Бул кітаптын авторы - Коргамбаев Жарасбек Нургелдіулы, болашакка арналган бірнеше гылыми енбектердін авторы. Ол Казакстандагы гылым алеміне жана козкарастарымен кенінен танымал философ. Казак тілінде бул философтын кітабы алгаш рет шыгып тур. Кітап жай, карапайым тілмен, кызыкты жазылган. Коргамбаев Ж. Н. курделі жане киын философиялык маселелерді жай, карапайым тілмен тусіндірген. Бул кітап казіргі шиеленіскен омірді танып білем деп талаптанган ар адамга, ар окырманга арналган. Бул аркімді де ойландырып, жандуниесін козгайтын, іште жасырынган рух омірін тебірентетін кітап. Казіргі кезендегі дагдарыска жане омірдін келешекке барысына байланысты бурын-сонды каралмаган кызыкты ойлар бултартпайтын делелдер аркылы айтылган. Онын ішінде адам дамуынын кайшылыктары мен адамнын азгындауынын тупкілікті себептері ашылып корсетілген. Когамбаев Ж. Н. дінге де коніл болген, мемлекеттін казіргі кезендегі кызметін жан-жакты карастырып, онын жакын арадагы когам оміріндегі орнын дал белгілеген. Автор омірді адам тургысынан карастырады. Оны адамдар арасындагы адамдык карым-катынастар кызыктырады. Казіргі кезенде шексіз билік курып турган пайда козкарасы уакытша гана кезенді камтып, тубінде адамдык карым-катынаска айналады. Автор аркімді осыган сендіреді. Бул кітаптын казіргі омірде аркімге дурыс жолды табуга комектесетініне автор куманданбайды. Бул кітап философтарга жане арнайы білімі бар адамдарга да оте пайдалы.
Zharasbek_49@mail.ru
+77073545298
АЛГЫ СОЗ
Мен омір бойы адамзатынын болашагын іздеп, казіргі заманды тусіну ушін, осы такырыпка озімді озім сарп еткен адаммын. Жиырма бес жыл бойы осы такырыпта ізденіп, оз бетімше коп енбек еттім. Бул такырыпка зерттеулерімді бастаган кезде мен алі жап-жас жігіт болатынмын, отыздан жанадан гана аскан кезім, омірге деген сенімім де, талабым да мол кез. Ал менін осы ізденістерімнін омір бойына созылып, кай уакытта болса да мені тунгиыкка акеліп тіреп туратынын мен ойламаппын. Коп жылдар бойы мен жумыссыз да болдым, коп жылдар бойы тіршілік ушін курестім де, бірак оз бетімше жургізген зерттеулерімді ешкашан токтаткан емеспін. Бул жагынан мен оз от басыма, балаларыма жане оте-моте олардын анасы Нурсулуга борыштымын.
Дуниенін ушы-киыры жок тупсіз екенін біз оны танып барып кана білеміз. Дуниеге деген козкарас аркімге де калыптасады, бірак онын барі дуниетанымга жатпайды. Дуниенін тупсіздігін біз онын бір жагын ашканда гана білеміз. Біреулер омірге математикалык, физикалык, биологиялык тургыдан кіріп, табигаттын зандарын ашады, ал енді біреулер адебиет, онер, философия жагынан келіп, когам, адам омірін таниды, біреулер саясатты таниды. Осы жерде ар саланын озі тупсіз болады. Біреулер оны жараткан Алла деп, оздерін Кудайдын кулымыз деп есептеп, аркашан Жаратканга бас урады. Дуниетаным деп біз болшектенген омірді айтпаймыз. Ол бутін куйінде алынган алемдік козгалыс, букіл адамзаттын галамдык дамуы. Сол адамзаттын дамуы адамнан, адам омірінен басталып, тубінде адамдар когамына келеді. Мен де сол сиякты жас кезімде адамнын омірін, адамдар арасындагы байланыс, карым-катынастарын ашып, сонын болашагын озімнін болашагым деп тусініп, барша адамнын болашагын ойлап омір сурдім. Осы озім ашкан адам тургысынан мен букіл омірдін откен шагын, казіргі кезенін жане болашагын алып карап, олардын арасындагы бір бірімен байланыстарын іздедім. Осы аркылы адамзаттын кайда бара жатканын білгім келді. Осыдан біраз жылдар бурын, откен гасырдын аяк кезіне таман, Казакстан халкына танымал акын Есенкул Жакыпбеков озінін сол жылдары шыгарган, «Біздін ауылдын жігіттері» деген кітабында сол кезде сол ауылда турган мен туралы былай деп жазыпты:
Ала да туар биеден
Кула да туар биеден
Кузеткен колхоз корасын
Жумыссыз галым Жарасым
Бос бошкенін ішінде
Жататугун «Диоген».
«Болашактын» жайттарын
Жарастай ешкім айтпадын
Десе де талай «тайт, галым»
Айтканыннан кайтпадын,
Арада он жыл откен сон
Айдай келді-ау айтканын.
Социализм ушін жане казіргі Батыс жуйесінін тургысынан болашак омір когамнын кен-молынан байып, ар адамнын молшылыкка кенелуі болган. Бірак омірдін шындыгы осынын барін керісінше жасап, адамзатты ол дал байыган кезде тыгырыкка алып келіп тіреді. Енді міне елдерді кайта коркыныш, урей билеп, сенімсіздік орын алган. Бул жерде мені ешкандай атак та, гылыми дареже де, мансап та кызыктырган жок, тек кана омірді адам тургысынан адам омірі деп тусіну деген куштарлык кана. Алі де мен осы куштарлыктын кулымын. Менін бар арманым – барша адамнын бакыты.
Омір дегенде біз кобінесе когам омірін жане бізді коршап жаткан сырткы дуниені айтамыз, онын байлыгын айтамыз, соларга байланысты озіміздін сана-сезімімізді, коніл-куйімізді айтамыз. Байлыкты жасау жане иемдену максат болып келеді. Ал когам сол байлыкты жасайды. Ал адамнын оз алдына дамуы, онын жандуниесі осы сырткы дуниенін алдында, (рухы оз алдына) омір болып каралынбайды. Адамнын озін былай койганда, омірдін коркейіп, кулпыруы байлыкпен тенестіріліп, дуниеге ие болып, дуниені иемдену аркылы бейнеленеді. Байлык кобінесе максат болып келеді. Бул ар адамнын жеке басынын игілігі аркылы танылады.
Адамнын жеке басынын игілігі мен когамнын муддесі – екі турлі тусінік. Бірак олардын арасындагы кайшылык – мангілікке баратын кубылыс емес, тарихи отпелі кезен. Біз казір міне осы отпелі кезеннін устінде турмыз. Омірдін козгалысынын жылдамдауы, ондагы озгерістердін кобейіп, даму процесінін бізге уйреншікті когам тургысынан емес, адамнын козкарасынан журуі, осынын барі кутпеген жагдайларды тугызды, сойтіп бурынгы омірді біз ойламаган жана багытка бурды. Енді адамнын дамуына негізделген когам кайда барады? Бул алі танылмаган6 мулдем белгісіз когамнын барысы.
Бул жана багытты алі ешкім тусінген жок. Социализмнен нарыкка отетін кезде туган жастар алі оз оздерін танып білген де жок. Ал социализмде туып калыптаскандар сол козкарастан алі арылган жок. Бірак олар ушін когам деген тусінік бар магнасын жойып, олар ретсіздік заманына тап болды. Кулдырау заманы олардын санасын лезде теріс айналдырып, олар ушін откеннін барі теріске шыгып, ата-бабалардын мурасы жокка шыгарылды. Когам деп біз жумыс істеп турган, белгілі бір зандылыктарга багынатын, белгілі бір алеуметтік, экономикалык жане саяси жуйені айтамыз.
Егер біздін заманды кобінесе саяси жуйе деп багалайтын болса, онда адам баласынын дамуы баска денгейде болганы жане бізге белгісіз баска багытпен жургені. Бул багыт алі танылган жок. Булай деп айтылытын себебі, бул когамнын экономикалык негізі жане соган сейкес омірді кадагалайтын экономикалык жане этикалык тартіптері бузылган деген соз. Жане сонымен катар саналы адамдык карымкатынастар да алі калыптасып улгірмеген. Сонан барып бул ретсіз когамды кадагалап туратын куш мемлекет болып келеді. Ал ескі жуйенін жумысы бузылса, онда ретсіздік туады, ал ретсіздік озіне тан сана тугызады. Бул ретсіздіктін дамуын «оз камымен алек болган мемлекет» баскара алмайды, тек кана амалын тауып аман-сау сактап турады. Бірак бара-бара бірте-бірте кадагалаудан калып, онын бул жердегі кызметі де, ролі де жагдайдын озгеруіне байланысты озгеріп турады. Ойткені пайда болган, тубінде біз білмейтін себептер жаткан ретсіздік, буліну агымы кушее береді. Бірак мемлекет осы козсіз козгалысты саналы козгалыска айналдыра алатын когамдагы жалгыз куш. Бул козгалыстын барысында мемлекет тарихи дамудагы озінін ен сонгы орнын тауып, когам дамуын саналы турге ауыстыруы керек.
Бул кезен копке созыла ма жок па, біз оны ашып айта алмаймыз. Бірак бул уакытша кезен. Осы кезенді аман-сау устап туратын куш мемлекет болган сон, біздін когам кобінесе саяси когам деп аталынады. Сондыктан бул саяси жуйе болып келеді. Мемлекеттін роліне алда арнайы токталамыз.
Бул ойламаган жерден, аяк астынан калыптаскан тарихтын багыты болган сон, біз бул омірді бурыннан калыптаскан немесе Батыстан келген тусініктермен угына алмаймыз. Біз озімізді озгеге карап емес, озімізді озіміз гана танып біле аламыз, білеміз. Біздін омірдін сыры да, шешуі де озімізде гана жатады. Негурлым тезірек біз озімізді ;зіміз тусінетін болсак, согурлым тез тыгырыктан шыгатын боламыз.
Омірді мен сондыктан екіге боліп алып карадым. Біріншісі – когам омірі, ал екіншісі – адам омірі. Бул екеуі бір емес, екі турлі угым болгандыктан, олар бір біріне сайкес келмейді. Ескі когам ыдырап, адам омірінін тууы, бул бурын-сонды болган жагдай емес, жанадан туган омірдін агымы. «Адам когам ушін бе, алде когам адам ушін бе» деген жагдайда осы уакытка шейін сыры ашылмаган улкен ман жатыр. Сондыктан бул екеуін бір бірінен айырып алып карай алмайтын болсак, онда біз озіміздін кім екенімізді де жане жер бетінде не ушін тіршілік етіп жургенімізді де ешкашан тусінбейміз. Адам мен когам арасындагы наразылык олардын бір біріне карама-карсылыгын корсетіп, адам омірінін солардын арасындагы кайшылыктары аркылы дамитынын білдіреді. Бул адамнын санасы мен еркінен тыс болып жаткан жагдай. Дал казіргі біздін омір суріп отырган кезенімізде бул бізге оте кажетті угымдар. Ойткені адам омірі – біздін заманда жана-жана ашылып келе жаткан кезен, ал когам омірі, керісінше, адам оміріне айналу барысында ескі тургыдан жойылып бара жаткан тусінік.
Бул жерде айта кететін тагы да бір жай. Мен коп жыл Россияда турдым. Сол жакта окыдым, жумыс істедім. Университеттін философия факультетін Ленинградта бітірдім. Казакстанга кейін, сексенінші жылдардын орта кезінде оралдым. Сол себептен мен сол кездегі орыс болып кеткен казактардын бірі болатынмын. Кейінгі кездерде университетте (КазГУде) сабакты казак тілінде жургізіп, оз тіліме кайтып оралдым. Ал мынаны жазып отырганым, калын кауымга озімнін ойларымды алгаш рет казак тілінде усынайын деген ниетім. Омір шындыкты, акикатты суйеді. Осы уакытка шейін озімнін жазган енбектерімді мен артурлі аттармен жарыкка шыгардым. Кейінгі кезде бар ойымды бір атка жинактап, «Адамзат кайда барады: жумакка ма алде тозакка ма?» деген атпен улкен кітап даындадым. Бул кітап – букіл менін бар омірімнін натижесі. Ол 500 бетпен баспадан 2008 жылы кыскартылган турімен шыкты. Онын толыгымен аякталган турі 900 бетпен жазылып бітіп, енді басылып шыгыуын кутіп тур. Ол кітап орыс тілінде жазылган. Мундагы менін жазып отырган ойларым, сол кітаптан (Общество, пораженное тяжелым недугом, 2010, «Ценные бумаги», 600 стр.) алынып, казак тіліне аударылган. Бірак муны аударган озім болганнан кейін, бул аударуга жатпай, оз алдына жазылган кітап болып шыкты. Мен бул кітапты жазайын деп те жазгам жок, муны жазуды коп адамдар сурады. Біраз адамдардын аударгандары унамады. Содан бел байлап озім кірістім. Бул кітаптын негізі уш жылдын ішінде жасалынды. Ал енді бірте бірте терендеп жазылуда.
Мен осы жерде маган улкен кызмет корсеткен, онын алдында басымды иіп тажім ететін бір адам жайында айта кетсем деймін, ойткені ол болмаса, менін осыдан 8 жыл бурын дайындалган ен баскы «Бізде болашак барма?» деген, орыс тілінде шыккан енбегім жарык кормейтін бе еді. Ол кісі – Копішев Ашірбек деген «Онер» баспасынын бас директоры. Акес3н3н аты Сейілхан Аласапыран кезенінде мен он жылдан астам уакыт жумыссыз журдім. Ашірбекті кангып журіп аяк астынан кездестірген кезде, менін калтамда кок тиыным да жок болатын. Сол кісінін аркасында сол кітабім шыгып, менін омірім де курт озгерді. Міне сол 8 жыл аралыктын ішінде мен жогарыдагы айткан кітабымды да жазып улгіріп, жарыкка да шыгардым. Жер бетінде жаксы адамдардын бары – адамшылыктын барын корсетеді. Омірдін озгеріп, казіргі акша когамынын жане пайда коздеу карым-катнастарынын адам когамына ауысатынына адамгершіліктін дамуы гана кепіл бола алады. Осыны далелдейтін тагы бір жагдай – Валентина Петровна Печуева, «Ценные бумаги» баспасынын бастыгы, менін кейінгі жеті жылдын ішіндегі редакторым. Ол кісіге де мен ризалыгымды айтып, маган істеген жаксылыктарын ешкашан да умытпайтынымды айткым келеді.
Осыдан алты-жеті жыл бурын Казакстаннын халкы коркейеді деген сенім бой котерген. Одан бері елдін ал-аукаты расында да жонделіп, аркімнін жагдайынын тузелгені шындыкка айналды. Казак халкы алгы шепке де умтылатын калге жетті. Казак халкында бурын-сонды болмаган рухани куш, сенім пайда болды. Ол алем денгейінде ойланатын калге котерілді. Алемдік козгалысты танып, алгаш рет ондагы оз орнын да ойластырды. Бул казак халкы ушін улкен жетістік. Сонымен катар дагдарыстын да урдістері бой котеріп, коптеген кутпеген маселелер тугызуда. Онын устіне алемдік дагдарыс бой корсетіп, коптеген дамыган елдерді сілкіндіруде. Ал осынын барінде кандай сыр жатыр? Неге осынын барі тура технология дамып, когам ондірісінін нагыз кемелденген кезенінде басталды? Неге адамзат осы уакытка шейін техниканын бар жетістіктерін оз игілігіне толыгымен пайдалана алмай, молшылыкта «жекешелендіруге» урынып, жокшылыктын киыншылыктары орбуде, кедейшіліктін зардабы осуде?
Біздін когам шалдыккан дерт пен адамдар шалдыгатын сыркат – бір тусінік емес. Бізді туптамырымызбен жоюга умтылган дерт – акпарат когамында бізді бутіндей жайлаган надандык пен карангылык.
Міне мен мунда осы сурактардын біразына нактылы жауаптар беріп, болып жаткан жагдайларга оз козкарасымды айтам.
АКШАГА КУНЫГУ НЕМЕСЕ АКШАНЫН КУЛЫНА АЙНАЛУ.
Акша – бір жагынан, біздін омірдегі ен карапайым тусінік, ал екінші жагынан – алі гылыми тургыдан каралмаган ен киын угым. Акшаны бес жастагы баладан бастап селкілдеген шалга шейін жаксы кореді. Акшага деген куштарлык бугінгі куні букіл алемді жайлаган. Сонымен катар акшада бізге беймалім, ашылмаган терен сыр жатыр. Мына кітап осы акша жайында.
Бірак шошыманыз, басынан ашып айтайын, акша мені ;з бетінше кызыктырмайды. Менін алып карап отырганым – адамнын бет-алпетіне айналган акша немесе акшага айналган адам. Демек менін алып карап отырганым - адам, шынайы адам омірі. Баріміз де адам болганнан кейін, бул жалпыга ортак такырып, жане онын устіне мен адамды, онын омірін мулдем жана жагынан алып карадым. Менін козкарасым осы уакытка шейінгі калыптаскан таным жолдарына секес келмейді. Сондыктан галымдар мен философтар мені менсінбейді. Мен олардын ойлау денгейіне алі жетпеген адаммын. Мен «галым» болам деп талай рет «диссертация» жаздым, бірак онын біреуі де откен жок. Онан кейін мен «галым» болам деген ойдан біражола бас тартып, жер бетінде карапайым адам болып кала берейін деген токтаммен келістім. Ал карапайым адамдар біздін билікті кызыктырмайды. Ол олма, біздін мемлекет басындагы адамдар букіл гылым адамдарын да елеп, екшеп, олардын кобісін омірдін талкегіне койган. Сондыктан мен оз кушіне гана сенген катардагы адамдардын бірі болып тіршілік етіп журмін.
Акшага арналган зерттеулер коп, акша туралы айтылган ангімелер де жеткілікті. Мен ушін акша – кунделікті омір, адамдар жане елдер арасындагы олардын карапайым карым-катынастары. Акша казір адамдарды да, букіл алемді де бір тутас етіп біріктіріп турган улкен куш. Сонымен катар адамдарды да, букіл алемді де козгалыска келтіріп турган акша. Біздін заманымызга карасты акшаны арнайы алып караган, онын кызметін ашып, адам тургысынан манызын, ман-жайін, ролін корсететін зерттеулер жок. Онын тарихи дамыган жолдарын айтпай-ак койайын. Оны; тарихи дамыган жолдарын алгаш рет когам тургысынан алып караган К. Маркстын пайымдары біздін заманнын кимылын корсетпейді. Маркс ушін акша когамды козгайтын экономикалык категория болган. Ол ондіріс катынасы ретінде алынган. Ал мен алып карап отырган акша, адамнын беталпетіне айналган акша, ол алі уакка шейін бул тургыдан карастырылган жок. Акша, солай болса да, алі кунге шейін капитал болып, когамды сипаттайтын тусінік болып келеді, ал адамнын кунделікті омірімен байланыстырылмайды. Елдін кобісі біздін омірдін неге акшага айналганын ойлап та жатпайды, ол оз агымымен журетін уйреншікті омір гана болып келеді.
Бугін дагдарыс кушейуде. Онын салдары коптеген адамдардын оміріне урей тугызуда, коптеген адамдардын оміріне кауып тонгізуде. Дагдарыс кезінде біреулер акшаларынан айырылып капа болса, енді біреулер жан багып журген жумыстарынан айырылып, кун коруі киындаганнан капаланады. Ал акшасы коп, оздеріне оздері сенімділер, бізді дагдарыс айналып отеді деп сенеді. Бул жерде ангіменін барі акша тонірегінде гана болады. Бул жерде бар елдін арманы да, олені де акшага айналган. Олай болса осы дал казір букіл адамзатты зар илетіп, тыгырыкка алып келіп тыгып жаткан акша жайында ангіме козгайык. Арине, бул жерде мен улкен кітапта орысша келтірілген ойлардын, мумкін, туйінін гана келтірермін. Мумкін оны да келтіре алмаспын. Бірак калай болган кунде де онын кыскаша мазмунын келтіруге бел байладым.
Біз омірді кунде кайтадан бастайды екеміз. «Тан атсын» деп, жаксылыкты ертенгі куннен кутеміз, ертеніне уйкыдан турганда біз кунде омірге жанадан келіп, уйктар алдында ертенгі кунге уміт артамыз. Уйкыга кеткенде біз бу дуниені бір сатке умытып, кунделікті омірден дем аламыз. Дін муны о дуниеге барган бір сат деп, тубінде сол саттін мангілік уйкыга айналатынын айтады. Бул біздін кунде уйкыдан оянганда ашылатын кунделікті оміріміз – біздін тіршілігіміз. Акша дегенде мен белгілі бір теорияларды алып карап отыргамын жок, біреулермен таласып та отыргамын жок, ол бізге гана катысты кунделікті омір гана. Бул мамандарга немесе арнайы білімі бар адамдарга гана арналган енбек емес, аркімге каратай жазылган. 2008 жылы мен осы кітаптын алгашкы турін «Адамзат кайда барады: тозакка ма алде жумакка ма?» деген атпен шыгарганда, оны алдымен карапайым адамдар кызыгып окыган. Бірак осы уакытка шейін менімен ешкім пікір таластырган жок. Сондыктан менін ойларыммен келісетіндер келіседі, келіспейтіндер келіспейді. Менін жазып отырган жумысым осы себептен ешкандай да катан гылыми зерттеу емес, эссе турінде жазылган философиялык публицистика. Онын устіне мен философиялык терминдерді колдангамын жок.
Акша, жогарыда айткандай, осы уакытка шейін экономикалык тургыдан алып каралынады, ягни ондіріс тургысынан, капиталмен тенестіріледі. Мен оны адаммен гана байланыстырып алып карадым. Адамнын кешегі куні, бугіні жане ертені – осыны акшамен алып карасак, біз омірге онын мулде баска жагынан кіреміз. Сонда біз когам тургысынан алып каралынатын акша мен адамдар колындагы акшанын айырмашылыгын білеміз. Адамнын санасы мен акшанын арасында улкен байланыс бар екенін кореміз.
Саналы омір мен санасыз омір табигатын тіршілігіне немесе адамдарга гана тан омір емес, когамга да тан. Оны ашып угыну онай емес. Немістін улы философы Гегель когам санасын мемлекетпен тенестіріп, адамзаттын тек кана мемлекет аркылы гана саналы турде дамитынын айткан. Адамнын дуниетанымы саналы омірге умтылган. Онын ішінде ертенгі кунді біліп, соган саналы турде журу, бул адамдарга гана тан касиет. Ертенгі кунін білмеген, ертенгі кунге сенбеген адам омірден туніліп, омір ушін куресуден бас тартады. Когам да дал осы сиякты. Ертенгі куні болмаса, ол да ыдырауга ушыраган, бугін-ертені таусылатын когам болады. Бугінгі кунмен гана омір суру, тек жан сактау, осындай когамга гана тан болып келеді. Ал біздін казіргі жагдайымызды бізге белгілі угымдармен баскаша сипаттауга болмайды. Ал егер акша тургысынан келсек, онда біз омірдін бізге белгісіз жана жагын ашып, ондагы адамнын орнын табамыз жане адам мен акша арасындагы байланыстарды коріп, солар аркылы адамнын, адамзаттын болашагына коз жугірте аламыз. Сонда барып біз біздін алдымызда таудай болып, кесе колденен жаткан улкен балені кореміз. Нендей сумдыктын бізді буындырып, туншыктырып жатканын анык ангарамыз. Жане одан шыгудын жолын да байкаймыз.
Біздін республика тауелсіз мемлекет ретінде адамдык тургыдан караганда аз уакыт омір суріп отырган жок. Бул кундері уакытпен санасу жахандык, алеуметтік курылым тургысынан есептелмейтінін ескере кеткеніміз дурыс, онын себебі алеуметтік курылым кулдырау барысында. Екінші жагынан дагдарыс урдістері осы когамдык курлымнын кулдырауынын натижесі. Кулдырауды токтатамыз деген ой, менімше, тек ак ниет кана. Маселе оны токтатканда емес, онын тубінде, аргы жагында не жатканында, ягни ол неге кулдырайды деген суракта. Ал ол осы уакытка шейін ешкімге белгісіз нарсе. Біздін осы уакытка шейінгі бар білетініміз – «дагдарыс», «токырау», «тыгырык» тагы сол сиякты угымдар. Ал олардын кандай мазмуны бар – ол каратунекке оралган, бізді толыгымен жайлаган белгісіздік. Сондыктан олардын ешкайсысы осы уакытка шейін біздін омірдін манін ашып, онын мазмунды дамуын корсеткен емес. Біз казір «концепция» деген тусінікті колданганды уйреніп жатырмыз. Бірак ол бізде жок. Менін кітабім – соны жасаудын алгашкы кадамы. Сондыктан менімен «концепция» дегеннін не екенін тусінбейтіндер гана келіспеуі мумкін.
Осы окигалардын барі алемде де журіп жатыр. Калай болган кунде де дагдарыс деп тусініп, мен айткан «концепция» болмаганнан кейін, кулдыраудын негізінде барлыгы да куйзелуде. Сондыктан омірлік жагдайды жаксартуга акелетін тубегейлі озгерістерді миллиондаган жене миллиондаган адамдар дагдарыс тойтарылады деп кутуде. Сонымен бірге алда не кутіп турганын да алі ешкім білмей отыр. Мунын барлыгы тек кана бір Алланын колындагы іс болып кана танылады. Демек адамдардын бугіні мен ертенгі кунін оздері емес, олардан тыс куш кана баскарып жатыр.
Ал бул белгісіздік пен жокшылык жайлаган жагдайда «когамымыз алі коркейеді, барлык адамдардын да турмысы бірте-бірте жонделеді» деген кагида озін озі актамай, жокка шыгарылып кана коймай, керісінше журіп жатады. Елдер куйзеліс кезінде «жаркын болашакты» кутіп емес, куйзелістен кутылсак деген арманмен гана омір суреді. Олар осы ушін гана жанын салып куреседі. Онын устіне, казіргі кезенде маселе тек турмыста гана болып турган жок. Ойткені куйзелістін озі кобінесе турмыска немесе жокшылыкка емес, адамдар арасындагы карым-катынастардын кайшылыгынын шиеленісінен де болып жаткан жай.
Казір коп адамдар бытыраудын асерімен жалгыздыкка урынган. Совет укіметінен басталып, кулдыраудын салдарынан туган бытырау процесстері оз бетінше объективті агым болып калыптаскан. Ал бул бытырау процессі аркімді дараландырып, біреулерді жокшылыкка урындырып, кайыршыга айналдырса, екінші біреулерді байытып, акшага ие болган мырзаларга айналдыруда. Ал бул алеуметтік жагдай адамды тікелей жоюга багытталган сокыр агым екенін алі кунге елдердін мойындагылары келмейді.
Сондыктан, егер омірге теренірек унілетін болсак, онда біз жагдайдын нашарлауынын адамдардын оздеріне байланысты себептерінде жатканын да байкаймыз. Казіргі токырау кезіндегі коп адамдардын іс-арекеттерінін озгеруі, олардын арасындагы араздыктын осуі, когам мен адам арасындагы наразылыктын дамуы – осынын барі ойландыратын жайлар. Мунын барі белгілі бір жуйенін ыдырауын жене соган байланысты адамдар арасындагы бурыннан калыптаскан ынтымактык карым-катынастардын, ауыз бірліктін, туыстык карым-катынастардын бірте-бірте бузылуын, іруін корсетіп тур.
Кенестік когамдагы жузеге асырылган кайта курулар мінсіз коммунизм тургысынан жургізілді. Бул козкарас бойынша болашакта барлык адамдар рахат омір суреді деп есептелінген. Ал мундагы «рахат» омірдін негізінде когамнын байлыгы жане соган сайкес ар адамнын оз енбегінін негізінде еркін ішіп-жеуі жаткан. Осынын барін жасайтын когам болганнан кейін, бул тургыда когамнын муддесі, максаты, идеялары бірінші кезекте турган, ал адамдар оган багынып, соларга лайыкты іс-арекет жасаган. Ал бул сол кезде, когам даму устінде болып, адамдарга камкорлык корсетіп отырганда мумкін болды. Бул жердегі адамдар арасындагы карым-катынастардын бузылуына ман бермеген. Когамнын дамуынын озі когамдык карым-катынастарга гана негізделген болатын. Ал казіргі кезде барлыгы да тубірінен озгерді. Бул жердегі менін айтайын деген ойым, адамдарга бет бурып, оларга комкорлык жасап отырган когам гана жан сактап калады деген создін астары баскада, ягни экономикалык катынастардан болек, адамдарга жане солардын карым-катынастарына коніл болген жон дегенде. Адам мен когам арасында кандай байланыс бар – соны ашу керек. Соны аныктау керек.
Социализм кезіндегі «аділетті когам» болашакта калыптасатын когам болган. Бул жерде адамдар когамга икемделген, когаммен бірге журген. Адамдардын уйымдаскан енбегі аркылы молшылыкка жеткен когам ар адамга рахат омір суретін жагдай жасайды делінген. Ал шындыгында социализмнін кайшылыгы адамдар арасындагы кайшылыктын шиеленісіуінен басталып, тойымсыздыктын устемдігіне алып келген. Ал «тойымсыздык» когамды суреттейтін угым емес, адамдардын гана талабы болып келеді. Ал біздін когам казір осы негізде отыр. Сондыктан баскаша болган жагдайда, ягни адамдарды жане солардын озара байланыстарын ескермеген жагдайда, когам (жайлап жок тездеп пе) адамдар арасындагы туган араздыктан жане мемлекет мен азаматтардын арасында дамыган наразылыктан, бірте бірте курдымга кетеді. Мунын тупкілікті себептерін біз кейініректе білеміз.
Казіргі бізде айтылып журген когам мен адам арасындагы наразылык мемлекет пен азаматтардын арасындагы наразылыкты корсетеді. Бул жагдай бурынгы таптар арасындагы кайшылыктардын жойылып, осындай жана турге енгенін гана білдіреді. Ал бул казіргі кезенде омірге кауіп тондіріп, когамды ыдыратып, ірітетін кайшылыктардын когам тургысынан байкалмайтын жасырын турі. Ол басынан адамдарга гана тан болып корінеді де, алеуметтік немесе саяси салаларга катысы жок болып турады. Адамдарга тан ішкі кайшылыктардын бірінші кезекке шыкканын біз алі байкагамыз жок. Ал шындыгында, кылмыс, мысалы, біріншіден, адамдар арасындагы араздыкты білдіреді, ал екіншіден – мемлекет пен адамдар арасындагы наразылыкты білдіреді. Кылмыс – адамнын омірмен наразылыгы, ол – адамдардын бір бірімен араздыгы, кайшылыгы. Кылмыстын кобейуі осы кайшылыктын терендеуі. Саяси-экономикалык жагдайдын ушыгуы осыны удетеді. Кылмыс алемі казіргі кезенде кенейіп осуде. Кылмыс алемі дуниені толыгымен билеуге умтылатын куш. Уйымдастырылган турдегі кылмыс куштері кейінгі кезде токтаусыз осуде.
Бул жагдай бекер, озінен озі туган жок. Онын тубінде, біріншіден, адамдардын жаппай акшанын кулына айналу процессі жатыр, ал екіншіден – олардын акшага куныгуы. Бугінгі кундерде акшанын билігінде шек жок. Казакстанда дал осы жагдайга байланысты жагымды тенденциялар байкалганымен, акшанын билігін ауыздыктау алі кажетті тургыдан алып каралынган жок. Бул жагынан ешкандай айкын, казіргі кезендегі козгалысты, дамуды аныктап ашып корсететін тужырым да, пайым да (концепция, мировоззрение) жок. Тіпті «акша деген не?», деп ойланып жаткан да ешкім жок. Дегенімен, дурыс іс-арекеттер жане он натижелер корініп отырды. Соган карап біздін когам алга жылжиды деген сенім де туып отырган. Казакстанда мемлекет тарапынан коптеген экономикалык, алеуметтік жене саяси озгерістер жасалынып, халыктын турмысын жаксартуга багытталган реформалардын жузеге асырылып жатканын біз коптеген жагдайларга карап білдік. Егер дал осы жерде адамга бет бурылыс болмаса, онда біздін халык тамагын іздеп коршілес елдерге тентіреп кеткен болар еді, онда жылы жане жайлы орындарын тастап біздін жан-жактагы кандастарымыз да оздерінін туган отандарына кайтып оралмас еді. Ал азірше коп елдерден тентіреп жумыссыздар бізге келіп, бізден пана тауып жур. Осынын барі коршілес елдердін когамдык дамуында дагдарыстын басымырак екенін, ал Казакстандагы саяси жане алеуметтік жагдайдын анекурлым артык екенін корсетеді. Солай болса да неге наразылык осуде? Казіргі орбіп жаткан дагдарыстын тубінде не жатыр? Алемдік дагдарыстын пайда болуын калай тусінеміз?
Енді адамдар болашактагы турмыска байланысты жаркын омірді кутпейді, бул угымдардын барлыгы идея турінде кушін жойып, кунделікті талаптарга айналган. Адамдарга ертенгі «жаркын омірді» ойлап емес, кунде омір суру кажеттілікке айналган. Жане онын устіне адамдардын турмысы мен ал-аукаты да адамдардын оз ара карым-катынастарынын дамуына байланысты болып келеді, ягни адамдар арасындагы араздык та тамактын емес, кобінесе осынын жетіспегеніне байланысты болып жатыр. Экономикалык кайшылыктар, жумыссыздык, жокшылык тагы баска экономикалык жагдайлар осыны осіріп ушыктырады. Социализм кулаган кездегі жокшылык пен жумыссыздык бірінші кезекте неке карым-катынастары мен от басын шайкалтып, жалгыз калган адамдарды, жетім-жесірлерді кобейтті, кылмысты катты ушыктырды. Ал адамдардын некеде, от басында бастарынын бірікпеуі жане бул туста араздыктын осуі, бул ерен санамайтын жагдай емес, кайта коп жагдайларда омірді ушыктыратын кайшылыктар. Бул коп жагдайларда улкен мен кішінін, айел мен еркектін, ата-аналар мен балалардын арасындагы керістерден корінеді. Урпактар арасындагы кайшылыктарды казір ешкім зерттеп жаткан жок. Біздін 20 жылдан бері андып келе жатканымыз мынау: баганын денгейі, Америка мен Казакстаннын акшасынын айырмашылыгы, мемлекет басындагы адамдардын іс-арекеттері. Тіпті болмай бара жатса жулдыздар мен бай адамдардын іс-арекеттері мен кылыктары. Бізді дурліктіретін де, тыныштандыратын да, даурыктыратын да солардын кимылдары. Мен омірді мулде баска тургыдан карастырам. Адам омірі мулде баска денгейде жатады. Бірнеше адамнын омірі букіл когамга омір болуы мумкін емес. Бар жаксылыкты «жогаргы» жактан куту – бурыннан келе жаткан, ;р адамнын белсенділігін тежейтін, уйреншікті а;ым. Бул копшіліктін санасынын карангылыкта журу амалы гана.
Бурынгы кенес укіметінін елдері кенес укіметі кулаганнан кейін ерекше жагдайда отыр. Бул дегеніміз, олардын дамуын капиталистік жуйедегі елдердін дамуымен салыстыруга болмайды деген соз. Жалпы алганда біз баска денгейдеміз. Тарих кері бурылмайды, далмедал кайталанбайды, онын кайталануында да оз сыры бар. Сондыктан саналы омір кешу ушін сол сырды біз ашуымыз керек, білуіміз керек. Бул тургыдан капиталистік идеология біздін жагдайымызды дурыс ашып, шынайы бейнелеп бере алмайды жане болашакта кандай жолмен даму керектігін де корсете алмайды. Керісінше, олар біздін санамызды улап, адасуымызга алып келеді. Шындыгында да куні бугінге шейін біз ішкі, мазмундык дамуда не болып жатканын білмейміз. Біз кунсыздануга (инфляцияга) шырмалып, кайшылыктан тежеліп курып бара жаткан омірді бекер орлеген козгалыс деп айтпаймыз. Біз кайткен кунде де батыс улгілеріне сайкес келуіміз керек. Сондыктан жеке жетістіктерді копшіліктін жетістігі деп, ал жеке адамдардын баюын букіл Казакстаннын баюуы деп тусініп, шындыктын осы жолмен кайда бара жатканын алі кунге шейін біле алмай алек болып келеміз. Бізде акша да батыстык улгі бойынша жумсалмайды жане батыстык улгі бойынша жумыс істемейді де. Сондыктан біздін адамдардын санасы мен еркінен тыс отіп жаткан шын дамуымыз жаркын болашактын мінсіз улгісіне мулдем сайкес келмей, біздін санамызды да каратунекке кіргізіп, аркімді адастыруда. Ал «гулденіп» жаткан шет елдін омірі осы себептен бізге «жаркын болашак» сиякты болып корініп турады. Біз жокшылыктын зардабынан коп нарсені ойдан шыгарып, киялдаганга абден уйренгеміз. Енді міне соган сенерімізді де, сенбесімізді де озіміз білмей, бар ыкыласымыз акша мен тауардын кимылын андыуга ауган. Ал озіміз жайында калганбыз.
Біздегі улгілер батыстык стандарттар негізінде жасалган жане озінін корінісі бойынша бізге опа бермей жатканын біз байкап жаткамыз жок. Байкасак та олар тубі бір орындалатын шыгар деген умітпен, біз оз жагдайымызга ешкандай сын козкараспен карай алмай келеміз. Ал мундай козкарас кімге болса да ауадай кажет. Оз озіне сынай карай алмайтын адамдар да баска біреулердін ыкпалымен омір суріп, озінін кандай мумкіншіліктері бар екенін білмейді. Мундай адамдар оз бетінше омір суре алмайды, біреудін коленкесінде журіп кун кореді. Біздін когам да дал осы сиякты.
Сонымен «дамыган жане мадениетті елдер» біздін жагдайымызды пайдаланып, оздерінін олшемдерімен олшеп, біздін келіспеген жуйесіз омірлік жагдайымызды реттеп, капиталистік жолга салуга тырысып багуда. Алайда біз кулдырау процесіндеміз жане озіміздін не себепті томендеп бара жатканымыздын ен карапайым себебін де білмейміз. Сондыктан батыстык улгінін олшемі бізден жогары болып корініп турады.
Ангіме бул жерде осы кагида дурыс па, жок бурыс па дегенде емес. Керісінше, оны озіміз калай тусінеміз, алемдік каумдастыкта жагдайымызды калай тусініп, озімізге кандай бага береміз дегенде. Егер біз озімізді не шыр айналдырып, жансыздандырып жатканын тусініп, айналамызда не болып жатканына толык есеп бере алган болсак, онда бір баска, ал егерде озгенін акылына маз болып, онын жетегінде кетіп, анкау бала сиякты сокыр сезіммен омір суріп, алдымызда не кутіп тур, тозак па алде жумак па, оны білмесек, тагы бір баска.
Бул тургыда, біздін санамыз заттардын сырткы кубылысына кобірек коніл аударады да, ішкі маніне унілмейді. Есесінде біздін когамнын дагдарыска тускен ішкі себептері тусінігімізден тыстап калады да, когамнын оз алдына дамуын бейнелейтін сырткы себебтері гана алга тартылып отырады. Сонда біз озіміздін социализмнен шыкканымызды умытып, капитализм боламыз дегеніміз, кешегі бабаларымыз омір сурген кезенді жокка шыгару болып келеді. Ол олма, «откенге кайтып ораламыз» деген ойдын озі біздін санамыздын теріс айналганын корсетіп, озіміздін тарихи дамуымыздын зандылыгын жокка шыгару болым келеді. Біз ешкашан да бабаларымыздын оміріне кайтып оралмаймыз, ягни социализмге, бірак оны ескермей жокка да шыгара алмаймыз. Біз ол омірді умытпаймыз, ардайым ескереміз. Ал біздін санамызда сондай тусінік туса, демек бул откен тарихтын біздін дал бугінгі коріп отырган кунімізге катысы жок деген соз болады. Біз сойтіп ойымызбен тарихи дамудын агымынан тайып, онын даму зандылыктарынан шеттеп кеттік. Сойтіп барып омірдін объективті даму жолдарын дурыс тусінуден калдык. Сонда калай болганы, біз ул-кыздарымызды оскенше тарбиелеп, оскеннен кейін оларга кешегі кундердін катысы жок, олар салбырап аспаннан тускен деп карауымыз керек пе? Сонда біз олардын жаксы немесе жаман кылыктарын озімізден аулак, солардын кудай берген санасынан іздейміз бе? Орыстарда мынындай соз бар: «что посеешь, то пожнешь». Біз 19-шы гасырдын емес, 20-шы гасырдын сепкен егінін орып жинап жатырмыз. Сонда біз социализмнін не еккенін білмесек, онда казіргі жинап жатканымыздын не екенін кайдан білеміз?
Мен осы жагдайды коп ойлап, акыры мунын улкен кателік екенін тусіндім. Кешегі кунсіз когамнын да, адамнын да омір суруі мумкін емес, бугінгі куніміз кешегі куннін жалгасы. Осыны дурыс тусініп барып кана біз ертенгі кунді де дурыс болжап тусіне аламыз. Белгілі бір аурудын салдарынан кешегі кундерін умыткан (амнезия) адамдар бугінгі кунде де омір суруден калады. Когамнын да осыдан айырмашылыгы жок. Кешегі кунін умыткан когам омірден кол узіп, бірте-бірте сонеді. Ал онын теренге кеткен тамырлары «ежелгі» заманда гана калады. Откені жок когамнын сонымен, болашагы да болуы мумкін емес. Откеннін барін жокка шыгарып, кешегі куннін барі кателіктер деген сана, ал біз дурыс істеп жатырмыз деген ойлаудын озі біз ушін казір жумбак нарсе. Мунда кандай жасырын сыр жатыр, бізге белгісіз ман бар, біз осыны тусінбесек, онда ешкашан да омірді дурыс тусінбей, бугінгі кунмен гана омір суріп, дуниенін де жарыгы біз ушін бірте бірте сонеді. Бурын-сонды букіл тарихта мундай алдау-арбауга толы, дуниетанымнан журдай, курессіз омір когам тургысынан ешкашан да болган емес. Бул тек кана кулдырауга гана тан, алі мані ашылмаган, бізге беймалім когамнын козгалысы. Бул осыган сайкес устіртін сана-сезім гана. Міне нагыз токыраудын мані кайда жатыр.
Менін жогарыдагы айткан «адамнын акшанын кулына айналуы» деген бекер соз емес. Ол адамдардын гана емес, бугінгі куні букул когамнын тіршілігінін тубінде жатыр. Ал бурын-сонды когамнын тіршілігінін негізінде акша емес, енбек, когам ондірісі немесе капитал жаткан. Ал акша ондірістін денгейімен гана есептеліп отырган бар дуниенін олшемі гана болган. Когамнын байлыгы ешкашан акшамен есептелген жок. Бул тургыдан акша тек кана жеке адамдардын омірінін денгейін гана корсетеді. Кенес укіметі кезінде жалакыны бірте-бірте котеріп, дуниенін кунын арзандату, адамдарга жагдай жасалуга багытталган саясат болган. Мунын барі ар адамнын енбегіне жане бірінші кезекте енбекті уйымдастыруга негізделген. Ал енді осы акшанын букіл когамнын негізінде жатып, «акша жасау» енбектін орнын басканы – бул жоспардан тыс, астыртын дамыган кубылыс. Осыдан барып акшага негізделген когамнын тууынан, когамнын байлыгынын озі адамдардын денгейімен алып каралынатын болган. Ал муны тусінсек, онда біз барін де баскаша тусінетін боламыз. Акшанын шынында да кешегі куні жок, акшанын болашагы да жок. Акшанын когамнын негізінде жатуы, бул бурын-сонды болмаган жане ешкашан кайталанбайтын кубылыс.
Бул жерде мына жагдайды гылыми тургыдан дурыс тусіну керек. Егер менін калтамда мын доллар акшам болса, онда мен соган канша уакыт омір суретінімді есептеп шыгара аламын. Менін когаммен жане онын ондірісімен шатагым жок. Соган каратай жоспарлап, сол акшанын колемін бастапкы калпынан осіріп кобейтуге тырысам. Ал когам ушін акшанын колемінін манызы жок. Менін максатым – мын доллардан он мын доллар жасау жане оны да ары каратай осіре беру. Ал когам когам шаруашылыгынын, ондірісінін, ;неркасіптін жане солардын онімдерінін колемімен алынады. Когам ушін адамдардын белсенділігі, талаптылыгы кажет. Ар адамнын отанын, халкын суйуі бірінші кезектегі кажеттілік. Акша бул жагдайда ар адамды ынтыктырып, енбекке баулитын куш болып кана келеді.
Бірак жагдайдын булай болып калыптасуы, когамнын ертенін акша тургысынан емес, адам тургысынан алып карау болып келеді, ойткені адамнын акшага тауелділігі бул жерде когамнын да акшадан тауелділігіне айналган. Бул сонда не? Неге аяк астынан когам да акшага тауелді болып калды? Бул адам мен когамнын бурын-сонды болмаган бір бірінен тауелділігін гана корсетеді. Бул біздін заманда гана жане бурынгы совет елдерінін кеністігінде гана туган тауелділік. Екінші жагынан, бул енді когамнын болашагынын калтасында акшасы бар адамда екенін білдіреді. Ал бурын-сонды мундай жагдайдын болмаганы, когамнын ертені ондіріспен жане онын дамуымен алып каралынганы, бул осыган дейінгі дамуда когамнын болашагына адамнын катысы болмаганын айтып тур. Енді міне акшага ие болган адам алга шыкты. Американын болашагы, мысалы, алі кунге шейін – технологиянын ары каратай дамуы жане соны пайдаланудын тиімді жолдары. Ал адамдар оларды кызыктырмайды жане онымен болашак байланыстырылмайды да. Миллиондаган адамдар азып-тозып бомжга айналып жаткандары оларды мазаламайды. Олар кай уакытта болса да техника мен технологияны алга тарткан. Болашакты осы жактан гана карастырган.Сондыктан олар оздерінін когамнын «техникалык когам» деп аныктаган. Совет когамы кезінде де «енбек-енбек» деп, алгы шепте максат болып когамнын байлыгы турып, адамдар осыган багынган. Адамдар осы жолмен оздері бірте-бірте жана санага келеді делінген. Ал бул жердегі акшанын кызметі ондіріспен келген дуниені болісуді гана корсетеді. Акша нені білдіреді деп, адам тургысынан карапайым тілмен айтатын болсак, онда ол бар дуниені болісу амалы гана болып келеді. Адам тургысынан акшанын баска ешкандай кызметі жок. Бул жерде когамнын байлыгы молшылыкты білдірсе, адамнын байлыгы – кен-молынан ішіп-жеу. Ал казіргі кезенде, керісінше, когамнын «арманы» да акшага айналып кеткен. Демек акша тарихтагы озінін когамга катысты кызметін толыгымен тауысып, адамдардын колына бекер тускен жок. Бул алі ешкім ойланбаган жагдай. Акша когамнан кетіп, бул жерде айдан анык адамнын келбетіне айналган. Сойтіп барып кана дуниені теріс айналдырган. Бул сонда не?
Алемдік козгалыстын акшага келіп тіреліп турганын угыну киын емес. Ал егер адам мен когамды экономика емес, акша гана байланыстырып турса, жане онын устіне адамнын беталпетіне айналган, онда жагдайдын курт озгергені. Демек, бул дегеніміз, алемнін дамуы ендігіде адамга келіп тіреліп тур деген соз. Демек ары каратай журетін козгалыс будан былай осы уакка шейін калыптаскан адамнын сырын ашып барып кана болатын козгалыс. Ал бізде алі «экономика», «экономика, «акша», «акша» деп олен айтып, омірдін кай багытта бара жатканын алі ешкім укпай жур. Бізде казіргі дуниенін алдындагы ен кунсыз жан – адам. Ал дуниенін билігінде шек жок. Сонда оз оздеріне карамай, омірдін барін ішіп-жеумен бейнелеп, бул адамдар кандай болашакка баргылары келеді?
Коптеген адамдар казіргі біздін когамга карап, ондіріске не болганын, дуниенін неге кері кетіп бара жатканын, мемлекеттін неге «немкурайды» болып, ашыктан-ашык акшаны баскару куралына айналдырып, оны халыкка карама-карсы койганын тусіне алмай ан-тан болуда. Коп адамдар дуниенін, омірдін кайда баратынын да білмейді. Бул туста мыкты деген гуламалардын оздері унсіз калган.
Бул дегеніміз бугінгі кунде букул алемді козгалыска келтіруші когамнын ондіріс куші емес жане онын экономикалык зандылыктары да емес, адамдардын куштарлыгы мен оздерінін жеке басынын игілігіне умтылуы жане сонымен катар олардын тойымсыздыгы деп айтсак та болады. Бул жагдай уйымдаскан турде Батыста кезінде озінін он натижесін берген, ал біздегі уйымдастырылмаган турінде кырып-жойып барін булдірді. Онын себебін кейінректе кореміз.
Социализм кезінде барша халыктын енбегі де, омірі де уйымдастырылып, белгілі бір тартіп шенберінде усталган. Бул озіндік кадагалаудагы омір болган. Ол кездегі жумыс істеп турган когамдык жуйе адамдарды тарбиелеп, аркімге багыт берген. Ал акша ол кезде тек экономикалык немесе саяси баскару куралы гана болып, когамдык ондірісті, когамды козгаушы куш болып турган. Сол себептен социализмнін байлыгынын денгейі акшанын санымен емес, экономиканын, ондірістін, ауылшаруашылыктын даму денгейімен алынган. Ол кездерде Казакстан малдарынын басымен, данді-дакылдардын тагы сол сиякты баска да коптеген ондірістін онімдері мен тусімдері аркылы алга умтылатын. Осы себептен когам ондірісі баскы максат болган. Осы тустагы корсеткіштер шындыктагы омірдін денгейі болган. Ал біз болсак ондай корсеткіштерді ойдан шыгарып, жоктан бар жасап, санамызбен, киялмен байыганга абден уйрендік.
Ал шындыгында казір сол когамнын байлыгынын барі адамдардын колына тусіп, акшага айналды. Ал мундай жагдай ондай корсеткіштерді керек етпейді. Біз енді «кімде канша барга» коштік. Тіпті мемлекет те барін озінде жиналатын акшанын корымен есептеп, дал бір жеке адамга уксап кеткен. Сонда бул когам осы жолмен кай жакка сапар шегіп барады деген сурак туып жатырма? Когамдагы социализмнен шыккан гылыми сана батыстын стандарттарына еліктеп, Казакстанда нарыкка негізделген керемет бай азаматтар когамын орнатамыз деген киялга бутіндей беріліп кеткен. Сол себептен когамга деген де козкарас аяк астынан озгерді. Сойтіп барі керісінше калыптасты, сонан барып кадагалаудан босанган миллиондаган адамдардын еркінін кушімен тартіпсіздік орын алган. Ендігі омірді козгаушы сол себептен жеке адамдардын куштарлыгы мен тойымсыздыгы болып келген. Ал бул акша аркылы жургеннен кейін, бул жерде акшанын шексіз билігі туган. Сонда бул жеке адамдардын талкегіне багынган омір кайда барады дегенде, муны ашып айтатындар алі кунге шейін корінбейді. Елдін бар білетіні сол – Батыс. Муны батыстык дамудын барысы деп сонан кейін айтады. Бул сонда біздін батыстык дамудын да ман-жайін білмегеніміз болады.
Бул жерде ар адам оз алдына койылган жане когамдык мудде, ондіргіш куштерді дамыту максаты дегендер жайына калып, жеке адамдардын мудесі, талап-талпыныстары алга шыккан. Басынан ашып айтайык, жеке адамдарга «когамдык мудде», «ондіріс» т. с. с. басынан жат нарсе. Жалпы алганда, когам байлыгы мен жеке адамдардын байлыгы – басынан бір біріне карсы турган куштер. Бул жагдай букіл когамнын белгісіз бір тан гажайып куштін асерімен адамдардын талкегіне тускенін гана корсетіп тур. Осыдан барып мемлекеттін озі де жеке адамдардын жетегінде кетіп, куштілер озін озі мемлекетпен тенестіріп, занды да озіне каратып бурып алган.
Осынын барінін тубінде акшага айналган омірдін кейпі жатыр. Осыдан барып акшанын шексіз билігі туып, экономикалык немесе когамнын алеуметтік зандылыктары куйрейді. Ал бул не дегенде, біз оган былай деп жауап береміз: сойтіп барып тозыгы жеткен ескі когам адамдардын сокыр іс-арекеттері аркылы бірте-бірте ыдырауга ушырап, курдымга кетеді. Бул жерде ашып айтатын бір жагдай: оз игілігіне умтылган жеке адамдар, кім болса да, акшанын кушімен когамнын камымен омір сурмейді. Акшага айналган жан букіл омірді бекер теріс айналдырмайды. Бул жагдайды біз кейінірек угынамыз.
Ал казір біз акшаны жас балаларга да береміз, оларды кымбат дуниелермен есіркейміз, сонан барып ертен булар неге дуниекор болган, неге акшага куныгады деп танданамыз. Казіргі жастардын ата-аналарын силамай, олардын енбегін багаламай, мені оле-олгенінше асырайсын дейтіні де содан. Олар жастайынан оз бетінше енбек еткеннен тым алыстап кеткен, ал «акша жасаганды», дуниеге кызыкканды бесігінде жатып уйренген.
Біз омір суріп отырган уакытты киын кезен деп атайды. Шынында да бул кезен бізге багына бермейтін ауыр кезен. Муны далелдейтін коптеген жайыттар бар. Социализмнін кулауына байланысты когам кулдырап, одан оте-моте куш жумсаудын аркасында гана шыкты. Социализмнін кулауынан пайда болган булкуді токтату онайга тускен жок. Бугінгі куні біз коптеген салаларда турактылыкка кол жеткіздік, тыныштыкка келіп, сенімге де ие болдык. Сойтіп бастапкы кезде кез болган сумдык куйреуден арылгандай болдык. Бундай жагдайды бурынгы совет укіметінін барлык елі басынан откірді. Бірак мундай сумдыкка букіл бурынгы совет укіметінін елдері неге аяк астынан урынды жене кандай тарихи себептермен олар оз еркінен тыс талкандалды деген сауалга осы уакытка шейін алі ешкім ашып жауап берген жок. Ал біз тарихи дамуда ешнарсенін оз бетінше, ретсіз, ешкандай зансыз жуйеде, аты-жоні жок болмайтынынын акикат екенін білеміз. Куйреу де, булдіру де тек кана тарихи кажеттілік аркылы гана журетін козгалыс. Бул жерде осылардын себептері ашылып, ондай жагдайдын кандай бізге беймалім кажеттіліктер аркылы жасалынганын біз білмесек, онда біз тек кана омірдін агымымен гана жургеніміз. Ал бул агым бізді кайда апарады, оны біз біле алмаймыз жане білуіміз мумкін де емес, ойткені біз онын кайдан шыкканын, кайдан басталганын жане кайда апаратынын білмейміз. Біз кешегі кунді умытып, бейне бір агым устінде ес жиган адамдар таріздіміз. Откен гасырдын токсаныншы жылдарындагы алапат кулдыраудын біздін есімізді аударганы соншалыкты, біз алі оз озімізге келе алмай, кайдагы бір мистика араласкан ма;ынасыз киялдардын кушагында жургендейміз.
Демек ангіме біз басымыздан кешіп отырган киындыкта емес. Бул жагдайды біз колдан озіміз жасадык.. Кандай болган кунде де бул жагдай согыспен, апатпен, кутпеген табигат астан-кестенімен келіп отырган жок. Бул жолды біз Батыска тенелеміз деп саналы турде тандадык. Ал батыс елдерінін дамуынын немесе токырауынын тубінде не жатыр, оны ойланып біз басымызды катыргамыз жок. Казіргі бар маселе осы дуниенін ман-жайын дурыс тусініп білуде тур. Осыны тусініп барып біз козсіз дамуды токтатып, саналы дамуга кошеміз.
Ал енді бул маселенін манін оз тургымыздан карап корейік. Біз саналы турде белгілі бір натижеге жетуге умтыламыз, бірак тубінде коздеген максатымызга жете алмай, кутпеген жагдайга тап боламыз. Жеке адамдардын іс-арекетіне тан заттар ретіне карай адамдар ар кезде бір максатка умтылады, алайда кутпеген натижеге тап болып отырады. Омірде белгілі бір натижеге жету киын да жане кашан да табанды куреспен байланысты. Осы тартіп біздін когамымыздын да букіл козгалысын сипаттайды. Осылайша біздін букул оміріміз толган куреске айналган. Коздеген максатымызга жетеміз бе, жок па, оны білмейміз. Сондыктан біз кобінесе жагдайга, тагдырга, саттілікке, кудайдын мейіріміне сеніп, козсіз арекет жасаймыз. Осыдан барып кана біз сырткы козгалыстарды гана андып, бак-даулет бізге кай жагынан келеді екен деп, бізден тыс турган сырткы куштерге жалынамыз. Сонда біз озіміздін кім екенімізді білмейміз, озімізде кандай керемет куштердін жатканы біздін миымызга да кіріп шыкпайды. Біреулер акшанын кушімен кокіректерін котеріп, елді танымай кетсе, екінші біреулер такырга отырып оз озін де танымай, «жогаргы жактагы куштерге» жалбарынумен болады.
Объективтік тургыдан алсак, біз киындыктын ерекше турін басымыздан кешіріп отырмыз. Біз багдарга алып отырган Батыс болса, олар да кейінгі он жылдын ішінде оздерінін ішкі кайшылыктарынан барлык жагынан томендеген, ал казір ол удей бастады. Осыган байланысты Батыс та казір киындыкка душар болып отыр. Жане ол жагдайды оздері де тусіне алмай, осы жолменен кайда баратындарын: акырзаманга ма, болмаса, ертегідей жумакка бара ма, білмей дал болып отыр. Мунын озі адамзатты ендігі жерде катты ойландыратын жай. Ал біздін омірімізді курт озгерткен бір жагдай мынада.
Кутпеген жерден біздін омірімізге шетел араласты. Бурын бізбен карама-карсылыкта турган. Біз шетелдін ыкпалына кірдік. Орыстарда «экспансия» деген соз бар. Казак тілінде оны «жаулау» дейді. Ал бул тарихта еш тендесі жок «жаулау» болып келеді. Бул тек кана акша аркылы гана жургізілген сокыр козгалыс. Тарихи дамуда бурын кушті елдер алсіз елдерді басып алып кушпен багындырса, енді онын кажеті жок. Бір Американын озі жер-алемді акшамен-ак жаулап алган. Міне ойламаган жерден осы акшанын курсауына біз де кірдік. Шетелдер бізді оздерінін акшаларымен-ак мыктап байлап тастаган. Осыдан барып біздін оміріміз аяк астынан курт озгерді, біз алемдік акшанын ыкпалына кірдік. Содан барып алем кайда барса, біз де сонда барамыз деген ойга бекіндік. Неге?
Алайда, айтылган біздегі жагдай гылыми тусінігіміз бойынша уакытша тап болып отырган киындык болып сипатталып отырганы кездейсоктык емес. Біз социализмді жарып шыккан агыммен келеміз, оны біз «откел» деп тусініп, кайтадан капитализмге бет алдык дедік. Ал ар откелдін озінін киындыктары болады. Біздін карапайым тусінігіміз бойынша, бул бізді алга каратай алып журетін откел емес, кайта, кейін каратай, ягни керісінше, капитализмге оту жолы. Мундай тусініктерді ойлап тауып, тарихтын кейін каратай журетінін алгашкы рет гылыми жаналык ретінде ашкан біз гана болсак керек. Міне осынын киындыктары бізді алкымнан алып жатыр. Сонымен, біз тарихтын дамуын кейін каратай бурумен алекке тусіп жатырмыз.
Ал шындыгына келгенде бул теріс тусінік. Егер бул жагдайдын сыры ашылмаса, онда біз оз омірімізді ешкашан да дурыс тусінбей, теріс айналган мистикалык санамен журіп, бугін-ертен осы негізде жойыламыз. Ойткені бул теріс айналган сананын бізді кайда апаратынын тусіну киын емес. Біз осы себеппен гана осы уакытка шейін кайда бара жатканымызды озіміз де білмей, капитализмге кайта отеміз деп, акшанын нагыз кулдыгына кіргенімізді байкамай да калдык. Ал енді акшамен алек болып, нагыз ауре-сарсанга тусіп, кандай кыруар кушіміздін осыган жумсалганын білмей, абден дінкелеуге айналдык. Ал бул миллиондаган адамдар.
Социалистік тонкерістен кейін болган капитализмнен социализмге оту барысында когамнын ішкі кайшылыктарынын негізінде пайда болган дагдарыстан шыгу козсіз турде болган жок, керісінше, саналы козгалыс болды. Бірак бул жай гана отпелі кезен болган жок, осыган дейінгі болган букіл тарихтын дамуымен дайындалган курделі озгеріс болган. Бул жеке адамдардын емес, когамнын дамуы болган. Сондыктан барі когамнын, мемлекеттін меншігіне бейімделіп, адамдар осы туста іс-арекет жасап, олардын колындагы акша ондірісті козгалыска келтіретін куш болган, ягни адамдарды енбекке баулитын. Ал біздін дамуда бул зандылык курт озгеріп, акша елдін колына тусіп, адамдарды гана козгайтын кушке айналган. Демек біз занды даму жолымен келеміз, бірак оны алі дурыс тусінгеміз жок. Философияда муны сана мен болмыстын арасындагы кайшылык дейді. Болмыс оз занымен журеді, ал сана оны бурмалайды, кері тартады.
Бул туста тарих «кателесіпті» деген ой омірді дурыс тусінбеудін салдарынан гана туган сокыр сезім болып тур. Аяк астынан болган тонкерілісті алдын ала ешкім болжаган жок, ол оз бетінше, біздін санамыз бен еркімізден тыс козсіз журген озгеріс социализмнін занды дамуымен дайындалган. Ал мундай объективті козгалысты сипаттап угыну, оз алдына турган таным жумысы. Ал бул жерде тарих кателесе ме жок па, оны жеке адамдар шеше алмайды. Тарихта ондай пайымдарды тек кана гулама, данышпан адамдар гана жасаган. Олар далелді, нактылы тужырымдармен халыктын конілінен шыгып, барша адамзаттын ыкыласына ие болгандар. Олар ешкашан да жеке адамдар емес, тек кана елінін, халкынын камын жеп омір сурген тарихи тулгалар болган. Неге осы уакытка шейін бізді Абай немесе ал-Фараби толгандырады? Неге адам баласы осы уакытка шейін Аристотель мен Кантты умытпай, олардын атын мангілікке берген? Сондыктан бул жерде кулдырау кезінде туган жеке адамдардын козкарасы, сезімдері бурынгы когам козкарасын жойып, казіргі кезеннін санасы ретінде алга шыккан. Аркім озін озі данышпанмын деп кокірегін ургандардын саны біз ушін казір уйреншікті нарсеге айналуы міне осыдан болатын жай. Казір ар адамнын коз алдына «о дуние» бекер елестемейді.
Біздін когам жайындагы гылыми тусініктеріміз социализмнін кулдырау барысында сонымен бірге жойылган. Ал жеке адамнын козкарасы дарменсіздікті гана білдіреді. Бул еркіндік алган, оз алдына койылган адамдардын ойынын, санасынын жана когам тургысынан алі жетілмегенін гана емес, сонымен катар когамдык сананын жойылганын корсетеді. Ал бул дегеніміз когам мен жеке адамнын мудесі байланыспай, бір біріне карама кайшылыкта турады деген соз. Мундай жагдайда жеке басынын пайдасына умтылган арбір адам бір біріне ботен болып турады. Сонымен социализм тусындагы «адамдар бір біріне туыскан, бауыр» деген угымдар жойылып кеткен. Осыдан барып «социализмді курам деп тарих кателесіпті» деген угым озінен озі туады. Бул зорлык-зомбылыкка карсы копшіліктін санасында туган карапайым тусінік кана. Адамдар оздерінін кателіктерін тарихка жауып, осымен оздерінін іс-арекеттерін актаган. Социализм идеологияда зорлык-зомбылыкты тубегейлі жойып, аділетті когам болып калыптасуы керек болган. Ал шындыгында барі керісінше болды. Сойтіп социализмнін теориясы озін озі іс жузінде актаган жок. Осыдан барып «тарихтын кателігі» ашылады, ягни социализмнін «отірігі». Ал омір ешкашан да бір калыпта турган емес, ол унемі озгеріп турады. Бугінгі жасалынган теория ертенгі кунге жарамайды. Ар кезеннін озінін санасы болады. Бугін біз білмей турган болашактын барысын кешегі куні омір сурген Ленин кайдан біліпті? Омір катып-сеніп калган идеологиямен журмейді, тек кана дуниетаныммен журеді. Ал мунын барін катырып тастаган социализмнін идеологиясы болган. Бул дуниетаным да социализмнін кулдырау барысында жойылып, жан багуды немесе баюды гана ансаган жеке адамдардын санасына айналган. Ал байлыкты гана немесе кун коруді гана ансаган адамдар ушін дуниетанымнын кажеті жок. Бул когамнын кызметі. Білім беруді, гылыми танымды, онерді, адебиетті, мадениетті кашан болса да когам уымдастырган? Ал совет укіметі кезінде оларды мемлекет уйымдастырган.
Шындыгында социализмнін кулауы тарихи кажеттілік болган, ол озінін тарих жуктеген кызметін толыгымен орындап, абден кемеліне келіп, озінін ішкі кайшылыгынан куйреген жане куйреу кезенінде болашакты «елдерге табыстап», «ары карай оз білгендерінмен журіндер» деп кеткен. Ал енді біз оз білгенімізбен емес, шетел акшасынын негізіне кошкен сон, Батыстын айтуымен келеміз. Сонда озі курып бара жаткан Батыстын жолы бізге жол болмак па? Онын устіне батыс жуйесінін Батыс болып калыптасуынын озі социализм жуйесімен карама-карсылыкта дамуынын натижесінен болган, ягни олардын басекелесіп, жарысу куресінде бір бірінен озуга умтылганында. Бул бір біріне мулдем карама-карсы жуйе болган. Батыс оз кушімен емес, Шыгысты канап Батыс болган. Казір де Батыс амалын тауып Шыгыстын аркасында гана Батыс болып отыр.
Шын манінде біз социализмнін кулауынан басталып, куні бугінге дейін жалгасып келе жаткан, бірак алгашкы каркыны басылган, басендеген кулдырауга кез болып отырмыз. Бул кулдырауда когам ыдырап, адамдар бет бетіне бытырап кеткен. Бул жерде ангіме жетпіс жылдан астам омір сурген, «кателікпен курылган» социализмнін кулауы жонінде болып отырган жок. Капитализм болсын, социализм болсын, мейлі нарык болсын, тозыгы жетіп, бітер алдында актык демінде акшаны негізіне алган, капиталистік когамнын ыдыраганын коріп отырмыз. Онымен бірге адамдардын да азып тозып азгындауы жасырын жаткан жагдай емес, коз алдында жайылып жаткан кубылыс. Ішімдікке салыну, нашакорлык, жезокшелік, кылмыстын аскындауы, тіпті аурудын кобейуі, осынын барі адамнын азгындауынын далелі. Оз алдына койылып, «кунінді калай корсен солай кор» жагдайдагы адам жан багу ушін немесе баю ушін баріне де барады, кандай сумдыкка болсада бас тігеді. Бурын сонды акшага негізделген когам алі болган жок. Жане онын устіне акшанын барша елдін колына тусіп, соларды гана кимылга келтіруі, бул бурын-сонды болмаган жагдай.
Біздін жогарыдагы айткан «капитализмнін казіргі кезендегі дагдарысы» онын дамуынын да акшага байланысты дагдарыс аркылы тунгиыкка келіп тірелгенін корсетіп тур. Бул жагдай адам козкарасынан алі зерттелмегенінен экономика жагынан капитализм алі оміршен болып корінеді. Шындыгына келгенде капитализмнін Батыста іштей шіріп жаткан когам екені бурыннан белгілі болган. Казіргі заманда дуниенін коркейуі деген соз содан барып калган, керісінше, жер бетінде омірді сактап калу деген кажеттілік гана калган. Ойткені адамга тонген кауіп жыл санап осуде. Кай жагынан болса да, мейлі ауру-сыркау жагынан болсын, кылмыс жагынан болсын, жокшылык жагынан болсын, ішімдік немесе наркотик жагынан болсын, баршаны жойю кару жагынан болсын, адамды коршаган дуниенін барі бугін жан-жактан оган шуйірліп алган. Ал мунын барі адамдардын «санасыздыгында» жаткан жок. Сана оз бетінше емес, калыптаскан жагдайга тауелді болып дамиды.
Осы тургыдан алганда біз бастан кешіріп отырган жагдай жергілікті кубылыс емес екені тусінікті. Онын терен мані омірдін курып біткен формасы кандай жолмен кулдырап бара жатканын, ескінін жойылуы натижесінде жананын калай пайда болатынын нактылы корсетеді. Арине, «жана» бізге оз озінен корінбейді, ол ескі киіммен журіп, ескінін кейпінде журеді. Акшанын ар жагында ненін жатканын, ягни акшага оранган дуниені жане олардын ман-жайына біз тек кана оймен, акылмен гана жете аламыз. Ал бізді Кудай жаратканда бізге акылды бекер беріп пе? Ойланып толгану ушін берген жок па? Шындыгына келсек, біз капитализмге кайтып келгеміз жок, одан да ары, орта гасырдын денгейіне бірак бардык. Муны біз осы уакытка шейін тусініп жаткамыз жок, айтеуір баягы «бай мен кедей заманына кайтып оралыптык кой» деген карапайым тусінік бугін аркімнін санасына енген. Бірак, менімше, мунын астары баскада. Орта гасырдан біздін айырмашылыгымыз, ол кезде байлар билеген, калгандар басыбайлы немесе байларга тауелді шаруалар болган, ал казіргі кезенді сипаттайтын акшанын шексіз билігі. Бул акша иелерінін заманы. Ал «акша иелері» деген тапка жататындар емес, ар адам.
Ол кезде елдер жогары жактан жол сілтегенге уйренген. Ал мына тыгырыктан шыгатын жолды адамдар оздері ойланып-толганып іздеуде. Бул дегеніміз болашакка адамдар тек кана ойланып-толганып оздері гана жете алады деген соз. Алда дайын турган дуние жок. Егер осы уакытка шейін казак елі колдан жасаган байлыкты Батыска карап киратса, онда бул козсіз журген ескі курылымнын куйреуі гана. Ал жана омір де колдан жасалынады жане тек кана саналы турде гана. Ойланып каранызшы, жетпіс жылдан астам уакыттын ішінде зор енбекпен курылган дуниені лезде талкандауга акылы жеткен ел, адамдык жана дуниені колдан жасай алмай ма? Сонда тозыгы жеткен дуниені адам неге талкандайды, кайтадан жана дуние куру ушін бе, алде жойылып кету ушін бе? Жойылып кету ушін дегенге ешкім сенбейді. Жеке адамдар туып омірге келеді, омірден кайтады дегенді барі де тусінеді. Ал адамзат жойылып кетеді де, заманакыр орнайды деген ой, жеке адамдардын ойынын туындауынан гана пайда болады. Онын барі омір мен ажалдын бірге журетінін салдары.
Кейінгі кулдырау кезенінде адамнын омірінен горі олімі басым болып кеткен. Сойтіп коп елдерде туу процессі де шектеліп, томендеуге бет алган. Онын устіне адамга деген кауып-катер де кобейді. Осыларга байланысты адамдардын сана-сезімі де озгеріп, аркімді коркыныш билейтін болган, сонымен бірге жау да жакындап туратын болган. Озініз ойланызшы, социализмді талкандап, онын бар байлыгын оз ара болісіп алу деген, бурын-сонды болмаган булдіру жумысы. Ал мунын барі осы булдіруді іс жузінде жургізген миллиондаган адамдардын тургысынан коп нарсеге бас тігіп, кауып-катерлерге бел байлаган болган. Бул неше турлі алдау-арбауды, зулымдыкты талап еткен алааяктардын іс-арекеттерімен булінген. Муны жаппай тауекелге бару деп сипаттасак та болады. Шындыгында социализмнін байлыгын елдер озара тек кана занды жолмен гана боліскен жок жане осы уакытка шейін де осылай болып жаткан жок. Біз жогарыда анык коргендей, бул жерде барінен басым жумыс істейтін куш – акшанын куші. Демек кімнін осыган деген кабылеті мыкты болады, сонын колына акша кобірек туседі, демек сол мыкты болады .Ал социализм болса барлык елді жане барлык адамды бірдей мыкты кылып калыптастырган жок.
Менін булай ойлауымнын логикалык себептері де бар. Осы уакытка шейін адам баласы киялымен жане ойыменен табигаттын санкилы зандарын игеріп, жогаргы денгейдегі техникалык когам курды. Енді міне киялымен аспан алемін шарласак па деп отыр. Ал Батыс болса толыгымен автоматтандырылган жуйеге кошеміз деп, кибернетикага негізделген багдарды максат туткан. Жапондыктар болса, олардын уй-ішін де жинайтын, тіпті кішкентай сабилерін де жуататын роботтар жасап алыпты. Мунын барінін болашакта толыгымен дамитынына сенуге болады. Ал енді соган жеткен адамдардын акылы оз озіне келгенде жетпей калады да, акыры надандыктан олар акырзаманга келеді дегенге сену мумкін бе? Адамдардын оз оздерін жане оз ара карым катынастарын тусініп, жондеуге де толыгымен акылдары жетеді. Бірак бул туста алі ешкім толганып ойланган жок. Керісінше, ар адамнын конілі, ой кабілеті алікунге шейін сырткы дуниемен айналысуда, сырткы дуниеге мыктап байланып, сырткы дуниемен шектелген, «акшаны калай жасасам», «калай жан сактасам», «калай байысам» деген кам жеулерге толы.
Ал бул тубі жок тунгиык дуние. Адамдар атам заманнан бері осылай омір суріп келеді. Сондыктан да онын тубіне алі ешкім жетпеген. Осыдан барып омірдін негізінде не жатыр жане бізді біздін еркімізден тыс «о дуниеге» алып бара жаткан кандай куш дегенде, біз озіміздін кунделікті омірімізге назар аударсак, бізді сілкілеп, жулкылап жаткан акша екенін кімге болса да тусіну киын емес. Адамдар акшаны ойлап тапкан жок, атомнын бар сырын ашкан, электронды да тауып, онын да ішіне унілген, ал тарихи калыптаскан, ерте заманнан адамдар арасындагы карапайым карым-катнастарын кураган акшанын сырын алі ешкім ашкан жок. Ал бізді тандандыратын да, жындандыратын да тек кана алі кунге шейін сыры ашылмаган жумбак заттар гана.
Мунын омірлік мані мынада. Купиясын ашкан заттардын барін адамдар оздеріне багындырады, ал купиясы ашылмаган заттар адамдарды багындырады. Ойланызшы, каншама табигаттын сырын ашып, адамдар оларды оздеріне багындырып, оз омірін, адамзаттын омірін коркейтті, улкен мадениетке колдарын жеткізді. Каншама аурудын сырын ашып женіп жатыр. Ал адам неге акшага куныгады, неге ішімдікке салынады, неге нашакор, уры болады немесе дуниекор болады деген карапайым сауалдын алі сыры ашылган жок. Ал олардын барі тек кана адамдардын санасына, акылына гана байланысты деп тусінетін болсак, онда біз ешнарсені тусінбегеніміз. Сонымен омірдін тубінде жаткан, іштей козгайтын кушті кормейміз. Бул дегеніміз, Жараткан иеміз кай уакытта болса да бізге корінбей жасырын турады деген соз.
Мен акша дегенде копшіліктін тапкан-таянган, жан багатын жалакыларын немесе жалгыз сиырынын сутін сатып кун коретін тиын тебендерін айтпаймын. Менін айына алып кун коретін кырык мын тенгемді біреулер акша деп тусінетін болса, онда катты кателеседі. Адам енбегімен ешкашан да акша жасамайды. Ендекпен кай уакытта болса да адамдар когамнын байлыгын жасаган. Ал казір сол адам, енбектен ажырап, акша жасайтын болган. Ол акшаны тек кана акшамен гана жасайды жане біреуледі алдап, арбап, канап, езіп кана жасайды. Біздін омірдін есігі осыган айкара ашылган. Сондыктан колынан келгендер неше турлі жолдармен акша жасайды. Ал келмегендер акша жасайтындарга малай болады. Бірак бул жердін откеннен айырмашылыгы мынада.
Бурын байлык иелері устемдік тапка жататын адамдар болган. Сондыктан откен капитализм кезенінде акшаны жекелеген адамдар гана жасаган, жекелеген адамдар гана байлыкка кенелген, ягни устем таптар, ал копшілік енбек етіп жанын баккан. Енді міне, социализмнін куйреу барысында акша бурын сонды болмаган копшіліктін колына тусті. Мындаган адамдар когамнын байлыгын болісу барысында бекер дуниеге кенеліп карык болды. Жекешелендіру кезінде сан жетпейтін адамдар аяк астынан уыс-уыс акшага ие болып, озін озі миллионер болып сезінді. Тіпті кедей болгандардын оздері де енді акша жасап баимыз деген сенімнін кушагында болды. Колынан келгендер ілезде байып шыга келді. Сойтіп акша жасау омірдін негізгі принципіне айналды, сонымен бірге адам да еріксіз акшага куныга бастады. Сонымен бірге, озі де білмей, бугінгі кундері белшесінен акшанын кулдыгына да кірді.
Жогарыда біз казіргі когамдык катынастарды таптык катынастар емес дедік. Олар тапсыз катынастарга жатады дедік. Бул жерде осы екеуінін айырмашылыгын жаксылап угыну керек. Таптык катынаста когам ондірісінін байлыгын бір бірімен болісе алмай, неше турлі таптар кырылыскан, байлар мен кедейлер, жумысшылар мен ондіріс иелері. Булардын оз ара катынасын экономикалык, ягни ондіріс катынастары дейміз. Бул когамды козгайтын, оны алга бастыратын экономикалык зандылык болган. Ал казіргі кезенде ондірісті токтатып койып, бір бірімен акша иелері акша ушін кырылысуда, ал кедейлер олардын баскан іздерін андып, муны «томеннен» кызыктауда. Осы тургыдан біздін казіргі тіршілігіміз – керемет кылмыска толы омірге айналган. Бул жерде біз керемет бір кино коріп жаткандар болып кеткенбіз. Бул жерде, сонымен катар, когамнын байлыгы да акша денгейімен алынганнан кейін, кырлысу да осы тоніректе журіп, акша ушін куреске айналган. Ал мунын тупкілікті натижесі – осы кайшылыктар аркылы когамды алга суйреу емес, артка тартып кулдырату. Бул бізге унай ма жок унамайма, бул объективті кулдырау кезеніне тан, когамнын куйреу барысы. Бул жерде бурынгыларга белгісіз кайшылыктар туып, омурді солар козгайтын болган. Бул акша иелерінін кимылы болганнан кейін, бул томенге бет алган козгалысты ешкандай куш токтата алмайды. Мунын кызыгын кейінректе кореміз.
Міне акикат осында. Ал егер акша жасау тубінде алдау-арбауга, кулык-сумдыктарга негізделсе, онда олар да зандастырылып, белгілі бір жуйеге келтіріледі. Осыдан барып жасалынатын кортынды – акша жасау дегеніміз, кулдырау кезеніне гана тан, ар адамды камтыган, адамдар арасындагы акша карым-катнастары. Бул когамга кызмет етуден бас тарткан акшалар. Бул жерде акша жасау белгілі бір таптарга емес, аркімге тан кимыл. Бул таптык емес, адамдардын гана іс-арекеті. Будан жасалынатын кортынды. Бул кулдырауга гана тан, когамды жане адамды ыдырату амалы. Ойткені акша когам кушінен адамнын беталпетіне айналып, тіршілікті дамыту кушінен кирату кушіне айналган. Бул омірдін бурыннан келген даму турі осымен бітті деген соз. Ал саркынымен гана келе жаткан омірді біз омір деп айта алмаймыз. Ол азап кана болады.
Егер катан гылыми-экономикалык тургыдан алып карайтын болсак, онда былай дейміз. Ескі когамнын ыдырауы онын экономикалык, ягни ондіріс катынастарынын ыдырауынын устінде журеді. Бул когам уакытша шетел капиталынын негізіне кошіп, адамдар арасындагы карым-катынастарын кураган акшамен калады. Сондыктан біздін барлык жагынан коріп отырганымыз – когамды курайтын адамдар мен олардын оз ара карым катынастары. Бул жерде ешкандай да экономикалык зандылык жумыс істеп турган жок жане адам даму зандылыгы да алі калыптаскан жок. Осы айткан уакытша негізде ол калыптасуы керек. Ал егер осы айтканнан бурын бізге уакытша негіз болып турган шетелдік капитал ыдырайтын болса, онда ретсіздіктін нагыз кокесі дамып, тіршіліктін астан-кестені шыгады. Онда адамга тоніп келе жаткан апатты «топан-сумен» бейнелеген аз болады. Бул далелдеуді керек ететін гылыми тезис. Мунын ман-жайын кейінректе кореміз.
Осыдан барып, ягни когам экономикасынан айрылып, ;ндірісті майдалап барып кана жан багу, кун кору деген тусінік туып, жан сактаудын озі бытырап журген адамдар ушін киындыкка айналады. Муны тусінген адам біздін омірдін коркейу жолдарын ойламайды, онын дамуын токыратып, тубінде богет болып турган кедергілерді іздейді, онын барін ол акшанын емес, тек кана адам тургысынан гана іздейді. Ойткені бул жерде дамитын да, озгере алатын да тек кана адамдар гана жане солардын оз ара карым катынастары. Осы тургыдан алып каралынган акшанын кызметі осы жерде таусылады. Бул дегеніміз, адам тургысынан біз баскаша ойлануымыз керек деген соз. Тарихи даму когамды міне осыган алып келіп тіреп тур. Егер когамга акшанын керегі болмаса, ол ондірісті козгаудан калса, онда ол адамга керек пе?Ал біздін жеке адамдардын колындагы жан багу ушін істелінетін тіршілікті «экономика» дегеніміз осыдан кеін калай болады?
Енді осынын негізінде біздін омір куйреуде. Демек, біздін омір бекерден бекер коз ілестірмей мын кубылып зымырамайды. Адамдарга акша жасау кажеттілікке айналып, барша халыктын назары ондірістен бурын акшага ауган. Осы жерден адамдар арасында «кім жыканды кім жыккан» куресі басталып, куштілер алга шыгып, алсіздер томендеген. Сонымен когам ішіндегі енбек жарысы жеке адамдардын арасындагы басекеге айналып, бурынгы алеуметтік тартіптердін барі бузылып, жекеленген адамдар оз тартіптерін орнаткан. Мунын аты – ушы-киыры жок зорлык-зомбылык жане осыган сайкес ушы-киыры жок соттасулар. Сонымен катар мемлекеттін де курлымы акшанын негізіне кошкен, ягни уакытша гана жане турагы жок негізге.
Міне осы жерден бастап жана, кулдырау заманы басталып, дуниенін астан-кестені шыгады. Ал жогарыда айткандай, ар елде мемлекет акшанын емес, когамнын ондіріс кушінін байлыгына гана, ягни экономикага негізделеді. «Акша жасау» мемлекеттін кызметі емес. Ал «шіркін, Америка кусап байысак кой, армансыз олер едік» деп, киялдайтындар омірге жеке адамнын козкарасын гана білдіреді. Сонан барып кана сол акшанын коптігінен Американын да іштей іріп-шіріп жатканын кормейді. Акшанын болашагы жок екенін білсек, онда адамнын болашагын ашамыз. Біреулер куздан ушып жатса, екінші біреулер кузга ормелеп бара жатады. Біздін омір дал осы сиякты, акшага айналган жан акшанын кудірет кушіне гана сиынады. Осыдан барып «акша», «акша» деп журіп, біз адамнын коленкесін де жогалтып, адамды тек кана акшамен гана багалайтын калге келіп, акшасыздардын барін ашыктан-ашык бомжга айналдыратын болганбыз. Міне, акшанын бізді кандай талкекке тусіргенін осыдан кейін барып жаксы тусінетін боламыз. Сонда бул кезінде Батыстын коркеу жолы болып келсе, біздін ашыктан-ашык кулдырау жолымыз болып тур.
Сонда осынын барін істеп жаткан катыгез, жансыз адамдар ма? Небір сумдыкка баратын бузакылар, ала-аяктар мен жамбакылар, баукеспелер, алдамшылар мен суайттар ма, осылардын барі адамдар емес пе? Сонда адам деген не? Егер омірдін барі жаман болса, онда жаксы деген не? Ал бул біздін омірдін шындыгы.
Осы сурактардын баріне дурыс жауап табу ушін, алдымен адам тургысынан акша дегеннін не екенін тусіну керек. Сонда барып кана біз озіміздін кім екенімізді – капиталмыз ба жок адамбыз ба, білеміз. Сонда гана біз озімізді жане оз омірімізді баска жагынан ашып, адам тургысына кошеміз. Ал адам тургысынан біз акшанын казіргі заманнын болашак барысына кажеті шамалы екенін ашамыз жане сонымен катар акшага алгаш рет сыни козкараспен караймыз. Мундагы біздін айтып отырган ангімеміздін мані акшанын козін жойуда емес. Оны саналы турде пайдалануда. Ал акшанын кай уакытта, калай жойылатынын бір Жараткан иеміз гана біледі. Азірше бізге осы да жеткілікті.
Ал шындыгына келсек, откен гасырларда бір тап бір тапты жаншыган, байлар кедейлерді езген, мемлекет елдерді канаган, осынын негізінде когамнын байлыгы жасалынган, ал бугін елдін барін езіп, аркімді жаншып, кинап отырган тек кана акшанын кудрет куші гана. Осынын негізінде когам кулдырап, копшілік азгындауда. Сонда бул адамдардын устем еткен канаушы таптарды тонкеруге акылдары мен куштері жеткенде, акшага келгенде акылдары жетпей, тубі енді жаппай акшанын кулына айналып, барлыгы да акша иелерінін курбаны болады дегенге сенуге болама? Ангіме мунда жекелеген адамдар да емес, кауымдыкта, барша адам баласында. Демек кулдырауды акшанын билігін ауыздыктап кана токтатуга болады. Болмаса миллиондаган адамдар армандарына жетпей, бірте-бірте омірлерімен коштасады. Ойткені акша тугызган психология – ажал психологиясы. Осыны умытпайык. Осыны естен шыгармайык.
Біз социализмнен мынандай мура алганбыз. Социализм кезіндегі адам мен когам арасындагы тартыс тубі кайшылыкка ауысып, мемлекет пен адамдардын арасында шешілмес наразылык пайда болган, акыры сонын шиеленісуі социализмді кулатты. Бул кайшылык акшанын негізінде туган. Сол себептен ол шешілген жок, кайта жана кезенде жана негізде орбіп-оршуде. Ол акша негізінде оршімейді, бірте бірте жойылады деген далел жок. Алемде оршіп жаткан кактыгыс пен соктыгыстар, ушыгып жаткан кылмыстын алуан турлері, бурынгы совет укіметі кеністігіндегі гана болып жаткан неше турлі ланкестік жагдайлар мен согыстар бул кайшылыктын даму устінде екенін корсетеді. Бул жерде ар адамды жугендеу мумкін емес, акшаны гана ауыздыктауга болады. Осынын гана жолын іздестіріп табу керек екені акикат.
Осы ушін адамга бет буру кажет, онын кылыгын, іс арекетін біз айткан жагдай аркылы еркінен жане санасынан тыс тусіну керек. Ал акша адамнын санасына тауелді нарсе емес. Ол тарихи дамыган алеуметтік, тіпті улкен саяси куш. Ар мемлекет акшанын кушімен елді баскарган жане алі кунге шейін баскарады. Ал акшанын барін журттын колына беріп, акша жасандар, кундерінді калай корсендер солай коріндер деген когам копке бармайды, акшанын кушімен барша халыкты акшанын кулына айналдырып, озі тубегейлі ыдырауга ушырап жойылады. Біз міне дал осы дамудын устінде отырмыз. Ойткені бул акшалар когамнын пайдалануынан шыгып, барша халыктын колына тускенде, адам игілігіне жумыс істемей, тек кана елдерді бір бірімен кырлыстырып, адамдарды жоюга багытталган куш ретінде жумыс істейді.
Бул менін айтып отыргандарым акша жайындагы жай ангіме гана. Ал онын шын сырын мен жогарыда айткан улкен кітапта жан жакты зерттедім. Адам баласы будан булай карай акшанын сырын ашып, оны озіне багындыру аркылы гана тыгырыктан шыгады. Онын болашакка баратын жолы да осы гана. Осы жолмен бугін бе жок ертен бе ол жана омірге кіреді. Бірінші кезекте бул постсоциалистік кеністікке катысты.
Жогарыда атап откеніміздей, Казакстан когамды адамга бет бургызу ушін шешуші кадам жасап отыр. Бул жерде біздін республикамыздын президенті Нусултан Абішулы Назарбаевтын сінірген енбегі зор. Бул кісінін сирек кездесетін кабілеті барлык жерде багаланып жур. Когам будан булай да осы багытты арі карай дамыта отырып, келешекте табыска жетеміз деп уміттенуіне болады. Бул саясат адамдар мен мемлекет арасындагы кайшылыкты тугел жоя алмаса да жумсарта алады, ушыктырмайды, адамдардын жеке, дара дамуы мен тулганын калыптасуына жагдай жасауга умтылады. Егер де Казакстан осы жолды арі карай дамытатын болса, онда ол коптеген кайшылыктардан кутыла алатыны созсіз. Ол ол гана емес, менімше, бул жолмен Казакстан алемдік козгалыста алгы шепке де шыга алады.
Бул жерде айта кететін жагдай, казіргі дагдарыстын терендеуіне байланысты, осы уакытка шейінгі жургізілген ішкі жане сырткы саясат кайта каралынуы керек. Бул жерде адам тургысынан жане акшаны ауыздыктау шараларын аныктаган дурыс, ойткені акшаны ауыздыктамай дагдарысты ауыздыктау мумкін емес.
Осы жерге кортынды жасайык.
Тарихтын даму барысында тек кана капиталга айналып турган акша гана казіргі оркениетті дамытып, адамзаттын жогаргы денгейдегі ондіріс кушін кураган жане адамды да адам кылып калыптастырган. Бірак адам озі жасаган байлыкты оз игілігіне пайдалана алмаган, ойткені капиталистік дамуда адам жасаган байлык кана емес, сонымен катар онын озі де тугелдей тауарга айналып отырган. Енді міне сол акшанын кушімен сол «товар» адмнын колына тусіп, адам енді акшага айналды. Сойтіп акша аяк астынан булдіруші кушке айналып, капитализмнін гасырлар бойы негізін кураган тауар катынастарын ыдыратты, ягни ондірістік катынастарын. Когам ондірісінін осындай жолмен токтап ыдырауы кутпеген, тосыннан болган окига болган сон, елдердін есін аударып, бір мезетке омірді де токтатты. Бул дегеніміз, акшаны козгаушы куштен блдіруші кушке айналдыру ушін, социализмге жетпіс жылдан астам уакыт керек болды дегеніміз. Біз кулдырау кезінде тек кана акшанын ар жагынан адамды кормегеннен жане оз омірімізді сырткы дуниемен гана алып караганнан кейін гана сана-сезімімізбен жане ойлау кабылетімізбен каратунекке кіргенбіз. Ал «акша жасау» біздін козімізді кормейтіндей етіп мыктап байлап тастаган. Сонымен міне 20 жылдан астам уакыттын ішінде не акшанын кызметін, не сол акшага байланысты адамнын кылыгын, іс-арекерін тусінбей, булінген дуниенін барін адамнын санасы жене еркімен байланыстырып, осы уакытка шейін барлыгына адамдардын оздерін кіналап дал болып журміз. Біреулерге солай керек болды, солай жасады, ал екінші біреулер оган карсы турган жок. Біреулер ойына келгенін істейді, ал калгандары оларга карап турады. Омір осылай оз барысымен журіп жатыр. Оз алдына алып караганнын озінде, букіл омірдін, бутіндей когамнын, когам ондірісінін жане онын бар мадени курлымынын аяк астынан токтап ыдырай бастаганы, - осынын барі оз озімен ак тангажайып нарсе емес пе? Осы уакытка шейін коркейіп, гулденіп келген когамнын аяк астынан «мифке» айналып, «тарихтын кателескені» немесе «отірік» болып шыгып, кутпеген жерден «елес» кана болганы - бурын-сонды болмаган керемет емес пе?
Бул біз ушін шынында да акшанын кушімен жабылган оте кызык омір. Осы уакытка дейінгі калыптпскан тартіптін ыдырауы сол когамда осы уакыттын ішінде калыптаскан сана-сезімді де, ойлау тасілін де лезде ыдыраткан. Сол себептен аяк астынан шатасып «тусініксіз» калган ел, «капитализм» боламыз деп, амалсыздан «нарык экономикасына» кіріп, капитализмнін теріс айналдырган тонын киген.