Рабгузий саодати. П. Зохидов

Анвар Шукуров
Узбекистонда хизмат курсатган меъмор,
архитектура фанлари доктори
П.Зохидов (1932-2007й.й.)

Рахматлик П.Зохидовни танимаган эканман. У кишининг юкоридаги номли маколаси эса тусатдан кулимга тушиб колди. Ушбу макола 2008 йилда эълон килинган экан.
Унинг кизикарли томони шундаки, миллатпарвар меъмор олимимиз мендан анча аввал “Узбек” атамаси “Угуз” ва “Бек” сузларидан ташкил топиши хакида хулосага келган эканлар. Тугрироги, у киши уз миллатимиз номини бегона кузлардан, бегона фикрлардан асраган эканлар.
Шу сабабли, мабодо “Узбек узи ким?” номли асарим дунё юзини курса, бу китобни рахматлик П.Зохидов хотирасига багишлашни ният килдим. Энди эса у кишининг маколасини Сизга такдим этиш бахтига муяссар булганимни кайд этаман.
                А.Шукуров


Халкимиз асрлар давомида куплаб синов ва машаккатларни бошдан кечирган. Табиийки, уларнинг барчаси миллатимиз тарихи, маданий мероси ва маънавиятида озми-купми уз изини колдирган. Шу боис халкимизнинг узига хос табиати, турмуш тарзи, анъана ва кадриятлари хакида гап кетганда, миллатимизнинг мураккаб такдири, тараккиёт йулини теран урганган холда фикр юритилса, максадга мувофик булур эди деб уйлаймиз. Жумладан, "узбек" этнонимининг тарихий асослари ва маъно-мазмунини аниклашда хам шундай ёндашув, бизнингча, фойдадан холи булмайди. Тан олиш керакки, истиклол хавосидан нафас олаётганимизга 17 йил тулаётганига карамасдан фанимизда бу масалада хали-хануз хар томонлама илмий асосланган хулоса шакллангани йук.
Маълумки, хар бир халкнинг илм-фан сохасида кулга киритган ютукларини акс эттирувчи  кузгу — унинг миллий  комуси. Бинобарин, бу масалада хам аввало "Узбекистон Миллий энциклопедияси"га мурожаат этиш уринли булади. Ушбу муътабар манбанинг 10-жилди 488-бетида бу хакда куйидаги маълумотлар берилган: "...узбек этнонимининг келиб чикиши буйича фанда якдил фикр мавжуд эмас. Айрим муаллифлар (Г.Вамбери, Г.Ховарс, М.П.Пельо) Дашти Кипчокда кучиб юрган турк-мугул кабилаларининг бир кисми узларини эркин тутганликлари сабабли "узбек", яъни "уз-узига бек" деб аталган десалар, бошкалар (П.П.Иванов. А.Ю.Якубовский, Х.Хукхем) "узбек" этнонимини Олтин Урда хони Узбекхон (XIV аср) номи билан боглайди, бошка яна бир гурух олимлар эса (В.В.Григорьев, А.А.Семёнов ва Б.Ахмедовлар) узбек номи Ок Урдада (Дашти Кипчокнинг шаркий кисми) кучиб юрган турк-мугул кабилаларига тааллукли булган, деган фикрни билдиради". Эътибор   берган   булсангиз,   ушбу "руйхат"да Бурибой Ахмедовдан бошка бирорта хам узбек олимининг номини учратмайсиз. Биз бошдан кечирган карийб 150 йиллик мустамлакачилик даврини инобатга оладиган булсак, бунинг сира таажжубланарли жойи йук. Чунки узбек халки тарихини сунгги бор "кайта ёзиш" чор Русияси истилоси билан бошланиб, кизил империя истибдоди авжига чиккан йилларда поёнига етган эди. Зулм ва зуравонлик хукмронлик килган уша машъум замонларда тарихимиз мунофикларча бузиб ва сохталаштириб талкин этилди-ки, окибатда биз хамон унинг чигалликлари орасида адашиб юрибмиз.
"Узбек" этноними хакидаги барча фаразлар Дашти Кипчок жугрофий худуди ва Олтин Урда хукмдорларидан бири булган Узбекхон шахсига дахлдор эканини юкоридаги мисол асосида курдик. Ушбу тахминларга кура, узбек номи бизнинг заминимизга четдан, яъни тарихда Дашти Кипчок деб аталган сахройи улкадан XV—XVI асрларда кириб келган.
Тугри, бошка юртлардан кучиб келган халк тубжой ахолига уз номини бериши тарихда куп бор кузатилган. Чунончи, инглиз ва француз халкларининг номи ана шу тарика юзага келгани маълум. Лекин бундай хол бизнинг тарихимизда курилган эмас ва ушбу фикрни улуг шох ва олим Мирзо Улугбекнинг "Турт улус тарихи" асарига таяниб исботлаш мумкин.
Маълумки, Олтин Урда давлатининг икки пойтахти булиб, улардан бири Хоразмдаги Урганч (хозирги Кухна Урганч) шахри эди. Бу муаззам шахарга ташриф буюриб, Турабекхоним кушкида мехмон булган араб сайёхи Ибн Баттута унинг маданият ва меъморлик бобида гоят ривожланганини таъкидлайди. Ана шу урганчлик халфалардан Саййид ота тошкентлик пири Занги ота даъвати билан Олтин Урдага боради ва у ерда галдаги мугул хонининг (асл исми номаълум) иймон келтириб, ислом динига утиши маросимида катнашади хамда унга (анъанага мувофик) султон Мухаммад Узбекхон номини беради. Ана шу тарихий далилга асосланиб, аслида узбек деган ном XIV асрда Дашти Кипчокка Марказий Осиёдан борган, дея хулоса чикариш мумкин.
Хеч шубхасиз, шундай бир шароитда "узбек" этнонимига доир хакикатни юзага чикариш жуда мухим ахамият касб этади. Лекин уз вактида Бурибой Ахмедов жуда тугри таъкидлагандек, бу "масала шу кадар мушкул, жиддий ва нозикки, уни илмий жихатдан тахлил этиш бир киши киладиган иш эмас. Бунинг учун араб, форс, хитой ва бошка тилларда ёзилган манбаларни бемалол укий оладиган тарихчи, етук археолог ва антрополог, яхши тилшунос олим, кадимий халклар хакида уларнинг туриш-турмуши, дини, эътикоди ва бошка белгиларига караб илмий хулоса чикара оладиган этнограф, классик жугрофия илмини, айникса, топонимикани яхши билган жугроф, халк огзаки ижодини мукаммал билган фольклорчи олимларнинг биргаликда, бошка юмушларни йигиштириб куйиб, илмий тадкикот ишлари билан мунтазам шугулланиши талаб килинади" {Б.Ахмедов. Тарихдан сабоклар. Т., "Укитувчи", 1994, 196-бет).
 Мархум академигимиз таклиф этган ушбу руйхатга меъморлик билимдонларини хам киритиш лозим. Чунки ушбу сохадаги куп йиллик изланишлар натижасида шундай хулосага келдикки, меъморий обидалар миллат утмишининг ёркин кузгуси экан. Дархакикат, хар бир бино ва иншоот узи яратилган давр хакида бехад куп маълумот беради. Колаверса, меъморлик тадкикотчисидан тарих илмини чукур эгаллаш, утмишни теран идрок этиш салохияти талаб килинади. Шу сабабли "Туркистон ахлининг киблаи дуоси" Хожа Ахмад Яссавийнинг (вафоти 1166 йил) хоразмлик ажойиб издош шогирди Хаким ота — Сулаймон Бокиргоний (вафоти 1186 йил) таваллуд топган Бокиргон кенти якинидаги работ-карвонсаройни тадкик этиш ва шу манзил-макон номини узига нисба килиб олган бир аждодимиз ижодидан бахраманд.булиш асносида "узбек" этнонимига доир айрим фикр-мулохазалар юзага келди. Уни биз учун гоят мухим ушбу масалага доир яна бир илмий фараз сифатида уртага ташлашни лозим топдик.
XIII асрда Хоразм салтанатининг Чингизхон кушини томонидан босиб олиниши узбек халки тарихининг энг фожиали сахифаларидан биридир. Аждодларимиз уша мудхиш даврда беомон киргинлар, мислсиз вайронагарчиликларни бошдан утказган булса-да, шундай огир шароитда хам инсон аклини лол колдирадиган асарлар яратган. Бундай буюк маънавий обидалар орасида энг муаззами, шак-шубхасиз, XIII—XIV асрларда яшаган Носируддин Бурхонуддин Рабгузийнинг бизгача етиб келган ягона битиги — "Кисаси Рабгузий"дир.
Асар мукаддимасида муаллиф узининг насл-насаби ва асарнинг ёзилиш тарихи хакида кискача маълумот беради, "...бу китобни тузган, тоъат йулинда тизган, маъсият ёбонин кезган, оз озуклуг, куп ёзуклуг Работ угузининг козиси Бурхон угли Носируддин" эканини маълум килади. Демак, козизода адиб Работугуз деган манзилда таваллуд топган ва туркий угуз кавмига мансуб булган. Номини тарихга мухрлаб кетган мазкур асарни ёзиш истаги унда хижрий 650, милодий 1250 йилларда пайдо булади. Лекин ижодий ниятни руёбга чикариш ярим асрдан зиёд ортга сурилиб кетади.
Хуллас, Работугузнинг янги беги Тукбуга ислом динини кабул килади ва устози Носируддин кунятини олиб, Куръон тиловатига ихлос куяди. "Кисаси Рабгузий" унинг илтимосига кура, бир йиллик тинимсиз мехнат махсули уларок хижрий 710, милодий 1309 йилда ёзилиб, алохида багишлов билан бекка тортик этилади.
Бу асар арабий лафз ила "Кисас ар-Рабгузий" ёки "Кисас ул-анбиё", форсий лафз ила эса "Кисаси Рабгузий" ёки "Кисаси анбиё" номлари билан юритилади. Унинг "Рабгузий киссалари" деб юритилишидан мурод муаллифига ишора булса, "Пайгамбарлар киссаси" деб аталиш сабаби унда Оллох элчилари хакидаги ривоятлар жамланганидир. "Кисаси Рабгузий" мохиятан диний рухдаги асар булгани боис шуро мафкураси уни чоп этиш ва тадкик килишга каршилик курсатиб келган. Асарнинг факат истиклол арафасида (1990 йил) илк бор кирилл алифбосида нашр этилиши хам шу билан изохланади,
Носируддин Бурхонуддин Рабгузийдек улуг муаррих, шоир ва таржимонни башариятга тортик этган угузлар работи — Работугуз кенти меъморий ёдгорлик сифатида хам диккатни тортиши табиий, албатта. Туркийлар шажараси хусусида куп бош котирган Хоразмшох Абулгозий Баходурхон (1603-64) кажрафтори фалак найрангларидан чукур хасратда шундай деган эди: "Бу дунё бир работка ухшар, одам фарзандлари карвонга ухшарлар, бири кучар, бири кунар".
Маълумки, куп асрлик шахарсозлик анъаналарига кура, йирик кентлардан ташкарида мудофаа максадларига хизмат киладиган калъабанд истехкомлар — работ-карвонсаройлар барпо этилган. Бизнинг худудимизда работларнинг кад ростлаши ислом динининг кириб келиши ва ахоли уртасида кенг ёйилиши билан боглик булиб, улар одатда мусулмонобод улкаларнинг чегараларида курилган хамда дастлаб гозийлар кароргохи вазифасини утаган. Демак, мантик талабига кура, Работугузни хам кухна Хоразмнинг ташки сархадларидан кидириш лозим эди.
Кадимги Хоразмнинг сон-саноксиз археологик ёдгорликлари орасидан Работугуз харобалари топилганига, мана, бир неча йил булди. Лекин бунга кадар вохадаги жуда куплаб калъа ва кургон колдикларини бирма-бир куриб чикиш улар багридан топилган ашёвий далилларни синчиклаб урганишга тугри кел ди. Тукбуга беклик килган уша калъа -работ тарихий-археологик ёдгорликлар кайдномасида Туккалъа номи билан зикр килинди.
Археолог олим А.Гудкованин "Туккалъа" (1964) китобида келтирилган маълумотга кура, Нукус шахридан шимоли-гарб томонга караб 14 километр юрилганда, Амударё эски узанининг (кенглиги 200 метрдан зиёд) шаркий киргогидаги табиий дунгликлар устида (атрофдаги текис ерлардан 11 метр баланд да) кадимги улкан калъабанд хароба сак ланиб колган. Унинг умумий сахни 8 гектардан ортик булган майдонидан салкам йигирма беш асрлик тарихга эга ашёвий далиллар топилган. Уларнинг гувохлик беришича, милоддан аввалги V асрдан милодий XIX асргача булган даврда ушбу манзилда одамлар яшаган. Бу калъабанд шахристон Туккалъа номини олгунга кадар кандай аталгани хакида, афсуски, хеч кандай маълумот сакланиб колмаган.
Археологлар асосий эътиборни Туккалъанинг кухна маданий катламларига каратгани боис бизни кизиктирган давр — урта асрларга доир маълумотлар у кадар куп эмас. Лекин, шунга карамай олимлар IX—X асрларда мазкур манзилда яшаган ахоли этник жихатдан монголоид гурухига мансуб булганини аниклаган. Маълумки, хозирги Хоразм ахолиси хам айнан шу куринишдаги этник гурух таркибига киради.
Атокли тарихшунос академик Яхё Гуломов "Хоразмнинг сугорилиш тарихи" асарида Амударё куйи окимидаги ахоли яшаган йирик манзилгохларни тилга олар экан, Туккалъани хам айтиб утган. Шунингдек, баъзи тарихий манбаларда, жумладан, Абулгозий Баходурхон, Мунис, Огахий асарларида Туккалъа атрофи XVI—XIX асрлар давомида дехкончилик вохаси булгани кайд этилган. Аммо дарё узани куриб колган кезларда ахоли нихоятда кашшок хаёт кечиргани хам таъкидланган.
Абулгозий Баходурхон "Шажараи турк" асарида Туккалъага оид куйидаги мухим тафсилотларни ёзиб колдирган: "Биз дунёга келмасдин уттуз йил илгари Аму суви Хост минорасининг юкорисини Кора айгир тукайи дерлар, ул ердин йул ясаб окиб, Тук калъасина бориб, Сир (Орол) тенгизина куйган эркандур. Ул сабабдин Урганч чул булубти" {Абулгозий. Шажарайи турк. Т., "Чулпон", 1992, 167-бет). Демак, 1573йилда Амударё Урганч якинидаги янги узанини узгартириб, Туккалъа ёнидан утган эски узани буйлаб ока бошлаган. Натижада Туккалъа атрофи обод булиб, дехкончилик учун асосий шарт-шароит, яъни сугориш тармоги кайтадан тикланган. Абулгозий Баходурхон хотирасини бундай давом эттиради: "Бизнинг хон Тук калъасининг юкорисиндин бир арик каздуруб турурлар. Факир дунёга келмасдан бир йил бурун (яъни 1602 йил — П.З.). Мезон булганда сакасини кумарлар эрди. Бугдойни урган вактда очарлар эрди. Бир неча йилдин сунг арикнинг кенглиги отган ук утмасдай булди" (Уша асар, 161-бет).
Пойтахт Урганчда кургокчилик булган вактларда "хоннинг урдуси ва сипох халки Аму сувининг лабинда", яъни Туккалъанинг кибла томонида муваккат калъа куриб истикомат килган. Бу хам Хоразм хонлиги учун Туккалъа атрофидаги жойларнинг мавкеи гоят баланд булганини курсатади.
Улкан калъа махобатидан хар кандай кишининг хам хайратга тушмай иложи йук. Шу сабаб булса керак, махаллий ахоли Туккалъани кадим замонларда девлар кургани хакида ривоятлар айтиб юрар экан. Яхё Гуломов ана шундай ривоятларга асосланиб, калъа номининг келиб чикишини "тук" сузи ("тукмок" феъли) билан боглайди. Лекин нимани тукмок назарда тутилган — бу хакда хеч кандай изох мавжуд эмас. А.Гудкова эса уз тадкикотида ёдгорлик номини Туккалъа деб кайд этган-у, ушбу номнинг келиб чикиши хакида бирор фикр билдирмаган. Манбаларда обида Туккалъа, Туккалъа, Туккалъа каби шаклларда ифода этилади. Бизнингча, ёдгорликнинг Туккалъа деб аталишида купрок мантик борга ухшайди.
Тарихдан маълумки, меъморий иншоотлар, хусусан, работ-карвонсаройлар азал-азалдан уз сохиблари номи билан аталиб келган. Шу маънода, Работугузни тиклаб, обод килган Тукбугабек номи ахоли орасида кейинрок калъа номига айланган булиши мумкин. Тукбугабек калъаси огзаки нуткда кискарган холда Туккалъа деб юритила бошлаган. Туккалъа деганда дастлаб Тукбуга беклик килган работ тушунилган, кейинчалик у тукин, фаровон, бой макон деган маънони англатган булса ажаб эмас.
Энди диккатни улуг адиб яратган улмас асар тилига каратсак. Олимлар "Кисаси Рабгузий"нинг тил хусусиятлари Марказий Осиёдаги туркий тилларнинг барчаси учун муштарак илмий ахамиятга эга эканини эътироф этса-да, мантикан келиб чикадиган бошка энг мухим хулоса эътибордан четда колгани ажабланарлидир. Работугуз фарзанди булмиш Рабгузий, хеч шубхасиз, туркий угузлар кавмига мансуб. "Кисаси Рабгузий" асари эса лисоний жихатдан бошка туркий тилларга нисбатан узбек тилига нихоятда якин, уни аслида узбек тилининг XIII—XIV асрлардаги угуз лахжаси десак тугрирок булади.
Эътибор бериб каралса, Носируддун Бурхонуддин Рабгузий яшаган макон, у кабул килган нисба ва нихоят яратган асарнинг тили хам бизни бир масала — угузлар масаласига етаклаётир. Хуш, угузлар аслида кимлар эди? Тарихий манбаларда улар туркийларнинг энг катта ва кудратли кавми сифатида таърифланиб келган. Турк мулкининг хокон ва хонлари хам шу кавмдан, чунончи, туккиз угуз уругидан чиккан. Урхун — Энасой тошбитикларида (VII аср) Билгахокон тилидан "Туккиз угуз менинг халким эди" деган сузлар мухрланган. Туккиз угуз уругига мансуб хукмдорлар сулоласи Урта Осиёда — Хоразм, Бухоро, Самарканд, Фаргона, Тошкент сархадларида карийб минг йил хукмронлик килгани тарихдан аён. Кадимги угузлар бир замонлар Тинч океанидан (Хитойдаги Хуанхе дарёси Сарик угуз деб аталгани маълум) Африкадаги Нил дарёси буйларигача етиб борган. Бу кавмга асос солган Угузхон хукмронлиги давридаёк Хиндистон, Эрон, Шом, Миср сари харбий юришлар килинган. Миср давлатини XIV—XV асрларда бошкарган тулунийлар сулоласи Самарканддан кул килиб Арабистонга сотилган турк угузлари авлоди экани уша давр солномаларида кайд этилган (тулун — тулин ой деган маънони билдиради). Бу кавм шу кадар катта худудда истикомат килганки, хозирда уларнинг бир тармоги — гагауз — кук угузлар Гарбий Оврупода, Дунай дарёси буйларида яшамокда. Угузлар туркий кавмнинг энг йирик улушини ташкил этгани ва салтанат тепасида унинг вакиллари утиргани боисми, аксарият холларда турк ва угуз истилохи бир маънода хам ишлатилаверган.
Шу уринда уша улкан угузлар кавмининг хозирги ворислари кимлар, деган савол тугилиши табиий, албатта. Афсуски, бу масалада хам хийла чалкашликлар мавжуд. Хозирги тарихнавислик ва тилшунослик фанларида угузлар факат туркманлардир, деган нотугри тушунча кенг таркалган. Туркманшунослар тарихий манбаларга асосланиб, X—XIII асрларда бутун Марказий Осиё буйлаб, яъни Еттисувдан Каспийгача булган бепоён худудда асосан угузлар яшаган, деб хакконий эътироф этса-да, уларнинг барчаси хозирги туркман халкига мансуб, дея мутлако янглиш хулоса чикарган. Гарчи бирор бир аник ва ишончли далил билан исботланмаган булса-да, Тошкент вохаси, Фаргона водийси, Чимкент, Сайрам, хатто Самарканд, Бухоро ва Хоразмда хам факат туркманлар яшаган, деган фикрлар айтилмокда. Вахоланки, ушбу худудларда илгари хам, хозир хам асосан туркий узбеклар истикомат килгани ва килаётгани рад этиб булмас хакикатдир.
Улуг аллома Абу Райхон Беруний ёзиб колдирган маълумотлар хам бу борадаги чалкашликларга бархам беради. Олимнинг таъкидлашича, туркий ахоли орасида дастлаб ислом динини  кабул килган гурухларни бошка кавмдошлардан фарклаш максадида маълум бир давр "турк мусулмон булди" — "турк мусулмон" — "туркман" деган атама кенг таркалган. Модомики шундай экан, X—XII асрларга доир тарихий манбаларда "туркман" деб тилга олинган ахоли аслида туркларнинг кичик бир кисми экани маълум булади. Унда, турк-угузларнинг колган катта кисмининг такдири нима булди? Бизнингча, улар кейинчалик тарих сахнасига узбек деган ном билан чиккан халкнинг айнан узи, унинг узагидир. Чунки ана шу булинишлардан кейинги барча даврларда узбеклар бу минтакада энг йирик халк булиб келган ва хозир хам шундай. Узбек этногенези каби "узбек" этноними замирида хам "угуз" сузи ётган булиши хакикатга купрок мос келади. Бу фаразни шу билан хам далиллаш мумкинки, Византия солномаларида кунчикар томондан куюндек босиб борган туркий угузлар номи кискартирилиб "гуз", "уз" тарзида кайд этилган. Яъни, "уз" — "угуз" сузининг шунчаки ихчамлашган шакли, холос. Бу калом яна бир соф туркий   суз
— "бек" билан кушилиб, янги — "узбек" атамасини хосил килган. Изохли лугатларда "бек" сузининг асосан учта маъноси зикр этилади: 1) утмишда шахар хамда вилоят хокимларига, шунингдек, бошка айрим амалдорларга берилган унвон; 2) эркаклар номининг таркибий кисми; 3) оила бошлигига унинг аёли томонидан килинадиган мурожаат шакли. Эътибор берилса, хар учала талкинни хам ягона умумий маъно бирлаштириб турибди. Бу — юкори мавке-мартаба ва шунга муносиб хурмат-эхтиром маъносидир. Дархакикат, угузлар нафакат туркий кавм, балки кушни халклар назарида хам ана шундай эътиборга лойик булган. Шу жихатдан олганда, "угуз-гуз-уз" сузининг "бек" сузи билан бирикиши асло тасодифий эмас.
Узбек этногенези ва этнонимини тадкик этар экансиз, хали бир масала узил-кесил хал килинмасдан туриб, яна бошкаси каршингизда кундаланг булаверади. Бу — угузларнинг ватани ва унинг маркази масаласидир. Ушбу борада бахс бошлашдан олдин мазкур кавм тарихининг бадиий тажассуми булган "Угузнома" достонларига кискача тухталиш зарур. Маълумки, бу бадиий силсилага оид илк маълумотлар мисрлик олим Абу Бакр ибн Абдуллох ибн Ойбек ад-Давадорийнинг 1309 йилда таълиф этилган тарихий асарида учрайди. Унда айтилишича, халифа Хорун ар-Рашид (763-809 йиллар) хукмронлиги даврида багдодлик Жаброил исмли таржимон "Улу(г)хон ота Битикчи сузи" номли туркий достонни урта форс тилидаги таржима нусхасидан араб тилига угирган. Ушбу китоб Эрон подшохи Ануширвон Сосоний (531-579 йиллар) кутубхонасида энг нодир битиклар каторида сакланган. "Угузнома"нинг XV асрда кучирилган нусхаси кахрамонлари — кекса афсунгар авлиё Турук (Турк) ота, Угуз хокон, кук ёлли бури ва бошкалар бу асар VI асрга ва эхтимол ундан хам илгариги даврларга мансуб "Улу(г)хон ота Битикчи сузи" достонининг шу асрларга етиб келган нусхаси булса ажаб эмас, деган фаразга асос булади.
Улуг Турк ота кейинги "Угузнома" достонларида Куркут ота номи билан кайд килинган. Мутафаккир бобомиз Алишер Навоий "Насойим ул-мухаббат" асарида Куркут отани тарихий шахс сифатида таърифлаб, куйидаги фикрларни изхор этади: "Куркут ато — турк улуси аросида шухрати андин ортугрокдурки, шухратка эхтиёжи булгай. Машхур мундокдурки, неча йил узидин бурункини, неча йил узидин сунгги келурни дебдурлар. Куп мавъизаомиз магизлик сузлара арода бор" (Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. 20томлик, 17-том. Т., "Фан", 2001, 421-бет). Ана шу Куркут ота кабри 1927 йилга кадар Сирдарёнинг куйи окими якинида саклангани хакида тарихий маълумотлар бор. "Угузнома" достонларида тасвир этилган вокеалар хам Куркут ота кабрини уз багрига олган ушбу худуд — Марказий Осиё, яъни Туркистонда кечади. Тарихнавис Рашидуддин (1247-1318 йиллар), аллома ва хукмдорлар Мирзо Улугбек ва Абулгозий Баходурхонлар хам угузлар яшаган манзилларни ана шу бепоён кенгликларда деб курсатган. Бу юртнинг маркази эса араблар Мовароуннахр деб атаган макон, яъни хозирги Узбекистон булган.
Аммо, таассуфки, аввал чор Русияси, сунгра кизил империянинг боскинчилик сиёсати окибатида бу тарихий хакикат сохталаштирилди. Угузлар кавми таркалган улкан жугрофий макон атайлаб бузиб курсатилди, Марказий Осиё халклари тарихи билимдони академик В.Бартольд узининг энг йирик ва машхур тадкикотларини Туркистон тарихига багишлаган. Лекин у 1900 йилда нашр этилган "Туркистон мугуллар асоратида" деб номланган йирик тадкикотини "Туркистон — Мовароуннахр ташкарисидаги улкалардир" деган хакикатга хилоф изохдан бошлайди. Мазкур гоя соддадил халкимиз онгига карийб бир аср зур бериб сингдириб келинди, узбеклар аслида боскинчи, келгинди, колок, тупори халк дея кайта ва кайта уктирилди. Шуни очик тан олиш лозимки, биз хатто ана шундай маломатларга озми-купми куникиб хам колганмиз. Янги, XXI аср ибтидосида бир узбек олимининг "Мовароуннахр — Туркистон эмас, яъни кадимги Туроннинг хамма ерини Туркистон деб аташ хато", деб ёзган такризига факат таассуф билдирмок мумкин. Буни карангки, хозирги Узбекистоннинг Туркистонга хеч кандай дахли йук эмиш!
Академик В.Бартольд ва унинг шогирдлари X асрда яратилган форсий хужжат — "Худуд ул-олам" китобидан кенг фойдаланган булса-да, асл тарихий-жугрофий хакикатни кенг оммадан яшириб келган. Улар тадкикотлардан Туркистон, яъни туркий узбеклар ватани деган гапни имкон кадар учиришга уринган. Биз ноёб жугрофий манба — "Худуд ул-олам"ни эслаганимиз бежиз эмас. Ушбу китобда араб лафзидаги "Мовароуннахр" аслида Туркистоннинг узи, унинг маркази дея уктирилади, хозирги Узбекистон атрофидаги йирик манзиллар "Туркистон копкаси" ("Дари Туркистон") деб таърифланади. Туркистон марказининг рамзий копкалари булгани хакида узбеклар тарихида шу вактгача лом-мим дейилмагани, албатта, ачинарли холдир.
"Худудул-олам"да курсатилган копкалар куйидагилардир: кадимги пойтахт Хоразм (хозирги Беруний шахри) — "Туркистон копкаси". Шахар ичкариси ва ташкарисида туркийлар саройлари — боргохлар, карвонсаройлар булган. Асарда Хоразм шимолидаги янги пойтахт Гурганж (хозирги Кухна Урганч) хам "Туркистон копкаси" сифатида таърифланган. Кадимги Хоразм улкаси "Угузлар Туркистони" деб курсатилгани алохида ахамият касб этади. Чунки X асрга мансуб тарихий манба кухна Хоразмни туркий угузлар — узбеклар диёри деб кафолат бермокда.
Хуросон хам "Туркистон копкаси", Эрон билан Туркистон уртасидаги кадим маданият улкаси. Хуросонда хам туркий ахоли купчиликни ташкил этган. Айнан шу улкадан узбек халки адабий-бадиий салохиятининг энг юксак тимсоли — Алишер Навоий    етишиб чиккани тасодиф эмас.
Тохаристон — "Туркистон копкаси", Хиндистон атрофидан келадиган карвонлар даргохи. Энг кадимги манбалар, хусусан, Хитой сайёхларининг кайдномаларида бу улкада туркийлар сулоласи подшохлик килгани, улар алохида ёзувдан фойдалангани таъкидланади. Араблар бу ерга бостириб келганида, асосан туркий мудофаачилар билан тукнашган. Хозир хам шу худудда туркий узбеклар купчиликни ташкил этади.
Фаргона водийси хам "Туркистон копкаси". Махмуд Кошгарий Узканд (хозирги Узган) шахри ва Фаргона водийсининг шундай номланиши кадимдан булгани хакида маълумот берган. В.Бартольд эса бу изохга эътироз билдиради, яъни унингча, "уз кентимиз" маъноси кейинчалик пайдо булган эмиш. Лекин мазкур атамалар замирида туркий этник сузлар ётганини инкор этиб булмайди-ку! Араб олимлари (IX—XII асрлар) Фаргона водийси марказини мусулмон туркийлар билан кофирлар, яъни мусулмонликка утмаган туркийлар чегараси деб кайд этган.
Исфижоб атрофи — "Туркистон копкаси". Тарихий манбалар Тошкентдан Болосогунга кадар чузилган манзилларда аксари ахоли угуз — узбеклар булганини тасдиклайди. Тошкент якинида Угуз кишлоги (хозирги Калос шахри атрофи) булгани, Сирдарёнинг урта хавзаси (Банокат тевараги) Укуз — Угуз водийси деб юритилгани сир эмас. "Корачук — Фороб шахрининг номи. Бу — угузлар мамлакатининг исми" дея маълумот беради "Девону луготит-турк" муаллифи (Махмуд Кошгарий. Девону луготит-турк. Зжилдлик, 1-жилд, Т., "Фан", 1961, 540-бет).
Буюк тилшунос олим Махмуд Кошгарий Туркистон худудини кадам бакадам кезиб, дунёда киёси булмаган комус "Девону луготит-турк"ни яратди. У билан деярли бир вактда умргузаронлик килган Хожа Ахмад Яссавий эса уз нисбаси номида янги тасаввуфий тарикатга асос солиб, "Туркистон ахлининг киблаи дуоси"га (Навоий таърифи) айланди. Унинг муриди булган Хаким ота — Сулаймон Бокиргоний хам устоди каби "туркий тилда калимоту хикматомуз ва латоифу ибратангизлари билан Туркистон вилоятида маъруф ва машхур" булди (Кошифий таърифи). Уша Бокиргон кенти якинидаги Работугуздан чиккан аллома Носируддин Бурхонуддин Рабгузий эса "Кисаси Рабгузий"ни яратиб, туркий угуз тили довругини, узи айтганидек, кунчикардан кунботарга кадар таратди. Шон-шараф билан ибтидо топган бу кутлуг силсилага миллат тараккиётининг кейинги даврларида хам, шукрким, муборак халкалар уланишдан тухтамади.
Работугуз — Туккалъа археологик ёдгорлиги узбек адиби Рабгузий таваллуд топган замин сифатида аникланиши уша манзилга нисбатан алохида эхтиром ва эътибор уйготиши шубхасиз. Келгуси йилда "Кисаси Рабгузий" асари Работугуз беги Тукбугабекка тухфа этилганига 700 йил тулади. Шу муносабат билан Туккалъа устига тошбитик урнатилса, узбекнинг асл томирини курсатиб берган аллома рухи шод этилган буларди.
Адиб Рабгузий уз кутлуг нисбаси ва ноёб мумтоз асари оркали тарихда нотугри талкин этилган узбек халки этноними билан боглик улкан муаммо тилсимига очкич — калит тутказди. Киндик кони томган она юрти булмиш Амударё куйи окими киргогидаги Работугузни дунёга танитар экан, айни вактда узбекнинг кадимий ук узаги угуз эканини хам мангуликка мухрлаб кетди. Хазрат Рабгузий рухи учун бундан хам улуг саодат булиши мумкинми? Минг офарин, ёшулли!