскан ынтымактык карым-катынастардын, ауыз бірліктін, туыстык карым-катынастардын бірте-бірте бузылуын, іруін корсетіп тур.
Кенестік когамдагы жузеге асырылган кайта курулар мінсіз коммунизм тургысынан жургізілді. Бул козкарас бойынша болашакта барлык адамдар рахат омір суреді деп есептелінген. Ал мундагы «рахат» омірдін негізінде когамнын байлыгы жане соган сайкес ар адамнын оз енбегінін негізінде еркін ішіп-жеуі жаткан. Осынын барін жасайтын когам болганнан кейін, бул тургыда когамнын муддесі, максаты, идеялары бірінші кезекте турган, ал адамдар оган багынып, соларга лайыкты іс-арекет жасаган. Ал бул сол кезде, когам даму устінде болып, адамдарга камкорлык корсетіп отырганда мумкін болды. Бул жердегі адамдар арасындагы карым-катынастардын бузылуына ман бермеген. Когамнын дамуынын озі когамдык карым-катынастарга гана негізделген болатын. Ал казіргі кезде барлыгы да тубірінен озгерді. Бул жердегі менін айтайын деген ойым, адамдарга бет бурып, оларга комкорлык жасап отырган когам гана жан сактап калады деген создін астары баскада, ягни экономикалык катынастардан болек, адамдарга жане солардын карым-катынастарына коніл болген жон дегенде. Адам мен когам арасында кандай байланыс бар – соны ашу керек. Соны аныктау керек.
Социализм кезіндегі «аділетті когам» болашакта калыптасатын когам болган. Бул жерде адамдар когамга икемделген, когаммен бірге журген. Адамдардын уйымдаскан енбегі аркылы молшылыкка жеткен когам ар адамга рахат омір суретін жагдай жасайды делінген. Ал шындыгында социализмнін кайшылыгы адамдар арасындагы кайшылыктын шиеленісіуінен басталып, тойымсыздыктын устемдігіне алып келген. Ал «тойымсыздык» когамды суреттейтін угым емес, адамдардын гана талабы болып келеді. Ал біздін когам казір осы негізде отыр. Сондыктан баскаша болган жагдайда, ягни адамдарды жане солардын озара байланыстарын ескермеген жагдайда, когам (жайлап жок тездеп пе) адамдар арасындагы туган араздыктан жане мемлекет мен азаматтардын арасында дамыган наразылыктан, бірте бірте курдымга кетеді. Мунын тупкілікті себептерін біз кейініректе білеміз.
Казіргі бізде айтылып журген когам мен адам арасындагы наразылык мемлекет пен азаматтардын арасындагы наразылыкты корсетеді. Бул жагдай бурынгы таптар арасындагы кайшылыктардын жойылып, осындай жана турге енгенін гана білдіреді. Ал бул казіргі кезенде омірге кауіп тондіріп, когамды ыдыратып, ірітетін кайшылыктардын когам тургысынан байкалмайтын жасырын турі. Ол басынан адамдарга гана тан болып корінеді де, алеуметтік немесе саяси салаларга катысы жок болып турады. Адамдарга тан ішкі кайшылыктардын бірінші кезекке шыкканын біз алі байкагамыз жок. Ал шындыгында, кылмыс, мысалы, біріншіден, адамдар арасындагы араздыкты білдіреді, ал екіншіден – мемлекет пен адамдар арасындагы наразылыкты білдіреді. Кылмыс – адамнын омірмен наразылыгы, ол – адамдардын бір бірімен араздыгы, кайшылыгы. Кылмыстын кобейуі осы кайшылыктын терендеуі. Саяси-экономикалык жагдайдын ушыгуы осыны удетеді. Кылмыс алемі казіргі кезенде кенейіп осуде. Кылмыс алемі дуниені толыгымен билеуге умтылатын куш. Уйымдастырылган турдегі кылмыс куштері кейінгі кезде токтаусыз осуде.
Бул жагдай бекер, озінен озі туган жок. Онын тубінде, біріншіден, адамдардын жаппай акшанын кулына айналу процессі жатыр, ал екіншіден – олардын акшага куныгуы. Бугінгі кундерде акшанын билігінде шек жок. Казакстанда дал осы жагдайга байланысты жагымды тенденциялар байкалганымен, акшанын билігін ауыздыктау алі кажетті тургыдан алып каралынган жок. Бул жагынан ешкандай айкын, казіргі кезендегі козгалысты, дамуды аныктап ашып корсететін тужырым да, пайым да (концепция, мировоззрение) жок. Тіпті «акша деген не?», деп ойланып жаткан да ешкім жок. Дегенімен, дурыс іс-арекеттер жане он натижелер корініп отырды. Соган карап біздін когам алга жылжиды деген сенім де туып отырган. Казакстанда мемлекет тарапынан коптеген экономикалык, алеуметтік жене саяси озгерістер жасалынып, халыктын турмысын жаксартуга багытталган реформалардын жузеге асырылып жатканын біз коптеген жагдайларга карап білдік. Егер дал осы жерде адамга бет бурылыс болмаса, онда біздін халык тамагын іздеп коршілес елдерге тентіреп кеткен болар еді, онда жылы жане жайлы орындарын тастап біздін жан-жактагы кандастарымыз да оздерінін туган отандарына кайтып оралмас еді. Ал азірше коп елдерден тентіреп жумыссыздар бізге келіп, бізден пана тауып жур. Осынын барі коршілес елдердін когамдык дамуында дагдарыстын басымырак екенін, ал Казакстандагы саяси жане алеуметтік жагдайдын анекурлым артык екенін корсетеді. Солай болса да неге наразылык осуде? Казіргі орбіп жаткан дагдарыстын тубінде не жатыр? Алемдік дагдарыстын пайда болуын калай тусінеміз?
Енді адамдар болашактагы турмыска байланысты жаркын омірді кутпейді, бул угымдардын барлыгы идея турінде кушін жойып, кунделікті талаптарга айналган. Адамдарга ертенгі «жаркын омірді» ойлап емес, кунде омір суру кажеттілікке айналган. Жане онын устіне адамдардын турмысы мен ал-аукаты да адамдардын оз ара карым-катынастарынын дамуына байланысты болып келеді, ягни адамдар арасындагы араздык та тамактын емес, кобінесе осынын жетіспегеніне байланысты болып жатыр. Экономикалык кайшылыктар, жумыссыздык, жокшылык тагы баска экономикалык жагдайлар осыны осіріп ушыктырады. Социализм кулаган кездегі жокшылык пен жумыссыздык бірінші кезекте неке карым-катынастары мен от басын шайкалтып, жалгыз калган адамдарды, жетім-жесірлерді кобейтті, кылмысты катты ушыктырды. Ал адамдардын некеде, от басында бастарынын бірікпеуі жане бул туста араздыктын осуі, бул ерен санамайтын жагдай емес, кайта коп жагдайларда омірді ушыктыратын кайшылыктар. Бул коп жагдайларда улкен мен кішінін, айел мен еркектін, ата-аналар мен балалардын арасындагы керістерден корінеді. Урпактар арасындагы кайшылыктарды казір ешкім зерттеп жаткан жок. Біздін 20 жылдан бері андып келе жатканымыз мынау: баганын денгейі, Америка мен Казакстаннын акшасынын айырмашылыгы, мемлекет басындагы адамдардын іс-арекеттері. Тіпті болмай бара жатса жулдыздар мен бай адамдардын іс-арекеттері мен кылыктары. Бізді дурліктіретін де, тыныштандыратын да, даурыктыратын да солардын кимылдары. Мен омірді мулде баска тургыдан карастырам. Адам омірі мулде баска денгейде жатады. Бірнеше адамнын омірі букіл когамга омір болуы мумкін емес. Бар жаксылыкты «жогаргы» жактан куту – бурыннан келе жаткан, ;р адамнын белсенділігін тежейтін, уйреншікті а;ым. Бул копшіліктін санасынын карангылыкта журу амалы гана.
Бурынгы кенес укіметінін елдері кенес укіметі кулаганнан кейін ерекше жагдайда отыр. Бул дегеніміз, олардын дамуын капиталистік жуйедегі елдердін дамуымен салыстыруга болмайды деген соз. Жалпы алганда біз баска денгейдеміз. Тарих кері бурылмайды, далмедал кайталанбайды, онын кайталануында да оз сыры бар. Сондыктан саналы омір кешу ушін сол сырды біз ашуымыз керек, білуіміз керек. Бул тургыдан капиталистік идеология біздін жагдайымызды дурыс ашып, шынайы бейнелеп бере алмайды жане болашакта кандай жолмен даму керектігін де корсете алмайды. Керісінше, олар біздін санамызды улап, адасуымызга алып келеді. Шындыгында да куні бугінге шейін біз ішкі, мазмундык дамуда не болып жатканын білмейміз. Біз кунсыздануга (инфляцияга) шырмалып, кайшылыктан тежеліп курып бара жаткан омірді бекер орлеген козгалыс деп айтпаймыз. Біз кайткен кунде де батыс улгілеріне сайкес келуіміз керек. Сондыктан жеке жетістіктерді копшіліктін жетістігі деп, ал жеке адамдардын баюын букіл Казакстаннын баюуы деп тусініп, шындыктын осы жолмен кайда бара жатканын алі кунге шейін біле алмай алек болып келеміз. Бізде акша да батыстык улгі бойынша жумсалмайды жане батыстык улгі бойынша жумыс істемейді де. Сондыктан біздін адамдардын санасы мен еркінен тыс отіп жаткан шын дамуымыз жаркын болашактын мінсіз улгісіне мулдем сайкес келмей, біздін санамызды да каратунекке кіргізіп, аркімді адастыруда. Ал «гулденіп» жаткан шет елдін омірі осы себептен бізге «жаркын болашак» сиякты болып корініп турады. Біз жокшылыктын зардабынан коп нарсені ойдан шыгарып, киялдаганга абден уйренгеміз. Енді міне соган сенерімізді де, сенбесімізді де озіміз білмей, бар ыкыласымыз акша мен тауардын кимылын андыуга ауган. Ал озіміз жайында калганбыз.