Біздін казіргі оміріміздін «несиеге» айналганы баршага малім. Бул аркімді камтыуга айналган процесс. Ал бул букіл алемде бекерден-бекер осылай калыптасып жаткан жок. Коптеген адамдар сонын кесірінен уй-жайынан, от-басынан айрылып кангып, жунжіп кеткен. Онын ішінде омірмен коштасып жаткандар да аз емес корінеді. Казіргі кезенде бул улкен алеуметтік проблемага айналган. Бул жерде адамдардын дуниеден, акшадан оз оздерінен боліну процессі журіп жатыр. Сонда осы жерде акшанын шексіз билігіне багынып, елдерді акылга гана шакырып, аркімге «акшаны дурыс пайдалан» деген кенес айтумен гана шектелу керек пе? Алде баска жолдарды іздеу керек пе? Бір Американын озінде откен жыл мен биылгы жылдын барысында біржарым миллионнан астам адам уй-жайсыз калып кангып кеткен. Біздін омірде де осы сиякты жагдайлар аз емес. Кайда карасан да, жылап-сыктап журген елдерді кореміз. Казакстанда, мысалга айтканда, бес миллионга жуык адам несиенін шырмауына оралып, мазасыз омірге урынган екен. Бул алі жалгасуда жане терендеуде. Дагдарыс коп адамдар ушін кутпеген жайсыз жагдайларды тугызып, аркімнін омірінде куйрету процесстерін кобейтті. Онын барі коптеген маселелерді койып, олардын тез арада шешілуін талап етеді. Акшанын кушімен адамнын кунсыз жанга айналуы нагыз ойланатын жай, ойткені адам – ол баріміз. Ал акша болса адамнын санасына тауелді нарсе емес, ол улкен когамдык куш, аркімді кел-кел деп жан-жактан шакырып, дал сур жылан кусап арбап турган. Сойтіп ол ар адамды кулга айналдыруга тырысады. Онын бар «арманы» осы. Будан шыгатын жол біреу гана – акшаны дурыс, саналы турде пайдалану. Бул дегеніміз, акша жеке адамдардын емес, біріккен адамдардын, когамнын гана колында жумыс істеп, ондірісті козгайтын кушке айналуы тиіс. Ал «біріккен адам» мен «жеке адам» бір тусінік емес. «Біріккен акша да» баска тусінік береді.
Социализм кезінде акшаны когам пайдаланган, когам муддесіне пайдаланган, ал жеке адамдардын колында ол «енбек акы» гана болган, ягни жалакы. Социализм жеке адамдарды жумысшы немесе «тутунушы» ретінде гана алып карап, жеке адамды когамга багындырган. Сондыктан социализм енбек пен тутынуды баскарган. Соларды жоспарлаган. Бул жерде адамдарды енбек аркылы когам біріктірген, олардын енбегін когам уйымдастырган. Бул «когам» деген аркімнін устінен тоніп турган куш болган. Ал біздін «когам» деген тусінігіміз «адамдар» деген созге бекер кошкен жок. Акшанын негізінде бул жерде бірінін устінен бірі тоніп турган тек адамдар гана. Сондыктан когамнын экономикалык немесе саяси катынасы бул жерде жок. Ендігі жерде бірігетін адамдар болганнан кейін гана барлык сенім адамдарга артылган жане шынында да болашакта калыптасатын когам саналы, еркін адамдардын оз беттерімен бірігуінен пайда болгады. Бул адамдар когамы ар адамнын устінен тоніп турган саяси немесе экономикалык когамнын орнын басады. Сондыктан олар барлыгын оздері ушін жасаулары керек. Бул біріккен адамдар осыган ерікті болулары керек. Социализм кезінде адамдар жумысшылар, кызметкерлер болса, енді олар алдымен «серіктестер», «компаньондар», «портнерлар» болып жатыр. Осы багытты ары каратай саналы турде дамытып, оны ар адамга бейімдеу керек екені оз озінен корініп тур. Несиені аркім оз кара басына емес, «компаньон» немесе «серіктес» ретінде алып, енбеккке ынтыктыгын осіруі керек. Осылай жасап ондірісті жандандыруга жане сонымен катар ар адамга да толык еркіндік беруге когамнын мумкіншіліктері жеткілікті. Адамзаттын дамуынын озі тарихи осыган бейімделуде. Акша оз озінен ешкандай да жойылмайды – бул тозакка баратын жол. Ол ар адамга несие ретінде гана беріліп, когамдык куралга айналып барып кана жойылады.
Социализм мунын алгашкы турін гана жасады. Онын алгашкы турі – енбек акы гана, ар адамнын енбегімен гана омір суру тасілі. Ал бул капитализмнен алынган жалдануга негізделгеннен кейін, осыны акша жасау киратып, жалдану принципін жойып, аркімнін серіктес болуына жол ашады, ягни адамдардын оз беттерінше бірігуіне. «Серіктестер» немесе «портнерлар» деп біз бір бірімен тен адамдарды жане солардын арасында оз еріктерімен калыптасатын карым-катынастарын айтамыз. Бул жалпыга тан карым-катынас болып дамуы керек. Ол ушін мемлекет акшанын барін оз колына алуы керек. Сойтіп ол азаматтарды жекешеленген банкілердін кысымдыгынан, зорлык-зомбылыгынан куткаруы керек. Бір кезде мемлекет ондіріс иесі болып, адамдарды ондай иеліктен босатып, аландамай оз оздерін ойлауга мурша берсе, енді ол озі гана акша иесі болуы керек. Сойтіп ол адамдарга оз оздеріне ие болуга мурша беруі керек. Казіргі адамдар акшаны ойлаймыз деп азып-тозып кеткен. Ал адамдар онда акшага немесе дуниеге ие болмайды. Оз оздеріне ие болып, бір бірін табады, бір біріне жетеді. Осы айткандардын барлыгын тагы да баска бір жагынан алып карайык.
Адамга керегі адам екені аркімге де белгілі нарсе. Адам куні адаммен дейді. Бірак казіргі бытырап, оз басынын камымен журген адамдар акшанын негізінде булай жасай алмайды. Адамдар бул жерде бір бірін таба алмайды. Оздерінін де кім екенін тусінбейді. Ойткені акшанын негізінде олардын барлык байланыстары уакытша турге кошкен. Бул жерде барі откінші гана, суйгенін де, досын да, байлыгын да, туысын да, жумысын да тагы сол сияктылар. Мунын тупкі натижесі – адамнын жалгыздыгы, дарменсіздігі. Отбасысыз жалгыз калган адамдардын ішінде Батыста мысалы еркектер еркектерге уйленеді екен, айелдер айелдерге уйленеді екен. Бул айел мен еркектін бір бірінен каншалыкты алшактап, оз ара кандай байланыска келгенін корсетіп тур. Ол екеуінін арасындагы бурыннан калыптаскан байланыстары толыгымен іріп, олар таза сырткы катынаспен гана калган. Бул кубылыстын кобейгені соншалыкты, осыны батыста зандастыруга тура келіпті. Ал постсоциалистік кеністікте жалгыз калган адамдардын санын біздін аркімді байытамыз деп ауреге тусіп жаткан когамда алі ешкім есептеп шыгарган жок. Жане олардын не істеп не койып жатканын да ешкім білмейді. Сонда бул жалгыздык мандайына жазылган адамдар не ушін осындай куйге тускен? Егер біз муны жеке адамдардын тургысынан тусіне алмайтын болсак, онда тарихтын даму жагынан мунда бір магна бар ма? Сонда еркек еркекке уйленіп, ал айел айелге уйленгенде, бул теріс айналып журген омір тубінде адамдарды кай жакка алып барады?
Омірдін дал осы куйінде калмайтыны аркімге тусінікті. Ал бірак онын калай озгеретіні тусініксіз. Сондыктан бугінгі кунімен гана омір суретін адамдар ушін бул осылай кала беретін сиякты болып турады. Сойтіп ол тыгырыкка тірелген адамдарды омірден тунілдіреді. Ешнарсеге ынтыктырмайды, баулымайды, сойтіп омір ушін курестен де бас тарткызады. Наркомандар мен алкоголиктердін барі осы жактан шыкпай тагы кайдан шыгады. Бул аркімнін санасына гана тан касиет десек, онда біз катты кателесеміз.
Бул жагдайдын каншама уакытка созылатынын біз білмейміз, бірак акшанын негізінде ол озгермейді. Ал акша адамнын омірін теріс айналдыра береді. Енді ары каратай адам омірінде тагы ненін теріс айналатынын осыдан карап анык божауга болады. Бул жерде ашып айтатын бірак нарсе бар: теріс айналган омірмен адам санасыз олімге гана барады. Казір онын дінге кайтып оралуынын магынасы да осында жатыр. Дін омірді емес, олімді алга тартатын жане адамдардын тек о дуниеде гана мангілік омірге барып шексіз бакытка жететінін далелдейтін ілім. Екінші жагынан, адам арасындагы шынайы байланыстар жалгыз калган адамнын кокейінде арман болып дамиды. Ол адамга деген сагынышты тугызып, тубінде адамдардын арасында турып, оларды боліп турган заттарды ыгыстырады. Сойтіп барып кана бул жагдай бугінгі урпактын болмаса да, ертенгі урпактын кокейінде адамга деген кушті сезімді тугызады. Міне сонда гана адамга деген адамдар арасындагы жакындык дамиды. Онын калай болатынын мен білмеймін, бірак ол болады. Адам енді гана дуниеден болініп, оз алдына тулга болып калыптасып жатыр. Осымен ол барлык жагынан іштей болашакка дайын тур.
Мунын ман-жайын мен улкен кітапта рет-ретімен корсеттім. Кейінректе муны тагы да толыгырак кореміз.