Осы уакытка шейін адам баласы киялымен жане ойыменен табигаттын санкилы зандарын игеріп, жогаргы денгейдегі техникалык когам курды. Енді міне киялымен аспан алемін шарласак па деп отыр. Ал Батыс болса толыгымен автоматтандырылган жуйеге кошеміз деп, кибернетикага негізделген багдарды максат туткан. Жапондыктар болса, олардын уй-ішін де жинайтын, тіпті кішкентай сабилерін де жуататын роботтар жасап алыпты. Мунын барінін болашакта толыгымен дамитынына сенуге болады. Ал енді соган жеткен адамдардын акылы оз озіне келгенде жетпей калады да, акыры надандыктан олар акырзаманга келеді дегенге сену мумкін бе? Адамдардын оз оздерін жане оз ара карым катынастарын тусініп, жондеуге де толыгымен акылдары жетеді. Бірак бул туста алі ешкім толганып ойланган жок. Керісінше, ар адамнын конілі, ой кабілеті алікунге шейін сырткы дуниемен айналысуда, сырткы дуниеге мыктап байланып, сырткы дуниемен шектелген, «акшаны калай жасасам», «калай жан сактасам», «калай байысам» деген кам жеулерге толы. Міне адамнын сана-сезімі, ойы, барлыгы осыган багынып, ол балашагын колымен емес, киялымен жасауда. Сонда сол болашак, акшанын снынан тусуп, байысам деген арманмен гана шектелип тур. Ал бул байлык адамдарды кайда алып барып жатыр, ол олармен не істеп жатыр, мунымен ешкімнін шатагы жок.
Ал бул тубі жок тунгиык дуние. Адамдар атам заманнан бері осылай омір суріп келеді. Сондыктан да онын тубіне алі ешкім жетпеген. Осыдан барып омірдін негізінде не жатыр жане бізді біздін еркімізден тыс «о дуниеге» алып бара жаткан кандай куш дегенде, біз озіміздін кунделікті омірімізге назар аударсак, бізді сілкілеп, жулкылап жаткан акша екенін кімге болса да тусіну киын емес. Адамдар акшаны ойлап тапкан жок, атомнын бар сырын ашкан, электронды да тауып, онын да ішіне унілген, ал тарихи калыптаскан, ерте заманнан адамдар арасындагы карапайым карым-катнастарын кураган акшанын сырын алі ешкім ашкан жок. Ал бізді тандандыратын да, жындандыратын да тек кана алі кунге шейін сыры ашылмаган жумбак заттар гана. Міне, осы сыры ашылмаган жумбактын барін біз киялымызбен толтырып, осынын кушімен шындыктан безіп, санадагы киялмен гаа омір суретін болганбыз.
Мунын омірлік мані мынада. Купиясын ашкан заттардын барін адамдар оздеріне багындырады, ал купиясы ашылмаган заттар адамдарды багындырады. Ойланызшы, каншама табигаттын сырын ашып, адамдар оларды оздеріне багындырып, оз омірін, адамзаттын омірін коркейтті, улкен мадениетке колдарын жеткізді. Каншама аурудын сырын ашып женіп жатыр. Ал адам неге акшага куныгады, неге ішімдікке салынады, неге нашакор, уры болады немесе дуниекор болады деген карапайым сауалдын алі сыры ашылган жок. Ал олардын барі тек кана адамдардын санасына, акылына гана байланысты деп тусінетін болсак, онда біз ешнарсені тусінбегеніміз. Сонымен омірдін тубінде жаткан, іштей козгайтын кушті кормейміз. Бул дегеніміз, Жараткан иеміз кай уакытта болса да бізге корінбей жасырын турады деген соз.
Мен акша дегенде копшіліктін тапкан-таянган, жан багатын жалакыларын немесе жалгыз сиырынын сутін сатып кун коретін тиын тебендерін айтпаймын. Менін айына алып кун коретін кырык мын тенгемді біреулер акша деп тусінетін болса, онда катты кателеседі. Адам енбегімен ешкашан да акша жасамайды. Ендекпен кай уакытта болса да адамдар когамнын байлыгын жасаган. Ал казір сол адам, енбектен ажырап, акша жасайтын болган. Ол акшаны тек кана акшамен гана жасайды жане біреуледі алдап, арбап, канап, езіп кана жасайды. Біздін омірдін есігі осыган айкара ашылган. Сондыктан колынан келгендер неше турлі жолдармен акша жасайды. Ал келмегендер акша жасайтындарга малай болады. Бірак бул жердін откеннен айырмашылыгы мынада.
Бурын байлык иелері устемдік тапка жататын адамдар болган. Сондыктан откен капитализм кезенінде акшаны жекелеген адамдар гана жасаган, жекелеген адамдар гана байлыкка кенелген, ягни устем таптар, ал копшілік енбек етіп жанын баккан. Енді міне, социализмнін куйреу барысында акша бурын сонды болмаган копшіліктін колына тусті. Мындаган адамдар когамнын байлыгын болісу барысында бекер дуниеге кенеліп карык болды. Жекешелендіру кезінде сан жетпейтін адамдар аяк астынан уыс-уыс акшага ие болып, озін озі миллионер болып сезінді. Тіпті кедей болгандардын оздері де енді акша жасап баимыз деген сенімнін кушагында болды. Колынан келгендер ілезде байып шыга келді. Сойтіп акша жасау омірдін негізгі принципіне айналды, сонымен бірге адам да еріксіз акшага куныга бастады. Сонымен бірге, озі де білмей, бугінгі кундері белшесінен акшанын кулдыгына да кірді.
Жогарыда біз казіргі когамдык катынастарды таптык катынастар емес дедік. Олар тапсыз катынастарга жатады дедік. Бул жерде осы екеуінін айырмашылыгын жаксылап угыну керек. Таптык катынаста когам ондірісінін байлыгын бір бірімен болісе алмай, неше турлі таптар кырылыскан, байлар мен кедейлер, жумысшылар мен ондіріс иелері. Булардын оз ара катынасын экономикалык, ягни ондіріс катынастары дейміз. Бул когамды козгайтын, оны алга бастыратын экономикалык зандылык болган. Ал казіргі кезенде ондірісті токтатып койып, бір бірімен акша иелері акша ушін кырылысуда, ал кедейлер олардын баскан іздерін андып, муны «томеннен» кызыктауда. Осы тургыдан біздін казіргі тіршілігіміз – керемет кылмыска толы омірге айналган. Бул жерде біз керемет бір кино коріп жаткандар болып кеткенбіз. Бул жерде, сонымен катар, когамнын байлыгы да акша денгейімен алынганнан кейін, кырлысу да осы тоніректе журіп, акша ушін куреске айналган. Ал мунын тупкілікті натижесі – осы кайшылыктар аркылы когамды алга суйреу емес, артка тартып кулдырату. Бул бізге унай ма жок унамайма, бул объективті кулдырау кезеніне тан, когамнын куйреу барысы. Бул жерде бурынгыларга белгісіз кайшылыктар туып, омурді солар козгайтын болган. Бул акша иелерінін кимылы болганнан кейін, бул томенге бет алган козгалысты ешкандай куш токтата алмайды. Мунын кызыгын кейінректе кореміз.
Міне акикат осында. Ал егер акша жасау тубінде алдау-арбауга, кулык-сумдыктарга негізделсе, онда олар да зандастырылып, белгілі бір жуйеге келтіріледі. Осыдан барып жасалынатын кортынды – акша жасау дегеніміз, кулдырау кезеніне гана тан, ар адамды камтыган, адамдар арасындагы акша карым-катнастары. Бул когамга кызмет етуден бас тарткан акшалар. Бул жерде акша жасау белгілі бір таптарга емес, аркімге тан кимыл. Бул таптык емес, адамдардын гана іс-арекеті. Будан жасалынатын кортынды. Бул кулдырауга гана тан, когамды жане адамды ыдырату амалы. Ойткені акша когам кушінен адамнын беталпетіне айналып, тіршілікті дамыту кушінен кирату кушіне айналган. Бул омірдін бурыннан келген даму турі осымен бітті деген соз. Ал саркынымен гана келе жаткан омірді біз омір деп айта алмаймыз. Ол азап кана болады.
Егер катан гылыми-экономикалык тургыдан алып карайтын болсак, онда былай дейміз. Ескі когамнын ыдырауы онын экономикалык, ягни ондіріс катынастарынын ыдырауынын устінде журеді. Бул когам уакытша шетел капиталынын негізіне кошіп, адамдар арасындагы карым-катынастарын кураган акшамен калады. Сондыктан біздін барлык жагынан коріп отырганымыз – когамды курайтын адамдар мен олардын оз ара карым катынастары. Бул жерде ешкандай да экономикалык зандылык жумыс істеп турган жок жане адам даму зандылыгы да алі калыптаскан жок. Осы айткан уакытша негізде ол калыптасуы керек. Ал егер осы айтканнан бурын бізге уакытша негіз болып турган шетелдік капитал ыдырайтын болса, онда ретсіздіктін нагыз кокесі дамып, тіршіліктін астан-кестені шыгады. Онда адамга тоніп келе жаткан апатты «топан-сумен» бейнелеген аз болады. Бул далелдеуді керек ететін гылыми тезис. Мунын ман-жайын кейінректе кореміз.
Осыдан барып, ягни когам экономикасынан айрылып, ;ндірісті майдалап барып кана жан багу, кун кору деген тусінік туып, жан сактаудын озі бытырап журген адамдар ушін киындыкка айналады. Муны тусінген адам біздін омірдін коркейу жолдарын ойламайды, онын дамуын токыратып, тубінде богет болып турган кедергілерді іздейді, онын барін ол акшанын емес, тек кана адам тургысынан гана іздейді. Ойткені бул жерде дамитын да, озгере алатын да тек кана адамдар гана жане солардын оз ара карым катынастары. Осы тургыдан алып каралынган акшанын кызметі осы жерде таусылады. Бул дегеніміз, адам тургысынан біз баскаша ойлануымыз керек деген соз. Тарихи даму когамды міне осыган алып келіп тіреп тур. Егер когамга акшанын керегі болмаса, ол ондірісті козгаудан калса, онда ол адамга керек пе?Ал біздін жеке адамдардын колындагы жан багу ушін істелінетін тіршілікті «экономика» дегеніміз осыдан кеін калай болады?
Енді осынын негізінде біздін омір куйреуде. Демек, біздін омір бекерден бекер коз ілестірмей мын кубылып зымырамайды. Адамдарга акша жасау кажеттілікке айналып, барша халыктын назары ондірістен бурын акшага ауган. Осы жерден адамдар арасында «кім жыканды кім жыккан» куресі басталып, куштілер алга шыгып, алсіздер томендеген. Сонымен когам ішіндегі енбек жарысы жеке адамдардын арасындагы басекеге айналып, бурынгы алеуметтік тартіптердін барі бузылып, жекеленген адамдар оз тартіптерін орнаткан. Мунын аты – ушы-киыры жок зорлык-зомбылык жане осыган сайкес ушы-киыры жок соттасулар. Сонымен катар мемлекеттін де курлымы акшанын негізіне кошкен, ягни уакытша гана жане турагы жок негізге.
Міне осы жерден бастап жана, кулдырау заманы басталып, дуниенін астан-кестені шыгады. Ал жогарыда айткандай, ар елде мемлекет акшанын емес, когамнын ондіріс кушінін байлыгына гана, ягни экономикага негізделеді. «Акша жасау» мемлекеттін кызметі емес. Ал «шіркін, Америка кусап байысак кой, армансыз олер едік» деп, киялдайтындар омірге жеке адамнын козкарасын гана білдіреді. Сонан барып кана сол акшанын коптігінен Американын да іштей іріп-шіріп жатканын кормейді. Акшанын болашагы жок екенін білсек, онда адамнын болашагын ашамыз. Біреулер куздан ушып жатса, екінші біреулер кузга ормелеп бара жатады. Біздін омір дал осы сиякты, акшага айналган жан акшанын кудірет кушіне гана сиынады. Осыдан барып «акша», «акша» деп журіп, біз адамнын коленкесін де жогалтып, адамды тек кана акшамен гана багалайтын калге келіп, акшасыздардын барін ашыктан-ашык бомжга айналдыратын болганбыз. Міне, акшанын бізді кандай талкекке тусіргенін осыдан кейін барып жаксы тусінетін боламыз. Сонда бул кезінде Батыстын коркеу жолы болып келсе, біздін ашыктан-ашык кулдырау жолымыз болып тур.
Сонда осынын барін істеп жаткан катыгез, жансыз адамдар ма? Небір сумдыкка баратын бузакылар, ала-аяктар мен жамбакылар, баукеспелер, алдамшылар мен суайттар ма, осылардын барі адамдар емес пе? Сонда адам деген не? Егер омірдін барі жаман болса, онда жаксы деген не? Ал бул біздін омірдін шындыгы.
Осы сурактардын баріне дурыс жауап табу ушін, алдымен адам тургысынан акша дегеннін не екенін тусіну керек. Сонда барып кана біз озіміздін кім екенімізді – капиталмыз ба жок адамбыз ба, білеміз. Сонда гана біз озімізді жане оз омірімізді баска жагынан ашып, адам тургысына кошеміз. Ал адам тургысынан біз акшанын казіргі заманнын болашак барысына кажеті шамалы екенін ашамыз жане сонымен катар акшага алгаш рет сыни козкараспен караймыз. Мундагы біздін айтып отырган ангімеміздін мані акшанын козін жойуда емес. Оны саналы турде пайдалануда. Ал акшанын кай уакытта, калай жойылатынын бір Жараткан иеміз гана біледі. Азірше бізге осы да жеткілікті.
Ал шындыгына келсек, откен гасырларда бір тап бір тапты жаншыган, байлар кедейлерді езген, мемлекет елдерді канаган, осынын негізінде когамнын байлыгы жасалынган, ал бугін елдін барін езіп, аркімді жаншып, кинап отырган тек кана акшанын кудрет куші гана. Осынын негізінде когам кулдырап, копшілік азгындауда. Сонда бул адамдардын устем еткен канаушы таптарды тонкеруге акылдары мен куштері жеткенде, акшага келгенде акылдары жетпей, тубі енді жаппай акшанын кулына айналып, барлыгы да акша иелерінін курбаны болады дегенге сенуге болама? Ангіме мунда жекелеген адамдар да емес, кауымдыкта, барша адам баласында. Демек кулдырауды акшанын билігін ауыздыктап кана токтатуга болады. Болмаса миллиондаган адамдар армандарына жетпей, бірте-бірте омірлерімен коштасады. Ойткені акша тугызган психология – ажал психологиясы. Осыны умытпайык. Осыны естен шыгармайык.
Біз социализмнен мынандай мура алганбыз. Социализм кезіндегі адам мен когам арасындагы тартыс тубі кайшылыкка ауысып, мемлекет пен адамдардын арасында шешілмес наразылык пайда болган, акыры сонын шиеленісуі социализмді кулатты. Бул кайшылык акшанын негізінде туган. Сол себептен ол шешілген жок, кайта жана кезенде жана негізде орбіп-оршуде. Ол акша негізінде оршімейді, бірте бірте жойылады деген далел жок. Алемде оршіп жаткан кактыгыс пен соктыгыстар, ушыгып жаткан кылмыстын алуан турлері, бурынгы совет укіметі кеністігіндегі гана болып жаткан неше турлі ланкестік жагдайлар мен согыстар бул кайшылыктын даму устінде екенін корсетеді. Бул жерде ар адамды жугендеу мумкін емес, акшаны гана ауыздыктауга болады. Осынын гана жолын іздестіріп табу керек екені акикат.
Осы ушін адамга бет буру кажет, онын кылыгын, іс арекетін біз айткан жагдай аркылы еркінен жане санасынан тыс тусіну керек. Ал акша адамнын санасына тауелді нарсе емес. Ол тарихи дамыган алеуметтік, тіпті улкен саяси куш. Ар мемлекет акшанын кушімен елді баскарган жане алі кунге шейін баскарады. Ал акшанын барін журттын колына беріп, акша жасандар, кундерінді калай корсендер солай коріндер деген когам копке бармайды, акшанын кушімен барша халыкты акшанын кулына айналдырып, озі тубегейлі ыдырауга ушырап жойылады. Біз міне дал осы дамудын устінде отырмыз. Ойткені бул акшалар когамнын пайдалануынан шыгып, барша халыктын колына тускенде, адам игілігіне жумыс істемей, тек кана елдерді бір бірімен кырлыстырып, адамдарды жоюга багытталган куш ретінде жумыс істейді.
Бул менін айтып отыргандарым акша жайындагы жай ангіме гана. Ал онын шын сырын мен жогарыда айткан улкен кітапта жан жакты зерттедім. Адам баласы будан булай карай акшанын сырын ашып, оны озіне багындыру аркылы гана тыгырыктан шыгады. Онын болашакка баратын жолы да осы гана. Осы жолмен бугін бе жок ертен бе ол жана омірге кіреді. Бірінші кезекте бул постсоциалистік кеністікке катысты.
Жогарыда атап откеніміздей, Казакстан когамды адамга бет бургызу ушін шешуші кадам жасап отыр. Бул жерде біздін республикамыздын президенті Нусултан Абішулы Назарбаевтын сінірген енбегі зор. Бул кісінін сирек кездесетін кабілеті барлык жерде багаланып жур. Когам будан булай да осы багытты арі карай дамыта отырып, келешекте табыска жетеміз деп уміттенуіне болады. Бул саясат адамдар мен мемлекет арасындагы кайшылыкты тугел жоя алмаса да жумсарта алады, ушыктырмайды, адамдардын жеке, дара дамуы мен тулганын калыптасуына жагдай жасауга умтылады. Егер де Казакстан осы жолды арі карай дамытатын болса, онда ол коптеген кайшылыктардан кутыла алатыны созсіз. Ол ол гана емес, менімше, бул жолмен Казакстан алемдік козгалыста алгы шепке де шыга алады.
Бул жерде айта кететін жагдай, казіргі дагдарыстын терендеуіне байланысты, осы уакытка шейінгі жургізілген ішкі жане сырткы саясат кайта каралынуы керек. Бул жерде адам тургысынан жане акшаны ауыздыктау шараларын аныктаган дурыс, ойткені акшаны ауыздыктамай дагдарысты ауыздыктау мумкін емес.
Осы жерге кортынды жасайык.
Тарихтын даму барысында тек кана капиталга айналып турган акша гана казіргі оркениетті дамытып, адамзаттын жогаргы денгейдегі ондіріс кушін кураган жане адамды да адам кылып калыптастырган. Бірак адам озі жасаган байлыкты оз игілігіне пайдалана алмаган, ойткені капиталистік дамуда адам жасаган байлык кана емес, сонымен катар онын озі де тугелдей тауарга айналып отырган. Енді міне сол акшанын кушімен сол «товар» адмнын колына тусіп, адам енді акшага айналды. Сойтіп акша аяк астынан булдіруші кушке айналып, капитализмнін гасырлар бойы негізін кураган тауар катынастарын ыдыратты, ягни ондірістік катынастарын. Когам ондірісінін осындай жолмен токтап ыдырауы кутпеген, тосыннан болган окига болган сон, елдердін есін аударып, бір мезетке омірді де токтатты. Бул дегеніміз, акшаны козгаушы куштен блдіруші кушке айналдыру ушін, социализмге жетпіс жылдан астам уакыт керек болды дегеніміз. Біз кулдырау кезінде тек кана акшанын ар жагынан адамды кормегеннен жане оз омірімізді сырткы дуниемен гана алып караганнан кейін гана сана-сезімімізбен жане ойлау кабылетімізбен каратунекке кіргенбіз. Ал «акша жасау» біздін козімізді кормейтіндей етіп мыктап байлап тастаган. Сонымен міне 20 жылдан астам уакыттын ішінде не акшанын кызметін, не сол акшага байланысты адамнын кылыгын, іс-арекерін тусінбей, булінген дуниенін барін адамнын санасы жене еркімен байланыстырып, осы уакытка шейін барлыгына адамдардын оздерін кіналап дал болып журміз. Біреулерге солай керек болды, солай жасады, ал екінші біреулер оган карсы турган жок. Біреулер ойына келгенін істейді, ал калгандары оларга карап турады. Омір осылай оз барысымен журіп жатыр. Оз алдына алып караганнын озінде, букіл омірдін, бутіндей когамнын, когам ондірісінін жане онын бар мадени курлымынын аяк астынан токтап ыдырай бастаганы, - осынын барі оз озімен ак тангажайып нарсе емес пе? Осы уакытка шейін коркейіп, гулденіп келген когамнын аяк астынан «мифке» айналып, «тарихтын кателескені» немесе «отірік» болып шыгып, кутпеген жерден «елес» кана болганы - бурын-сонды болмаган керемет емес пе?
Бул біз ушін шынында да акшанын кушімен жабылган оте кызык омір. Осы уакытка дейінгі калыптпскан тартіптін ыдырауы сол когамда осы уакыттын ішінде калыптаскан сана-сезімді де, ойлау тасілін де лезде ыдыраткан. Сол себептен аяк астынан шатасып «тусініксіз» калган ел, «капитализм» боламыз деп, амалсыздан «нарык экономикасына» кіріп, капитализмнін теріс айналдырган тонын киген.