АРМАН ЖАНЕ АКИКАТ
Бірак біздін омір казір бекерден-бекер несиеге кошіп жаткан жок. Бул адамдар арасындагы емес, оз бетінше бурыннан дамып жаткан когамдык карым-катынас. Бул карым-катынасты ешкім саналы турде баскарып жаткан жок, ол оз бетінше калыптасып жаткан агым. Егер омірдін барлык жагын камтып, несие турактылыкка айналса (казір алемде барлыгы да осыган санасыз турде кошіп жатыр), онда ол біздін оміріміз калай болган кунде де тубінде акшасыз омірге айналды. Сонда копшіліктін омірі осындай негізге ауысатын болса, онда маселе болашактын тургысынан шешілуі керек. Айтпесе ол ашыктан-ашык адамдарды кунсыздандырып, оларды жою кушіне айналады. Ал біріккен адамдарда «несие» когамдык куш ретінде ондіріске жумыс істейді, адамды озі ушін деген енбекке ынталандырады. Оз акшаларымен біріккен адамдардын максаты бір болады. Сойтіп бірінші жерден, ягни акшаны, мысалы несиеге алган, оз кара басына гана жумсаган жагдайда, біз адамдардын акшанын кулына айналу процессін корсек, екінші жерден олардын бірігу аркылы кулдыктан босануын кореміз. Бул жерде экономикалык зандылыктын орнына адамдардын ынтымагы жумыс істейді. Сонымен катар бул жерде адамдарды талкек ететін акша болмайды, кайта акшанын кушімен адамдар когамына баратын дамуды саналы турде баскара алады. Сойтіп барып кана акшанын кушін адамдарга каратай бурып, онын бар мумкіншілігін болашакка каратай жумылдыруга болады. Осыны тек кана акшаны несиеге айналдырып барып кана жургізуге болады. Сондыктан казіргі кезенде акша оз бетінше, біздін санамыздан тыс, несиеге айналуда. Бул сокыр козгалысты ешкім токтата алмайды.
Мен муны мысал аркылы айтайын. Казір менде бір миллион АКШ-тын акшасы бар дейік. Мен оны ондіріс орнына салып, белгілі бір молшерде жумысшыларды жалдадым. Копке бармай мен бул миллионнан айырылам, ал менін жумысшыларым болса, олар да жарымайды. Маган бул миллионды кобейту ушін мен жумысшыларымды кысып, алдау-арбау аркылы журуім керек. Мемлекетті алдауым керек тагы сол сияктыларга баруым керек. Бул казіргі омірдін турі. Акшаны булай пайдаланудан маган да жане баскаларга да келетін пайда жок. Менін карсыластарым, жауларым, душпандарым коп болады, тіпті менін жумысшыларым да мені тонайды. Ал енді екінші бір амалды алып карайык. Осы акшаны мен жумысшыларга несие ретінде боліп берсем, олар менін жумысшыларым емес, компаньондарым, ягни серіктестерім болады. Бул несие аркімнін коскан улесі болганнан кейін, барлыгы да бірдей ойлап, бір максатка гана умтылатын болады. Бул жерде социализмнін принципі оз бетінше біріккен адамдардын арасында жумыс істейді. Ал енді жанагы несиеге берілген миллионды алып карайтын болсак, ол белгілі бір уакытта маган кайтып оралып, кайтадан когам куші ретінде айналымга тусіп, ондірісті козгаушы кушке айналып отырып, жогалып кетпей унемі осіп отырады. Маркс муны «прибавочная стоимость» деген. Бул ішіп-жегеннен артылган онім омірді жан-жакты кенейтуге жане дамытуга жумсалады. Казіргі технологиянын негізінде бул тусім (косымша кун) ретінде шексіз дами алады. Мундай онімді капитализм техникалык прогресстін негізінде молайтып, сонын аркасында гана алемдегі адамдардын 70 пайыздан астамын жатып ішетін тутынушыларга айналдырган.
Басында несиенін калыптасуынын озі адамдар арасындагы карым-катынас болып келсе, ягни несиені жекелеген адамдар гана алып, осы жолмен аркімнін ал-аукаты жаксартылады деп тусінсе, бул Батыстын багдарынан алган окиганын басы гана жане осы турде бул тарихи кажеттілік болган. Осы кажеттілік аркылы акша адамдардын колына тусіп капитализмді ыдыраткан жане даралану аркылы осы жолмен оз алдына койылган адамдарды жетілдіріп рухани дамыткан. Ал онын аягынын шешілмес кайшылыкка алып келіп тірегені казір куллі адамзатка белгілі. Ал енді бул жагдай «акырзаманга» келмес ушін, оны бул жерде кайтадан когамдык катынаска айналдыру керек те, адамдарды акшанын билігінен босату керек. Бул оз бетінше істелінетін жагдай емес, тек саналы баскарылатын процесс. Сонда барып кана несие аркылы акшанын билігін ауыздыктауга болады. Бул жерде акикат - жеке адамдардын козкарасында емес, когам тургысында. Бул когам осы тургыдан акшанын кушін адамдарга каратай саналы турде бурады.
Осы жерде гана акшанын билігін когам ауыздыктай алады. Ал бытырап журген адамдардын колындагы акша ішіп-жеп булдіретін акшалар гана. Бул кыска мерзімді гана камтып, ескі когамнын ыдырауы аякталган кезде гана, жагдайды дурыс тусініп колданылатын амал. Біріккен адамдардын колындагы акша когамдык кушке айналып, ондірісті жане баска салаларды жанартып алга бастырып, адамдарды «акша жасаудан» куткарады. Демек осы жерде гана кайтадан акша жасаудын орнын енбек басады. Демек, бул жерде маселе акшада емес, «акша жасауда» жане «акша жасаудын» біздін омірімізде негіз болуында. Мен акша жасауым ушін маган кыруар адам енбек етіп, арен кунін кореді. Сонда жагарыдагы айткан былай деп кортындалады: осы негізді уйымдаскан кауымдык, когамдык енбекке ауыстыру.
Міне тек кана осы жагдайда гана акшанын булдіргіш кушін ауыздыктап, оны кайтадан когамнын козгаушы кушіне айналдыруга болады. Бул жерде несиені де саналы турде пайдалану кажеттілік. Ал бул жагынан біздін омірді алі ешкім зарттеген жок, сондыктан бул жерде адам тургысынан адам дамуынын жолын ашып корсететіндер жок. Барінін ойлайтыны: экономика, саясат, акша, нарык, болмай бара жатса «психология», «политология» т. с. с, ал олардын ар жагындагы адамда ешкімнін шатагы жок. Экономика «гулденсе» болды. Ал экономиканын гулденуі, біз ашып корсеткен тарихи кажеттілік аркылы, акша иелерінін «гулденуін гана білдіреді.
Адамны; дамыуы ушін де, когамнын да коркейуіне ;азіргі кезе;де керегі акша емес, бос уакыт керек, я;ни адамнын даму кеністігі. Егер біздін адам когамына санасыз отіп жатканымыз ж;не бул когамнын ары каратай жылжуы адам дамуына байланысты екені рас болса, ода бос уакытты ойлау – ен баскы маселе. Бул маселені шешу социализмнін тусіне же кіріп шыкпаган. Онын бар арманы – елдін енбегімен молшылыкка жету болган. Сондыктан ол, дуниені арзандатып, жалакыны котруді гана коздеген. Казіргі тапшылыктын негізінде кобінесе «жалакыны» гана айтады, ;мірді; о;ын да, солын да а;шамен ;ана есептейді, ал бос уакыттын проблемасы мулде естен шыккан. Тіпті мундай проблеманын бар екенін де ешкім біліп жаткан жок. Бул акша жасау немесе «жан багу» толыгымен камтыган адамнын суры. Ал акшасыз жургендер, ;йлерінде отыр;андар, мысалы жумыссыздар, пенсионерлер, еріккендер, бос болсада тек жан бакканды гана ойлайды. Я;ни а;шаны ;ана ойлайды. Б;л б;кіл когамда;ы ба;ыт. Акшасы жеткіліктілер – акшасын кобейткенді гана ойлайды. Сойтіп акша ;ркімді озіне мыктап байлап, адамды оз басын тек ішіп-жеумен гана ойлаганга оны; еркінен тыс алып келген. Бас;аша айт;анда, а;ша б;кіл халы;ты ;зіні; со;ына салып, ;ркімді соны ойла;ан;а алып келіп тіреп ;ой;ан. Акшадан ажырап, бастарын біріктірген адамдарда ортак ойлар туады. Оларда кауымдык сана калыптасады, когамдык сана дамиды. Олар бірігіп ;ана ;мірді шын м;нінде адам к;з;арасынан к;ркейтуді ойлай алатын болады. Сонда олар ;шін е; ;ажеті бос уа;ыт болады (свободное время как пространство развития человека). Адамнын гулденуі ушін олар технологияны да алга бастырады. Осы ушін олар аянбай жандарын салады. Муны К. Маркс анык корсеткен.
Біз айтып отырган жолды социализмнін жолы деп айтылады. Социализмде акша когамдык куш болганымен, ол акша мемлекеттін акшасы болган. Бул жердегі акшалар, ягни біз айтып отырган жердегі - несиеге алган аркімдікі. Мемлекет болса акшага ие болып, оны боліп отыратын куш болады. Ал социализм тусында ол баріне де ие болган, сонымен катар адамнын озіне де. Бул жерде, керісінше, ар адам оз озіне ие болады. Акшага байланган адам олай жасай алмайды, бул жерде онын оз алдына еркі жок. Оны баскаратын тек кана акша.
Ал ар адам несимен де баи алады дегенді казір омірдін озі алдамшы екенін анык корсетіп тур. Біз жай агыммен келе жаткан адамдармыз. Маселе адамнын байыганында емес, когамнын жан-жакты дамып, баршага уйымдастырган турде жагдай жасау. Курдымга бара жаткан, ар адамды байытам деген когам, озінін неге булінуге ушырыганын алі кунге шейін білмей бекер дал болып, ауре-сарсанга тусіп жаткан жок па? Несие казіргі тургыдан – байлыкты болісудін жана турі гана. Оны коптеп алып жаткан байлар гана, ал толейтін кедейлер. Мунын тур-турлі жолдары бар. Екінші жагынан, ол ондірісті токтатпаудын амалы гана. Егер ондіріліп жаткан дуниелер тутынылмайтын болса, онда ондіріс мулдем токтап калады, оны токтататын акша болады, ал бытырап журген халыктар онда ашыгады, ал акша иелері оз оздерінен жойылады. Казіргі ондірістін буйымдарынын барі бірте-бірте осыган оздері-ак кошуде. Бурынгы, капитализмдегі дагдарыс кезендерінде тонна-тонна суттерді озенге тогіп, кыруар дуние жойылуга ушырайтын. Бул капитализмге адамнын жаттыгы. Ал казіргі когам адам когамы, ол калай болганда да адамдарга бурылуга тиіс. Мунын барін тек кана саналы турде гана жасау керек. Казір мумкін шіріп жаткан дуниелер коп шыгар, бірак адамдар оларды енді жоймайды, неше турлі жолдармен оларды тутынуга бурады, тутынуга береді. Осы ушін неседен несиені береді. Мунын кызыгын да, салдарын да алі ешкім ашып пайымдаган жок. Бул тіпті ешкімнін миына кіріп те шыкпайды. Бул осылай жалгасып дами береді. Акшанын орнына адамдарды дуниемен камтамасыз ету – казір біз келе жаткан амал. Муны социализм жасай алмаган, ойткені адамдар буган алі дайын болмаган. Ал казіргі жагдай баскаша калыптаскан. Акша казіргі кезенде шынында да адамдарга жол жауып, оларды омір сургізбеуге айналган. Біреулердін колында миллиондап жиналган акша, екінші біреулердін акшасыздыгы гана болып коймай, сонымен катар, енбекті де ыдырататын кушке айналган. Ал бурынгы таптар кезеніндегі біреулердін бай болып, біреулердін кедей болганы когам енбегін токтатпаган. Кайта канауды улгайтудын негізінде ондірісті осірген. Бул капитализмнін шындыгы. Демек, жеке адамдарга дал казір акшанын тукке де кажеті жок. Кімге болса да омір суретін жагдай керек, ягни енбек ету керек. Ал оны тек кана бастарын біріктірген адамдар гана жасай алады. Біздін заманда омірдін кысымдыгына тотеп бере алмай, мойып жаткан, бытырап журген жеке адамдар гана. Бізде коп адамдардын оз бетімен істейтін жумыстарын «самозанятые» деп майда тілмен жаксылап адіптеп кояды. Егер бір Казакстаннын озінде мундай оз озімен журген адамдардын саны уш миллионнан асып кетсе, онда бул куйде олар негып жур, буда кандай магна бар?
Алайда, адамдар когамнан болініп, аркім бекер оз алдына койылган жок. Совет одагы кезінде адамнын когамга жумыс істегісі келмеген. Аркімнін устінен кадагалап турган акімдік-буйрык жуйесі аркімге тан озіндік талабын, белсенділігін, еркін ескермеген. Бірте-бірте жумыстан кашатындар кобейген. Адам озі ушін гана жумыс істегісі келген, когамнан болектенгісі келген. Мундай талап-талпыныстар бірте-бірте кобейген. Осыдан барып когам ондірісі, когамга енбек ету жуйесі ыдырап, ар адам когамнан болектенеді. Жумыс жекешеленгеннен кейін бурынгы жумыс істеу тартібі бузылган, «кожалар» ойына келгенін істейтін болган, алдап-арбап жумыс істетіп, елдін жалакысын толемеу адетке айналган, кай жакта болса да зорлык зомбылыктан зардап шеккен халыктар пайда болган. Мундай жагдайда аркім баска біреуге жумыс істегеннен кашып, ешкімге тауелді болмай оз кунін озі коргісі келеді. Осы ушін несиеден несие алады, карыздан карыз алады да, тубі озімен озі кайшылыкка туседі. Когаммен де карама-кайшылыкка келеді. Бул акша козкарасынан адамдардын оз бетімен шешетін маселелері болып турады.
Бул тарапта адамдар тек кана мемлекетке карайды, жаксылыкты мемлекеттен кутеді. Бул жерде біздін ел басы Н. А. Назарбаев мемлекеттін кушін адамга каратай бурганын бугін аркім біледі. Мундай жаксы бастаманын бізден гана корініп турганы баріне де малім. Коптеген елдерден жумыс іздеп жан багу ушін Казакстанга кангып келетіндер осынын делелі. Бул жерде когамдагы дамып жаткан барлык кайшылыктардын шешілуінде мемлекеттін кызметі оте зор.
Ал енді токетерін айтсак, бул бытырап, жайылып кеткен халык. Біз алайда орта гасырга кайтып оралгамыз жок, капитализмнен де алдекашан кеткенбіз. Кай кезенде болса да адамдардын басын кайтадан біріктіріп, жана когам жасау ушін, тарих оларды алдымен бытыратып, бурынгы байланыстарынан ажыраткан. Алгашкы кауымдык курылыс тараганда елдер кул илену заманына келген, ал кул илену заманы талкандалып, адамдар кайта бытыраганда, басыбайлы шаруалар заманы туган. Капитализм болса феодал кезенінде оз кунін озі коріп бытырап журген адамдардын бастарын біріктіріп, олардан жумысшы таптарды курган. Сойтіп солардын кушімен когамнын улкен куші мен байлыгын жасады. Алгаш рет когамдык ондірісті курады. Сол жумысшыларды аяусыз канаудын аркасында адам баласы енді міне молшылык заманына келді. Енді біз осы молшылыкты озара калай болісерін білмей дал болып отырган елдерді коріп отырмыз. Ал егер осыдан былай карай омір дал бугінгідей катып-сеніп калмайтын болса, онда тарихи даму казіргі бытырап журген халыктардын басын кайтадан біріктіріп, жана денгейде жогарыда айткан когам байлыгын ар адамнын байлыгына айналдырады. Міне сойтіп барып кана акшасыз негізде тарих дамуы адам когамын курайды.
Бытыратуды былай койганда, несие тарихтын соган каратай жасап жаткан сокыр кадамы жане дайындыгы. Дуниенін казір адамдардын колына келетін баска жолы жок. Кен-молынан дамыган ондірістін буйымдары тутынуда пайдаланылмайтын болса, онда ондіріс тежеледі, токтайды. Объективті тургыдан алып караганда бул ондіріс шыгаратын буйымдар ешкандай да кун емес, адам игілігіне арналган береке. Сондыктан олар, кандай жолмен болсада, оз орындарын тауып, адам игілігіне бурылып, ар адамнын байлыгына айналуы керек. Сондыктан олар, кайткен кунде де, алдында кес-кес деп колденен турган акшаны ыгыстыруы керек. Міне барі де тура солай болып жатыр, муны тек акшанын кулына айналган, акшага куныккан адамдар гана алі уккылары келмейді. Несиенін озі осыны корсетіп тур. Бул жердегі баскы маселе - ар адамды енбекпен камту. Сойтіп барып несиемен аркімді саналы турде камту. Бул адам когамына баратын бірден-бір гана жол. Акша жеке адамдардын колдарында емес, бірлескен кауымнын пайдалануында болуы керек. Бул маселе менін кітабымда жан-жакты алып карастырылды.
Енді будан былай адамдар байлыкты боліспейді, ойткені когам байлыгы ар адамнын байлыгына айналганда, когам ушін ар адамнын жан-жакты дамуы максат болып турады. Когам ондірген дуние - осыган жагдай жасау гана болады. Бул когам когамнын дуние байлыгына емес, ар адамнын дамуына негізделеді. Осы жерде гана экономикалык, ягни когам санасынын адам санасына - тулганын санасына айналатынын айтамыз. Ал казіргі кезендегі акша психологиясы когамнын экономикалык санасын адам санасына айналдыру кезенін жане осынын киындыктар аркылы журіп жаткан кайшылыктарын корсетеді. Сондыктан бул сананын дамуынын озі когам мен адам арасындагы наразылыктын удеуі аркылы журіп, тубінде ескі дуниенін астан-кестенін шыгарады. Ал мундай куйреу санасыз турде журген болса, онда осы былыктан шыгу санасыз болмайды, тек кана саналылыкты талап етеді. Бул дегеніміз, казіргі омірдін ман-жайін тусіну керек деген соз. Сонымен бул козгалыс козсіз дамудан саналы дамуга кошуі тиіс. Айтпесе біз шынында да тозакка кіреміз. Ал тозактан шыгатын жолды алі ешкім ойлап таппаган болса керек. Бул тура маскунемдер мен нашакорлардын куштарлыгы сиякты. Егер озін озі токтатпаса, онда тікелей олімге барады.
Казір адамдарды біріктіретін куш мемлекет емес. Олар оз беттерінше бірігеді, оз еріктерімен бір біріне жумыс істейді немесе оздерінін отбасынын куштерімен жан багады. Бул жерде когам немесе мемлекет тарапынан буйыру немесе билік ету деген жок. Егер казір адамдардын бытырап жургені шындык болса, онда олардын тубінде бірігетіні де шындык. Бірак оган адамдар, менімше, коп зардап шегіп кана келе жатыр, коп азаптанып, коп ойланып, толганып, санасымен, акыл ойымен гана келе жатыр. Бул біздін тозактан отетін жолымыз гана шыгар. Демек ар адамнын рухы, жандуниесі, сана сезімі дал казір тірлік ушін курес устінде жетілуде. Адамнын акыл-ойынын, санасынын дамуы – тарихи дамудын натижесі жане максаты. Тарих ешкашанда байлыкты максат туткан жок. Осылай деп тужырым жасаган агылшыннын экономисі Рикарданы К. Маркс сынга алып, байлык тарихи талас, керіс, согыс устінде гана жасалынган деген. Ол тубінде адамнын жан-жакты даму жагдайына айналады деген. Бул тар жолмен тайгак кешудін натижесі – адамнын дуниеден босанып дамып жетілуі болады. Бул адамзаттын адам тургысынан алынган прогресстік корсеткіші. Біз омірдін жогары карай орлейтінін тек кана осы тустан алып барып кана білеміз. Ал дуниемен алынган олшем дуниені ондіруден басталып, оны болісумен аякталады, акыр аягында елдерді осы ку дуние ушін кырлыстырумен тынады. Ал муны мангілік деп біздін заманда акшадан туган сана гана айта алады, ягни ажал санасы гана. Казіргі козкарастагы заманакыр тек кана акшанын гана акырын корсетіп тур.
Адам омірі д;ниені ондірумен де, болісумен де шектелмейді, ;р адам дуниеден босанып, жан-жакты дамуга жетеді. Дуние – адамдар ;з колдарымен жасаган когамны; ж;мысы ж;не ;ызметі. Бул когам адамдарды; устінен т;ніп, ;з алдына жане ;з бетінше дамымауы ;шін, оны оздері ушін адамдар баскаруы керек. Сойтіп барып ондіру немесе ішіп-жеу емес, ар адамны; шексіз дамуы адам когамы ушін максат болып калыптасады. Сонды;тан бул жерде экономикалык, ауелім мадени даму бірегейлі корсеткіш бола алмайды. Сонды;тан экономикалык ;лшем бізді адастыруга алып келіп согып, тусініктерімізді теріс айналдырган. Осыдан барып біздін кун коруіміздін реттілігінін бузылуы, оны; бас;а негізде гана реттелетінін корсетеді.