АКШАНЫН КУДРЕТ КУШІ
Менін жогарыдагы айткан «адамнын акшанын кулына айналуы» деген бекер соз емес. Ол адамдардын гана емес, бугінгі куні букул когамнын тіршілігінін тубінде жатып, оны алкымнан алып буындырып турган куш. Ал бурын-сонды когамнын тіршілігінін негізінде акша емес, енбек, когам ондірісі немесе капитал жаткан. Ал акша ондірістін денгейімен гана есептеліп отырган бар дуниенін олшемі гана болган. Когамнын байлыгы ешкашан акшамен есептелген жок. Бул тургыдан акша тек кана жеке адамдардын омірінін денгейін гана корсетеді. Кенес укіметі кезінде жалакыны бірте-бірте котеріп, дуниенін кунын арзандату, адамдарга жагдай жасалуга багытталган саясат болган. Мунын барі ар адамнын енбегіне жане бірінші кезекте енбекті уйымдастыруга негізделген. Ал енді осы акшанын букіл когамнын негізінде жатып, «акша жасау» енбектін орнын басканы – бул жоспардан тыс, астыртын дамыган кубылыс. Осыдан барып акшага негізделген когамнын тууынан, когамнын байлыгынын озі адамдардын денгейімен алып каралынатын болган. Ал муны тусінсек, онда біз барін де баскаша тусінетін боламыз. Акшанын шынында да кешегі куні жок, акшанын болашагы да жок. Акшанын когамнын негізінде жатуы, бул бурын-сонды болмаган жане ешкашан кайталанбайтын кубылыс. Бул когам омірі бітті деген соз. А бул негізде оз алдына койылып бытыраган адамдар когамсыз канша уакыт омір суре алады? Бул суракты ар адам оз озіне коиыуы керек? ойткені бугінгі омір - адам омірі, ол біздін оміріміз, ар адамнын омірі.
Бул жерде мына жагдайды гылыми тургыдан дурыс тусіну керек. Егер менін калтамда мын доллар акшам болса, онда мен соган канша уакыт омір суретінімді есептеп шыгара аламын. Менін когаммен жане онын ондірісімен шатагым жок. Соган каратай жоспарлап, сол акшанын колемін бастапкы калпынан осіріп кобейтуге тырысам. Ал когам ушін акшанын колемінін манызы жок. Менін максатым – мын доллардан он мын доллар жасау жане оны да ары каратай осіре беру. Ал когам когам шаруашылыгынын, ондірісінін, онеркасіптін жане солардын онімдерінін колемімен алынады. Когам ушін адамдардын белсенділігі, талаптылыгы кажет. Ар адамнын отанын, халкын суйуі бірінші кезектегі кажеттілік. Акша бул жагдайда ар адамды ынтыктырып, енбекке баулитын куш болып кана келеді. Ягни, акша - адамдарды енбекке ынтыктыратын алеуметтік куш. Ол осындай болып турганда ондірісті козгап турады.
Бірак жагдайдын булай болып калыптасуы, когамнын ертенін акша тургысынан емес, адам тургысынан алып карау болып келеді, ойткені адамнын акшага тауелділігі бул жерде когамнын да акшадан тауелділігіне айналган. Бул сонда не? Неге аяк астынан когам да акшага тауелді болып, ондірісті козгай алмай калды? Бул адам мен когамнын бурын-сонды болмаган бір бірінен тауелділігін гана корсетеді. Бул біздін заманда гана жане бурынгы совет елдерінін кеністігінде гана туган тауелділік. Екінші жагынан, бул енді когамнын болашагынын калтасында акшасы бар адамда екенін білдіреді. Ал бурын-сонды мундай жагдайдын болмаганы, когамнын ертені ондіріспен жане онын дамуымен алып каралынганы, бул осыган дейінгі дамуда когамнын болашагына адамнын катысы болмаганын айтып тур. Енді міне акшага ие болган адам алга шыкты. Американын болашагы, мысалы, алі кунге шейін – технологиянын ары каратай дамуы жане соны пайдаланудын тиімді жолдары. Ал адамдар оларды кызыктырмайды жане онымен болашак байланыстырылмайды да. Миллиондаган адамдар азып-тозып бомжга айналып жаткандары оларды мазаламайды. Олар кай уакытта болса да техника мен технологияны алга тарткан. Болашакты осы жактан гана карастырган. Совет когамы кезінде де «енбек-енбек» деп, алгы шепте максат болып когамнын байлыгы турып, адамдар осыган багынган. Адамдар осы жолмен оздері бірте-бірте жана санага келеді делінген. Ал бул жердегі акшанын кызметі ондіріспен келген дуниені болісуді гана корсетеді. Акша нені білдіреді деп, адам тургысынан карапайым тілмен айтатын болсак, онда ол бар дуниені болісу амалы гана болып келеді. Адам тургысынан акшанын баска ешкандай кызметі жок. Бул жерде когамнын байлыгы молшылыкты білдірсе, адамнын байлыгы – кен-молынан ішіп-жеу. Ал казіргі кезенде, керісінше, когамнын «арманы» да акшага айналып кеткен. Демек акша тарихтагы озінін когамга катысты кызметін толыгымен тауысып, адамдардын колына бекер тускен жок.
Бул алі ешкім ойланбаган жагдай. Акша когамнан кетіп, бул жерде айдан анык адамнын келбетіне айналган. Сойтіп барып кана дуниені теріс айналдырган. Бул сонда не?
Алемдік козгалыстын акшага келіп тіреліп турганын угыну киын емес. Ал егер адам мен когамды экономика емес акша гана байланыстырып турса, жане онын устіне адамнын беталпетіне айналган, онда жагдайдын курт озгергені. Демек, бул дегеніміз, алемнін дамуы ендігіде адамга келіп тіреліп тур деген соз. Демек ары каратай журетін козгалыс будан былай осы уакка шейін калыптаскан адамнын сырын ашып барып кана болатын козгалыс. Ал бізде алі «экономика», «экономика, «акша», «акша» деп олен айтып, омірдін кай багытта бара жатканын алі ешкім укпай жур. Бізде казіргі дуниенін алдындагы ен кунсыз жан – адам. Ал дуниенін билігінде шек жок.
Коптеген адамдар казіргі біздін когамга карап, ондіріске не болганын, дуниенін неге кері кетіп бара жатканын, мемлекеттін неге «немкурайды» болып, ашыктан-ашык акшаны баскару куралына айналдырып, оны халыкка карама-карсы койганын тусіне алмай ан-тан болуда. Коп адамдар дуниенін, омірдін кайда баратынын да білмейді. Бул туста мыкты деген гуламалардын оздері унсіз калган.
Бул дегеніміз бугінгі кунде букул алемді козгалыска келтіруші когамнын ондіріс куші емес жане онын экономикалык зандылыктары да емес, адамдардын куштарлыгы мен оздерінін жеке басынын игілігіне умтылуы жане сонымен катар олардын тойымсыздыгы деп айтсак та болады. Мундай жагдай алемде бірінші рез акшанын адамдардын колына тусуі аркылы туып тур. Бул жагдай уйымдаскан турде Батыста кезінде озінін он натижесін берген, ал біздегі уйымдастырылмаган турінде кырып-жойып барін булдірді. Онын себебін кейінректе кореміз.
Социализм кезінде барша халыктын енбегі де, омірі де уйымдастырылып, белгілі бір тартіп шенберінде усталган. Бул озіндік когам кадагалаудагы омір болган. Ол кездегі жумыс істеп турган когамдык жуйе адамдарды тарбиелеп, аркімге багыт берген. Аркімге жастайынан сінген тартіп аркімді баскарган. Ал акша ол кезде тек экономикалык немесе саяси баскару куралы гана болып, когамдык ондірісті, когамды козгаушы куш болып турган. Сол себептен социализмнін байлыгынын денгейі акшанын санымен емес, экономиканын, ондірістін, ауылшаруашылыктын даму денгейімен алынган. Ол кездерде Казакстан малдарынын басымен, данді-дакылдардын тагы сол сиякты баска да коптеген ондірістін онімдері мен тусімдері аркылы алга умтылатын. Осы себептен аркімді камтыган когам ондірісі баскы максат болган. Осы тустагы корсеткіштер шындыктагы омірдін денгейі болган. Ал біз болсак ондай корсеткіштерді ойдан шыгарып, жоктан бар жасап, санамызбен, киялмен байыганга абден уйрендік. Когамда ар адамнын озінін орны бар, жастардын, улкеннін, улдын, кыздын, аке мен баланын? бай мен кедейдін тагы сол сияктылардын. Ал енді не болды? Барі ыдырау устінде.
Ал шындыгында казір сол когамнын байлыгынын барі адамдардын колына тусіп, акшага айналды. Ал мундай жагдай ондай корсеткіштерді керек етпейді. Біз енді «кімде канша барга» коштік. Тіпті мемлекет те барін озінде жиналатын акшанын корымен есептеп, дал бір жеке адамга уксап кеткен. Сонда бул когам осы жолмен кай жакка сапар шегіп барады деген сурак туып жатырма? Когамдагы социализмнен шыккан гылыми сана батыстын стандарттарына еліктеп, Казакстанда нарыкка негізделген керемет бай азаматтар когамын орнатамыз деген киялга бутіндей беріліп кеткен. Сол себептен когамга деген де козкарас аяк астынан озгерді. Сойтіп барі керісінше калыптасты, сонан барып кадагалаудан босанган миллиондаган адамдардын еркінін кушімен тартіпсіздік орын алган. Ендігі омірді козгаушы сол себептен жеке адамдардын куштарлыгы мен тойымсыздыгы болып келген. Ал бул акша аркылы жургеннен кейін, бул жерде акшанын шексіз билігі туган. Сонда бул жеке адамдардын талкегіне багынган омір кайда барады дегенде, муны ашып айтатындар алі кунге шейін корінбейді. Елдін бар білетіні сол – Батыс. Муны батыстык дамудын барысы деп сонан кейін айтады. Бул сонда біздін батыстык дамудын да ман-жайін білмегеніміз болады.
Бул жерде ар адам оз алдына койылган жане когамдык мудде, ондіргіш куштерді дамыту максаты дегендер жайына калып, жеке адамдардын мудесі, талап-талпыныстары алга шыккан. Басынан ашып айтайык, жеке адамдарга «когамдык мудде», «ондіріс» т. с. с. басынан жат нарсе. Жалпы алганда, когам байлыгы мен жеке адамдардын байлыгы – басынан бір біріне карсы турган куштер. Бул жагдай букіл когамнын белгісіз бір тан гажайып куштін асерімен адамдардын талкегіне тускенін гана корсетіп тур. Осыдан барып мемлекеттін озі де жеке адамдардын жетегінде кетіп, куштілер озін озі мемлекетпен тенестіріп, занды да озіне каратып бурып алган. Демек бурынгы когамнын даму механизмдері жеке адамдардын даму кушіне айналган. Ал жеке адам деген миллиондаган адамдар болганнан кейін? когам тартібі жок жерде бул ретсіздікке айналган. Демек ескі когам ыдырау устінде болса? жана когам жасалыну керек, жане оны адамдар оздері жасаулары керек. Муны кейініректе кореміз.
Осынын барінін тубінде акшага айналган омірдін кейпі жатыр. Осыдан барып акшанын шексіз билігі туып, экономикалык немесе когамнын алеуметтік зандылыктары куйрейді. Ал бул не дегенде, біз оган былай деп жауап береміз: сойтіп барып тозыгы жеткен ескі когам адамдардын сокыр іс-арекеттері аркылы бірте-бірте ыдырауга ушырап, курдымга кетеді. Бул жерде ашып айтатын бір жагдай: оз игілігіне умтылган жеке адамдар, кім болса да, акшанын кушімен когамнын камымен омір сурмейді. Бул отірік соз. Бурын да олай болган жок жане казірде олай емес. Кулиленушіні де, помещикті де, буржуазияны да, барлык таптык курлымдагы балар мен кедейлердін карым-катынастарын ар кезенде когамдык зандылыктар кадагалап? мемлекет, діни наным аркылы жонге салыным отырган. Ал бугін солардын барі акшага айналган. Акшага айналган жан букіл омірді бекер теріс айналдырмайды. Бул жагдайды біз кейінірек угынамыз.
Ал казір біз акшаны жас балаларга да береміз, оларды кымбат дуниелермен есіркейміз, сонан барып ертен булар неге дуниекор болган, неге акшага куныгады деп танданамыз. Казіргі жастардын ата-аналарын силамай, олардын енбегін багаламай, мені оле-олгенінше асырайсын дейтіні де содан. Олар жастайынан оз бетінше енбек еткеннен тым алыстап кеткен, ал «акша жасаганды», дуниеге кызыкканды бесігінде жатып уйренген. Казіргі жастардын кылыгына карап, омірдін кай уакытта сонетінін тура болжауга болады.