АДАМНЫН КУНСЫЗДАНУЫ
Бул дегеніміз когамда да, адамдар омірінде де барін кадагалап, ар нарсені оз орнына койып туратын ешкандай экономикалык немесе когамдык зандылыктар жок деген соз. Бул жерде акшанын устемдігінен тыс зорлык та, зомбылык та жок, бір біріне куш корсететін мунда тек кана адамдар гана. Мунын барі бізге орта гасырлардагы курылымды бекер козімізге елестетпейді. Сондыктан «алі жеткен алі жеткенді» деген адамдар арасындагы акшага негізделген карым катынастар бурынгы «когамдык тартіп» дегеннін орнын баскан. Ал бул жерде бірінші кезекте кунсыздануга адамнын озі урынган.
Осынын есесінде ушы киыры жок бір бірімен дауласып, соттасып жаткан халыктарды кореміз. Осы жерде міне бізге аділетті, кукыктык (прававое) мемлекет керек деген алеуметтік-саяси талап туады. Баскаша айтканда, осынын барін тартіпке салып, реттеп туратын занды куш. Ал социализмнен шыккан елдерде мунын барі жеке адамдардын колында кеткеннен кейін, батыстын тартібі бізде орнамай, барлыгы керісінше кеткен. Сонда бул керісінше кетіп бара жаткан дуниені батыска бара жатырмыз деген тек кана теріс айналган сана болган.
Ар нарсенін куны бар екені аркімге белгілі. Ауа мысалы оте кажетті зат, бірак онын ешкандай куны жок. Ар нарсенін куны ондіргенде гана пайда болады, жане жеке адамнын емес, когам ондірісінде гана. Ал біз пайдаланып журген заттарда тек кана тутыну багасы гана бар. Ол бага заттардын кунынан сураныска байланысты томен де жогары да бола береді. Егер ар заттын куны ондіргенде оспесе, оз бетінше ешкашан да оспейді. Сондыктан заттардын тутыну багасынын томен немесе жогары болуы біздін омірімізде улкен кызмет аткармайды. Капитализмде мундай жагдайлар ол туа салысымен пайда болып, оле-олгенше кайталанып отырады. Унемі ондіріс пен тутыну бір бірімен тенестіріліп отырган. Мундай кайшылыкты Маркс экономикалык кайшылык деп аныктаган. Ал біздін тап болып отырган жагдайымыз, ар заттын багасынын оны ондіргенінін, шыгарганынын немесе дайындаганынын киындаганынан емес, оз бетінше, ешкандай зандылыкка тауелсіз, аты жоні жок шарыктауында болып тур. Егерде біз тутынып журген заттардын барін техника жасайтынын ескерсек жане сонымен катар олардын барінін шетелдерден келетінін умытпасак, онда олардын кунын іздеу бізге оте киынга туседі. Шетелдерден алып келетін тутыну тауарларына жан-жактан жабылатын адамдардын саны каншама! Мундай арамтамактардын санын кобеткен тек техникалык когам гана!
Озініз ойланызшы, бір Кытайдын озі казір каншама алемді тутыну товарларымен камтамасыз етеді. Ал егер олардын енбегі техникага негізделмесе, онда оларды асырау керек болар еді. Техника ешкімнен толем акы сурамайды, тозыгы жеткенше бізге акысыз кызметін істеп журе береді. Ал «кун» деген тусініктін озі кезінде адамнын кара кушіне негізделген ондірісте туган. Гасырлар бойы осылай болган. Сол себептен ол кезде адамнын кара кушімен когамда ондіретін дуние барлыгына жетпеген, оган сондыктан тек кана байлар гана емін еркін ішіп жеген, ал жумысшылар болса жанын баккан. Ал бугінгі жагдайда когам аркім емін-еркін ішіп жейтін молшылык заманга жетіп, техниканын аркасында коп адамдарды гана емес, коп елдерді енбектен босаткан. Сойтіп «акша жасауга» койган. «Постиндустриялык» немесе «информациялык» когам деген міне осындай байлык кезенді корсетеді. Демек, тарихи дамуда адамзат байлыкты толыгымен игеріп, енді оны ар адамнын байлыгына айналдыру маселесіне келіп тіреліп тур. Демек Америкадагы адамдардын азгындауы дуниенін жетіспегенінен емес, молшылыкта пайда болган кубылыс. Бул біз танданатын жай ма алде жок па? Ал улы Аристотель философия танданудан басталады деген. Енді осыган теренірек уніліп корейік.
Казіргі кезендегі дамыган капиталистік мемлекеттердін озі кунсызданудын негізінде буліну процесіне тап болган. Бул жерде де экономикалык зандылыктардын бузылу салдарынан когамдык ондіріс те баяулап, дал казіргі кезенде томендеуге бет алган. Азык-тулік дагдарысы казір букіл алемге кауып тонгізіп жылжып келе жаткан керемет алып куш. Біздегі болып жаткан жагдай дал біздегідей ушыккан турінде болмаса да, барлык елдердін экономикасынан жане алеуметтік омірінен мыктап орын алган. Казіргі «маркетинг пен менеджменттін» кушагына енген адамдар сауда, нарык, акша деп омірде экономиканын жане экономикалык зандардын бар екенін мулдем умыт калдырган. Бул жерде «ондіріс тасілі», «енбек ету адістері», неше турлі ондірісте колданатын амалдар, - осынын барі умыт болган. Ал оларсыз біз оз омірімізді калай тусінеміз? Жер бетінде не ушін тіршілік ететінімізді кайдан білеміз? Ал бул біздін омірімізді корсететін жай, карапайым нарселер. Олардын орнын басатын ар адамнын жан-жакты даму амалдары алі когамды козгайтын саналы кушке айналмаган. Остіп ар адамнын талкегіне койылган омір кулдырау багытында санасыз «о дуниеге» бара жатырма?
Бул жерде ар адам когамнан кол узген, оз алдына озі койылган, оз жанын озі багатын жагдайда калган. Муны мысал аркылы корейік. Совет укіметі кезінде ондіріс тауарларын сатуды мемлекет уйымдастырган. Бул жерде мысалы саудага араласкан мын адам жумыс істесе, ол когам енбегінде істеген жане ол жай жанын баккан жок, когамнын жумыскері ретінде енбек еткен. Казір сол онімдерді саудалап жан багатын жуз мын адам пайда болган. Сонда ойлап караныз, сол кездегі мын адам сататын тауарды казір жуз мын адам сатып журсе, онда бул тауарлардын багалары кандай болуы керек? Бірінші адамдар когам адамдары, олар енбек етіп омірге талпынган, ал екіншілер бірін бірі коре алмай арен жанын багып жургендер. Бірінші жагдайда белгілі бір бага усталса, онын котерілуі мен арзандауы ондіріске байланысты болган, екінші жагдайда бул уйымдаспаган, аркімнін колында лагып кеткен багалар гана. Бул бастапкы кунынан жуз есеге котеріліп кеткен бага. Сонда совет укіметіндегі бір сом казір екіжуз тенге болган. Ал италиандыктар мен туріктерде миллион-миллиардка кеткен. Сонда когамда барлык адамдарды керекті ондіріс буйымдарымен камтамасыз ету ушін жуз мын адам жумыс істесе, оларды оз ара болісетін бір миллион адам. Ал акша жасау тасілімен жан багатын акшаны біреудін шашын алып беріп, батінкесін тазалап, емдеп немесе моншада аркасын ысып беріп те табуга болады. Сонда бул кандай омірдін амалы, кандай мадениеттін денгейі? Тагы да бір мысал алып карайык.
Маселен, совет укіметі кезінде адамдарды мамандыгына карап, енбегімен багалайтын, біліміне, сауаттылыгына карайтын, акындарды, жазушылырды, онер адамдарын колпаштап кошеметтейтін, оларга курмет корсететін, жумысшылардын да озіндік куны болган, ар адамды енбегіне карай багалап, аркім озіне тиісті сый-курметке ие болган, ал жалкауларды тагы сол сияктыларды ажуалаган, келемеждеген, тарбиелеген. Енді міне осы алеуметтік корсеткіштердін барі жойылып, адамнын озі улкен кунсыздануга тап болып, казіргі кезде неменеге айналып бара жатканын озі де білмейді. Онда казір жан баксам немесе байысам дегеннен баска арман да жок. Бул тек канырап босап калган адам. Ягни ол бір жагынан омірінін бар мазмунын дуниеге толтырып, ал екінші жагынан дуниесінен ажырап, тіршіліктін адамдык манін жогалтып, енді босап, канырап турган адам. Ол озін озі немен толтырарын білмей турган адам. Тіпті кім болсан да сенін атагын да, даулетін де туракты емес екенін аркім біледі. Бул жерде кімнін болса да кунсыздануга ушырайтыны белгілі нарсе. Бул дегеніміз откен кезендегі енбек аркылы келетін бак, даулет, арман деген тусініктер аяк астынан акшага айналып, тек кана жекелеген адамдардын гана басына конатын болган, онын устіне мунын озі ауыспалы дуние, бугін біреудін басына барып конса, ертен екінші біреуге барып конады. Сойтіп «бак», «даулет» дегеннін озі турактылыгынан айрылып, аркімге уакытша гана дуние болып калган. Бул жерде адамдар бурын сонды біздін омірімізде болмаган басекеге тусіп, бурынгы социализм кезіндегі «жарыс» деген созді тастаган. Бул «алі келген алі келгенді жыгады» деген соз. Сонда бул мангілік омірдін формасы ма? Дал казіргі акшанын азайуы кезенінде бул омірдін турі копке бармай, акырында адамдардын коптеп кырылуымен аякталады. Ал буган коз жеткізу казіргі жагдайда да киын емес. Бір «инсульт» пен «инфарктын» озі гана каншама адамнын омірін жалмап жатыр! Ал жастардын кыршынынан киылып жатканы каншама!
Экономикада «онім», «осім», «тусім», «табыс» деген тусініктер бар. Егер адамдар тапкан таянгандарынын барін ішіп жей беретін болса, онда олар оспейді, олардын енбектері онбейді, бактары жанбайды. Орта гасырлардагы омір сурген феодалдык когамдар жуздеген жылдар бойы оскен жок, олардын дамуы тым баяу болган. Ойткені олар тапкан таянганынын барін ішіп жеп отырган. Байлар омірін той думан, ойын сауыкпен откізген, неше турлі заулім сарайлар салган, адемі шіркеулер тургызган. Байлар дуниені кызыктап тамашалаган. Болмай бара жатса, бірінін байлыгын бірі тартып алып, бірімен бірі согысып кырлыскан. Осылардын барінін ауыртпалыгы енбекші халыктын мойнында болган. Бул жай бытырап журген басыбайлы шаруалар мен колонерлер когамы болатын. Онын ішінде саудагерлер де болган. Осылардын ішінен «шык бермес шыгайбайлар», дам татырмас, тапкан таянгандарын ішпей жемей жинайтын сарандар да пайда болган. Сондайлар гана тарихи даму кезенінде оз байлыктарын бірте бірте капиталга айналдырган. Когамдык ондіріс капитализмге отетін кезенде гана калыптаскан. Бул жерде де акша жасау принціпі жумыс істеген. Неше турлі копестер, саудагерлер, алыпсатарлар, айырбасшылар жене солар сиякты тагынын тагылары неше турлі жолдармен баскалардын енбегін жеп, акша жинап байыган. Алді халыктар алсіз халыктарды шауып тонаган. Булар гасырлар бойы дамыган.
Біздін казіргі омір міне дал осы суреттеме сиякты. Акшасы барлар жеке касіпорын, шаруашылыктар жасайды, лауазымды жумыстарды аткарады. Ондаган адамнын енбегін пайдаланып, олардын иелері астарына кос-костан машине мінеді, санді уйлер салады, не ішем не жеймін демейді, мундайларда омірге сенімділік, куштарлык болады, ал жалшылар мен жарлылар болса кунін кореді де, оздерін бейне бір кара тунекте жургендей сезінеді. Біздін Казакстанда казір осындай шагын жане орташа касіпшіледін саны, мысалы, бір миллионга жетті десек, сонда бул не болганы, муны кандай енбектін тасіліне жаткызамыз жане когам тургысынан, тіпті тарихи козкарастан калай деп тусінеміз? Осылардын тырбандап журген енбегін машинага жуктеген, дамыган елдерде мындаган адамдар мандай терлерін агызып, онімсіз енбекпен айналыспай-ак мейрамдап жур. Ал біз кандай булжытпайтын деректерге суйеніп, осыдан біздін ен болмаса ертенгі куніміздін жаркын болатынына козіміз жетеді? Сонда осы бытырап журген «колонершілер» мен «шаруалар» когамы бастарын біріктіріп, ертен алемде озінен озі булініп, бузылып жаткан капитализмді кайтадан орната ма? Казіргі бытыраган адамдардын тапкан таянгандары олардын ішіп-жеуіне де жетпейді. Ал жинау, кор жасап, омірді жан-жагынан алга бастыру, бурыннан тек когамга гана тан. Сондыктан бул капитализмнен гана басталады. Казіргі омірдін магнасыздыгынын озі ар адамнын тіршілігінін ішіп-жеу ушін дуние жинауга негізделіп, когамнын кор ондіру (косымша кун) механизмінін бузылганында.
Біз, мумкін, коп нарселерге сенеміз, киялдаймыз, армандаймыз, ажал келіп олетінімізді де білеміз, тіпті о дуниеде жумакка немесе тозакка баратынымызды да білеміз. Ал мындаган жылдар бойы дамып келген тарих осы уакытка шейін кайталанган жок жане ол ещкашан да кері бурылган емес. Біз тек кана киялдап кана кешегі кунді коз алдымызга елестете аламыз, ертенгі кунге де барып кайта аламыз. Ал тарих біздін санамыздан да, киялымыздан да тыс тіршілік ететін, тек кана оз зандылыктарымен журетін когамдык шындык, біздін болашагымыз да тек кана тарихтын коз карасымен дамиды. Ал саналы омір суру ушін бізге оны танып білу гана керек.
Ал бул жерде біз тарихтын емес, тек кана жекелеген адамдардын гана кимылын, іс-арекетін жане талпыныстарын кореміз, осылар аркылы болжам жасаймыз. Біздін оміріміз коніл котеру, мейрамдау орнына айналса, бул адамдардын талабына, калауына икемделген куылым. Сонан барып біздін омір адамдардын омірімен шектеліп, оз бетінше омір сурген когам омірі мемлекет оміріне айналган. Сойтіп бул жерде «когам» деген тусінік калган. Когамды біз казір мемлекет дейтініміз осыдан. Когам копшілік оміріне айналган. Ал экономика дегеніміз тек кана когамнын іс кимылын білдіріп, сонын жан-жакты дамуынын негізінде жататын, коп елдін бірігуінен пайда болган біртутас когамдык куш. Ал казіргі кезенде когамнын аткаратын кызметін мемлекет аткарып турса, онда жеке адамдардын кушіне айналган мемлекет те ыдырау устінде. Ал бул да акшанын негізінде журіп жаткан объективті процесс.
Социализмде адамдар бір біріне емес, когамга жумыс істейді жане олардын ал-аукатынын осуі де осы когамнын ондіріс кушінін немесе мадениетінін дамуына байланысты болады. Социализм муны ар адамга каратай бура алмаган. Болашактагы адам тургысынан жасалынган когам барша адамды біріктіріп, олардан алдымен улкен когамдык куш жасайды. Сойтіп барып кана бул адам когамы техниканын кушімен ар адамды жан жакты дамытатын жагдайга жеткізеді. Бул когамда, айталык, ар сау адам таулігіне, мысалы, коп болса уш-ак сагат жумыс істейді делік. Калган 21 сагатын калай пайдаланса да озі біледі. Ол сойтіп озінін бір жапырак нанын оз енбегімен тауып жеп, осы енбегі аркылы когамнын баска оміріне де араласа алады. Бул дегеніміз, казіргі дамыган технологиянын негізінде когам оз озін толыгымен керекті дуниемен камтамасыз ету ушін ондагы адамдардын аркайсысынын уш сагат істеген жумысы жеткілікті болады деген соз. Энгельс будан жуз жылдан астам бурын когамнын толык корын жасауына ар адамнын торт сагат жумысы жеткілікті деген. Ол техниканын осуінін негізінде осы когамдык корды кобейтіп, осіріп отырады. Казір дамыган елдердін кейбіреулерінде 6 сагат жумыс орын алган, ал Японияда айелдер 4 сагат жумыс істейді екен. Бул казіргі кезенде. Ал енбекті уйымдастырган когамда барі де адамга каратай ыкшамдалады. Сонда мен 21 сагаттын ішінде немен айналысуым керек? Оны адамдар оздері біледі, білім алама, билейме, олен айтама жок алде когамды баскару жумысына араласама, болмаса шетелге кыдырып кете ме. Бірак бул жер бірінші кезекте, адам даму кеністігі ретінде, адамга каратай бейімделіп, саналы турде уйымдастырылады, саналы турде баскарылады. Адамды кул кылатын енбек адам талабына сай уымдаскан турде оган еркіндік алып береді деген дана соз осыдан шыккан. Кедейлердін ен кобі казір Кытай мен Индияда турады екен, Африканы айтпаганда, ал олар мандай терін агызып букіл алемді асырап жатыр. Бул акшанын кулдыгынын гана куші, ягни Батыс жасаган «рыночная экономиканын». Баскаша болган жагдайда кытайлар кошелерінін барін базарга айналдырмас еді. Ол жердегі омір казір Шан Яннын тусындагы омірден аумай калган.
Казіргі дуниенін барін шыгаратын когам ондірісі гана. Уйымдастырылган енбекте елге кажетті сутті мын адам шыгарса, уйымдаспаган турде суттін сол колемін жуз мын адам шыгарады. Бізде ар кажетті тутыну заттары осылай келген. Сонда олардын багасы калай томендеуі керек? Егер біз ондіру тасілімен орта гасырдын денгейінде журсек, онда акшанын куны калай котерілуі керек? Бул уйымдастырылмаган омір болганнан кейін, барлыгы жеке адамдардын колына тусіп лагып кеткен. Шетелден келген ар товар біздін мандай терімізбен ондірілген жок, олар алып-сатарлык кана дуние, олар адамдар ушін жай акша жасау амалы гана. Бул жерде ешкандай да кун жок жане болуы мумкін де емес. Бул ыдыраган, оз алдына жайылып кеткен омірдін гана сынайы.
Міне бул жерде біз жогарыда корсетілген «тарихтын казір улкен бір кезені бітіп, онын жана кезені ашылу карсанында турмыз» деген ойга келеміз. Ал бул сонда бізге кай жагынан ашылып тур? Біз агып бара жаткан агым барысынан ба жок алде кейін каратай бурылганда ма? Енді біз осы айтканды баска бір тустан алып карайык.
Осыны аныгырак тусіну ушін мен бір карапайым мысал келтірейін. Адамнын денсаулыгын алып карайык. Сонан кейін оны когамнын «денсаулыгымен» салыстырып корейік. Менін денсаулыгым мыкты болуы ушін мен, мысалы, дагдалган, адеттенген жолмен емес, оз табигатымнын ішкі кажеттіліктерін жан-жакты біліп, соларга сайкес іс-арекет жасап, саналы кимылдауым керек. Мен озімде бар, маган кудай берген куш-куаттарымды дурыс боліп, озіме тиімді жолдармен пайдалана білуім керек. Менін кунделікті ішетін асым, сусыным, журіп-туруым, демалысым – барлыгы сол ушін белгілі бір саналы турде калыптаскан тартіппен журуі керек. Сойтіп мен оз табигатымды жаксы біліп, онын кажеттіліктеріне карсы журмеуім керек. Мен ол ушін белгілі бір багдармен омір суруге тиіспін. Ал казіргі біздін заманда коп адамдар озінін жаратылысын гана емес, ауелім озінін кім екенін де біле бермейді. Ар адамнын омірдегі орны, онын тіршілігінін максаты мен мані тагы сол сияктылар «кун коріп», «жан багуга» айналган. Бул кобінесе козсіз, дагдыланган омірдін гана барысы. Коп адамдар есейе келе гана оз озіне турлі сурактар койып, «мен не ушін омір суріп журмін, не істеп журмін, неге адамдар мын жыл омір сурмей, жузге де келмей оле салады?» Кайткен кунде осынын барі дурысталып, ар адам магналы омір суретін болады? деген философиялык сауалдарга ойлана бастайды. Бул жерде ар адам, соз жок, уйреншікті, санасыз омірден саналы омірге кошуі керек. «Ак жолга» тусетін адамдардын кобісі оз озін женіп билегендер екен. Адамга оз озін саналы баскару каншалыкты кажет болса, когам оміріне ол одан да кажет. Бул жерде адам болсын, кауым болсын, когам болсын, калай болган кунде де уйреншікті жолдан шыгып, саналы жолга тусуі керек. Ал бул ушін бізді алып бара жаткан агыммен емес, кері каратай бурылып, аркім оз озіне карсы журеді. Міне, істін бар мані осында жатыр.
Казіргі кезенде ондіретін де, онімді де беретін адамнын кара куші емес, техника жене дамыган технология. Біздін когамды техникалык когам деп осыдан барып айтады. Егер Казакстанда осы уакытка шейін индустриянын гимін гана айтып журсе, онда бул жерде тарихтын кінасі жок. Тарихи дамуда адамзат технологиянын ен жогаргы денгейіне котерілген. Ал котерілмеген елдер бізді кызыктырмайды. Казакстаннын да технологиялык когам болатын мумкіншіліктері бар. Бул жерде адам техниканы баскарып, озінін кушін жан-жакты дамытады. Бул тубіне келгенде адамнын кабылетімен, акылымен игерілетін дуние. Техникалык прогресс когамнын онімін гана осірмейді, сонымен катар адамдардын да енбегін женілдетіп, кыскартады, табысын молайтады. Ол оган шынында да кол-косір омір береді. Сойтіп оган жогарыда айткандай ойланып толгануга, білім алып, жан-жакты жетілуіне де кен-молынан уакыт береді, ягни онын еркін дамуына айкара жол ашады. Ал бізде мунын барі жеке адамдардын талкегіне багынган. Дуние жинау мен байлыкка багынган. Тойымсыздыкка багынган.
Коптеген батыстын ойшылдары адамнын болашагын осы тустан іздейді. Олар ушін бірінші кезекте турган ар адамнын еркіндігі (свобода личности). Бірак бул багыт ар адамнын еркін дамуын корсетпейді, тек дуниенін молшылыгына жане когамнын оз алдына, адамдарга карама-карсы дамуына келіп тіреліп турады. Содан барып тек кана «ішіп жеумен» гана шектеледі. Сонда мунын бар магнасы ар адамнын емін-еркін ішіп-жеуімен шектеліп турады. Мундай кайшылыктан шыгатын жолды батыстагылар адам тургысынан алі пайымдаган жок. Ойткені олар алі когамнын байлыгын калай ар адамнын байлыгына айналдыру керек екенін, ягни когамнын дамуы кайткен кунде ар адамнын дамуына сайкес келіп, калайша тулганын дамуы барша ушін максат болып турады дегенді алі тусінбейді. Когамдагы бурыннан калыптаскан ондіріс тасілі де, кун кору амалы да ар адамнын даму жолдарына сайкес келмей, карама-кайшылыкта тур. Маселен, акшан болмаса ол жерден білім де ала алмайсын, мамандык та тандай алмайсын, сойтіп омір бойы надан, кара болып отесін. Содан барып акшанын билігі журіп турган жерде ондай ойлардын жаксы ниет кана болып калатынын аркім де біледі. Мундай жерде адамнын заны емес, акшанын заны гана устемдік жасайды. Ал омір бір орнында турмайды, ол не жогары каратай орлейді, болмаса томен каратай кетеді. Ал біздін тіршілігіміздін барлык жагынан томендеп бара жатканында дау болуы мумкін емес. Сойтіп адам бірте-бірте адамшылык касиеттерін де жогалтады. Бул бурыннан келе жаткан уйреншікті омір барысы. Адам козкарасынан бул багытка казір сыни козкарастар коп тууда. Бірак бул алі угынган багыт емес.
Демек біз, бір жагынан, омірдін ескі даму турінін ыдырауын корсек, екінші жагынан адам дамуынын занынын осынын ар жагында жасырынган, жана-жана ояну барысындагы калыптасу кезенін кореміз. Ойткені бір турдін ыдырауы екінші бір жана форманын дамуысыз журмейді. Ол жана форма тек ескі форманын ішінде жасырын болады. Бірак ол зан бізге акшанын даму заны болып корініп, дуниенін барін теріс жагынан корсетіп турады. Ал теріс айналган дуниеде біз озіміздін кайда бара жатканымызды да, кім екенімізді де тек кана теріс жагынан гана кореміз. Сойтіп акшанын занына икемделіп, сонын агымымен кете барамыз. Ал бізге кайткен кунде акшанын билігін ауыздыктап, кері каратай бурылу керек. Бул тура Сен-Симоннын айтканы сиякты болып тур. Бул улы киялшыл айткан: адам артка бурылып, алга каратай аркасымен бара жатыр деген. Сонда ол откенді коріп, алдын коре алмайды. Ертенгі кунді кору ушін ол алдыга каратай бурылуы керек деген. Ал кері каратай журу деген, казіргі теріс айналган дуниемен сананы онга бурып, дурыс жолга тусу деген соз. Бул бытыраган адамдарды кайта біріктіріп, жана когам жасау деген соз. Демек бізге тек кері каратай бурылу кажет. Бул жагынан бізге социализмнен де коркатын ештенке жок. Социализм енді кайтып оралмайды. Ол біздін тарихымыз. Бірак онын жан-жакты жасаган барлык салалардагы озекті жетістіктері жана негізде кайта туып, адам козкарасынан жанданады.
Бул жагдай екі турлі жолмен дамиды. Біріншісі: адамдар арасында акшага куныгу кобейеді. Ал онын тубі неге алып келіп согатыны белгілі. Екіншісі: адамдардын бірте бірте акшанын кулына айналуы. Казіргі кезенде, біз жогарыда коргендей, Казакстаннын тен жартысынан астамы белшесінен карызга баткан. Несие, мысалы, адамдардын кобісін шырмап алган жане ары каратай шырмап жатыр. Демек бул тыгырыктан шыгатын жолды техника немесе акшанын тургысынан емес, тек кана адам тургысынан гана іздеп табуга болады.
Бул жерде несие, карыз дегеннін когам тургысынан не екенінін тарихи дамудагы жане болашак козімен ман-жайін ашу керек. Адамдар ушін ол ішіп-жеу гана, кысылып жаткандары болмай бара жатса бай-байга басады. Акшанын озінін тарихта бегілі аткаратын кызметі болса, онда несиенін жане тутынудын гана емес, букіл омірдін несиеге кошуінде де ондай сырдын болмауы мумкін емес.
Біздін омір біз ушін кейінгі 20 жыл ішіндегі токырау кезенінде бекерден-бекер жумбакка айналган жок. Біз гажайып омір кешіп жатырмыз, онын олай болатыны біз бірінші рет когамдык козкарастан айрылып, адамдардын даралану жане жаппай жекешелендіру процесстеріне байланысты жеке адамнын гана тургысында калганбыз. Бул акшамен онашада калган, дараланган, кара басынын гана пайдасына умтылган, жалгыз адамнын гана козкарасы. Ал жеке адам не киялдамайды, не ойламайды, кімге карамайды, кімге аландамайды. Бул когамнан оны булдіріп шыккан адам, кайтадан сол когамды ойламайды. Ол калтасындагы акшаны «менікі» дейді, калгандарында шатагы жок. Бул сол акшамен елден болініп, когамнан кашкан адам. Когамнын, елдін акшасын кымкырып кашып жаткандардын саны жок. Бул алайда оз озінен тиылатын жагдай емес.
Жогарыда біз ар адам оз озіне ие болуы керек деген пікір айттык. Бул кейінгі кезенде туган жалпы кажеттілік. Егер ар адам не болса соган салынып, оз озін баскара алмайтын болса, онда бул жагдай адам жагынан когамды ыдырататын куш болып келеді. Адамнын азгындауынын озін былай койганда. Бул «бір кумалак бір карын майды шірітеді» дегенннін керін келтіреді. Осыган байланысты ар адамнын озі ушін гана омір суруі деген жагдайды алып карап корейік. Бул бурын сонды болмаган, тек кана акшанын негізінде туган багыт. Озімшілдік аркашан да болган. Ал мынадай букіл когамды ірітетін «озімшілдік» ешкашан да болган емес. Біздін кезде бул белгілі бір принцип болып калыптаскан. Адамнын бостандыгы, еркіндігі онын озімен болганын корсетеді. Мундай «еркін» адам айналамен кайшылыкка келеді, барімен жауласады, кастасады. Ойткені бул оз алдына койылган адам барін «ойына келгенді істеуден» бастайды. Акша біреулерге билік береді, ал екінші біреулерді оларга малайга айландырады. Бул гасырлар бойы калыптаскан тартіптін барін бузып, адамдарды бір бірімен кырлыстырып, сойтіп адам проблемасын алга шыгарады. Осыдан барып кана булінудін теренінде жаткан тупкі себептер ашылады.
Сонда бул жерде адам тарбиеленбеу керек пе? Бара-бара осы жагдайдагы адам тубінде озін озі колына алып, бірте-бірте ак жолга озі-ак тусе ме? Бул бурыннан келе жаткан угым. Сонда осы жеке адамдар жагынан жасалынатытын он іс-арекеттер гана когамды бірте бірте реттей ме? Кылмыстын удеуі жане баска да жагымсыз жагдайлардын токтаусыз осуі жане осы жагынан мемлекеттін адамдарды бурыннан келе жаткан тасілдермен тарбиелеуі, осынын барі муны керісінше корсетіп тур. Бул жерде менін бар айтатыным – біздін когамга онын казіргі кезеніне сай келетін дурыс тусінік керек. Адам оз озіне ие болып, оз озін саналы баскаруы ушін, оны оз алдына кою жеткіліксіз. Ол ушін оны осыган уйретіп, багыттау керек. Адамнын бу дуниедегі алатын орны «бір кірпіш болып каланганда» емес. Бурынгы кезенде, когамнын оз алдына дамуында, расында да осылай болган. Ол кезде айел де оз орнын білген, улкен де, жас та орындарын білген. Кедейлер мен байлардын да ;з орындары болган. Ешкім бірінін орнына бірі таласкан жок. Ал казіргі тартіп мулдем баска. Барлыгы да сол кудай берген орындарынан айрылып, сонын кушімен ;ркімнін омірінін де бурынгы мазмуны мен ман-жайы кеткен. Бул сонан кейін, омірде жана заманга сай жана орындарын таппай, адасып журген адамдар. Сонымен жана заманда адамдар оздерінін осы заманга сай орындарын табулары керек. Сойтіп барып кана бул копшілікті, когамды козгайтын кушке айналады. Ал акшага байланган адам буган оз бетінше бармайды. Онын бу дуниедегі орнын аркашан акша аныктап, белгілеп турады. Когамга бул жагынан дурыс идеология керек. Оны баскаратын д;рыс теория керек.
Ар адамнын оз озіне ие болуы керек деген ойда терен магна жатыр. Бул казіргі кезенге гана катысты алынган жагдай. Бурынгы адамдардын оз оздерін алып журуі, оз оздерін билей алуы когамдагы тартіпке жане соны аркімнін санасына куятын тарбиеге байланысты болган. Енді экономикалык жане алеуметтік катынастардын іруіне байланысты адамдар арасында саналы турде гана калыптасатын адамдык карым-катынастар осындай жолмен тууда. Бірак олар алі жетіліп танылган жок. Экономикалык, саяси немесе алеуметтік когам катынастарын бурын аркім кабылдаган, жастайынан миына сінірген. Оны угыну міндет болмаган. Халык карангылыкта омір сурген. Когамнын муддесін бірінші кезекке койып, оз еркін осыган саналы турде багындыру – бул жай идеология емес, адамнын нактылы жагдайы. Бірак адам «айдаладагы», одан тыс жатып, онын устінен тоніп турган когам катынастарын тусіне алмайды. Ол тек кана озінін нактылы байланыстарын гана біліп, оз озін осы аркылы танып, озінін кандай тіршілік иесі екенін гана біліп, калган дуниені де дурыс ойлай алады. Демек оз алдына койылган ар адам оз озін тусіне алатын жагдайга объективті тургыдан енді гана келіп тур. Бул дегеніміз, озін коршаган омірді озін танып білу аркылы терен тусіне алады деген соз. Бул алдымен жандуниенін сырын ашып, нагыз омірді идеянын, рухтын тіршілігімен алып караган субъективизм мен идеализмнін материализммен куресте дамыган тарихи даму жолы сиякты. Дуниемен бірігіп дамыган адам сырткы даму барысында тубінде озіне келіп тіреліп, озін танып барып, ішкі дамуга келеді. Буган оны алып келіп тіреп турган да акшанын куші. Адамнын санасы дуниеден ажырап алі оз бетінше еркін дамуга жеткен жок, бірак ар адам іс жузінде шынында да дуниеден ажырап, казіргі когамнан ат-тонын алып безіп жатыр. Бул біздін омірдін шындыгы. Сонда бул «кашкан» адам немесе бул дуниені киратуды гана ансаган адам кайда барады? Оган не керек?