Осынын барін тусініп барып кана біз омірге деген козкарасымызды озгертеміз. Когам – мындаган жылдар бойы оз алдына дамыган, талай кезендерден откен, таптар катынасына негізделген, канаушы саяси экономикалык курлым. Бул белгілі бір алеуметтік курлым. Бул курлым оз бетінше ар кезендерде гулдеп коркейіп отырган. Осы курлым енді ыдырау барысында. Сол себептен, адамды адам канауда, когамдык экономикалык катынастан адамдар арасындагы катынаска айналып, омірді тубегейлі тежеп ыдыраткан. Ал адамдарга кауіп тонгізіп турган осы ыдырау гана. Буган арине, казіргі кезенге сай келетін, тек кана жана тусінік керек. Ойткені ескінін ыдырауы жананын дамуысыз журмейді. Ескі киіммен журген жана бул жерде жасырын жатып, теріс айналган санамен омір суреді. Сонда адамнын адамгершілікті ансап, суйіспеншілікке умтылганы, катыгездіктен кашып, мейірімділікті, аділеттікті іздегені, - осынын барі болашакка умтылыс емес пе? Осынын барі ешкашанда орындалмайтын, тек кана арман болып кала беретін тілек кана ма? Сонда казіргі технологиянын жетіліп турган кезенінде менін 30 жумысшым менін байыганыма маз болып, келешекте, кундердін кунінде, маган да акыл кіріп, солардын да камын жетін шыгармын деп, «жаркын болашакты» тосып журе берулері керек пе?
Осыдан барып кана біз жана тусінікке келеміз. Демек, адамнын тусіп кеткен енсесін котеру ушін оган казіргі кезде керегі тек кана тамак емес, ол ушін аркімнін бул омірге козін ашып, санасын ояту керек. Ойткені адамдар алдымен отіріктен, алдаудан, арбаудан жалыккан, «ертен-ертеннен» ертенді тосудан жалыккан, енді міне біз солардын жарык дуниеден опык жеп туніліп отырганын гана коріп отырмыз. Арине, мундай жагдайда бу дуниеден горі о дуние кызыгырак корінбейді. Бул адамдардын бір бірін тусіне алмай, жаттыктан жане надандыктан ашынатындарын гана корсетеді. Бул адамдардын о дуниедегі тозак деп тусінетін бу дуниедегі коріп журген азабы. Казір адамдардын адаскан кезені. Ойткені ескі тургыдагы олшемдер жойылган, ал жана тургыдан адамдар олшемі алі жасалынган жок. Біз казіргі кезенде адамдар турмак, тауарларды, заттарды, буйымдарды дурыс багалаганнан калганбыз. Адамга тан тойымсыздыктын кушімен адамнын енбегін де дурыс багалай алмайтын болганбыз. Акшанын кунсыздануы, тауарлардын багаларынын шарыктауы – осынын барі бузылган дуниені корсетіп тур. Тубінде біз сондыктан осы бузылган дуниені кайтып орнына келтіреміз деп ауре болып жаткан елді кореміз. Осыдан барып бурынгы кезді жумак деп тусініп, казіргі кездін тозакка айналып бара жатканын сеземіз, соган налып, карсы боламыз.
Ал шындыгында мунын негізінде де акшанын кушімен адамдар арасындагы карым катынастарынын бузылып жатканын аркім біле бермейді. Акша букіл когам байланыстарын ыдыратып, адам арасындагы бурыннан калыптаскан байланыстарды да ірітті. Ол казір букіл мемлекеттін кызметін капсырып, онын жумысын іштей ірітуде. Ал енді мунын барін саналы адамдар істеп жатыр, бул солардын «акымактыгы» немесе «акылдылыгы» деп, болып жаткан киыспайтын, ретсіз жагдайларды солардын іс-арекетімен байланыстырсак, онда дунетанымнан мулде журдай болганымыз. Бул жерде, кайта, адамдардын кимылын, олардын кылыктарын санасынан тыс, объективті тургыдан тусіну керек.
Ар адам озін озі танып біліп, озін коршаган дуниенін реттилігін білуі керек екені ежелгі заманнан бері келе жаткан акикат. Сократ философиянын тарихында бекер калган жок. Онын терен ойларына Кайта орлеу заманынын ойшылдары да коп коніл болген. Сонда Сократ аркімді озінді озін танып біл деп уйреткен. Оган ыкыласы жок адамдармен ол сойлеспеген де. Ал бул тургыдан «когам осіп жатыр, коркеіп барады» деген угым бытырап, шашылып журген бул адамдар ушін емес, жалпы, когам тургысынан жасалынатын саяси немесе экономикалык багыт. Ал бул алеуметтік жуйені баскаша сипаттау мумкін емес. Казіргі кезендегі когам мен адамдар арасындагы тартыс алемде шиеленісуде, онын ушыккан турлері катыгездікке, аяусыздыкка алып келіп, сан килы кылмыстар тугызуда. Біздін замандагы ланкестік іс-арекеттердін, согыстын кобейіуі осы карама-кайшылыктын шиеленісуін корсетеді. Ескі когамнын кулдырауы мемлекет жагынан да адамга деген немкурайлыкты тугызган. Казіргі жеке адамдардын колына тускен мемлекет оз бетінше омір суретін саяси курлымга айналган. Сойтіп, сырткы дуниені гана игеруге умтылып, сырты дуниемен омір суріп келген адам енді оз озіне келіп тіреліп тур. Сойтіп адамнын сырткы дуниені игеру барысында калыптаскан когамдык санасы жана-жана туып, калыптасып жаткан адамдык санамен кайшылыкка тусті.
Ал когамды жане когам санасын алга тартып, жеке адамдарды елемеу, бул бурыннан келе жаткан багыт. Мундай багыт тек кана адам тургысынан гана озгеріп шешіледі. Социализмнін негізгі орескелдігінін бірі, копе корнеу мінсіз жарык болашакка барамыз деп, адамды елемей, барша елге адамга жат багыт бергенінде болган. Болашакка когам адам аркылы жане адаммен бірге гана журеді. Сонда бул когам тургысынан жасалынган «жарык болашак» адам тургысынан калай болуы керек дегенде, муны ешкім ашып айтпаган. Айтеуір, тубі ар адам молшылыкка кенеледі деген угыммен шектелген. Сонымен казіргі кезенде ар адам жарык болашакты саргая кутіп омір сургенді койып, енді соны озі ушін оз колымен жасауда. Ал мунын тубінде адамдардын бір біріне жаттык карым-катынастары жатканнан кейін, ол аркім ушін орындалмайды. Содан барып аркімнін «озімшілдігі» бір бірімен кырлысады да, ешкім оз бетінше жарык дуние жасамак турмак, бар дуниесінен айырылып, шетінен, бурынгыдан да коюланган каратунекке кіріп жатады. Сонда мен 30 жумысшынын кушін пайдаланып жасалган байлыктан не таптым? Карыздан карызга кіріп, жуйке тамырымды жукарттым. Енді міне кан кысымым котеріліп, кунде коз адыма олім елестейтін болды. Енді мен олімнен баска ешнарсені ойламайтын болдым. Мені сонда суйрейтін ішкі куш – олмей турганда ішіп-жеп калайын деген куштарлык.
Тарихи мундай оз ара карым катынастар адамдар арасында экономиканын негізінде калыптаскан. Бул аркашан да когамдык катынастар болган. Сондыктан мундай карым-катынастарды мен когам катынасы немесе экономикалык катынастар деп тусіндіремін. Менін 30 жумысшыма караганымда ешкандай адамдык катынас жок. Бул тек экономикалык, ондіріс катынасы. Б;л байлыкты жасау барысында гасырлар бойы калыптаскан когамдык катынастар казіргі кезенде жеке адамдардын карым-катынастарына айналган. Ал казіргі когамнын, аркімді оз алдына койып, мемлекетке, когамга аландама, оз кунінді озін кор деп баршага ерік бергені, казір адамды когам да, мемлекет те жаншып, езіп жаткан жок, ар адам оз бакытына озі жетуге ерікті деген кагиданы білдіреді. Мундай жагдайда ар адамды гана емес, мемлекетті де жаншып, езіп жаткан акша гана екенін аркім ойлап таба алмайды. Алайда осы жагдайдын гана болашакка жол ашып турганын біз байкадык. Ол ушін біз омірге деген козкарасымызды оз омірімізге сайкес шындык тургысынан озгертуіміз керек, соган карай озіміз де озгеруіміз керек. Бул акша катынасы. Акшага бет буру керек деген соз - адам адамга бет буруы керек деген болады. Сонан кейін барып кана когам да адамдарга бет бурады. Ойткені когам дегеніміз – біз, барша халык. Егер осы жагдайды адамдар оздері ойламаса, олар ушін ешкім ойламайды. Мен жогарыда айтканымды кордініз, менін 30 жумысшымды ойлауга шамам жок, ойткені оз басыммен озім алекпін. Ал мемлекет «ойланатын» курлым емес, ойлана алатын ол жерде отырган адамдар гана. Ал олар да «акшага мыктап байланган» адамдар катарына жатады.
Когам мен адамнын арасындагы жаттылык, ботендікті адам тургысынан алганда, адамдар арасындагы жаттылык деп тусінеміз. Онын барі акшага негізделген курлымнан болган сон, барі акшага келіп тіреледі. Бурын бул баскаша болган жане баскаша каралган. Аділетті когамга жету деген арманнын озі когам козкарасы гана болган. Ал «курылым» деген соз осы когамдагы адамдардын саяси-алеуметтік немесе экономикалык омірі калай уйымдастырылган жане осынын баршага кандай жагымды жане жагымсыз жактары бар деген ангіме. Бул уйым ешкандай да адамдардын санасына немесе еркіне тауелді емес, мындаган жылдар бойы оз бетінше омір суріп келген, ар кезенде озгеріп отырган когамдык жуйе болган. Казіргі кезенде біз дуркіреп турган мыкты когамдык жуйені коріп тургамыз жок, кайта жан-жактан тігістері согіліп, адамдар когамына айналу барысында булініп жаткан дуниені коріп отырмыз. Сондыктан бул кандайда болмасын адамдардын талап-тілектеріне сай келмейтін, ар адамнын тургысынан карама-кайшылыкка негізделген когамга айналган. Бул дуниеден біз енді-енді гана адамдардын бет-алпетін коріп келеміз. Біреулердін кайгысынын, біреулердін куанышынын жалпыга ортак екенін де осыдан байкай бастадык. Адам когамынын калыптасып жатканын да осыдан білуге болады. Бірак бул алі жетілмеген, тай-тайлеп аягына жана-жана турайын деген адамдар когамы, ягни азаматтар когамы. Негізінде сондыктан казіргі біздін когам мемлекеттін кушімен гана сакталып тур. Мемлекеттін алсіреуі сондыктан казіргі шым-шытырык кезенде когамнын жойылып кетуіне акеп согуы абден мумкін. Сондыктан мемлекеттін акшанын кушімен іштей іруі казіргі кезенде адам оміріне улкен кауіп тонгізеді. Біздін мемлекет кушті болуы керек.
Бул дегеніміз біз енді адам козкарасынан уйымдастырылатын когамга баруымыз тиіс деген соз. Адамдардын арасыда туратын, оларды бір біріне карама карсы коятын, араздастыратын тек кана заттар, дуние. Дуниекорлык, тойымсыздык, ашкарактык, паракорлык деген угымдар адамдардын жанына дуниенін жакындыгын корсетіп, олардын бір біріне жаттыгын, ботендігін білдіреді. Егер адамдар арасындагы карым-катынастары тек кана заттар, дуние аркылы калыптасатын болса, онда адамдардын тубіне дуние жетеді. Ал дуниенін барі казір акшамен багаланады, сондыктан адамдар арасында бугінгі кундерде жалпы байлык ретінде акша турады. Аке мен баланын, айел мен еркектін, адамдар мен мемлекеттін арасында турып араздастыратын да акша. Адамга багытталган когамда барлыгы да адамдар ушін жасалынады. Мундай когамда адамдар арасындагы карым-кастынастары да баска негізде калыптасады. Енді осыган кен-молынан жол ашу – таным мен сананын гана кызметі.
Мундай когамга, менімше, адамдар тек кана оймен, санамен, акылмен гана жете алады. Ягни адамдар дуниенін тубіне байып жетпейді, ен алдымен енді бул дуниені жан жакты танып, онын ашылмаган сырын ашып кана жетеді. Ал бул адамнын дамуы болган сон адамнын омірінін озі шешуі жок жумбак болып турады. Осы уакытка шеін «дуние-дуние», ар кезендерде дуниені бір бірімен болісе алмай кырылыскан адамдар да, елдер де, когам да алі дуниенін тубіне жеткен жок. Кайта дуние адамдардын да, когамнын да тубіне жетіп жатыр. Казіргі кезенде когамда адам тургысынан жасалынган багыт немесе багдар барма? «Оз беттерінше кундерінді коріндер, байындар, миллионер болындар» деген багыт акшанын шексіз билігін гана корсетеді. Ал біздін когам сонда аркімді калай миллионер жасаймыз деген багдарды жузеге асыру устінде ме? Бул токырап турган, ыдырауга тап болган жане осы ускынсыздыкты идеология аркылы гана жасырып отырган омірдін бейнесі. Алдагы адамдарды кутіп турган кулдырау олардын бірте-бірте азып-тозуынын салдарынан болады. Бул кулдырауды адамдар акырзаманга бекер тенемейді.
Адамдардын сана сезімі акшага тауелді болган сон, оларга адамгершілік деген тусінік киялда гана омір суретін арман болып келеді. Жаксылык, сый-курмет, суйіспеншілік, адамгершілік, осылардын барі акындар сагынышты, махаббатты немесе шынайы достыкты жырлагандай, аркімнін кокірегінде арман болып алга жетелейтін сезімдер гана болып келеді. Бул бугін біздін журегімізде туган, бізге болашакка жол сілтейтін куштарлык кана. Бірак біздін киялымыз бізді алга суйрейтін арман гана емес, ол казір дамып жаткан улкен рухани куш. Арманнан біз ертенгі кунді коріп, талабымыздын зор екенін білеміз. Ал мунын барі адамшылык карым-катынастын бар екенін корсетеді. Конфуцидін философиясынын негізінде адамга деген суйіспеншілік жаткан. Улкен мен кішінін арасындагы сый-курмет, айелдін еркекті кадірлеуі, от басындагы улкеннін тартіп сактаудагы кызметі, осынын барін Конфуций мемлекетпен салыстырып, ол жерде де адамгершіліктін кажеттігін талап еткен. Ол ушін адамдар арасындагы адамдык карым-катынастар манызды болган. Казіргі кезенде Конфуциге табынытындардын саны букіл Шыгыста оскен. Бул адамшылыкка табыну болып келеді. Адамшылыкты жактайтын казіргі кезенде тек кана Кудайдын гана бейнесі, ал ол біздін кокірегімізде уялаган ансаган арман гана. Сонда біздін осы арманымыз ешкашан да орындалмай, тек елес болып кала береді деп тек сокыр адам гана айта алады.
Осы тургыдан алып карасак, біз іс жузінде табынып журген нарык – адамдар арасындагы пайданы коздейтін акша карым-катынасы. Бул жерде махаббат пен достык турмак, адамнын озі де акшага айналган. Ол бул жерде озі де «кунды» немесе «кунсыз» болып багаланып, онын адамшылык касиеттерінін барі «пайда» коз карасымен аныкталып турады. Нарык деп біз сауданы немесе базарды айтпаймыз. Ол адамга деген адамдар арасында тарихи калыптаскан, казіргі кезенде акшанын негізінде ушыккан когамдык козкарас. Адам тарихи когамнын ондіргіш куші ретінде калыптаскан. «Жумысшы» деген создін озі осыны білдіреді. Капиталга негізделген когамда «капиталист» деген тусініктін озі адамга деген экономикалык козкарасты корсетіп, оны ондіріс жагынан гана сипаттайтын угым. Капиталист - ондіріс иесі. Казіргі кезенде мундай тусініктердін барлыгы озінін кушін жойган. Ендігі жерде олардын барлыгы адамнын касиеттеріне айналган жане адамнын бар касиеттерінін акшанын кушімен белгіленетінін корсетеді. Бул жерде «жумысшы» немесе «капиталист» деген когамды сипаттайтын тусініктердін орнына адамдардын іс-арекетін білдіретін акшага ие болган адамдар - «касіпкер», «саудагер», «акша иелері» тагы сол сияктылар пайда болган. Когам байлыгынын жеке адамдардын байлыгына айналуы, мысалы, букіл омірді тек адам тургысынан алып караудын олшемі. Демек, біз адам тургысына келіп турмыз, бірак ол акша аркылы багаланады. Сондыктан адамга деген козкарас затпен тенестірілген, дуниемен, онын багасымен алынады. Ал акша біздін козімізді тас кылып байлап тастаган.
Бул сондыктан адамнын, ягни ар адамнын оз алдына даму кезенін корсететін отпелі, уакытша гана кезен. Бул кезеннін сондыктан копке созылып, адамдардын белгілі бір омір суру тасіліне айналуы мумкін емес. Бул адамдардын ескі когамнан болініп, оз алдына келіп дамулары ушін гана керек. Ал мундагы адамнын дамуы когамнын дамуына карама-карсы журуі, адамнын баска багытта дамуы. Ойткені тарихта алгаш рет кушіне еніп жаткан адам баласынын дамуынын зандылыктарынын калыптасуы омірдін ескі формасын ыдырату аркылы гана журеді. Бул жерде біз жогарыда айткан адамнын азгындау процессі, осынын негізіндегі когамнын ыдырауын корсетіп, онын ары каратай тек кана адамды дамыту аркылы журетінін білдіреді. Бул козсіз даму калай болган кунде де оз озіне жол салып отырады. Сондыктан адамзат адамнын даму жолын негурлым тез игерсе, адам когамы согурлым тез алга журетін болады.
Егер ежелгі заманнан бері адамдар арасындагы карым катынастар осылай дамыган болса, онда будан булай каратай акшанын козі калай жойылады? Муны коптеген гуламалар айтып кеткен, алі де айтатындар аз емес. Маселе сонда акшанын жойылатынын тусінгенде гана ма? Енді осыны біздін заман тургысынан ойлап корейік.
Тарихи даму кезінде адамзат басынан талай-талай дагдарыстарды кешіріп, талай-талай тыгырыктардан шыккан. Дагдарыс деген казір де біз ушін жаналык емес. Бірак біз душар болган дагдарыс откендердін кайталануы емес, айрыкша кайшылыктардын негізінде туган мулде баскаша токырау. Бул кедейшіліктен, жокшылыктан емес, байлыктын салдарынан туган кайшылык. Біздін казакта «елу жылда ел жана» деген соз бар. Бул оте дана соз. Букіл алемде елдердін байыганына коп болса елу-ак жыл болды. Тарихтын даму денгейі артта калган халыктардын емес, алга шыккан елдердін даму денгейімен аныкталады. Бул туста Батыстын дамуы кемеліне келді. Ал сол елу жылдын ішінде кандай озгерістер болды жене біз солардын тупкі манін неден коріп білеміз? Осыны бір ауыз созбен айтып жеткізуге болама? Арине болады.
Елдердін колы нагыз байлыкка жеткені откен гасырдын 70 ші жылдарынан басталды. Сексенінші жылдары социализм де кемелденген. Батыс та дамуына жеткен курылым болган. Міне елдердін колы улкен байлыкка жана-жана жеткен кезде неше турлі ойыткулар да пайда болды, булкулер де кобейді. Баи бастаган адамдардын тынышы кетіп, мазасыздыкка душар болды. Дал осы кезде ар адамнын жуйке тамыры жукарып, бурын сонды болмаган турлі турлі аурулар да каптады. Сонымен бірге адамдарга тонген кауып-катер де кобейді. Ен баскысы – акшанын кунсыздануы да осы жерден басталып, унемі удеу устінде келеді. Ал казіргі кезенде акшанын «кылыгынын» озгергені соншалыкты, ол озінен озі кобейіп, тікелей елді кулга аналдыруга кіріскен. Акшадан акша жасау негізгі принципке айналып, енбек тургысынан алынатын корсеткіштердін барі жойылган. Акшанын кунсыздануы жане баганын шарыктауы бугінгі танда букіл алемді сілкілеуде. Ал сонын негізінде біздін оміріміздін шайкалуы біз дауылга урынган кемеде келе жаткандаймыз. Ушы киыры жок теніздін устінде кайда кетіп бара жатканымызды озіміз де білмейміз, аяк астынан аласапыран болган бу дуниеге ан тан болып караудамыз. Айналанызга дурыстап карасаныз, коп елдін жаппай ішімдікке немесе нашакорлыкка салынганын коресіз, коп елдердін кангып бомжга айналып бара жатканын коресіз. Осылардын ішінде небір естілер, акылдылар да аз емес екен. Казір адам бейне бір кыл копірдін устінде тургандай урей устінде келеді. Бул омірді аркімнін санасына карап, бар уміттерін адамнын акылына артатын батыстын ойшылдары, ар адамнын дамуынын орнына адамнын азгындауын коріп, омірден тунілудін кобейуінін себептерін Кудайдын кушінен гана коретіні, дуниетанымнын идеалистік багытын гана білдіреді. Сонда адамнын санасын калыптастыратын, омірін уйымдастыратын когамдык карым-катынастар дуниетанымнан тыстап, олардын орнына козгаушы куш болып адамнын санасы мен еркі гана калган. Ал миллиондаган адамдардын іс-арекетін, кимылын уйымдастырып баскаратын сол адамдардын еркі мен саналары емес, алеуметтік тартіп, саяси жане когамдык карым-катынастар. Осы себептен букіл когам жекешелендірілгенде талкандалды. Бул когам омірі оз бетінше лагып бара жаткан, устіндегі адамга багынбайтын жугенсіз ат сиякты болып калды.
Біздін социализмнен «нарыкка» откелі бері бастан кешіп келе жаткан дагдарысымыз так кана акшага гана байланысты дагдарыс. Мундай дагдарысты алемде каржы (финансовый кризис) дагдарысы деп атайды. Бул экономикалык дагдарыс емес, акшага гана байланысты кайшылык. Біздін кезінде дуркіреп турган завод пен фабрикаларымыз оздерінен оздері токтап калган жок, оздерінен оздері талан-таражга тускен жок. Жер-алемге симай кеткен кора кора койларымыз да, сутті сиырларымыз да оз оздерінен топалан келіп кырылып калган жок, онын барін акша жутты. Казіргі канырап калган ауылдар, курай баскан жерлер, ылайланган сулар мен уланган ауа да, барі де акша жасаудан туган адамнын тойымсыздыгынын, комагайлыгынын салдары. Булардын барі тек кана акшанын кушімен гана солай істелінді.
Ол дегеніміз біздін бар дуниеміздін акшага айналуы деген соз. Шындыгына келсек, біз казір оз дуниемізге озіміз ие болганнан калганбыз. Біз ауелім оз озімізге де ие бола алмай, кайда лагып бара жатканымызды да білмейміз. Казакстаннын тен жартысынан астамы казір белшесінен карызга баткан. Ал Казакстаннын озінін жер-алемге канша карыз екенін бір кудай гана біледі. Біз алемдік козгалыстын агымына еріксіз кіріп, енді ол агымнын бізді кайда апаратынын біз алемдік козгалыстын багытына карап білгіміз келеді. Ал алемдік даму болса, ол да томендеуге бет алып, белгісіздікке урынган. Мунын барін бытырап журген адамдар баскара алмайды. Казір ар еркек, мысалы, оз от басын алып журуден де калып барады. Жастарга не керегін ешкім де білмейді. Онымен бірге «елдін коркі» кыздар да біз білмеген жакка бет алган, тіпті жеткіншектердін кылыктары адам танкаларлык гажайып бейнеге енген.
Акша мындаган жылдар бойында когамды козгалыска келтіріп турган, ондіріске кызмет еткен, адамзаттын мадениетін де дамыткан улкен когамдык куш. Ал осы айтканнын барі пісіп жетілгенде адамдар жогары денгейдегі дамуга жеткен. Елдердін санасынын, акылынын, кабылетінін дамуы да жогаргы денгейге котерілген. Мундагы ен басты нарсе – адамнын санасы, акылынын жетілуі. Муны батыстын ойшылдары дурыс корсетеді. Егер мындаган жылдар бойы адамдар бірін бірі канап, бірін бірі езіп, молшылыкты армандаган болса, ол когамнын ондіріс кушінін томендігінен болган, енбектін жетілмегенінен болган. Ондірген дуниенін баріне бірдей жетіспегенінен болган. Жане сонымен бірге акылдарынын да жетілмегенінен болган. Ол кезде баскаша болуы мумкін емес болатын. Осы кезендерде акшанын аткаратын кызметі де зор болган. Демек акша адамдарга дал казіргі бурынгыларга арман болган молшылык кезенге шейін гана кажет болган. Ал молшылыкка жеткеннен кейін акшанын когамда аткаратын кызметі шектелген, ол аяк астынан адамга каратай бурылып, аркімнін тур-сипатына айналган. Ендігі маселе ондіріске емес, байлыкты оз ара болісуге келіп тірелген. Бар байлыкты адамдар калай тен жане аділетті болісе алады?
Акша – бурыннан байлыкты болісу тасілі. Бул жерде акша адамдарга кызмет етуден мулде бас тартып, кейінгі жиырма, жиырма бес жылдын ішінде адамдарга мукият ескертіулер жасап, алемді дур сілкіндіріп келеді, ал бізді копе корнеу тунгиыкка тартып алып бара жатыр. Бул акшанын кудірет куші. Акшанын кунсыздануынын унемі удеп, баганын токтаусыз шарыктауы акшанын оз озінен жойылу процессін корсетіп тур. Сонда калай, акшанын артынан біз де куруымыз керек пе?
Сонда муны калай тусінуге болады, акшага жан бітіп пе деген де сурак туады? Алде акыл бітіппе? Егер акшада жан болса немесе оган акыл бітсе, онда ол бізге озінін жагдайын озі ак тусіндіріп бере алар еді. Ал акыл адамдарда гана бар емес пе? Неге болса да адам акылымен жетпей ме? Олай болса акша бізге алі де ойлануга мурша беріп отыр. Ал акшада букіл адамзаттын барін матап, байлап, тіпті жойып жібере алатын куші бар. Менін тусінігім бойынша, онын бул куші уакыт откен сайын удей береді. Ал осыган байланысты дагдарыс та удейді. Ойткені акшанын оз-озінен кобейіп жогалатын касиеті бар. Когамга кызмет етіп турган кезінде, ара-арасында акша жиналып, кобейіп, когамды козгалыска келтіріп турган. Ол кобейіп жинакталган кездерде когам токырауга урынып, ондіріс баяулаган, кейде ауелім токтаган да. Сонан барып жиналган акша капиталга айналганда, ондіріс жанданып, когам да кайтадан козгалыска келген. Сойтіп капитазизмнін озі осынын дуркін-дуркін кайталануы аркылы дамып отырган. Муны Маркс булжытпайтын далелдермен корсетіп кеткен. Мундай кайшылыкты ол экономикалык кайшылык деген. Ал біздін жагдай болса курт озгерген. Ойткені жиналган акшалар капиталга айналмай, тарихи дамуда алгаш рет оз бетінше кобеюі зандылыкка айналган. Ал когамда жинакталып, капиталга айналатын акша мен жеке адамдардын колында жинакталган акшалар бірдей емес. Акша когамнын пайдалануынан шыкканнан кейін, адамдардын гана колында жумыс істейтін болган. Ал адамдар болса оларды «ішіп жеуге» гана пайдаланып, кара бастарынын гана кызыгына жумсаган. Сойтіп талан-таражга тускен когам , ондірісті токтатып, курдымга бет алган. Ал бул багытты енді ешкандай куш токтата алмайды. Ойткені когамнын курдымга кетуінін озі, онын ескіріп, тозганын корсетеді. Ол экономика тусынан жасайтын байлыгын жасап, адамдардын санасын да керекті денгейге котерді. Ендігі жерде адамдар акшамен емес, барлыгын да акылдарымен істеулері керек. Демек когам омірі осындай тасілге кошу керек. Айтпесе адамнын акшанын кушімен кайтадан наданга айналатыны акикат. Муны аныгырак алып карайык.
Казіргі біздін басымыздан кешіп жаткан дагдарысты екі кезенге болуге болады. Бірінші кезенде когам байлыгы акшага айналып, жекелеген адамдардын колына тусті. Бул акшанын кобею кезені. Бул жерде осыган дейінгі ел кушімен жасалынган когам байлыгы жеке адамдардын байлыгына айналган. Шетел капиталынын негізінде ондірістін куйрегені ескерілген де, байкалган да жок. Олардын барі сауда орындарына айналды. Елдін кобісін сауда камту аркылы біздін когам нарыктын негізінде коркейеді деген сенім туды. Кулдырау процессі токтайды деген де сенім туды. Буган сын козкарас туган жок. Омір енді мангі-баки осы жолмен журеді деген ой кобінесе аукатты, бай адамдардын санасында туып, бул идеологияны мемлекет те колдады. Акша жасау коп адамды камтыды. Омірді теріскей жагынан коретіндердін ундері шыкпай, кунгей жагынан коретіндер сойледі. Бул кезен жиырма жылдан астам уакытка созылды. Ал бул кезеннін жемісін алі ешкім тусінген жок. Мунын натижесі екінші кезенде гана корінеді.
Бірінші кезенде акшанын кобею процессі басым болып, онын оз озінен жойылу процессі айтарлыктай кимылга айналган жок. Когамнан болінген адамдардын акшадан да боліну процессі басталып, коп адамдар бомжга айнала бастады. Бірак алемдік дагдарыстын бірте-бірте дамуы озінін асерін тигізіп отырды. Алемдік дагдарыстын орбуіне байланысты енді біз кулдыраудын екінші кезеніне кіріп бара жатырмыз. Бул жерде акшанын оз озінен жойылу процессі басым болып, акшага ие болган адамдардын кобісі акшаларынан айырылады. Осыган байланысты банклердін жумысы бірте-бірте шегеріліп, проценттік акшалар кобейеді. Осыларга байланысты кылмыс та бірнеше есеге оседі. Бул жерде, керісінше, акшанын азайу процессі басталады. Онын негізінде ондірістін ары карай кулдырауы жатыр. Ал енді мунын адамдардын оміріне каншалыкты ауыр тиетінін бул жерде айтып жатудын кажеті жок. Дагдарыстын бірінші кезені елдерді ондырмаганын олімнін осы кезенде омірден басым болганы-ак корсетіп тур. Жане адам омірінін осы кезенде каншалыкты кыскарганын пенсионерлердін снынын 4,5 миллионнан. 2 мил. жетпей калганы-ак корсетіп тур.
Когам байып, молшылыкка кенелген кезде, акша коптеп адамдардын колына тусті. Совет укіметі кулаган кезенде букіл когамнын байлыгы акшанын кушімен жеке адамдардын колына тусті. Сол кезде аркім «оз еншісін» алып, адамдар бірте-бірте оз алдына бытырап кетті. Міне сонымен аяк астынан когам жойылып, онын орнына мемлекет калды. Ал когам деген тусінік біріккен, уйымдаскан адамдардын біртутас ондіріс куші екендігін білдіреді. Ал миллиондаган адамдардын колына тускен акша тек кана осы адамдарды гана козгалыска келтіреді. Оларды бір бірімен басекеге тусіреді, бір бірімен кактыгыстрады, согыстырады, болмай бара жатса кырлыстрады. Осыдан барып адамдардын жаппай акшанын кулына айналу процессі басталады. Осыдан барып кана адам турмак букіл байлыктын акшага айналу процессі басталады. Алдымен когамнын байлыгы акшага айналып, жеке адамдардын колына туссе, сонан барып жеке адамдардын да байлыгы курдымга кетеді. Ал казіргі акшага ие болып журген жеке адамдар ыдыраса (мысалы бір бірімен таласып, куресіп, кырлысып), онда адамдар кыл копірден тура лаулап жанып жаткан тозактын отына барып бірак туседі. Бул процессті алемдік дагдарыс тездетеді.
Тарихи даму устінде акша ешкашан да жеке, дара адамдарга кызмет етіп корген жок. Когамнын дамуы кемеліне келгенде ол озінін тарихи кызметін догарып, алгаш рет адамдарга бет бурган. Осыдан бастап міне дуниежузілік тарихтын жана беті ашылып, адамдардын бірте-бірте азып-тозу процессі басталады, сонымен бірге когамнын да кулдырауы козге корінеді. Когам томендегенде де бекер томендемейді, сілкініп-сілкініп барып, бірте-бірте томендеп, акыр тубінде кулдык заманга немесе тіпті жабайы кезенге кайта оралып, бірак жойылуы да мумкін. Ал жабайылану деген казір біз ушін бос соз емес. Бомждар, мысалы, жабайыга айналган адамдар. Кангыбастар, боскындар кобеймесе азайып жаткандар емес. Кылмыс та осу устінде. Кісі олтіру, адамга кианет жасау, ланкестік кимылдар – осынын барі адамнын ашыктан ашык анга айналып бара жатканын корсетеді.Осындай болжамды коптеген галымдар айтады, асіресе батыстын ойшылдары. Осылардын ішінде Шпенглер откен гасырда озінін сол кезде жарык корген «Закат Европы» (Европанын кулдырауы») деген кітабында батыстык когам жуйесінін бірте-бірте куйрейтінін корсетіп жазган болатын. Ал казіргі кезендегі батыстын баска ойшылдары да осы багытты далелдеген. Бірак олардын ешкайсысы мундай кулдыраудын нактылы себептерін ашып корсете алган жок.