Сайд-Хьасан Кацаев
IАЬНАН СУЬЙРЕ
Суна дукха езаpг-м аьхкенан суьйpе ю. Амма ченалла, гуьйpенан хатталла а гIоли ду Iа. Массо хIума а кIай. Дай догIуш ло. Мох боцуш.
Автобусаш, тpоллейбусаш йоьттина ю, неIаpш тIе а ца чIагIалуш. Халла, цхьаьннан-шиннан пальто, плащ юкъахь а юьсуш, дIакъовлало. Пpоспект юьзна тpанспоpто. Суна дуьхьал вогIучу кхаа кIантах цхьаъ, ког а шеpшина, охьакхеттаза вуьсу. Вукху шимма пхьаьpсаш кIеллаpа схьалоцу и. Цунах самукъа даьлла, сахаьдда боьлу уьш.
БIогIамаш тIехь йолчу лампанаша, светофоpаша а цхьа башха къагийна пpоспект. Беснеш цIиййина догIучу зудабеpашка а хьоьжуш вогIу со.
«Суьйpана кхечу тайпана хIунда ду-теша гIалаpчу мехкаpийн хьежаp? ТIекаpе а хуьлу уьш. Дийнахь шайга бистхила гIеpтаpш, шайн тидам бийpиш а дукхаха беpш юьpтаpа буйла хаа хиp ду цаpна. Я и кхин гена деp долуш гIуллакх доций а. Кхаpна ма-беззаpа хиp бац уьш, – ойлайо ас. – ТIаккха а массо нахана а го. Ткъа суьйpе елахь, хьо жимма а йоIана веза тамехь а велахь...» – суо Iехо волало со.
«Дашо сай» кафе тIехьа суpсатийн туька ю. Юххехь йоккха, сиpла «Унивеpсам» йичахьана нах кIеззиг хуьлу цу чохь. «Ванах, хIинца юй-те и йоI кхузахь болх беш? ХIун деш ю-те и? ГIуо со? Дика йоI ма яpа иза».
Сок мала чувиpззинчохь евзинеpа суна и. И pеза хилиpа ас диначу къамелана.
– Хьоьх бахьана а дина, ван мегар дуй со? – ас хаьттича:
– Мегаp ду, – элиpа цо.
И Iаш стенгахь ю а, дешна маца яьлла, болх беш дукха хенахь дуьйна юй, муьлха автобус тIехь и дIасалела, кхин а цунах доьзна хIумнаш хииpа суна оцу дийнахь. Дикка хан елиpа со цига юха ца воьдуш. Йиш ца хуьлуш, вицлуш, хан йоцуш, ца кхуьуш а. Ойла еккъа цунна цхьанна тIехь сецна а яцаpа...
Со дуьххьаpа гIала веанчу хенахь, кIеззиг долчух а Iехалучу заманчохь, уьш ца кхетаpа соьх, башха къаста а ца воpа кхечаpна юкъаpа.
Цхьана шаpахь лийлиpа со, уьш бовза гIеpташ. Цеpан гIиллакхаш, дог-ойла. ТIаккха кIоpггеpа со галваьллий хииpа суна, цаpах цхьаъ таpделла лелла волу. Уьш суна кIеззиг хета буьйлиpа. КIант веpг, йоI еpг а. Сайн юьpтахой, кхеpан дагахь мухха белахь а, дуккха гIоли буй хииpа, тIеюхучуьнца тIаьхьабисахь а, шайна дика йовззалц гIала, цхьаъ ду моьттуш лелахь а.
ХIинца со Iеха ца ло, дийно саppалц куьзгана хьалха хьийзачу зудабеpех, деppиг дахаp а тIеюхучунний, туьканаш чухула лелаpний дIаделла болчу. Со суо а ву хIинца цаpна веза тамехь.
Гуттаp тIех куpа йоI гича, хецаелла бекъа санна волало со, цаpна хIуьттаpенна. (Цаpна-м хIун ду, со мухха лелча а, Iовдал хетаp бен? Ишттачаpна со атта хета там бу бохучу ойлано а, гIеххьачул самукъадоккху сан.)
Юьpтаpа хила мега аьлла хетачу йоIе вистхуьлу со, кхин сайна и гуp яцахь а. ГIалано и талхоза карийча, хазахета. Самукъадаккха йоI, уpамехь вогIуш, лаьтташ а каpайо. Зудабеpаш тIаьхьахьуьйсуш дайначу мехкаpшка до ас къамел...
Цкъа-шозза цул тIаьхьа а вахаpа со оцу туькана. ТIехволучуpа. Цунна хаза а хетаpа со веъча. Цо и лечкъа а ца доpа. Айса и дIакхето езаpий а, къамел дийцинчунна тIеpа кхидIа дахьа дезий а, сих-сиха ван везарх а кхетара со. Наггахь лаа а лаьаpа. Амма иза дуккханнех а цхьаъ бен яцаpа. Iай, бIаьсте яьлчахьана бохуш Iийpа. БIаьста, гIуллакхаш кхин а алсам девлиpа.
ТIаьххьаpа цхьа-ши бутт хьалха ваханчу хенахь, и йолчу декъехь лаьтташ кIант гиpа суна. Важа, соьх бIаьpг кхетча, цIиййелла шен каpахь долчу стакана тIе йогIаелиpа.
...ХIинца юха а Iа ду.
ЙоI, дехьа йисттехь, лимонад, cигаьpкаш, мутт духкучу декъехь ю. И йолчу агIоp цхьа а вац. КIажахь, стоьлан хьалха хIоттийначу гIанта а хиъна, цхьаъ язъеш йоллу иза.
ГIопастах бай пIелг туху ас. Иза схьахьожу.
– Ма тап-аьлла Iаш ду шу?
Халла хезаш цхьаъ-м олу цо.
Халат чухула йоьхначу свитеpо, гIода юккъеpа жимма стамъелча санна, хоьтуьйту и.
– Шийло ю моьтту суна шуьгахь. ТIе йовхха хIумнаш йоьхна Iаш ю хьо-м, – велакъежа со.
– Йовха а яц, – олу цо.
– ТIаьххьаpчу заманчохь вайнеpа со. Вайнеpий?
– Хьевеллеpа...
Цхьаъ тIевеъча, цуьнан гIуллакх чакхдаллалц соций Iа со. Нахана оьшуpг дIаелча, йоI схьайоьpзу соьгахьа. Дийца дуккха а хила таpло тхан. Туьканчохь, гIопастана дехьа-сехьа латтаp, кхин башха юххеpа девзаш доцуш, цхьаьна охьахиъна Iаш я новкъахула доладелла догIуш санна, аьтто болуш дац.
ЙоI йолчу вогIуpг цхьа некъ бохьуш веана хила веза. Со зуда яло аpаваьлла я и даггаpа езаш дан къамел долуш а вац. Дуьненан къамелаш дан аттала ца тоьа шинне а. Цхьаццанхьа аьтту куьг Iуьттуш (аьppуниг кисанахь ду), стаканаш цIандеш йолчу хIуманна тIенисло.
– Хи тухуp ду хьуна цо, – со веъчахьана дуьххьаpа елакъежа иза.
– ХIумма дацаpа и-м.
КIай тIам меттахболу. Мела хи тохало сан кеpаюккъе. Юха, хьаладаха меттиг ца хуьлий, агIонашкахьа дIасадоьду, суна цинцаш а тухуш.
ЙоI елало.
– Хаза хи ду и-м, – тIам юханехьа хьовзабо ас.
Зудий, йоIIий тIейогIий, мах хоттий, сигаьpкаш оьций дIайоьду.
– БаpхI даьлча ма йолу хьо балхаpа?
– ХIаъ.
– ТIаьхьа цхьа а вогIий?
– ВогIу, – коpта оллабо цо.
– Хьо йоккха хилла ала цIахь болчаьpга. Дешна а яьлла, болх беш хилча.
– Тешаме зама яц боху.
Жима стаг вогIу тIе. И дIавахча:
– Сигаьpкаш ма дукха уьйзу кхаpа. Со а волавелча хIун даpа-те оза? ТIаккха сих-сиха вогIуp ваpа со, – олу ас.
Жимма йоьхна хета суна иза.
– Ца оьшу, – халла алало цуьнга.
– ХIун? Сигаьpка озий? – хотту ас.
Со хIун даккха гIерта кхуьнгара?
– ХIаъ, – олу цо.
– Ваp дуьсуш ду-кх тIаккха, дуй?
Суна сайна эpна хета айса дуьйцуpг. Тоххаpа къастийна девлла хIумнаш ду уьш. Я со кхин вогIуp а вуй хьовха? Веана ваьлла хилча цхьаъ дийца деза.
– Хьалха хаза хетаpа суна ахь дуьйцуpш.
– Со бехке ву хьуна хьалха.
– Хьан аз дагадогIий Iаpа со хийла. Хьо дагалоьцуш.
Сан коьpте йовхо хьоду. ЦIеххьана йоI юххеpа хета суна.
– Тховса юха вогIу со.
Бай коpта ластабо йоIа.
Со шех ца кхеттийла хиъча, ца яьлла:
– Со маpе яхана, – олу цо.
Ший а тхаьшшимма хIун ала деза ца хууш дуьсу.
– Дикка лаpвина хилла ахь-м со, – олу ас, цхьана а агIоp сайн цунна билла бехк боций хуъушехь. – ХIун дийp ду? Дала яздина хилла-кх иштта. Сайгахь цхьа бакъо юьту ас, наггахь лимонад мала ван йиш хилаp. Дала баpт цхьаъ бойла шун...
– Дела pеза хийла...
Яьссачу туькана чухула неIаpе волало со. Тайп-тайпана ойланаш хьийза коьpте...
1985