КЕДЕЙШІЛІК НЕМЕСЕ КУН КОРУ АМАЛЫ
«Кедейшілік» деген не деген суракка жауап беретін болсак, ол кун коріп, тіршілік етудін амалы дейміз. Бул адам турмысынын томенгі денгейін корсетеді. Бул жалпы айтканда гана. Ал біздін заманга карасты шын манінде бул баска тусінік. «Кун коріс» деген тусінік социализм тусында жат соз болган, асіресе совет когамынын кен молынан дамыган кезенінде. Бул кезде ар адамнын ал-аукаты когамнын дамуынын жалпы денгейімен алынып, аркім енбегіне каратай омір сурген. Ар адамнын баюы ушін когамнын баюы кажет болып, когамдык олшем бірінші кезекте турган. Бірак бул жерде экономикалык кысымдык болган жок. Тек кана когамнын белгілі бір молшері болып, содан ары ешкім аттап шыга алмаган. Болашактын озі бул тустан адамдар ушін, когамнын кен молынан байуынын негізінде, ар адамнын даулеті осіп емін еркіндікке жетуі. Ал буган когамнын гылыми техникалык дамуы гана жол ашкан. Осы себептен ар адамнын игілігі мен жан жакты дамуы социализм ушін максат болып келген. Букіл адамга деген шектеулердін барі осы шенберден ешкімнін шыкпауы ушін жасалынган. Сол себептен социализм тусында техникалык даму да тежелген, ойткені ол жумыссыздыкты тугызатын куш болып корінген. Аркімді жумыспен камту бул жерде негізгі максат болган. Сондыктан бул шенберден де ешкім шыга алмаган.
Ал капитализм алемінде барі керісінше істелініп, техникалык прогресс баскы максат болып турган. Бул жерде ондірістен ыгыстырылган адамдарга «акша жасау» мумкіншілігі толыгымен ашылган. Ал акша жасау ішкі кайшылыктарды дамыткан. Ал бул Батыстын ондіріс кушінін алга басуына кедергі болмаган. Мысалы, ауыл шаруашылыгында батыстын дамыган елдерінде 5-7 пайыз гана адамдар жумыспен камтылган, ал бізде ондай жумысты 50 процентке жуык адам аткарган. Демек елдін кобісі калага кетіп, калалар тез оскен. Техникага негізделген ондіріс кен-молынан дамып, «тутынушылардын» саны осіп, акша жасау аркылы байлыкты болісудін амалы да оскен. Содан оз алдына койылган адамдардын да саны оскен. Казір кейбір дамыган елдерде тутынушылардын саны 70 процентке жетіп, ондірушілердін саны 30 процентке шейін азайган корінеді. Демек батыс жуйесін устап турган акша жасаушылар емес, техникага негізделген ондіріс. Демек бул жерде акша мен ондірістін арасында, ягни адам мен капиталдын арасында кайшылык алі тумаган. Сол себептен акша жасау ондіріске жагдай болып келген.
Ал біздін ангімелейік деп отырган жердін бір кызыгы мынада. Батыста акша жасауга кен молынан ашылган жол техникалык прогресстін мол оніміне негізделген. Ал бізде социализмнін кулдырауынан техникалык прогресс тежеліп, барі керісінше жасалынган: алдымен акша жасауга кен-молынан жол ашылган. Ал акша жасайтындар тез арада ондірістін тас-талканын шыгарган. Бытыраган адамдар техниканы игере алмайды. Батыста ондіріс иелері тутынушылар гана болмаган, олар экономикалык тулгалар болган, ягни олардын енбегі когамдык енбек болып келген. Батыстагы ондіріс копшіліктін тутынуына жумыс ітеген сон, акша жасайтындар тутынушылар ретінде ондірісті козгайтын куш болып келген. Бул жерде тутынуды токтаусыз жургізу ушін, несие де тур-турімен кен-молынан дамыган. Ал бізде барі керісінше кетіп, кері кеткен дуниені батыска баратын жол деп тусінген. Шындыгында біз алемдік капиталды козгаушы куш болып, жан багып, кун коруге гана мажбур болып калганбыз. Сойтіп біз киялмен гана «капитализмге кайта оралган адамдар» болып, шындыгында алемдік капиталдын негізінде турып, социализмнін бізге осылайша капитализмге жол жапканын укпай калганбыз. Содан барып міне осы уакытка шейін бізін елде адамдар неге батыстагыдай бірікпейді, неге ондіріске мойын бурмайды, неге акшаларын ішіп-жеуге гана пайдаланады жане баска жолдармен біз калайша «батыс боламыз» деген сурактарга алі ешкім жетістіріп жауап берген жок. Кайта, ондай сурактарга тубегейлі жауап іздеудін орнына, мемлекетті сынга алган адетке айналган. Ал мемлекеттін ондірісті уйымдастыратын куштен тыстаганын біз алі мойындагымыз келмейді. Алайда біздін мемлекет алі де, социализм тусындагыдай, «жарык болашакты» жасаудан бас тарткан жок.
Біз жогарыда тарихи даму адамга багытталган жане сонын дамуын гана коздейді дедік. Сонда адамдардын капитализмге кайтып оралмауы ушін социализм олардын жолын калай жапканын біз экономикалык козкарастан алып карадык. Маселен, акшанын капиталга айналмай, коптеп адамдардын колына тусуі, бытыраган адамдардын колдарында тутыну гана кунын курауы. Ал акшага ие болган адамдар болса, олар бурынгы ондіріс иелері сиякты, ондірісті ойламай, кадімгі карапайым адам ретінде бірден акша жасау жолына тусіп, тез арада оздерінін кара басынын баюын гана максат тутып, барлыгын осы тургыдан жасаган. Сойтіп акша когамга кызмет корсетпей, жеке адамдарды гана козгалыска келтіріп, солардын белсенділігі, іс арекеті аркылы когамды іштей ірітіп, бірте бірте ыдыратуы. Казір осы ыдыраудын журіп жаткан кезені.
Колдарына коптеп акша тускен жеке адамдар когамды ойламайды, оз кара бастарынын камымен гана омір суреді. Бул жерде акша жасау тек кана адамдардын «даму амалы» болып кана келеді. Бул тек кана «жан багатын» адамдар емес (адамдарды осы жагынан алып карап біз катты кателесеміз), бул унемі киналып, ой устінде журетін адамдар. Адамдарга карасты акшанын ешкім ойлап таппаган жане ешкім озгерте алмайтын зандылыгы осы. Акша адамдарды бір біріне карсы койып, от басын да ыдыратуга тап кылады. Тарихи дамуда акша жеке адамдардын колында болган жок. Жеке адамдардын колдарындагы акша, кашан болса да – тутыну дуниелері гана емес, бірінші кезекте - ойлану жолы, тіпті кімнін болмасын колына жиналган миллион – ішіп-жеуге арналган, ертенгі куннін камы болып келіп, шын манінде ойланып-толгану амалы болып келеді. Сойтіп акша жасау адамдарды болашакка адамды іштей, жандуниесімен дайындайды.
Бурын акша экономикалык тулгалардын гана колында болган. Бул жерде акша экономикалык занмен жумыс істеп, жеке адамдардын куштарлыгынан тыс болган. Сондыктан ол улкен когамдык куш болган. Ал батыстагы акшанын жумыс істеу тасілі бізді катты шатастырган. Батыстагы акшалар, мысалы тутыну ретінде ондірісті козгап турганда, біздегі акшалар «кун кору» амалы турінде алемдік капиталды козгап, озіміздегі ондірісті «акша жасау» ретінде тежеп, булдірген. Демек алемдік капиталдын бізге катысты манызы оте зор. Сондыктан казіргі жагдайды бізге саналы турде пайдаланганымыз дурыс.
Ал бул ыдыраудын каншама уакытка созылатыны бір Жаратканга гана малім. Бірак онын токтамайтынын, бірте бірте ары карай терендейтінін мен жогарыда айткан кітапта булжытпайтын деректер аркылы далелдедім. Муны біз казіргі кезенде дагдарыс деп тусініп отырмыз жане солай болганнан кейін онымен артурлі жолдармен козсіз куресіп келеміз. Міне ондаган жылдар бойы біз онымен тынымсыз куресіп келеміз. Сондагы ойдын туйіні мынаган келіп шектелген: акша жане акшага ие болган адамдар кобейіп, бірте-бірте дуниені батыс елдерінін денгейіне жеткізеді, сойтіп тубінде ар адам бай болады, аділетті омір калыптасады. Осыган байланысты бізде шетел улгілерінін негізінде калыптаскан идеологиянын озі жеке адамдарды «оз ісіне», касіпкерлікке, жекеленген шаруашылыккты дамытуга багытталган. Ал мунын тупкі манін біз жогарыда кордік. Енді бул жерден когамнын болашакка бет бурып, ар адамды кандай жолдармен дамытатынын кайдан білеміз? Ангіме енді осы жайында болады.
Адамдардын зорлыкпен емес, оз еріктерімен, оз беттерінше бірігіп жаткандары даусыз. Бірак бул азірше жан багып, кун кору ушін гана істелініп жаткан іс-арекет. Бул жерде болашакта саналы турде дамитын адамдар бірлестігінін бастамасы гана жатыр. Ал бастамасы болса, онын кандай жолмен болса да жане кандай киындыктар аркылы журсе де, ары каратай дамитыны созсіз. Бул жерде ертенгі куні осіп онетін дандер гана жатыр. Бара-бара осы елдер акшасыз негізде кайта бірігеді. Бірак бул ендігі жерде адамдардын озара гана бірігуі болады. Мемлекет бул жерде адамдарды акшанын кулдыгынан куткарып, олардын оз беттерінше бірігуін колдайтын куш болып келуі керек. Адамдар мемлекетті осыган бейімдеулері керек. Кулдыраудын бірінші кезенінде мемлекет «акшанын кобейуін» баскарды, онда екінші кезен «акшанын азайуы», акша кушінін ыдырауы болады, бул акшага негізделген дуниенін барі оз озінен курдымга кетеді деген соз. Ал бул екінші кезен казір басталып жатыр. Арине, адамдар коп нарсеге уміт артуы мумкін, Алланын мейіріміне де сенуі мумкін, бірак бул «екінші кезен» ешкімді аямай, бірінші кезекте осы уакка шейін коптеп акшага ие болган адамдарды соккыга жыгады. Муны казірдін озінде постсоциалистік кеністігінде болып жаткан жагдайлар, ягни бірінші кезекте миллиардерлер мен миллионерлердін акшаларынын токтаусыз оз озінен жойылуы далелдеп тур. Біздін Казакстаннан коптеген адамдардын жинаган байлыктарын алып шетелдеге кашуы, сол жактарда акшаларын сактап калудын гана амалы. Бул екінші кезеннін басталуы байларды урейлендіруде. Бул жагынан бізде толык маліметтер жасалынбайды.
Муны тусіну ушін біз кун коріс, жан сактау дегеннін не екенін біліуіміз керек. Егер откен кезенде мундай жагдай болмаган болса, ол аяк астынан калай туды, калай калыптасып, біздін омірімізді сипаттайтын туракты кубылыска айналды? Бул жерді біз тек кана социализм аркылы гана тусінеміз. Неге десеніз, социализм дуркіреп турган когамдык ондіріс пен ауыл шаруашылыгынын негізінде когамдык корды жинактап, соны узбей дамытып отырган. Ал когамдык кор когам кажеттілігіне жумсалган. Сонын аркасында когам ар адамга білім берген, аркімнін жан жакты дамуына жол ашкан. Ар адамнын денсаулыгы да, жумыстан сон дем алуы да, демалыс уакыттарында бос уакытын тиімді откізуі де, барі мемлекетке жуктелген міндет болган. Сондыктан мемлекет барін кадагалаган. Бул жерде мемлекеттін барлык кызметін тізіп айтып жатудын кажеті жок, ол адамдардын барінін камын жеген, осы ушін когамдык кордан кыруар каржы жумсаган. Сонын аркасында жеке адамдар немесе белгілі гана таптар гана емес, букіл ел омір сурген, ар нарсеге умтылып, талаптанган. Елдін барі бірдей бай болмаса да, байлыкка аркім талпынган, ертенгі кунінін жаркын болатынына сенген.
Ал бугін сол енбегінін аркасында, когамдык кордын негізінде алансыз омір сурген бурынгы совет укіметінін азаматтары барлык адам ушін когам жасаган игіліктен, берекеден айрылып, ар адамнын баскан кадамы акшага айналып, аркім жан-жактан талапайга тускен. Бул жерде адам когамдык енбектен де айырылган жене адам озін озі коргап жан саугалаудан баска ешнарсені ойлай алмай калган. Неге болса да енді ол оз кушімен гана жетуі керек. Осыдан барып «оз улесін алып», когамнан біржолата болінген адам оз алдына озі койылып, бул дуниеде жалгыз калган. Сонымен онын омірі тіршілік ушін тынымсыз куреске айналган. Осыдан барып ар адамнын оз алдына койылганынан «жан багу» деген жалпыга тан тусінік пайда болган.
Бул оз алдына койылып, когамга карама-карсы турган, оз басын озі ойлайтын, оз камын озі жейтін адам. Ал осы жердегі аркімнін кабілетіне немесе алеуметтік жагдайына карай біреулердін байып жатканы, біреулердін жанын арен багып жургені, мунын барі когамды сипаттайтын тусініктер емес, олар тек кана адамдардын гана жагдайын корсетіп, осы курлым аркылы когамнын кайда бара жатканын анык айтып тур. Бул тек когамнан болініп жалгыз калган адам. Мундагы бір кызык жагдай мынада. Когамга карама-карсы келген адам, кім болса да жане кандай жагдайда болмасын, азып-тозуга гана ушыраган адам. Сойтіп «акша жасаудагы» адамнын дамуы тубінде адамнын азгындауы болып келеді. Бул малга, анга айналып бара жаткан адам. Дуниеде жалгыз калган адамды калай болган кунде де адамшылык сезімі билемейді. «Акша жасау» ар адамды кайткен кунде де омірмен араздастырады, сойтіп онын кимылын, іс-арекетін булдіруші кушке айналдырады. Біз казір Казакстанда кобінесе майда кылмыстарды гана коріп журміз. Бул «кун кору» тусындагы кылмыстар гана. Ал акша коп жердегі ірі, уйымдаскан кылмыстар бізге кобінесе беймалім болып калады. Ондайларды жариялауга тиым салынган. Муны енді мысал аркылы корейік.
Бай когамда адамдардын барлыгы аукатты болу керек, тіпті болмай бара жатканнын озінде копшіліктін турмысы жаксы болуы керек. Социализм осыган умтылып, бірте-бірте жокшылыкты да, сауатсыздыкты да жоюды максат еткен. Егер копшіліктін ішінде кун коретін адамдар бірен-саран гана болса, онда ол жайында ангіме болмас еді. Ангіме, жогарыда айткан жагдайга байланысты, кун корудін саны кобейіп, когамды суреттейтін жалпы тусінікке айланганында. Америкада да мысалы кедейлер коп, бірак басым копшілік ол жерде жаксы турады, когамда тапшылык деген жок. Казір ол жерде дагдарыс бурыннан калыптаскан омірдін турін бузып жатыр. Ал бул тубі жокшылыкка акелмей коймайды. Кун коруді ол жакта да жалпы тусінікке айналдырады. Сонда бул не, кол-косір омірден кайта кедейшілікке келу ме? Бул ыдырау процессі. Ескі когам жуйесінін бузылуы. Бул жерде жан сактау жана жуйеге кошкенше жалпыга тан тусінік болып турып, бурын каннен каперсіз журген адамдарды ойландыратын гана жагдай болып турады. Бул жерде адамдарга тоніп турган тек кана ыдырау процессі жане соган байланысты адамдардын бытырауы. Бул жерде бірак жол бар: жагдайды анык тусіну. Соган каратай омірді саналы турде адам когамына буру. Бул омірдін, біздін санамыздан тыс журіп жаткан, объективті барысы.
Міне жан сактау деген жагдайдын калыптаскан жолы осы. Бул когамнан болініп, оз алдына койылган адамнын омір суру тасілі. Бул козсіз, сокыр дамудын амалы. Бул ескі когамды ірітіп, болашакка дайындалу кезені. Когамдык корды адамдар барша енбегімен жасаган, ягни баршанын кушін когамнын улкен, кисапсыз кушіне жумылдырып кана кураган. Бул тарихта будан булай ешкашан кайталанбайтын кезен. Ал казіргі бастары бірікпей бытырап журген, дараланган адамдардын куштері улттык корды жеткілікті денгейде курай алмайды. Олар оздерінін жандарын арен багып жургендер. Бул жерде мемлекеттін озі халыкты былай койып, озінін жанын багумен ауре болып кеткен. Мемлекеттін колемі улкейіп, онда кызмет ететін адамдардын саны бурын-сонды мундай кобейген емес. Ол жерде акша миллиондаган адамдарды жатып ішерлерге айландырган. Бул бізге капитализмге кайта оралуга турмак, букіл омірге, онын осы жолмен, ягни акшанын негізінде, ары каратай дамуына барлык жолды жапкан. Букіл когамнын тіршілігі акша санаумен отіп жатыр. Муны далелдейтін букіл АКШ-тын сауда орны мен банклерге айналуы, ол жердегі енбек: акша жасау, акша санау, акшаны сактау жане солар аркылы дуниені болісу т. с. с. Сонымен проблемага дуниені ондіру емес, дуниені болісу айналган. Адам акшанын ойыншыгына айналган.
Мундай пайымга омірге устіртін карап, бугінгі кунмен гана омір суретіндер жане оз кара басы ушін гана кун коретіндер еш сенбейді. Сондыктан менін бул жазгандарым тек омірге теренірек унілетіндер ушін гана арналган. Ал енді осы тустан ертенгі кунді кай жагынан кореміз, осыны ойластырып корейік.
Біз осындай бузылган жагдайда отырып, кобінесе Батыска караймыз, солардын улгісіне кызыгамыз, байлыгына кызыгамыз. Ал мысалы Америкада «баю» деген создін жалпыга тан кажеттілік екені олардын экономикасынын жумыс істеп турганына жане когамдык енбекті уйымдастыру тасілдеріне байланысты. Демек ол жерде акшанын аткаратын тарихи кызметі алі озінін кушін жойган жок. Сонын аркасында ол жерде капитал да аман-сау жумыс істеп, ондірісті де, когамды да кимылга келтіріп турады жане сонымен катар адамдардын да табыстары жаман емес. Сонымен олар тіршіліктерін алі токтаткан жок. Ал казіргі кездегі дагдарыс ол жактагы экономиканын да акшанын кушімен ыдырап жатканын корсетеді. Ал егер экономикалык, ондірістік карым-катынастарды акша ыдырататын болса, онда сол акшанын кушімен осы ондірісті калай жондемек? Акшанын коптігі, кайта, ыдырауды удетпейме? Ол жакта омір соне бастаган. Біздін омір болса ашыктан ашык сонуге айналган. Батыс болсын, Шыгыс болсын, тарихи кызметі таусылган акшаны енді ешкім ешкашан тірілте алмайды. Акша енді тек кана озінін сонгы кызметіне гана байланысты жане онын сол кызметін біздін дурыс пайдалануымызга байланысты гана жойылады. Ал казір тікелей акшанын осы сонгы кызметіне байланысты адамдарды будан булай оларга омір суруге керекті дуниемен калай камтамасыз ету керек жане осы аркылы калай ондірісті жандандырып, кимылга келтіру керек – енді міне когам осыны жане сонын тарих дайындаган жолдарын ойластыру аркылы гана казіргі дагдарыстан шыгып, алга каратай жана жолмен жылжи алады. Акшанын оз озінен жойылуын ешкім токтата алмайды. Бір кезде акша алтын-кумістен, асыл буйымдардан шыккан. Асыл дуние кор болып жиналган. Ал біз енді соган кайтып ораламыз ба? Бірак бул акшанын жойылу жолы гана. Ол асыл дуне енді алып-сатарлык дуние гана. Біз бара-бара тікелей айырбаска да келуіміз мумкін. Сонда осындай жолмен акшаны кайтадан тірілте ме?
Америка, жалпы батыс елдері шыгыс елдерін, алсіз халыктарды канап байыган саяси-алеуметтік жуйе. Бул жуздеген жылдар бойы осындай канаудын негізінде калыптаскан курлым. Бул дегеніміз, Батыстын байлыгы баска халыктарды канаудын негізінде жасалынган. Олардын маселелері, осы озінен озі келетін байлыкты оз ара болісіп, ішіп-жеу. Осыны болісе алмай кырлысу. Біздін олардан айырмашылыгымыз кандай? Біздегі байлык адамдарды канау аркылы істелінген. Аздаган адамдардын байлыгы бул жерде коп адамнын жан бакканына негізделген. Батыс бузылу ушін, казіргі канау тасілі бузылу керек, ягни акша алемдік капиталга жумыс істеуден бас тартуы керек. Ол ушін олардын «рыночная экономикасы» куйреуі керек. Ал шынында да осылай болып ол бузылса, алемдік ондіріс тежеледі. Демек омірдін барі ушыгады. Бірак букіл алемдік капиталдын кун коретін коры алі жеткілікті. Олар біз сиякты адамды жабайы турде канауга алі кошкен жок. Батыс озінен томен халыктарды канаса, оларга тауелді халыктар алі техниканы канауда. Ол жерде оз бетінше кангып кеткендер коп, мысалы техника адамдарды жумыстан ыгыстырады. Демек оларга біздегі жагдайга тусу алі ертерек. Ол ушін букіл Батыс жуйесі бузылуы керек. Ал адамды канаган когамнын копке бармайтынын мен жогарыда анык корсеттім. Біз дал осындай кауіпті жагдай устінде отырмыз. Бізде бір миллиордердін озі каншама адамдарды ашыктан ашык кулга айналдырып, зар каксатып жатканын, біздегі баспа орындары тынымсыз айтады. Ал бул адамнын акшанын кулына айналу процессі. Бул процессті казіргі акша билеп турган жагдайда ешкандай куш токтата алмайды.
Ал алда-жалда олар да біздегідей жагдайга тусетін болса, онда олардын да астан-кестен болатыны анык. Олар казір осындай жагдайдан коркады. Сондыктан жан сактау деген американдыктар ушін алі шындыкка айналган жок, тек кана кес-кестеп алдан тоніп турган кауіп. Жане онын устіне сол алдан келе жаткан кауіп олар ушін кутпеген, аяк астынан болатын жагдай емес. Олардын баріне алдын ала шара колданатын мумкіншіліктері бар. Олар казірден сондай камга кошіп, дурлігу барысында болашакка алдын ала дайындалып жатыр. Егер оларга тоніп келе жаткан дагдарыс болса, онда Батыстын болашагы жок. Бізбен салыстырганда олар муны да жаксы біледі. Ал біздін болашагымыз батыстын даму жолы болса, онда біздін де болашагымыздын болганы алдамшы нарсе гана. Сондыктан бул жактан, ягни тек кана «баю» жагынан, бізге кутетін де ешнарсе жок. Біздін болашагымыз адамда гана. Бытырап шашылган адамдарды біріктіріп, солардан кайтадан когамнын ондіріс кушін курап, соны ар адамнын игілігіне буру, - міне бул бізге керекті жалгыз гана жол.
Жеке адамдардын баюы когамды корсетпейді, олар ушін керек болса дагдарыс турмак, дал казір топан су журіп кетседе барі бір. Оган далел болатын жагдай, біз осы аралыктын ішінде отірік пен шындыкты бір бірінен айырудан калганбыз. Сонымен шегі корінбейтін ушы киыры жок кулдыраудын салдарынан адамдар арасындагы араздык пен ел мен мемлекет арасындагы наразылык удеп, біздін тусініктеріміздін барлыгын теріс айналдырган. Сондыктан біз отірік айтып кана жан сактап, кез келген кутпеген жагдайлардан отірік айтып кана кутылатын болгамыз. Сондагы біздін кері кетіп бара жаткан омірді орлеу деп, бурысты дурыс деп, караны ак дегеніміз, біздін ен болмаса санамызбен, киялымызбен болса да алга басайык деген ниетіміз. Бул соган сеніндер, бул тубінде солай болады деген пигыл гана. Біздін казакта «жаксы соз жарым ырыс» деген соз бар. Жаксы создін озі бір ганибет. Ол адамнын кокірегіндегі сенімнін алі жогалмаганын корсетеді. Демек біздін когамда ар адамнын кокірегінде осындай сенім уялаган. Бул омірдін козсіз журуінін гана салдары. Ал Казакстаннын бірінші кезекте жаксылыкка барып, адам когамына кіретініне біз куманданбауымыз керек. Егер осындай сенім біздін кокірегімізде уялаган болса, онда ол біздін мандайымызга жазылган шындык шыгар. Онын бугін отірік болып корінетіні жане отірік болса да кокірекке сенім уялататыны, онын ертен біз білмеген жолменен шындыкка айналатыны. Біздін омірдін диалектикалык дамуынын жолынын озі сондай, бугін бізге кара болып корінетін ертен акка айналады, ал отірік болатын шындык болады. Ар нарсе озінін карама-карсылыгына умтылады. Гегель осылай деп далелдеген. Сондыктан бізді бугін тозак деп коркытатын нарселер ертен бізді куантатын болады. Біз бугін батыска барамыз деп алыс жолга сапар шегіп келе жатырмыз, ал ертен шыгыстан шыкканымызды коріп ан-тан боламыз. Біз коммунизмге бара жатырмыз деп киын жолга тусіп, капитализмге кайта оралганымызды умытпауымыз керек. Сондыктан осы жолмен ертен біздін кайдан шыгатынымыз бізге улкен жумбак. Тарих коздеген адамнын даму жолы тура журетін дангыл жол емес. Біз алемдік капиталдын негізінде болган акшанын кобейуі аркылы гана «коркейдік» дедік. Ал енді акшанын азайу процессі басталганда не дейміз? Бізге бул да кутпеген жагдай кейпінде келеді. Коптеген адамдар байыдык ден кокіректерін котеріп, оздерін коршаган адамдарды, елін танымай кетті. Демек байлык адамга жакпайды. Сондыктан бул откінші гана, адамнын санасын тонкеретін жане оны тубінде баскаша ойлауга уйрететін уакытша гана кезен. Міне осыган сенуге болады.
Менімше, мундай озгерістер ар елдін де санасында болып жатыр. Бул жагына келгенде, асіресе батыстыктардын киялы оте кушті болса керек. Олар дагдарыс удей бастаган кейінгі кезенде тіпті оздерінен оздері коркатынды шагарган. Сондыктан оларга казір жау іштен де, сырттан да, шыгыстан да, батыстан да тоніп турады. Мундай сана адамдарда тек кана карілік женіп, акырын сезгенде гана туатын болса керек. Гылым тургысынан мундай сананы мистикалык сана дейді. Сонымен акырзаман дегеннін озі ескі, тозыгы жеткен омірдін бітуге айналуын корсетеді.
Бул корытып айтканда омірдін емес, капитализмнін гана акыры. Жане сонымен катар акшанын акыры. Акшанын оз озінен жойылуы оган негізделген омірдін де жойылуы болады. Сонымен біз осы жолмен жана заманга расында да акырзаманнан отіп кана барамыз. Заманакырдын мані осында жатса керек. Ал жана зманнын ман жайын білмеген сон, буган адамдар казір акыл ойымен емес, киялымен гана карсы турып, адамзат кыл копірден отеді деп омірдін акырын болжайды. Ал кыл копірдін ар жагында жумак бар дегеніміз ешкандай да мистика емес, ол адамдар бугін болмаса ертен баратын адам когамы. Бул жерде ол бізге діни санамен гана корінеді. Сойтіп елдер оздері бу дуниедегі омірді оз колдарымен тозакка айналдырып, о дуниедегі жумакты киялдайды. Бул тек адамнын санасынын алі толыгымен жетілмегенін гана корсетеді жане сол сананын даму устінде екенін. Казіргі туатын жана сана тек кана туып турган жана дауірге гана сайкес келуі керек. Ал ол бізге бугін жана омірдін есігін ашады, ягни адам омірін адам тургысынан корсетіп, адамнын озін коршаган дуниеден озін озі боліп алып карайтынын білдіреді. Бул жерде адамдар алгаш рет оздерін затпен, дуниемен тенемейтін болады. Сойтіп барып кана ар адамга адамнын нагыз байлыгы ашылады. Сондагы батыстагыларды ар адамды байытамыз деген киялдын бізде шындыкка айналатыны, мундай байлыкты біз адамнын жан-дуниесінен, рухынан гана табатынымыз. Когамнын байлыгынын ар адамнын байлыгына айналуы омірді, алемдегі тіршілікті баска негізде реттейді. Сонда біздін казір діннен гана коретін парасаттылыкты адамдардын карым-катынастарынан коретін боламыз.
Сонда когам ондірісін токтатып койып, омірдін барін кайтадан акша жасаганнан бастаганнын мані міне осы адамнын оз алдына оз кушімен дамып калыптасуында болса керек.
Біз ушін біздін омір дал казір шынында да акшанын кушімен жабылган оте кызыкты жагдай. Адамдардын жан дуниесінін олардын санасынан тыс осуі – бул бурын-сонды болган жагдай емес. Осы уакытка дейінгі калыптпскан тартіптін ыдырауы сол когамда осы уакыттын ішінде калыптаскан сана-сезімді де, ойлау тасілін де лезде ыдыраткан. Сол себептен аяк астынан шатасып «тусініксіз» калган совет укіметінін елдері, «капитализм» боламыз деп амалсыздан «нарык экономикасына» кіріп, біз жогарыда айткандай, капитализмнін айналдырган тонын гана киген. Бірак одан олар «капиталист» болып кеткен жок, мойын усынып алемдік капитлдын негізінде гана отыр. Енді міне кокіректі кернеген ансаган арманмен гана омір суріп, казіргі курлыммен осылай іштей араздаскандарын да алікунге шейін укпай жур.
Арман деген не? Тек кана бос киял ма? Біз армандамасак ертенгі кунге умтылмай, букіл тіршілігіміздін барін бугінгі кунмен шектеп, жандуниемізбен тек откенде гана журген болар едік. Ішсек, жесек, тойсак деген тілекпен гана шектелген болар едік. Бірак біздін арманымыз гана бізді алга суйреп, ертенгі куннін жаркын болатынын сездіреді. Орыс тілінде «интуиция» деген соз бар. Ол ертенгі болатын окиганы сезу дегенді білдіреді. Ол аркімге бугін ертен болатын курделі озгерісті сездіреді. Бірак ол сезім болганнан кейін гана бізге кобінесе діни тусініктермен келіп, Жаратканнын кудыреті болып турады. Кандай болмасын жаналыкты біз алдымен сезіп армандаймыз. Сонан кейін барып кана ол ашылып шындыкка айналады. Ал егер біз откенге осы болашак козімен карамасак, онда ол бізді тунгиыкка тартады. Біздін казіргі жагдайды, сырт жагынан алып караганда, баскаша сипаттауга болмайды. Адамзат казіргі тунгиыкка дал казіргідей бурын-сонды кірген жок. Казіргі омірдін турімен араздасып, оны озгертуді армандаганнын озі, біздін болашакка деген козсіз талпынысымыз. Ал осы омірді тек кана жондеп, жамап-жаскап сактап туру немесе оны осы куйінде жаксарту – бул жерде болашакка деген талпыныс жок. Егер осы сезім копшіліктін кокейінде калыптасса, мейлі діни тусініктермен, онда омір бугін бе ертен бе озгереді. Ак жолга тускен жеке адамдар да омірін оз кушімен тубегейлі озгертіп, жана жолга туседі. Мундай адамдар калгандарга улгі болады.
Омірдін тубегейлі озгеруі ушін оган бірінші кезекте экономикалык жане мадени жагдайлар керек, ягни бул ушін когам барлык жагынан жетілуі керек жане соган сайкес адамнын жандуниесінде де біз айткан ішкі кажеттіліктер туып, мундай озгерістін болатынын аркімге сездіруі керек. Бул тургыдан болашак – киял гана емес, біздін шын дамуымыздагы кажеттілік. Ол азірше тек кана біздін жандуниемізде, сана-сезімімізде, сырткы дуиемен керісіп гана тіршілік ететін ішкі омір. Тарихи дамудагы Кампанелла мен Т. Мордын киялы – кезінде орындалмайтын арман болган. Осыны шындыкка айналдыру ушін адамзаттын тарихи дамуына жуздеген жылдар керек болды. Мен басынан айткан «жана когам», «жана сана» акшанын негізінде теріс айналып дамып, кері кеткен багытты корсетіп турган тіршілік. Бул осы негізде жабайылануга айналган тіршілік.
Бул айткандардын барі мынаны білдіреді: адамзаттын дамуы адамнын даму кеністігін толыгымен жасап, осы уакытка шейінгі когамнын даму багытымен адамнын дамуын бір біріне карама карсы кояды, сойтіп екеуінін арасында акшанын негізінде шешілмейтін кайшылык тугызды. Сойтіп осы аркылы омірді біздін санамыздан тыс тежейді. Біз будан уш жуз жылга жуык омір сурген капитализмнін жане оган тан сананын ыдырауын коріп турмыз. Ойткені капитализм байлыкка гана умтылган жане барлык кезенде болашакты да негізінде тек осы жагынан гана карастырган курлым. Ал адам жайында, онын оз алдына дамуы туралы онын тусінігі болмаган. Капитализмнін жане онын санасынын ыдырауы біздін санамызды теріс айналдырмай коймайды. Біздін омір суру тасіліміздін озі казір біз бейне бір орта гасырлар денгейіне кайтып оралгандаймыз. Біздін тусініктеріміз дал бір елес таріздес мистикага айналган.
Бул менін айтып отырганым жай соз емес, акикат, шындык. Когамдагы аркімнін устінен тоніп турган сансыз куштер адамдарды унемі устінен де, ішінен де басып, кысымдык кеністігінде устап турады. Озініз ойланып караныз, казіргі унемі кубылып турган жагдайда адамда туракты сана болама. Мысалы, мыктап акшанын кулдыгына кірген немесе акшага куныккан адамда кандай сана-сезім болады? Бул жерде адамнын ешкандай еркіндігі немесе тандауы жок, онын бар тіршілігі толыгымен осы жагдаймен камтылган. Бул жердегі адамдардын омірі бейне бір тупсіз тунгиыкка айналып, біреулерді естерінен тандырып жатса, екінші біреулерді оз озіне кол жумсаганга алып келеді, ал ушінші біреулерді кылмыска итеріп, тортіншілерді кудайга жалбарындырады. Ойткені адамдар бурын-сонды ешкімге керексіз болып, жалгыз калган жок. Казіргі кезенде адамдардын ойламаган жерден от басынан ажырап, айелсіз, бала-шагасыз, куйеусіз тентіреп кеткені, жумыссыз, уйсіз калып кангыганы тагы сол сияктылар - осылардын барі туракты жагдай болып калыптасып, адамнын омірін тураксыз кылган. Бугінгі осы жагдайда жапондыктар да, агылшындар да, американдыктар да катты ойлауга кірген. Бурыннан калыптасып, ата-бабадан келе жаткан омірдін турінін мына жагдайда кутпеген жерден куйреуі – бул сол омірдін кулдырауы гана жане біздін жана омірдін карсанында турганымыздын айкын белгісі. Жана омір бізге ансаган омір болып келсе, шындыкка біз ойлагандай айналмайды. Ол омірді жана негізде саналы турде кайта курудын натижесінде гана туады. Жеке адамдар да, букіл когам да сондыктан тек кана оз оздерін танып біліп кана жана жолга тусе алады. Бул жерде білім мен сана гана керек.