МОЛШЫЛЫК ЖАНЕ КУНСЫЗДАНУ
Мен ангімені бул такырыпка бекер козгап отыргам жок. Бул бір жагынан оте кызык, ал екінші жагынан абден шиеленіскен такырып. Егер жогарыдагы карастырган «зандылык» козкарасымен алатын болсак, бул ангіме біздін жалпы жагдайымызды жаксы сипаттап, омірдін терен денгейінде кандай кайшылыктардын жатканын анык корсетеді. Алдымен біз мынандай бір сурак кояйык та, соган дурыс жауап іздеуге тырысайык. Неге аты-жоні жок бага осе береді, ал акшанын куны тусе береді? Мунын жалпы себебін мен жогарыда корсеттім. Ал казір бул кызыкты такырыпты адаммен байланыстырып аныгырак алып карайык. Бізде адамнын багасы осу устінде ме, жок алде, ол да томендеп бара жатырма? Мундагы біздін угатынымыз, негурлым заттардын куны шарыктап оссе, адамнын багасы согурлым томендеуде. Екінші жагынан, негурлым дуниен мол болса, сол гурлым дарежен де жогары болады. Адамнын мінездемесін коя турайык.
Мен осы сурактарга тубегейлі жауап іздеп, терен ой устінде букіл тарихты актарып, айткан кітабымда онын ар бетіне зейін салып уніліп карадым. Сонда не таптым дейсіз гой? Мен мынандай бір жагдайга тап болдым. Адам баласынын орта гасырдан капитализмге отетін кезенінде шаруаларды жерден куалап, оларды жаппай кангытып жіберген кезен болган. Бул кангып кеткен шаруалар азып-тозып акыры жалга жумыс істегенге уйреніп, тубінде жумысшы табын курап, баска біреуге жумыс істегенге уйренген, ягни енбектін капиталистік тасіліне кошіп, экономикалык тулга болган. Бурын булардын барі оз оздеріне гана жумыс істейтін басыбайлылар, колонершілер немесе еркін шаруалар болган. Гасырлар бойы олар устемдік тапты асырап озі ушін енбек етіп, енді тагдырдын жазуы бойынша баска біреуге жумыс істегенді уйренген. Ал бул «баска біреу» деген когамдык ондіріс болган. Адам бул жерде алеуметтік тулгага айналган. Осы кезен акшанын жиналып бірте бірте капиталга айналатын кезені болган, ягни капиталга негізделген когамдык ондірістін туу кезені. Тарихта адам баласынын орта гасырдан капитализмге оту кезенін осы себептен зорлык-зомбылыкпен журген канды кезен деп атаган. Бірак мунын барі тубінде сол кездегі енбектін онімсіздігінен, кедейшіліктін салдарынан болган жагдай. Шаруалар – бытырап, бастары бірікпей жургендер болган. Ал оларды жерден куалаганда олар мулдем кангып кеткен. Осылардын барінін басын біріктіріп, буржиазия капиталистік когамды калыптастырган.
Ал казіргі алемде дал осындай жагдай молшылык кезенінде болып жатыр. Адамдар когамнан болініп, неше турлі жолдармен оз бетінше кун кору кобейген. Бастары бірікпейтін бір біріне ботен болып елдін барі бытыраган.
Ал енді біз озіміздін омірімізді алып карайтын болсак, онда осыган уксас жагдайлардын коп екенін кореміз, асіресе адамнын кунынын оте томен тускеніне карап, букіл омірдін біз білмеген де жане армандамаган да баска бір жакка кетіп бара жатканын байкаймыз. Ал біздін санамызда ол омірдін батыстык улгісі болып корінеді. Сонда біз осы кайда кетіп бара жатырмыз деген сурак кайта кайта туып мазалай береді. Ал біздін батыстын жолымен бара жатпаганымыз анык. Егер біз оз озімізді білмесек, онда Батыстын кім екенін жане онын кайда екенін кайдан білеміз? Біз алі атасы мен анасына карайтын, улкендермен оз озін тенейтін жас балалар сияктымыз.
Сондыктан біз Америкага караймыз деп озіміздін Казакстан екенімізді де жане социализмнен шыкканымызды да умытып, озімізді озіміз танымай, бейне бір ботен елде жургендей сезінеміз. Ал тарихи шындыкка келетін болсак, онда Америка осы уакытка шейін тек кана озінін жолымен журіп келген жане онын жолы ешкашан да біздін жолымызбен тогыскан емес. Батыс бізге ешкандай да «папа» бола алмайды. Америкада осы уакытка шейін ар нарсенін жане сонымен катар адамнын да озіндік куны да, орны да бар. Капитализмнін откен кезенінде де ар нарсенін озіне тиіс куны болган, жумысшылар да багаланган жане артык жумысшыларды да кангытпай асырап багып отырган. Ал социализм «кун» деген тусінікті жойып, сонымен бірге адамнын да бурынгы, капитализмге катысты багасын жойып, бізге мурага акшаны калтырып, дуниені жане озімізді багалауды оз еркімізге койган. Акшанын негізінде бір бірінді калай багалайсындар, оз еріктерін біледі. Міне социализм адамдарга тура осылай деп, букіл елді жарым жолда тастап кеткен. Демек біздін тіршілігіміз оз еркімізбен, оз тусінігімізге сай калыптасып жаткан дуние. Ал социализмнен шыккан адамдардын социализммен бірге олардын тусініктерінін де ыдырауына байланысты, оздеріне тан озіндік тусініктері болмаган. Бурынгы тусініктерінен аяк асты айырылган адамдар оздерінін бурынгы жолдарынан да адасып, кайдан келіп кайдан шыкканын да білмей калган. Содан барып тыгырыкка келіп тірелген когамнын санасына капитализмге еліктеуден баска жол калмаган. Когамнын козді ашып жумганша талкандалуы бірден улкен ретсіздікке алып келіп сокты. Сонан барып біз, амалдын жогынан, капитализмге айкара есік ашып, кулдыктын бурын-сонды болмаган жана туріне кіргенбіз. Ал енді осыны казір «біздін Батыска баратын жолымыз» деп, бізді жаналкымнан алып жаткан сумдыкты «тарихи кажеттілік дегеніміз» - акталынатын багыт емес, ;з ;зін акшанын негізінде жойып токтакан агым.