Озімнін бал-бул балалык шактан Науалыда тай-кулындай тебісіп бір кошеде оскен Саркыт деген курдасым бар. Екеуміз бір жылы, бір ай, бір кунде дуние есігін де, мектеп есігін де бірге ашыппыз. Бірак, онын аке-шешесі ерте оліп, ага-женгесінін колында ості.
Саркыт Кажыгалиев бала кунінен созге пысык, еті тірі, мінезі шалкім-шалыс болатын. Омір жайлы толгаганда: «Пах, пах! Осындай да созге жуйрік адам баласы туа береді екен-ау! », – деп еріксіз ойлайсын, іштей суйсінесін. Біз он жылдыкты бітіргенде, ол шешен балаларына еліктеп 8 жылдыкты тамамдады. Кейбір сыныпты екі кайталап жіберді. Ауылда бір орта мектеп кана болатын. Кейіннен жетпісінші жылдары екінші орта мектеп ашылды.
Ол кезде мектепте нашар окысан, сол отырган сыныбында – усак балалардын арасында омалып, ен арткы партада онкиіп отыра бересін. Мугалімдер де кудер узіп: «Сен бадырак маган тиіспе, мен саган тиіспейін», – деп онын тыныш отырганына куанады. Сабакка келмесе шаттанады! Себебі, ойдан-кырдан жиылган, оншен бузык Науалы жетімдер уйінін жане сабак окымайтын тентек шешендердін балалары, каптаган орыс пен немістін балалары, ауылдын анкау казак балалары бір мектепте екі кезекпен, екі тілде азер сиып окитын. Бір класста жок дегенде 30-40 окушы.
Біздін корші екі кыздын бізден 3...4 жас улкен агасынын 4-ші сыныпта 4 жыл тапжылмай отырганы бар. Кішкентай кыздар 4-ші сыныпка кошкенде агасымен бірге окитындарын біліп уйлеріне ботадай боздап: «Егер анау бізбен окыса, біз окымаймыз. Балалар мазактайды», – деп кигылыкты салады. Апасы, аке-шешесі барып, оны баска, катар сыныпка ауыстырады. Карындастары 8-ші бітіргенде, ол алі 4-ші сыныпта «білім жілігін», кайта-кайта кайталап, кеміріп отырган. Мектеп осындай сабак окымайтын, тентек улдарды, жылына бір кабат жиып-теріп, жасы толса колына 8-ді «ойдагыдай» бітірді деген кужат беріп, корші «Южный» ауылындагы трактористер дайындайтын училищеге жіберетін. Тамагы, киімі, жатар орны барі тегін, мемлекеттін мойнында.
Осы оку орнын Саркыт курдасым да бітіріп, аскерге барып келген сон, ауылдан 120 шакырымдагы Алакол колінін жагасындагы «Сартерек» болімшесінде трактор жургізді. Жаз айларында дайындаган шопті, кыс бойы ауылга тасиды. Кей жылдары біз жакта кыс оте катты болып, тфу деп тукірсен, тукірігін жерге туспей катып калатын сары шунак аяздар жиі болып турады.
Осындай какаган кыстын бір куні Сакен ауылга ымырт жабыла шоп алып келеді. Тіркемесін агытып, арак ішеді. Ішкенде сілейіп тойып, сілекейі акканша, есінен айырылганша ішеді. Тун коюлана тракторымен олендетіп уйіне кайтады.
Біздін ауылды как жарып агатын Кусак озені бар. Копірден оту керек. Бул ерін копірді таба алмай, тап копірдін жанындагы жарга, калын омбы карга тракторымен шонкиып асылып калады. Кардын калындыгынан трактор жарга куламайды. Асылып калган трактор – арткы екі донгелегі шыр айланып, айналаны азан-казан кылып, ауылды басына котеріп дарылдап тура береді...
Тап осы жардын басында Людмила Павловна дейтін мугалім орыс айелі туратын. Уйінін іргесінде дарылдап турган трактор уйкы бермейді. Мезгіл тун жарымынан ауган. «Неде болса барып, мынауынды дарылдатпай ошір, айтпесе бул арадан кет», – деп айтайын деп куйеуі екеуі келсе, трактордын тубінде бір колы жогары котеріліп, бук тусіп катып калган адамды кореді. Дереу ауылдык, аудандык милицияга телефон шалады. Олар іле-шала жетіп келіп караса, аязда катып калган адамнын майітін кореді. Майіттін аяк-колын созайын десе, шеге болып катып калган.
Милициялар майітті тексеріп, біраз уакыт тракторды айналшыктап журеді. Тонган сон, оздерімен бірге майітті мугалім айелдін уйіне ала кіріп, майіт жібісін деп пештін устіне агаш салып, колын кокитып жаткызып кояды. Оздері жылыну ушін арак, ыстык шай ішіп, біраз ангіме-дукен курып отырады. Майіт жібімейді. Майіттін бір колы жогары котерілген калпы, ашык машинага тиеп, аудандык милиция боліміне алып келеді. Олар: «бізге оліктін кажеті жок» деген сон, аудандык ауруханага акеледі. Олар да: «біз олікті емес, сыркат адамды гана кабылдаймыз», – дейді. Майітті майітханага (морг) апарып тастап, онын уйіне, агайын-туыстарына, колхозга: "Саркыт колхоздын шобін акеле жатып, ерлік жасап, аязда далада калып, муз болып сіресіп катып калган жерінен тауып акелдік, суйегі аудандык майітханада", - деген каралы хабар естіртеді.
Саркыт тонып оянады. Жан-жагына караса бірнеше адам, анадан жана тугандай шешініп тастаган, каперлерінде тук жок, уйкыны согып жатыр. Колын созып біреуінін жамылгысын жулып алады. Екінші жагына караса кішкентай бала уйыктап жатыр екен: «Алда бейшара-ай! Суык уйде жаланаш жатканы несі?!», – деп жаны ашып, койнына алып жатады, суп-суык. Бала оянбайды. Оны кымтап жауып кояды. Кайдан келіп-турганын білмейді. Устінде лыпа жок, анадан тугандай жап-жаланаш. Бас анкі-танкі.
Біраз уакыт жаткан сон: «Кой, біреуден шылым алып шегейін», – деп ойлайды. Уят болмасын деп жамылгысын жамылып, шыгатын есікті іздесе, бір жарыктын сызаты корінеді. Есікті акырын ашып сыгаласа, калгып-шулгып бір орыстын кемпірі отыр екен. Шошытып алмайын деп жайлап барып орысша: «Апа! Темекі бар ма? », – деп сурайды. Козін ашкан кемпір бакырайып карап турып: «О, Кудайым-ай! », – деп айкайлап барып шалкасынан туседі де, талып калады.
Саркыт кемпірдін бетіне су буркіп тірілтіп алганда, кемпір торт тагандап, ойбайлап каша жонеледі. Караса тан сібірлеп атыпты. Кемпірдін кылыгына тусінбей, жаланаш шыгуга уялып, босагада, аліптін артын кутіп отыра береді.
Бір уакытта у-шу болып дарігерлер, медбикелер жетеді. Киіндіріп аудандык милиция боліміне: «Мына бален тіріліп кетті», – деп апарып тастайды. Аудандык милиция болімінін бастыгы Жидебаев: «Омірімде талай сумдык, талай баскадай нарселер коріп едім, біракта, оліп-тірілген адамды бірінші кабат коріп турмын», – деп ауылына апаргызып тастайды. Уржар мен Науалынын арасы 12 шакырым.
Саркыт "ерін" милициянын машинасынан кайкиып, кошесінін басынан тусіп калады. Тус кезі. Уйіне жакындаса, ауласы каптаган адам, асылган казан. Айгай-шу, бір-бірімен «Ой, бауырымдап» корісіп жаткан адамдар. Миы айланып турган Сакен: «Е, мен жокта уйімде біреу оліп калган екен гой. Булар кешеден бері мені таба алмай жур. Естімедім деп айтсам уят. Одан да хабар алып, білетін кісіше айгайлап барайын. Журісім болса мынау, озіме де обал жок», – деп, тундегі корлыкка, озінін оліктермен айкасып кушактасып жатканына намысы келіп, озінін шошка кылыгы есіне тусіп, онсызда басы ауырып, кіналі екенін сезініп, конілі босап жылагысы келген Саркыт:
– Ой бауырым-ай! Кырышында кеткен арманым-ай! Асылым-ай! Ардагым-ай! Коре алмай, сонгы созінді тындай алмай арманда кеттім-ау! Есіл ерім-ау! Боздагым-ау! Бауырым–ау! деп окіріп жылап, озін-озі жоктап айгайга, жоктауга басады. (Біздін жакта даладагы таяк устап турган агайындарына жылап коріседі. Сонан сон айелдермен коріседі. Айелдер токтамай жоктау айтады. Сакен суырып салма керемет анші, даусы адемі болатын).
Алдымен катар-катар каздай тізіліп турган агайын-бауырларымен корісіп, ойбайлаган куйі, уйде жоктау айтып отырган апайлары, женгейлерімен бірігіп, токтамай сункылдап жоктау айтады. Ен сонынан айелімен коріседі. Еш бір адам танымайды.
Бажайлап караса бала-шагасы, агайын-туысы тугел аман. Балалары ол кезде кішкентай, каперлерінде тук жок, «Акеміз келді! Акеміз келді! » – деп, ойнап-шауып жур. Агалары тугелдей таяк устап тур. Олген кім болды екен?! , – деп ан-тан болып отырганда, «алтын басты, кара касты, жалбыр шашты, жылкы ерінді, кыр мурынды, озі косем, созге шешен, акын, жырау, тентек, оз дегенінен баскага конбейтін кыныр-кисык кайным-ау! Сенін орнына егін егеміз бе, кайтеміз?! », – деп жоктап отырган бір женгесі: «Ойбай!!! Оліп, катып-сіресіп муз болып, жібімей жатыр деген Саркыт тіріліп кеткен бе?! », – деп кулап барып, талып туседі.
Мундай сумдыкты кормеген ауыл халкы, нопір журт: бала-шага, кыз-келіншектер, катын-калаш, кемпір-шалдар уйді айлана кашады. Ол аз болса казан жагалап журген иттер улып, корадагы сиырлар моніреп ауылды азан-казан кылады. Біраздан кейін есін жиган журт коз корім, кулак естір жерден: "Ай! Сен Саркытпысын? ! Алде онын аруагымысын? ! Аруак не Саркыттын кейпіне тусіп алган жын шайтан, пері болсан жоніне кет! Бізде не акеннін куны бар?! ", - деп айгайлап жон сурасады. Есі шыккан Саркыт шешендерден корген діни білімі есіне тусіп: "Оллаххии, билаххии! Олаххии, билаххии! Мен Саркытпын! мен Саркытпын! Саркытпын! Аязда олердей арак ішіп катып калыппын. Енді жібіп, тіріліп уйге келіп турмын! Маган сеніндер! Мен Саркытпын! Ендігарі сайтаннын сідігін ішсем желкемнін шукырын кормей кетейін! ", - деп тамагын колынын кырымен озін бауыздагандай кейіп корсетіп, кос жудырыгымен кеудесін ургылап, тізерлеп отырып алып шешендерше карганып-сіленеді.
Ол жылдары біздін ауылда шешендер коп, шетінен баукеспе уры. Усталып калса остіп карганып-сіленіп кутылып кететін. Анкау казак: Бул бейшара "Олаххии билаххии! ", - деп Кудайды аузына алып карганып отыр гой! Кой дуниесі де, малы да курсын, кешегі согыстан да, ашаршылыктан да аман калдык, буган да тауба! , - деп алгі шешенді жоніне жіберетін. Акикатында согыс жылдары коныс аударылып келген шешендердін турмыс жагдайлары оте ауыр, аяктарына кысы-жазы калош киіп, сыгандар сиякты: коше-кошені кундіз катын-калашы мен бала-шагасы, тунде еркектері уры иттер сиякты тіміскілеп, казекемнін дастарханынан тогілген кикымдарды теріп жеп, малдарын, жумыртка, тауыктарын урлап-жырлап кундерін коретін. Тагы бір ерекшеліктері бірде-біреуі жумыс істемейтін, казіргі Алматы каласында уйір-уйірімен оріп, кангып журген тажіктерден айнымайтын. Саркыттын рухани білімінін денгейі де, тусінігі де осы шешендерден уйренген екі ауыз "Ола;ии, била;ии! " деген созбен тамамдалатын. Алі де озгере койганы шамалы.
Саркыттын тірі екеніне козі жеткен ел: улап-шулап Саркытпен кайта коріседі, аяк-колын сипап, шашын жулып, нукып, таякпен урып кореді. Саркыттын денесі когеріп, соккы жанына батып ойбайлаганнан кейін аруак емес екеніне коздері жетеді. Казанын арты тойга уласады, Талып жаткан адамды тірілтуден тажірибесі бар Сакен, енді женгесін тірілтуге кіріседі... Саркыттын Газиз жаны осылайша оны маскунемдіктен сактап, омірлік сабак берді.
Менін курдасым сонан бері салауатты омір салтын устанып, мешіттін имамы сиякты: «арак ішпендер, ол ;арам. Ішсендер тылсым дуние тарапынан жазага ушырап, Кудайдын каргысына ушырайсындар. Мен буны басымнан откізгенмін! " - деп елге уагыз шашып, осы окигасын жырдай кылып, майын тамызып айтып, ішімдік баласын аузына алмайды. Казір ауылда озі шамалас зейнеткерлікке шыккан мугалімдерді т.б. ерігіп жургендерді жиып алып: соткелеп, апталап, айлап жатып карта ойнап, 100, 200, 500, 1000 тенге ушін кызыл кенірдек болып айтысып, тартысып, шапкылап, аман-есен ел катарлы ауылда журіп жатыр. Сыныктан басканын барі жугады демекші, осы картожниктердін бірен-сараны болмаса, басым болігінін жумыска кырлары жок
Біреу: омірге, укіметке, саясатка окпелеп апталап жатып ішеді
Мен саясатты тусінбейтін, акімдерге, укіметке карсы келмейтін адамдарды жек коремін, – дейді бурын араккеш болган, казір зейнеткерлікке шыкан жаграпия мугалімі, казір Науалыдагы аты шулы картожник, ку созден "куырдак куыратын" озін саясаткермін, білгішпін деп санайтын А.Ж. дейтін адам. Онын Газиз жанында: ашу-ыза, коре алмаушылык, жек кору т.б. келенсіз ойлар мен жаман кылыктар жылдар бойы шогырланып, кордаланып калган. Кырык жылдай Науалы орта мектебінде география панінен мугалім болды. Бір де бір сабакта сабак айтпайтын, тек тукке турмайтын осек, отірікті судай агызатын. Себебі, такырыпты озі білмейтін надан болатын. Осынын натижесінде ауыл тарихында Науалы орта мектебінін бір де бір окушысы география болімін бітірген емес! Ескерту: Науалыда екі орта мектеп бар. Онын устіне жогаргы класс окушыларын аракка уйретіп солармен бірге косылып ішетін. Оларды карта ойындарына уйрететін.Жас жеткіншектерге теріс тарбие бергені ушін карымта заны бойынша Жаратушы тарабынан катты жаза алуда. Кангырып ку басы гана калды.
Біреу катынын кызганып ішеді. Арак онын кызганышын басады. Енді біреу: омірге, укіметке, акімдерге, саясатка деген ірілі, усакты окпе-ренішін озіне омір бойы жинактап, сонан сон апталап жатып ішеді.