Досым Омаров Шакарiм шыны

ШАКАРІМ ШЫНЫ
(улы ойшыл котерілген рухани денгей)

Ар тузейтін бір гылым табылмаса,
Зулымдыкты жалганда аділ женбес.
Шакарім

дуниетаным

Алматы
Улы ойшыл акын Шакарім Кудайбердіулынын
150 жылдык мерейтойына арналады

Пікір жазган – философия гылымдарынын кандидаты Асан Кайырбек

Омаров Д.
ШАКАРІМ ШЫНЫ: улы ойшыл котерілген рухани денгей . 

Бул кітапта Шакарімнін омірі мен онын жан ерекшелері, артына калдырган рухани мурасы саралана отырып, улы ойшылдын рухани жетілуінін зангар биігі корсетіледі. Ойшыл акыннын сыр создері аркылы адам омірінін котерілу шыны, сана-сезімді жетілдіріп, бакытты омір жолымен болмыстын тупкі максатына  жету тасілі беріледі. Кітап оку орындарында озін-озі тану, дуниетаным пандеріне колдану ушін мектеп окушыларына, студенттерге жане руханиятка умтылган копшілік кауымга арналады.

АЛГЫ СОЗ

Шакарім – казактын кен байтак даласынан шыгып болмыстын терен сырларын айкара ашып тусіндірген философ; табигаттын гажайып купияларын коркем созбен жеткізе білген акын; назік музыкамен адам кокірегін аша білген композитор; шыккан халкынын адамзат когамындагы алган орнын аныктаган тарихшы. Бірак булардын барлыгы да Шакарімнін негізгі жетістіктері емес. Себебі, булар фани алемдік, заттык алемге арналган. Онын негізгі жетістігі – баки алемдік, мангілік рухани алем дуниесі.

Орта гасырларда казак даласынан ал-Фараби, Ахмет Яссауи тарізді коптеген улы тулгалардын шыкканы белгілі. Ал сол заманнан бергі кездегі шыккан ірі философтардын бірі Шакарім десек кателеспейміз. Шакарім уздік акын гана емес, сонымен бірге, казіргі дауірдегі казактын алгашкы философы деген ой да айтылып жур.

Шакарім адамнын даму шынын корсетіп берді. Ол шынды корсетіп кана койган жок, сонымен бірге, оган озі котеріліп, онын кандай екенін айтып, сыр создерімен жазып кетті. Бул шын – аркімнін алдында турган тупкі максаты, фани алем тунегіндегі адастырмас шамшырагы. Осылай улы ойшыл акын болмыстын мангілікті жолын корсетіп, ол жолмен озі де  журіп отіп, баскаларга улгі берді. Бул жол –  данышпандык жол еді. Мундай денгейге аулиелік касиеті бар адамдар гана котеріле алады. Шакарімнін шыгармашылык дуниесіне коз жіберіп, терен сырлы ойларын журек аркылы откізе отырып саралап, олардын ман-магынасына унілетін болсак, буган козіміз жеткендей болады.

Бул жогары денгейге котерілу омірде оте сирек кездесетіні белгілі. Шакарім озінін туа біткен ерекшеліктерінін жане уздіксіз талпынысынын аркасында ол осы шынга котеріле білді. Бул ушін ол кажымас кайрат, кайтпас талаппен оз дауіріндегі білім коздерін теренінен актарып, акикатка жетуге умтылды. Осылай сана-сезімін дамытып, осіре білді.
Рухани жетілуге умтылган адамды Шакарім мурасы мангілікке, омірдін шексіз жогары денгейіне багыттай алады. Онын шыгармасына дурыс сынмен карап, берген тужырымдарын ой елегінен откізе отырып, адал журегімен кабылдаган, омірде пайдалана білген адам улы ойшыл акыннын зангар биік ірі тулгасын да толык туйсінеді. 

Бул кітапта сол максатпен Шакарімнін оміріне кыскаша токтала отырып, онын жас шагынан бастап, карапайым адам емес, ерекше жан иесі болганы корсетіледі. Адамнын жетілу барысында онын жан ерекшеліктері улкен орын алады. Автор сана-сезімнін табигатына кенінен токталып, онын турлі денгейлерін карастырып, адамнын рухани жетілуіне жол ашады.
Откен тоталитарлык біржакты саясат дауірінде Шакарім тарізді оресі зор ойшылдар жонсіз сынга алынып, олардын берген ілімі жокка шыгарылды, оздері умытылып, копшілік кауымнын назарынан тыс калды. Енді Шакарімге тагылган орынсыз кіна-жалалар кайта каралып, акталган дауір келді. Бірак, азірше ойшыл акыннын калдырган терен сырлы рухани мурасы копшілік назарында озіндік багасын алды деп айтуга алі ерте. Шакарімнін 150 жылдык мерейтойы карсанында жане оны тойлау барысында осы олкылыкты толтырып, ойшыл акыннын асыл создерінін сырын ашып, бойга сініруге, оларды омірде колдануга жол салуга ат салысу арбір азаматтын міндеті болса керек.
Осындай максатпен жазылган бул кітаптын кокірек козі ашык, болмыс сырларын тусінемін деп умтылган адамга пайдасы зор екеніне куманім жок.   


Казакстан Республикасы
Улттык Гылым академиясынын академигі                Р.А. Оразалиев



БІРІНШІ БОЛІМ

ШАКАРІМНІН ОМІР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ КЫСКАША ШОЛУ

Иесіз озім кестім кіндігімді,
Зорга аштым тар унгірде тундігімді.
Сурген омір жайымды тугел уксан,
Сонда анык білерсін кімдігімді.            Шакарім

1. Адам омірінін уш бастауы

Адам тагдыры онын бул дуниеге келгендегі уш жагдаймен тыгыз байланысты.  Муны адам омірінін уш бастауы деуге болады. Ягни, адамнын болашакта коретін куаныш-кайгысы, жасайтын жаксы-жаман кылыктары мен істері, ой-орісінін калыптасуы, тіпті букіл омірінін бакыты осы уш бастаудын сапасына, іске асу денгейіне жане олардын озара уйлесімділігіне байланысты. Халык дастурінде бул бастаулар жаксы ескеріліп, олардын уйлесімділігі келешек урпак тагдыры ушін катан кадагаланып отырган. Бул бастаулардын біріншісі – ата-анасынын касиеттері, ягни генасы; екіншісі – оскен ортасы, ягни алган тарбиесі; ушіншісі – адамнын жан дуниесінін ерекшеліктері.

Адам болмысынын дурыс калыптасуына керекті бул уш бастау кімнін болса да келешек тагдырын курап, онын келешектегі коретін кайгы-касіретіне, барлык лаззат-куанышына себепкер болады. Адам тагдырын курайтын бул негізгі уш шарт бір-бірінен болек, бір-бірімен байланыспайды, озара тауелсіз, сондыктан біреуінін алсіздігін екіншісі толыктыра алмайды. Бул табиги зандылык жане барлык жан иелеріне ортак. Мысалы, осімдік дуниесін алатын болсак, осімдіктін дурыс осуі онын урыгынын жогары сапалы, топырактын кунарлы жане онын кутімінін жаксы болуына байланысты екені белгілі. Егер кунарсыз топырак болса, оган кандай жогары сапалы урык егілсе де онімі томен болады. Ал кандай кунарлы топырак болып, оган кандай жогары сапалы дан себілсе де егер кезінде суару, не болмаса топырагын копсыту тарізді турлі агротехникалык кутімдер болмаса, дурыс онім болмайтыны белгілі. Тіпті егілген тукым онім бермей, оліп калуы да мумкін. Сондыктан генетика гылымы дурыс онім алу ушін урыктын сапасын жаксартумен, агрономия гылымы жерді ондеу, кунарлылыгын арттырумен жане осімдікті дурыс багып-кагумен шугылданады гой.

Ендеше осы зандылыкты адам тарбиесінде неге умытуымыз керек?  Осыны ескермесек, мысалы, баланын туган ата-анасы жаксы болып, онын жан дуниесі баскалардан ерекшеленіп турса да, егер келешектегі оскен ортасы, алган тарбиесі дурыс болмаса, ол баланын осе келе озінін ерекше касиеттерін жогалтып, баска карапайым пенделерден айырмашылыгы болмай, солардын бірі болып кетуі абден мумкін. Муны бала тарбиесімен шугылданатын адамдар жаксы біледі.
Мектепте, бала бакшаларында тарбие жумысымен айналысатын педагогтардын айтуларына караганда казіргі кундерде осындай оз катарынан артып туган балалар баршылык.

 Казіргі кезде ондай балаларды «Индиго» деп атап жур. Олар оте талантты жане талапты, барлык жагдайларда оздерін еркін сезінеді, кандай істі болса да тез уйреніп, игеріп кетеді.

Ерекше туган Индиго балаларды кезінде коре біліп, олардын ерекшеліктерін дурыс тусініп, баскалардан болек тарбие беру керек. Егер оларды копшілікпен бірге тарбиелесе, онда олар оздерінін ерекше касиеттерін жетілдіре алмай, тіпті олардан айырылып калып, баска карапайым балалармен бірдей болып кетуі мумкін. Ал бул балалар оздерінін зор касиеттерін осіріп, келешекте ата-анасынын мактанышы, халкынын суйенер тірегі, адамзаттын жарык жулдызы, кеменгер ойшылы, ірі галымы, не болмаса онер кайраткері болуы мумкін. Улгі алатын, алга суйрейтін жарык жулдыздай жол корсететін ондай адамдар болмаса халык карапайым тобырга айналып, артынан іріп-шіріп, кері кетіп, озін-озі жогалтып алуы да гажап емес. Алга суйрейтін зиялы кауымынан айрылып, акыры тарих сахнасынан жогалган халыктардын тагдыры буган жаксы мысал болады.

Кейбір елдерде Индиго балаларга ерекше коніл болініп, жагдай жасалады. Мысалы, Кытайда олар копшілік назарынан тыс арнайы мектептерде окиды. Олар елдін келешек басшылары, елдін стратегиялык ісін аткаратын іскерлері мен барлаушылары. Израилда мундай балалармен білім министрлігі арнайы купия жоспар бойынша шугылданады. Францияда оларды баска шет елдерге жіберіп окытады. Ал Ресейде бул балаларды тарбиелеу жонінде арнайы жоспар дайындалып жатыр.

Шакарімнін балалык шагына коз жугіртсек, онын да осындай индиголардын бірі болганы байкалады. Сонымен бірге, келешекте жаксы азамат болып, оз халкынын мактанышы, адамзаттын улы адамдарынын бірі болуына онын омірінін уш бастауынын жаксы уйлескені улкен асер етті деуге болады.

Буган козімізді жеткізу ушін акыннын омірбаянына кыскаша шолу жасап, онын омірінін осы уш бастауына жеке-жеке токтала кетейік. Шакарімнін омірбаянын онын оз улы Ахат Шакарімулы жазып, "Менін акем, халык улы – Шакарім" /1/ атты естелігінде акесі туралы оте кунды деректер калдырган. Улы ойшылдын осіп-жетілу ерекшеліктері осы шыгармадан оте жаксы корініп тур. Акын омірін онын баласынан артык ешкім білмейді. Сондыктан, баска деректер козін іздемей-ак, акын омірін саралауда баласынын жазган осы енбегін негіз етеміз.
Шакарім омірінін уш бастауынын бірі – онын ата-тегі. 


1.1. Шакарімнін ата-тегі

Генетика гылымы бойынша жаксы урпакты тек кана жаксы тукымнан гана алуга болады. Кандай тукым болса – сондай урпак.  Себебі кандай жан иесі болса да ол белгілі бір жетілу сатысында. Аркімнін озіндік сана-сезімі, ягни кадір-касиеті бар. Омір шындыгын халкымыз дастурге айналдырып, аркім оз денгейіндегі адамдармен араласкан. Осылай когамдагы уйлесімділік бузылмай, аркім озіне тиесілі орын алган. Когамнын бул уйлесімділік зандылыгы баласына калындык тандаганда кудаласу тартібін аныктаган. Кунанбай озі, онын тукымдары да бул арнадан шыкпай, балаларын уйлендіргенде кездейсок адамдар емес, оздері тарізді білікті, текті адамдармен кудаласып отырган. Осылай олардын ата-тек манызын жогары багалаганын кореміз.

Кунанбай тукымынан шыккант Шакарім 1858 жылы Семей онірі Шынгыстау алабында тобыкты руында дуниеге келді. Онын акесі Кудайберді Абайдын туган агасы еді. Сондыктан Шакарім Кунанбайдын немересі, ал Абайга онын агасынан туган іні болып келеді. Кунанбайдын акесі – Оскенбай, атасы – Ыргызбай. Шакарімнін ата-тегі аке жагынан да, шеше жагынан да халык ішінде оте беделді, ел баскарган, халыктын адет-гурып, салт-дастурін сактауда улкен тірек болган адамдар екені белгілі.

Кенес дауірінде булар туралы, асіресе Кунанбай жонінде теріс козкарас тудырып, оны озбыр, ел канаушы, катал адам ретінде корсетіп келді. Бірак казіргі заманда мундай козкарас жокка шыгарылып, Кунанбай гана емес, Шакарімнін букіл ата-бабасына деген пікір жанаша калыптасып отыр. Кыскасы, Шакарімнін аке жагынан асылдын бір сыныгы екенінде дау жок. Бул туралы Абай омірін жазганда да айтылды /7/. Ендеше бул маселеге коп токталмауга да болады. Тек акыннын акесі туралы біраз айта кетелік. Кудайберді оте акылды, мейірімді адам болган. Ол окпе ауруына шалдыгып 1866 жылы кокек айында, 37 жаска шыгарда кайтыс болып, Шакарім баска бес балалармен бірге жеті жасында жетім калады. Акесі туралы Шакарім озі былай деп естелік айткан екен:

"Мен акемді жасымнан  жаксы білемін. Асіресе, кейінгі жылдары, кундері коз алдымда турады. Акыргы жылда бурынгыдай жиі анга шыкпай, уйде болатын уакыттары коп болды. Турікше ангіме кітаптарды окуын койган жок... Акем узын бойлы, аксур, кара мурт, кара сакал, откір козді, тік иыкты, сырт пішіні сулу, кимылы тез, сергек адам еді...
...Акем кыста кысыр байлатып, кымыз ішетін, кейін кымызды да коп ішпейтін болды. Наукасы бурынгыдан ауырлап, кан кусканын манайдагы ауылдар естіп, конілін сурагандар жиі келетін болды. Кыскы катынасканнан бул жайды калада жаткан Абай естіп-біліп, дарілер алып, біздін ауылга келді. Акем Абайдын салемін алып, олар кушактаса корісті. Абай акеме ак унтак дарі жане тамызып ішетін кызгылт дарілерді ішкізді. Содан акем сыркаты жок адамдай шуйіркелесе ангімелесіп кетті. Абай акейге "калага апарып дарігерге каратсам" деген ойын айтты, акем "онын жон гой, бірак казір кыс уакыты, жаз шыга апарарсын"– деді."

Шакарімнін осы естелігінен онын озінін бет-пішіні, дене бітімі акесіне уксас деп уйгаруга болады. Себебі ол да узын бойлы, сулу кескінді адам болган. Жане осы ангімеден акесінін ой-орісі сергек, адамшылыгы зор болганын, баска журттан сый-сипаты болек, онын Абаймен де улкен курмет-сыйластыкта болганын, мінез-кулкынын сабырлы, салмакты болганын кореміз.

Кунанбай тукымы оздерінін балаларына айелді кездейсок, карапайым адамдардан емес, аргы тубі текті, ерекше адамдардын кызын аперіп отырган. Мысалы, Шакарімнін акесінін шешесі, Кунанбайдын улкен байбішесі Кунке Найман Аганас бидін кызы болган. Ел аузында Аганас биді аділ, сезімді, акылды, тіпті, аулие адам болган деген соз калган. Ал Шакарімнін шешесі Толебике Каракесек руынын "Кедей" деген табынан шыккан Алдаберген деген адамнын кызы болган. "Алдаберген бай емес, орта даулетті, бірак оте адал болган адам.

Сол адалдыгынын аркасында ел катты силап курметтеген, абыройлы болган. Балаларын, кыздарын оте ерте окыткан адам. Шакарімнін шешесі арабша, турікше коп окыган. Кол онерге оте шебер, кесте тігетін, ою оятын, киім пішетін, пышак согатын істі адам болган. Есті, сергек, акылды, мейірімді, жомарт болган ажеміздін Куранын, "Гибадат исламиясын" "Муктасарын", тагы да баска кітаптарын мен кордім. Шешелерімнін, улкен ажелердін: "Даметкен (Толебикені солай атаган) окымысты, ак мартуы бар, есті, акылды еді" – деп отыргандарын сан естігем.» – деп жазады Ахат озінін естелігінде. 
Шакарімнін шешесі Толебике олен де шыгаратын болган, араб тілін жаксы білген.

Ол шаруага да мыкты, сондыктан акесі Кудайберді барлык шаруаны шешесі Толебикеге билетіп койган. Толебике оте мейірімді, нашарга жаны ашып туратын болган. Кедейлердін нашар, жетім-жесірлеріне катты карайласкан. «Кый оярда, согым соярда олардын айел еркектерін шакыртып алып, жумыс беріп, кайтарында кап-кап ет, керек-жарактарын аркалатып жібереді екен"– деп жазады Ахат озінін ажесі туралы.

Ахаттын бул создерінен Шакарімнін аталары балаларына келін тандаганда олардын байлыгына гана кызыкпаганын кореміз. Олардын тупкі максаты оздерінін урім бутагынын іріп-шірімей, керісінше, ныгайып беки беруін коздеген. Осылай Абай, Шакарім, олардын алдынгы катарлы урпактары дуниеге келіп, улгілі тарбие алып, халык мактанышы болып осіп-жетілген.

1.2. Шакарім Абайдын шакірті

Адамнын оскен ортасын, одан алган тарбиесін топырактын кунарлылыгы мен осімдіктін кутілу жагдайымен салыстыруга болады. Егер жер кунарлы болса жане осімдік кезінде жаксы кутілсе, одан алынатын онімнін де коп болатыны белгілі. Сол сиякты егер адам баласы жаксы ортага келіп, дурыс тарбие алатын болса, онын келешегі де дурыс болмак.

Бул тургыдан алганда Шакарімнін багы жанган деуге болады. Ойткені, ол оздері дурыс тарбие алган, сонмен бірге, озгені де жаксы тарбиелей алатын текті адамдардын аясында ості. Ал онын дурыс осіп, жетілуіне камкор жасаган негізгі багбан Абай болды.

Атасы Кунанбай болса, ол кажылыкка барып келгеннен кейін бул фани омірден шеттеп, кунделікті тіршіліктін куйбеніне былганбас ушін баска адамдардан шымылдык аркылы болектеніп, тасбих тартып, такуалык жасап, калган омірін толык рухани жолга багыттаган. Оз урпагына ол адам омірінін манін, онын тупкі максатына калай жету жолын осылай корсетіп, улгі шашып, таглым берген. Шакарімнін агасы Амірдін жиын-сауыкка, ан салып, олен айтуга, думанга кумар болып журіп, біреуге айттырылып койган кызга коніл аударганы ушін Кунанбай озінін бул немересін калай катты жазалаганы туралы Мухтар Ауезов "Абай жолы" романында /3/ келтіргені белгілі. Осылай Кунанбай кажы озінін созі гана емес, ісімен де баскага улгі болып, когам омірінін уйлесімділігін сактауда улкен бедел болып отырган. Ал одан тарбие корген баласы Кудайбердінін адалдыгы, адамга деген  мейірімділігі туралы Ахаттын жазганынан білеміз.

Шакарім акесі жагынан осындай онегелі ортада болса, шешесі жагынан да жаксы тарбие алган. Онын шешесі Толебикенін кандай онегелі жане тарбиелі адам болганы туралы айтылды. Ол озі білетін араб тілін баласы Шакарімге уйреткен екен, тіпті кездік согуга да уйретіп, оны озі білетін усталык іске де баули білген.

Кадырлы акесі Кудайберді кайтыс болган сон Шакарімге жетімдік таукыметін корсетпей, оган дурыс тарбие беретін адам керек еді. Бул міндетті халкымыздын рухани болмысынын жулдысы тарізді болган Шакарімнін акесінін інісі, улы Абай колына алады. Абайдын комегімен Шакарімнін ата-тегінен берілген текті касиеттері, табигатынан берілген жан талабы дурыс жетіліп, жаксы кутім корген жеміс агашындай коктеп жетіліп, озінін жупар анкыган татті жемісін берді.

Сонын аркасында бугінгі кундері Шакарімнін журегінен жарып шыккан от жалынды жырларын окып, рухани нурдын лаззатын алуга мумкіндігіміз бар. Абай тарбиесі аркасында Шакарімге тарих сахынасында озіне берілген ролді толык орындауына мумкіндік туды. Абай Шакарімді баулып осіріп, кезінде дурыс багыт корсетіп, керек жерлерінде сынга да алып, жас жеткіншектін рухани устазы болды. Абайдын озіне деген ыстык ыкыласын кезінде Шакарім былай деп мойындап жазады:

"Абай бізді жаксы коретін, келгенде касына жатамыз деп таласатынбыз. Абай: "Бул кіші гой" – деп мені койнына алып жататын, баска балалар да Абайдын айналасына жайгасатын. Бізге ангіме айтып беріп, окыган окуымды, жаттаган киссаларымды айткызатын еді", – дейді Шакарім. Шакарімнін жас кезінен бастап онын тарбиесіне Абай осылай улкен коніл болген. Оган онер уйретуде, білім алу жолында жол корсетіп, озі басшы болып, уйымдастырып отырган.

Ол Шакарімнін жасынан домбырага кумарлыгын байкап, куздін басында, керей руынан шыккан атакты домбырашы – Біткенбай деген адамды шакыртып алып, Шакарімге куй уйретуді тапсырады. Осылай бір жылга такау, ел жайлауга шыкканша, Біткенбай Кудайбердінін ауылында болып, Шакарімге коптеген казак куйлерін уйретеді. "Менін домбыра устазым – Біткенбай, оны тауып алдырып беруші – Абай", – дейді екен Шакарімнін озі.
Тіпті ан аулауга кумарлыгын арттырып, кусбегі болып, оган мерген болуга да Абайдын себебі болган екен. Шакарім «жаксы мерген болуыма Абай себепші болды» деп, ол жайында былай деп сыр тартыпты. 

Бір куні Абай ауылына мерген орыс адамы келіпті. Абай бірден Шакарімді шакыртып алып, осыдан мерген болуды уйренесін деп оган косып жібереді. Екеуі колге барып, неше кундей жатып, кус атып, орыс Шакарімді мергендікке уйретеді. Шакарім екі жагынан бірдей атуды, тунде жане ушып бара жаткан, не су толкынында жузіп бара жаткан кусты, желді куні оны калай коздеп, кай жерінен сыгалап атуды уйренеді.

Абай Шакарімге орысша окы деп акыл айтады. Шакарім орысша білетін Нурпейіс деген адамды колына устап, орысша уйреніп, создік алып, орыс тілін жаксы уйреніп алады. Бул, арине, оган кейіннен Л.Н. Толстоймен хат жазысып, А.С. Пушкин шыгармаларын аударуга мукіндік бергені малім. Сонымен бірге, баска шакірттерімен коса Абай Шакарімге турлі тапсырмалар беріп, ар жанрдан шыгарма жазуды тапсырып, озі оны кадагалап, катесі болса кезінде тузетіп отырган. Шакарім карілікті мінеп жазганда, онын бул кылыгын унатпай Абай былай деп сын олен жазган екен. 

Соз айттым "Азірет Алі", "айдахарсыз",
Мунда жок "алтын иек, сары-ала кыз".
Карілікті жамандап, олім тілеп,
Болсын деген жерім жок жігіт арсыз.
Асіре кызыл емес деп жиренбеніз,
Тубі терен соз артык, бір байкарсыз.

("Мен жазбаймын оленді ермек ушін", 1888 ж.)

Абай сынаганда ен ауелі озінін касында журген жакын адамдарын сынайды екен. Бул, арине, устаздын шакірттеріне деген камкорлыгы мен мейірімділігі, ен ауелі солардын камы ушін жасалган арекет екені белгілі.  Айтпесе Абай тарізді салихалы адамдар біреуге жамандык ниетпен, немесе оларды мукату ушін соз айтпайтыны белгілі. Абай жас талапкерлерге акын жане акындык онердін міндеті туралы ой сала келіп оларды улкен максатка багыттап, жол корсетеді.

Абай осы оленінде "Азірет Алі айда;армен алысыпты" деп олен жазган Кокбайды, "Зияда" деген дастанында кызды мактап: козі гау;ар, иегі алтын деп орынсыз тенеулер айткан жас акын Аріпті жане карілікті жамандаган Шакарім, ушеуін де сынга алып отыр. Олардын коніліне келмейтіндей етіп, сыпайы тілмен жеткізген акыннын бул ескертуі кезінде жастарга улкен асер еткен.

Сондыктан Шакарім Абай устазынын озіне деген жасаган камкорлык, шын пейілін жогары багалайды. Ол асіресе Абайдын білім алуга итермелегенін, жана рухани белестерге шыгуга мумкіндік жасаганын жаксы тусініп, оны жогары багалаган. Бул туралы Ахат былай деп жазады:

"Мен, – дейді Шакарім, – жайлауда Абай ауылына бардым. Уйде Абай курбылас аксакалдар толып отыр екен. Мен салем беріп кіргенде Абай: "Кімді айтса, сол келеді дегендей, Шакарім, келгенін жаксы болды. Мен мына аксакалдарга айтып отыр едім. Мен етек басты болып білімді куа алмай калдым. Сол коксеген арманымды Шакарім аркылы орындаймын деп, саган білім кугызатын болдым! Адам кырык жасына дейін білім жинап, кырык жасында каміл толады, акыл-ойы, жігер-кайраты жетіледі.

Енді уш жылда сен кырыкка толасын. Шыгыс тіліне жетік болдын. Енді уш жылга дейін орыс тілін уйрене бер. Бар каражатын менін мойнымда, сен осыган дайындал. Кане, осыган келісесін бе?" – деді. Мен: "Барлык каражат сізден болса, білім алуга неге бармайын. Бірак, кай жерге барамын?" – дедім.  Абай: "Афин-Грек білімі Стамболга жиналган, содан табылады. Араб білімі: Меккеде, бірак, менше, Меккеден горі Мединадан кобірек табылуы керек. Жане Мысырдагы Александр атындагы кітапханага барасын. Осы торт жерге барып, тарихи орындарды аралап, керек кітаптарды алып, білімінді толтырып кайтасын. Сатып алатын кітаптарына, жол каражатына жетерлік пулды озім беремін. Осыган келіссен колынды акел, – деп колын усынды. Мен: "Каражат сізден екен, мен білім алады екем, барам", –  деп колымды бердім. Абай кісілерге карап, "Кордіндер гой, Шакарім уагдасын берді!" – деді. Отырган аксакалдар: "Кордік" – десті.

Осыдан сон, мен орыс тілін жете білуге бар ынтамды салып, енбек етуге айналдым. Баска жылдарымнан горі, осы жылдарым пайдалы жылдарым болды. Озім білетін шыгыс тілдерін де терендей зерттеп, кемшілігін толыктырдым...

...Суйтіп, 1905 жылдан 1906 жылга карсы кузде журіп кеттім. Абайдын акыргы кенесі – осы сапарым менін козім ашылып, адам катарына косылуыма улкен себебін тигізді. Сол сапарда, неше улттын галымдарымен сойлесіп, пікір алысып, керек кітаптрады алдым. Ол кітаптарды посылка етіп, Семейдегі Аниярдын атына жіберіп отырдым. Стамболда тарих корларын сактайтын орындарда болып, ары бара жаткагда 13 кун тарих актардым.

  Ертедегі Шыгыс акын-жазушысы, ойшылдарынын шыгармаларын тугел алдым. Гомерден бастап Грек халкынын ойшыл-философтарынын шыгармаларын, Батыс философтарынын шыгармаларын, ертедегі Турік галымдарынын жазган шыгармаларын, ар елдін лугаттарын, Америка жазушыларынын шыгармаларын алдым. Демек, менін бул сапарым, кокірек козімді ашып, ансаган арманыма колым жеткен сапарым болды!

Бу да Абайдын маган акыл кенесінін жемісі. Стамболдан Меккеге бардым, онын тарихи орындарында болып, коп кажеттерімді таптым. Мединага бардым. Одан Араб халкынын ескі замандагы Мухаммед пайгамбардан 200 жылдай бурын болган Абу Суфиян сиякты галымдардын шыгармаларымен танысып, кітаптарды алдым.

Бірак Мысырдагы (Египеттегі) Александр атындагы кітапханага бара алмадым. Меккеде сол кітапханада коп жыл істеген галымга кездесіп, менде жок галымдардын шыгармаларын жазып алдым... Унді, Парсы галымдарымен пікір алыстым. Ен аягы Турік музыкантынан нота жазуды уйрендім. Парсы тілін жетік білетінімнін аркасында Парсы, Унді доктырларымен сойлесіп, емдеу тасілдерінін кобін уйрендім" – дейтін.

Шакарімнін осы создеріне біздін толыгырак токталып отырганымыздын себебі, бул создерден ойшыл акынга, онын келешек оміріне бул сапардын кандай асері болганын корсету. Бул сапар бурын казак ауылынан узап шыкпаган Шакарімді сана-сезімнін жана денгейіне котеріп, онын ой-орісін шарыктатып, омір купиясын коретін тылсым дуниенін есігін айкара ашуына мумкіндік берді.

Ахаттын жазуына караганда, онын кітапханасы оте улкен жане рухани кундылыгы жагынан да оте бай болган. Ол кездегі казак даласында кездесе бермейтін кейбір галым ойшылдардын кітабы Шакарім колына осылай тускен. Осыдан онын білім денгейі мен ой ойлау кокжиегінін кандай шалкар, кен болганы байкалады.

Шакарімнін бул создері онын негізгі философиялык ойларынын исламнын улы ойшылы Жалел ад-Дин Руми мен сопы акыны Жуніс Аміренін толгамдарымен ундес болу сырын ашады. ХІУ гасырда ислам орталыгы Туркияга ауысып, халифат осы елге кошіп, букіл мусылман журтынын басшылыгы енді араб елдерінде емес турік халкынын кузырына тиген еді. Дал сол кезде  сопы ілімінін сонгы ірі окілдері деп есептелетін Руми мен Жуніс Аміре осы елде омір сурген болатын. Сондыктан "Ертедегі Турік галымдарынын шыгармаларын... алдым" деуіне караганда  Шакарім осы сапарында солардын шыгармаларын алып, таныскан болса керек. Бул ой Шакарім мен ислам ілімінін оте ірі окілі Румидін философиялык ундестігі кайдан шыккан деген суракка жауап береді.

Мысалы, Шакарімнін «Атанын шахуатынын коп кой мані», «Жан беріп жарык, жылы нурдан», «Келді, кетті», «Касына кылыш кайраткан» тарізді олендері Румидін тан уакытша, ал жан мангілікті, озінін откен омірінін натижесі бойынша жан озіне тиесілі тан алып, унемі бір таннен екінші танге ауысып отырады деген кагидасымен толык ундеседі.  Осылай Шакарім Шыгыс акын-жазушыларынын шыгармаларына ынтасы артып, оларды жетік білген. Шакарім асіресе "Ниссан-ил-гайып", ягни "онын тілі гайыптан келген" деп атанган  Хафизды жаксы біліп, оны казакшага аударып, гайыптын терен сырын казак халкына жеткізуге умтылган. Кезінде Мухтар Ауезов "Сол кезде Шыгыс адебиеттеріне Шакарімдей жуйрік адамды коргем жок. Шыгыс адебиетіне берілуіме себеп болган устазым Шакарім!" – деп акынга жогары бага берген екен.

Шакарім Абайга берген озінін уадесін осылай орындап, Меккеге, Стамбулга сапар шеккен екен. Бул сапардын акын ушін сатті болганы сонша, ол сапардан кейін 1907 жылы рухани дуниенін шынынан алынган оте кунды "Лайлі-Мажнун" дастанын жазады. Содан бес жыл откен сон, 1912 жылы "Кен коныс" деген жайлауынан кора салдырып, фани омірден болектеніп, калган омірін елден жеке жерде откізуге бел байлайды. Бул улы акыннын осыган дейінгі омірінін натижесі еді. Осылай Шакарім Абай салган сара жолмен рухани жолга бет бурып, мангілікке умтылган.

Абайдан алган онегелі тарбиесін Шакарім озінін балаларына, баска жастарга да беруге умтылып отырган. Бул туралы Ахат былай деп жазады:

"Акей Абай озін калай тарбиелесе, бізді де солай тарбиеледі. Сонын негізгілері: Адам елге, не біреуге пайдасын тигізуі керек. Пайдасын тигізе алмаса, залалы тимесін. Онан сон, катты тапсыратын нарсесі – адалдык! Адал болындар, адалдын арканы узын. Біреуді откелге салып отуден сак болындар. Егер буны істемесендер – ырза емеспін, – дейтін. Адам баласын ултка, руга болуден сактан, ала кормендер". Міне жастарды жаксы коріп, оларга осындай онегелі тарбие бере отырып, Шакарім сонымен бірге омірдін мані туралы турлі сурактар койып, соган жауап жаздырып, акыл-кенесін беріп отырады екен. Арі карай Ахат созін былай деп жалгастырады:

"Біз акейдін тарбиесінін аркасында боктык, арамдык дегенді білмедік. Кісі тугілі айуанды да боктап корген емеспіз. Малшыларды, не онын балаларын ботен санагамыз жок. Олармен бірге жатып, бірге  ойнадык. Олардын улкендерінін аттарын атамайтынбыз. Ата, апа – дейтінбіз. Олар бізді жанындай жаксы коретін." Міне осы создерден жаксы тарбиенін натижесі, онын адам баласына деген шипасы сезілсе керекті. Бул кай заманга болса да оте кунды онеге. Булай тарбиеленген когамнын келешегі де булынгырсыз, анык болмак кой. Осылай когам ушін Шакарім омірінін улкен гибраты барын кореміз.

1.3. Жан дуниесінін ерекшеліктері

Шакарімнін данышпандык, даралык купиясын тусіну ушін ауелі адамнын жан дуниесінін не екенін біліп алуымыз керек. Адам оміріне асер ететін онын ата-тегі, оскен ортасы жане жан дуниесінін ерекшеліктері дедік. Ауел баста нарестенін пайда болар шагында булар бір-біріне тауелсіз бастаулар болса да, сонымен бірге, ана курсагынан бастап келешек баланын кандай адам болып дуниеге келуі олардын уйлесімділігіне байланысты болады. Сондыктан омірде жаксыдан жаман туып, ал жаманнан жаксы туатын жагдайлар жиі кездеседі.  Мысалы, егер анасы екі кабат кезінде озін дурыс кутінбей, омірін уйлесімді жасамай, табиги зандылыктарды бузатын болса, онда аке кандай асыл тектен шыгып, онын касиеттері кандай жогары болса да, келешек баланын дурыс болмай, онын психикасы мен дене бітімі алсіз, аурушан болуы абден мумкін.

Кадуілгі омірде кейбір жагдайларда іштегі нарестенін осуі ананын мінез-кулкына катты асер етіп, ол ана турлі кайгы-касіретке урынады. Не болмаса, дурыс тамактанбай, ащы, кышкыл нар татып, тіпті, арак ішіп, темекі тартатын аналар да болады. Осылай жатырдагы нарестенін осу ортасы бузылып, онын баска екі бастауы жаксы болса да, олар дурыс натиже бере алмай, баланын коптеген кемшілікпен дуниеге келуі омірде жиі кездеседі.

Не болмаса, керісінше, ана касиеттері жаксы болганымен, аке касиеттері оган сайкес келмеуі мумкін. Екі жагдайда да келешек нарестенін кемшіліксіз болып дуниеге келуі екі талай.   Осылай карапайым омірде адам баласынын келешегін аныктайтын жанагы уш бастау унемі бір-бірімен кайшылыкта болып, таласып отырады. Бала осе келе де онын жан дуниесі рухани  жакка суйресе, ал ата-тегі, не болмаса коршаган ортасы оны кейін карай, мулде баска жакка суйреуі мумкін. Себебі жан кумары таза рухани болса, ал калган екеуі – ата-тек пен коршаган орта – материалдык алемге жатады.

Адамзаттан томен баска жан иелерін – жануарлар мен осімдіктерді – селекция аркылы сурыптап, асылдандырып алуга болатыны белігі. Ал адамзат тукымын осылай колдан жаксартуга бола ма?  Бул суракка тура жауап беру оте киын. Себебі, адам баласынын одан томенгі жан иелерінен екі айырмашылыгы бар. Адам баласына ерік жане оны оз максатында дурыс пайдалана білу ушін акыл беріледі. Ал адам баласынан баска жан иелерінде ондай акыл мен ерік жок. Олар инстинктпен омір суреді. Сондыктан хайуанаттар ешуакытта табигат зандылыктарын бузбайды. Хайуанаттар мен осімдік алеміндегілер табигат зандылыгы аясынан шыкпайтын болгандыктан олардын жаксы тукымынан дурыс багып, куту аркылы жаксы онім алуга абден болады.

Адам баласынын табигаты баска. Ол озіне берілген аздаган ерікті дурыс пайдалана алмай, сезімдеріне беріліп, табигат зандылыгы аясынан жиі шыгып, оган карсы арекет етеді. Сойтіп, кейде болмыс уйлесімділігінен де шыгып кетеді. Болмыс уйлесімділігінен шыгып, табигат зандылыгына карсы арекет жасаганнан кейін ол, арине, дурыс жетіле алмайды. Осылай, ол табигаттын аділет зандылыгы бойынша жетілу емес, кулдырау жолына тусуі де мумкін. Сонымен, карапайым омірде адам баласына ерік беріліп, бірак олар оны дурыс пайдалана алмай, табигат зандылыгын жиі бузатын болгандыктан, оларды селекциялау киыннын киыны деуге болады.

Адам баласын хайуанаттарды жаксарткандай жаксарту ушін, оларды да хайуанаттар тарізді табигат зандылыгын бузбайтын катан тартіпке алып, ерекше тарбиелегенде гана мумкін болатын шыгар. Бірак, ондай жагдайда адамнын еркін алатын тоталитарлык тартіп керек. Ал бул Алла тагаланын адамга берген еркіне шек кою деген соз. Алла тагаланын берген еркін алып, болмыс зандылыгына карсы, адамга зорлык корсеткен ушін, тоталитарлык тартіп коп омір суре алмай, куйреуге ушырайды.

Сондыктан ол дурыс жеміс бере алмайды. Буган откен коммунистік когам мен Чили президенті Пиночет сияктылардын орнаткан тартіптері корнекті мысал. Сонгылар туган халкына коптеген зорлык-зомбылык, кайгы-касірет акелді. Ал жаксылыгы шамалы болды. Дегенмен де, когамнын белгілі бір даму дарежесінде арнайы болмаса да, табиги селекция коріністерін байкауга болады. Алдынгы катарлы дамыган елдердін тарихынан когамнын озі адамдарды селекциялап, олардын табигатын жаксартып, оркениеттік касиеттерін дамытты. Мысалы буган Жапон, Герман елдерін жаткызуга болады.

Бірак, селекция аркылы адамнын рухани емес, тек кана дуниелік касиеттерін, ягни, онын акыл-есін, дене ерекшеліктерін, психо-энергетикалык жуйелерін гана жетілдіруге болады. Ал адамды озге жан иелерінен болетін, тек кана адамга тан рухани, даналык касиеттерді бул адіспен жетілдіру мумкін емес. Даналык жане аулиелік дене касиеттерінен баска, озгеше касиеттерді керек етеді. Аулиелік касиет – тан касиеті емес, жан касиеті. Ал жан касиеттері тек кана жаннан шыгады. Бул арада селекция зандылыгы дарменсіз. Селекция зандылыгы тек кана материалдык алемді баскара алады. Аулие адамды тарбиелеу ушін онын жанынын ерекше касиеттері болуы керек.

Баланын жогары рухани жанды болуы ата-анасынын касиеттері гана емес, олардын келешек урпак негізін салу кезіндегі ниеттерінін тазалыгы, жогары максаттары, ой дурыстыгына байланысты. Егер олардын сезімдері таза болып, ой-орістері жогары болса, онда келешек нарестенін жаны да жогары алемдерден келіп, рухы таза болады. Осылай жогары рухтын отбасына келуі аке-шешенін генасына жане оскен ортага гана байланысты емес екенін кореміз. Егер де ананын жукті болуы ата-ананын ой-орісі дурыс болмай, напсікумарлык сезімі билеген сатіне, не болмаса, арак-шарап ішіп алып мас болган сатіне сайкес келсе, онда келешек баланын жаны алсіз болады. Баланын жан дуниесі алсіз болса, онын ата-тегі кандай жаксы болып, кандай жаксы тарбие алса да, ондай нарестеден асыл адам шыкпайды. Керісінше, ананын жукті болу сатінде карапайым адамдар Алла тагалага толык беріліп, жогары куштерден жардем сурап, келешек нарестенін жаксы болуын тілесе, ондай жагдайда оларга тагдыр елден ерекше жетілген наресте беруі мумкін. Карапайым адамдардан улы урпак туган жагдай тарихта жиі кездеседі.

Мысал ретінде карапайым шаруа отбасында омірге келіп, кезінде Ресей мадениетін жогары денгейге котеруге улкен ыкпал еткен орыс галымы М.Ломоносов тагдырын алуга болады.  "Жаксыдан жаман туса – жыннан, жаманнан жаксы туса – нурдан" деп казактын даналы созі буган оз тужырымын береді.

Жан кумары мен тан кумары екеуі екі турлі максат тудырады. Бул максаттар туралы Шакарім кажынын озі былай деп жазады:

"Адамда екі турлі максут бар, онын бірін тан максуты,  бірін жан максуты дейміз. Кара басынын камын ойлап, озімшілдік, мактан коксейтін – тан максуты. Адамшылык ар мен адал енбек іздейтін – жан максуты. Бастапкыны коксеген адам, зулымдык киянатпен болса да, мал, мансап, мактан табуга кумар болады. Сонгыны коксеген адамнын адал енбек, ак ниеттен баска іздейтіні жок, ол адам баласын ала коруді, киянат кылуды тіпті унатпайды."/2, 489-бет./ Шакарім арі карай осы екі максуттын тан максуты женіп кетуінін себебі – балага берілген тарбиенін жеткіліксіздігінен екенін корсетеді. Егер дурыс тарбие аркылы  жан кумарын колдап отырса, ол тан кумарына онай беріле коймас еді. Бірак омірде дурыс тарбиенін болмаганынан кобіне тан кумары женіп отырады. Тан кумары женгенде адамды напсісі билеп, ол жугенсіз, ешуакытта тоймайтын сезімдерінін кулына айналып, адамдыкты бузатын істерге барады. Бул – букіл адамзат оміріндегі барлык келенісіздіктердін туп себебі болып табылады.

Жан кумары жаннан, ал тан кумары таннен шыгып, екеуінін максаттары екі турлі болады. Жан кумарынын куаты жаннын тазалыгына байланысты. Жан  негурлым таза болса, онын кумары да солгурлым жогары болып, ол тан кумарын толык жене алады. Мундай адам фани алемнін ыкпалынан шыгып, аулие денгейіне дейін котеріле алады. Бірак жан касиеттері ондай жогары жетілген адамдар бул омірде сирек кездеседі. Сондыктан фани алемде копшілік журт тан кумарынын ыкпалынан шыга алмайды.

Жан мангілікті, лаззатты жане білімге толы болгандыктан, ол осы касиеттерін озі сезінуге кумар болады. Бірак ол танге байланып, капталып тур. Материалдык танін касиеттері жан касиеттерінен мулде болек, тіпті, оган карама-кайшы, олар – уакытша, ауру-касіретке толы жане надан болгандыктан, тан жанга озінін рухани касиеттерін сезінуге богет болып, озін тумшалап жауып, тіпті, уйыктатып тастайды. Сондыктан адам бакытты болуы ушін ен ауелі рухани надандыктан арылып, жан уйкысынан оянуы керек.  Осыны жаксы тусініп, жаны ашыган халыктын зиялы азаматтары "Наданнын козін койып, конілін ашпак" болып, "Оян, казак!" деп уран тастаган. Надандык пердесін серпіп тастап, келешектін шапагат нурына болендіру ушін олар ен алдымен халыкка рухани білім беруді ойлады.  Рухани білім беру аркылы жан касиеттерін аршып ашып, адамды бакыт сезіміне болеуге умтылды.

Омірде жан озінін осы улы касиеттерін сезінуге умтылгандыктан карапайым пенде инстинкті турде олімнен коркады, омірден лаззат іздеп бакытты болгысы келеді жане білімге кумар болады. Сойтіп, кімнін болса да, онын жанынын мангілікті болуынан – узак омір сургісі келетіні, лаззатты болгандыктан – жаксы омір сургісі келетіні жане білімге толы болгандыктан – озін білгіш-акылды санайтыны осы жан касиеттерінен шыгады екен. Жан кумарынын бір белгісі – білімге умтылу екенін Абай да атап корсеткен. Жан негурлым таза болса, онын білімге умтылуы да солгурлым жогары. Бул арадагы "білім" деген тусінік тек кана онын акпараттык магынасын гана емес, сонымен бірге, онер, ол білімді сезініп, бойга сініріп, адамнын касиетіне, мінез-кулкына айналдыруды жане іске асыруды тугел камтиды. Ягни, оку пайдалы жане натижелі болу керек.

Онерге бейімділік, зейін-талаптылык, адамга табигатынан берілген талант жане жогары максатка умтылушылык жан касиеттерінен шыгады.

Жан кумары мен тан кумары екеуінен екі турлі касиет шыгады. Тан кумарынан надандык, оркокіректік, мансапкорлык, ашу-ыза, дорекілік, осек, отірік, мактаншактык, еріншектік, бекер мал шашпак (оз тапканын дурыс пайдалана білмеу) тарізді адамдын тіршілік тунгиыгына батырып, омірін корлыкпен откізуге мажбур ететін касиеттер шыгады. Ал жан кумарынан адалдык, аділдік, рухани білімге куштарлык, талаптылык ожеттік, кайраттылык, мейірімділік, сабырлылык, жомарттык, биік максатка умтылушылык,  такуалык, баскаларды жаксы корушілік, кешірімділік, тазалык, канагат, алга умтылушылык, корегендік тарізді жылма-жыл адамды алга суйреп, кокірегін ашуга мумкіндік беретін касиеттер туады. Булар жогары жетілген, журегі таза адамдардын касиеті болып табылады. Сондыктан олар Шакарім созімен айтканда ондай касиетті адамдар – адал енбек, ак ниеттен баска іздейтіні жок, олар адам баласын ала коруді, киянат кылуды тіпті унатпайды. Шакарім, міне, адамнын осы касиеттеріне улкен коніл боліп, оларды оз бойына сініруге умтылып отырган.

Шакарімнін озін жас кезінен жан кумары билеген. Бул онын озі туралы жазган создері мен шыгармаларынан жаксы сезіліп турады /2/. Ол жастайынан онерге куштар болып, не корсе соны білуге тырысып, озі колымен устап коріп-білуге умтылатын, жаны тыныш таппайтын бала болган. Ер жеткен сон фани омірдін ман-жайін тез угып, одан бойын аулак салуга умтылып, бурынгы жасаган кылыктары мен іс-арекетінен де бас тартып жапан даланы кезіп, тауды паналып кетеді. Осынын барлыгы карапайым адамдардын тусінігінен, турмыс салтынан болек Шакарімнін жан дуниесінін ерекшелігін корсетеді. Онын осы ерекшеліктері Шакарімнін келешекте адамзаттын улы адамдарынын арасынан орын алуына мумкіндік берді дей аламыз. Озін коршаган коптеген туган-туыскан, бала-шага, дос-жараннын арасында жалгыз сезініп, елден ерекше жагдайга тускенін жане онын себебін жаксы тусінген акын оз халын суреттейді. Коптін арасында жалгыздык кору Шакарім гана емес, Абай, Ахмет Яссауи, Л.Н.Толстой тарізді адамзаттын алдынгы катарлы тулгаларынын копшілігінін улесі болганы белгілі.

Енді Шакарімнін осы жолга калай келгенін тусіну ушін онын ерекше касиеттеріне, олардын омірдегі коріністеріне кыскаша токталып отелік.

Ахат акесі Шакарім туралы: "Кудайбердінін балаларынын ішінде жастайынан баска балаларынан горі кылыгы озгеше, зейінді, сезімді, сергек,  зерегі Шакарім болды... Шакарім окуга оте зерек болып, хатты тез танып шыгады. Осы кабілетін байкаган аке-шешесі Шакарімге баса коніл боліп, асіресе, шешесі араб, турік тілдерін косымша уйретіп отыратын болган... Акей бес тілді жетік білген адам. Ол араб, парсы, шагатай, турік, орыс тілдері еді. Сол тілдерді жаксы білу аркасында, жер колеміндегі елдердін тілдерінде жазылган шыгармалармен онай таныскан...

Шакарім жалгыз ойнаганда акесінін кагаздан киып жасаган неше турлі суреттері – аркар, каскыр, тулкі, кус, кусбегі, каз, уйрек, каршыга бейнелерін ермек кылып отыратын. Шешесінін касында ойган оюына, тіккен кестесіне карап отырып озі де ою ойып, сурет салатын болган. Онымен кабат пышак согуга, карала жургізуге талаптанады. Демек озі айткандай: "Бала кезімде колым тыныш отырмайтын, не темірді егеп, не ою ойып, не агаш жонып, бірдеме жасап отыратынмын", – дегеніндей, кол онерге бейімделе бастайды. Сойтіп журіп, кол онерге де шебер болып шыгады." – деп жазады.

Бес жасынан окуга барып, осылай озінін зеректігімен, онерге кумарлылыгымен Шакарім озінін ерекшеліктерін корсете бастайды.  Ол Шыгыстын жане казак халкынын рухани байлыгына жан дуниесімен беріліп, кабылдайды. Жас кезінен бастап мусылман халкынын "Мын бір тун" ангімелерін окып, оны ертек кылып айтып, парсы, араб акындарынын байіттерін жатка біліп, тогілдіріп айта білген. Казактын "Ер Таргын", "Алпамыс", "Кобыланды", "Кыз Жібек" тарізді киссаларын жатка білген. Ескі жырауларды, бурынгы билердін макал-мателдерін, накыл создерін окып, бертінге дейін жатка айтканын сан естігем," – деп жазады Ахат.

Шакарімнін журегі жас кезінен оте сергек, арі жумсак, мейрімді жане катыгез, арамдыкты жаны суймейтін болган. Онын озі: "Бала кезімде "Кыз Жібек" киссасындагы Толегеннін алты казга айткан зарын окыганда, "Алпамыс" киссасындагы Жадігердін зарлап айткан отініш-мунын окыганда, жыламай оки алмайтын едім", – дейді екен. Міне осынын барі келешек акыннын жан дуниесінін сезімталдыгын, журегінін жумсактыгын жане сергектігін, ішкі тазалыгын корсетпей ме? Ол барлык ерекше жаратылган адамдар тарізді жалгыздыкка бейім, баскалармен араласпауды суйген.

Озі улгі алатын, бір нарсені уйренуге болатын улкен адамдардын касында болып, соларга умтылып, олар не жасаса соны жасап, уйреніп, алга умтыла берген. Турлі ойын куып, сауык жасап уакыт откізгеннен горі онын жаны жалгыз отырып ойга батканды, табигат коріністерін кызыктап отырганды калайтын болган. Бірде кыстаудын касындагы тобеде жалгыз отырып, таска ормелеп бара жаткан жулдыз куртты езіп олтіріп алады. Сол кезде оган жаны ашып кетіп, "курт болып" олен шыгарады.  Кешке шешелеріне окып беріп, олар жаны ашып жылайды. Бул оленін Абайга да окып береді. Жазган оленінен Шакарімнін акындык белгісін корген Абай оган оленді калай жазу керек, кандай олен жазу керектігін айтып коп-коп кенес, акыл береді.

Жалпы оз оміріндегі  Абайдын алган орнын Шакарім: "Мені Абай тарбиеледі. Абай болмаганда, мундай болуым негайбыл еді" – деп білдірген екен. 

Шакарім музыкага да уйір болады. Ол домбыра гана емес, гармонда да ойнай білген, скрипка алдырып, скрипкада ойнауды уйренеді. Осе келе ол акын гана емес, оз олендеріне ан шыгарган композитор да болганы белгілі.

Жаны таза, рухани жолдагы адамнын бір белгісі – ол ішкі жане сырткы тазалыкты сактау адеті. Шакарім жан-журегімен адалдыкка умтылып, адалдыкты даріптеген, озі де сол адалдык жолын бекем устаган адам. Балаларына да осындай тарбие беріп, олардан адалдыкты талап еткен. Сол адалдыгынын аркасында ол Кенес дауірінде кампескеден де аман калады. Ел билеген бай Кунанбай тукымы, озі болыс болган, кажыга барган, Алашордага муше болган адамнын ол кезде кампескеден  аман калуы тан каларлык жагдай еді. Міне, адалдыгынын аркасында, букіл адамзатка жаксылык жасауга умтылганынын аркасында Шакарім омірдін осындай азабынан аман калады.

Бул былай болады. 1928 жылы "ірі байлар, халыкты бурын канап, зорлык-зомбылык корсетіп байыган аксуйек, шонжарлар кампескеленсін" деген каулы шыгады. Кампескеге аламыз деп Шакарімді ауелі оз ауылында жиналыска салады. Жиналган журт онын адамгершілігін айтып, адалдыгын, кінасіз екенін айтып, кампескеге карсы кол котеріп, отырып алады. Оз ауылынан ештене шыгара алмаганнан кейін, енді оны корші ауылдын жиналысына салады. Бул ауыл да акынды актап шыгады.

Абден болмаганнан кейін, енді Шакарімді Семей каласынын Затон жумысшыларынын жиналысына салады. Бул жиналыста да кала жумысшылары Шакарімнін кандай адал адам екенін айтып, кампескеленсін дегенге бір адам кол котермепті. Осылай уш сынакка салынса да, барлыгынан онын адалдыгы аман алып шыгып отырган. "Шын адал адамды копшілік колдайды" деген онын озінін дана созі дал келді. Бул, арине, асіресе казіргі заманда, оте ойландыратын жане улгі алатын нарсе екені белгілі.

Шакарім ішкі тазалыгын гана емес, сонымен бірге сырткы тазалыгын да мукият сактайтын, уйді ыстык кылмай, таза устайтын, киімді укыпты киінетін болган. Ол салауатты омір салтын устанып, таза ауада журіп, денешыныктыру жасап, кысы-жазы салкын сумен куйынады екен. Серіппелі тосекке тактай тосеп, тактайдын устіне кус тосек салдырмайтын, нагыз аскеттер тарізді, катты тосеніштін устінде жататын болган. Тосегін озі салып, жинап, уйін озі сыпырады екен.  Осындай салауатты омірдін аркасында ол узак жасап, денсаулыгы алі ат устінде журуге мумкіндік беретін мыкты шагында, 1931 жылы 73 жасында бул дуниеден отті. Егер "кызыл жендеттер" атып олтіріп кетпесе, мумкін одан алдекайда узак омір сурер ме еді, кім білсін. 
   
Шакарім жас кезінен сезімтал, байкагыш, кореген болган. Коршаган табигатка онын озінше козкарасы болып, тіршіліктін арбір озгерісінен болмыстын сырын угуга умтылып отырган. Карапайым адам байкамайтын озгерістерден, коріністерден ол онын аргы манін угып, оны омірде пайдалана білген. Осылай келешек ойшыл омірдін берген сабагын жаксы уга біліп, оны бойына сініріп отырган.

Табигат коріністерін онын тупкі себебімен байланыстыра отырып, болмыстын манін, жалпы зандылыктарын корген. Сондыктан онын олендері оте манді, терен магыналы болып келеді. Осылай ол ірі философтардын біріне айналган. Шакарімнін байкагыштыгы туралы Ахат та коп мысалдар келтіреді. "Мен бертінге дейін сол кезде акейдей табигатты зерттеп бакылаган казак баласын білмеймін. Сондыктан, кейбір ісіне танданатынмын. Адам, айуаннан бастап, олі табигатка дейін зерттеп-байкап журген адам десем бекер болмас." – деп жазады ол акесі туралы. Шакарім "Туйекарын" деген осімдікті туйіп, кайнатып сыя жасап алады екен, озінін туып оскен жерінде кукірттін барын аныктаган, темір рудасын тапкан.
 
Бала шагынан бастап Шакарім бул фани омірдін кызыгына коп байланбаган. Себебі жас кезінен бастап рухани устазы Абай салган сара жолмен жан касиетін дамыта отырып, кейіннен кунделікті тіршіліктен мулде бас тартып, елден болініп жеке омір кешуге дейін барган. Мундай касиет карапайым адамдардын улесі емес, тек кана жаны ерекше жетілген адамдардын несібесі екені белгілі. Сопылардын негізгі кагидасы "Коппен бірге бол, бірак олардан болек бол " деген создін магынасы да осыган апарып тіреледі. Онын мані – копшілік ушін кызмет ет, бірак озін сол копшіліктін бірі болып кетпе. Ал булай болуга мумкіндік болмаса, тек бірак амал – ол копшіліктен боліну. Оз кезінде Ахмет Яссауи, Шакарімнін озі устаз туткан Л.Н.Толстой да осылай етуге мажбур болганы белгілі. Шакарім озінін жалгыздыкка урынган себебін былай деп тусіндіреді:

Корген сон ел жарасын анык сезіп,
Андайын айдалага кеттім кезіп,
Ел емес, елге істеген кылыгынан
Кашкамын, шынымды айтсам, сонан безіп...

...Жоспарым, жайым осы, мактаным жок,
Ел жеген акімдерді актарым жок.
Олгенімше жазумен енбек етем,
Кажыдым, картайдім деп жатканым жок.

("Кейбіреу безді дейді елден мені")

Елдін жуандары мен аткамінерлері мансап, мактан іздеп болыстыкка таласып, партия курып, сонымен ел булдіріп журсе, ал Шакарім одан озі бас тартып, тек кана омір талабы катты мажбур еткенде гана, еріксіз екі марте Шынгыска, алты айдай Сыбан еліне болыс болган екен. Бул ел ішіндегі тыныштыкты сактау максатында болгандыктан, Шакарімнін озінін айтуына караганда, бул жолдары болыстыктан бас тарта алмапты. Бірак ешкімнен шабарманга ат, болыска сойыс, не орынсыз шыгын салмаган. Ол оз омірін жогары максатка арнаганнан кейін болыстыкка, билікке  мулде кумар болмаган. "Мені болыстык, акімшілікке кумар кылмай, одан куткарган – Абай!" – деген екен озі кейінірек.

Шакарім саяси агымдардын алдын болжай білетін кореген, кенінен ойлайтын ойшыл, егер саяси агым озінін алдына койган максатына сайкес келмесе, онын ыкпалына журмейтін, берік адам болган. Саяси агым озінін максатына сайкес келмейтін болса, ол одан кезінде бас тартып отырган. Мысалы, адамга бостандык беріп, бакытка жеткіземіз деген максаты бар Акпан Тонкерісін Шакарім улкен умітпен карсы алып, "Бостандык таны атты", "Бостандык туы жаркырап" деген колдау олендерін жазады. Ал артынан коммунистердін улы максатка жету жолын дурыс таба алмаганын сезгеннен кейін, бойын олардан аулак салып, озінін бурынгы такуалык оміріне кайта кіріп кеткен.

Сонымен, корыта айтканда, Шакарімнін туган халкынын мактанышы, елі ушін омірін киган азаматы болып калыптасуына онын туган ата-тегінін касиеттері, Абай рухымен нурланган оскен ортасынын асері жане озінін жан дуниесінін ерекшеліктері мумкіндік берді деп айта аламыз.

Енді Шакарімнін калдырган мурасына коз салайык. Ол ушін ауелі  Шакарімнін ішкі рухани дуниесін тусінуге тырысайык. Бул бізге кажынын котерілген рухани биік шынын коруге мумкіндік береді. Сонымен бірге, онын сырлы создерінін терен магынасын болжап, артына калдырган мурасын калткысыз, толык игеруге  мумкіндік аламыз.

ЕКІНШІ БОЛІМ

ШАКАРІМ МУРАСЫНДАГЫ ФИЛОСОФИЯЛЫК ИІРІМДЕР

Алдына улкен максат койган адамзаттын барлык улы азаматтары тарізді Шакарім де оз омірінде максатына кол жеткізе алмады. Онын себебін кажы озі былай деп мойындайды:
"Айтканымды, ансаган арманымды орындауга колым жетпеді, алім келмеді. Катыгез заман, кайырымсыз, катал, мансапкор, катыбас, мейірімсіз басшылар конбеді. Тілін емізген, коз байлаган кулар, жайдары пысыктар, алдампаз, арам сопылар, паракор улыктар кондірмеді. Мен жалгыз калдым. Оз ойымды, оз арымды сактап калайын деп, адам атымды актап алайын деп, жапанга каштым.

Сондагы менін ойым, максатым не, білесіндер ме? Калган омірімді жазумен, ізденумен откізбек болгам. Сол ойымды, тапканымды жазып кейінгіге калдырмак болдым. Оз заманым ушін жазгам жок. Келер дауірдін адамы ушін жаздым... Жана заман тарихтын тазасына, асылына орнамак. Тарихтын осындай тазасы, алмастай асылы жана дауірдін іргетасы болмак. Сол іргетастын бір керегіне жарарлык тас сыныгын таппакпын, соны жазбакпын. Соны іздегеннен баска омір маган калган жок, балам!"   

Шакарім кажы алдына осындай улы максат койып, омірін келешек урпак камына, адамзат камына арнаган. Ал онын сенім артып, атап отырган урпагы біз болсак, онда біз де улы бабамыздын бул сеніміне сай болуымыз керек. Сол ушін ен ауелі ойшыл озі іздеген іргетастын тас сыныгын тапты ма екен, ауелі соны аныктап, ал тапса – ол не нарсе, соны біліп, акырында, акыннын озі армандаганындай, ол тапканын біз керегімізге жаратсак, сонда дурыс болар еді. Онын жолын акыннын озі былай деп корсеткендей болады:

Кырыктан сонгы кырымды,
Сынамак болсан турімді,
Корейін десен нурымды,
Жи-дагы окы жырымды.

Ой кулагын ашып ал
Жактырмасан, далел сал,
Укпагансып айтпа жал,
Ойын деме мунымды.

Кун сайын, яки айында,
Жаттап окып пайымда,
Жан мен Танірі жайында
Далелім коп тынымды.

(«Кырыктан сонгы кырымды»)

Енді онын артына калдырган мол рухани мурасын зерделей отырып, оны тусінуге умтылайык. Осы максатпен улы ойшылдын рухани-философиялык козкарасын тусініп, жан мен Танірі жайында жазылгандарынын байыбын дурыс ангару ушін шамамыз келгенше, акыннын озі жазгандай, ой кулагын ашып алып,  бір жуйеге келтіре отырып, онын асылын табуга умтыламыз.

Бірак, Шакарім тарізді терен рухани адамдардын шыгармалары катардагы жазушылардын жазгандарынан болек. Жалпы, рухани дуниені тусіну ушін оны арнайы тасілмен кабылдау керек. Рухани дуние білімін де осындай тасілмен кабылдап, сараптамаса онын магынасына толык жету киыннын киыны болмак. Бул тасіл білім алудын жалпы кагидасы. Ал рухани білім алуда бул тасілсіз ешкандай жетістікке жетуге болмайды. Енді сол тасілге коніл болейік.

1. Шакарімді оку тасілі

Біз бурын окымаган кітапты, не болмаса акпарат куралдарын бар ынтамызды салып окып, коріп, олардагы белгісіз деректерді кабылдап, угып, тусініп алуга умтыламыз. Кобіне бул біздін ынта-жігеріміздін жеткен шегі. Будан асып арі карай бармаймыз. Бул – копшілік окырманга, тіпті зиялымын деп жургендердін копшілігіне де тан касиет.

Шын манінде, катардагы окырман баскалардын ойын, берген деректері мен тужырымдарын жинактайтын кор тарізді болудан арі аса алмайды. Бірак мундай оку пайдалы оку емес, пайдасыз оку. Осындай пайдасыз окудын салдарынан жылдан жылга гылыми деректердін молайып, білім коздерінін кобеюіне карамастан адамзаттын рухани денгейі кулдырап барады.
Оку турлі деректер мен тужырымдарды тек кана жинактау ушін емес, оларды арі карай омірде пайдаланып, жасампаздык куралына айналдыру ушін керек.

Аспандагы айдын тун мезгілінде кун саулесін  озінен шагылыстырып, ол саулені арі карай жер бетіндегі жеміс-жидек, коконіске жеткізіп, жерге кун куатымен омір беретіні тарізді, окырман да кітап авторынан алган деректер мен ой тужырымдарын озінін акылынын курсауында устамай, одан шыгарып, арі карай омір кажеттігіне айналдыруы керек. Ягни, оку натижелі жане пайдалы болсын. Натижесіз окудын ешкандай пайдасы жок. Натижесіз оку аркылы алынган «білім», керісінше, зиянды болып, коп жагдайларда болмыспен байланыспай, адамды кияли куйге тусіріп, сагым кудырып, адамды тіршіліктен боліп тастайды. Мундай когам омірін тежейтін біржакты талпыныстар, фанатизм, теріс агымдар тудырады. Казіргі замандагы каулаган акпарат деректерін, компьютер жетістіктерін дурыс пайдалана алмаудын салдарынан кейбіреулердін депрессияга жол беріп, кейде психикалык ауыткуларга ушыраулары осынын коріністері. Булар пайдасыз окырмандар. Натижесі жок пайдасыз окудын зияндылыгын, онын когамнын дамуына  кедергісін осылай кореміз.

Абай шыгармалары тарізді Шакарім шыгармалары да мундай пайдасыз окуга арналмаган. Олардын жазгандары омір шындыгын айкара ашып, адамды бурыс жолдан дурыс жолга багыттайтын, болмыстын терен сырларын ашып, адамнын тар кокірегін кенейтетін, рухани нур шашып журекті пенделік немесе дуние кірінен тазартатын, сойтіп, тіршіліктін тупкі максатына жеткізетін шыгармалар. Сондыктан бул шыгармаларды арнайы тасілмен оку керек. Ол тасіл – ойшылдын рухани лебізін дурыс тусініп, берген нарін толык татып, сезіну ушін санасы сау, сергек оймен ой-орістін бар куатын салып, конілді сана-сезімнін тереніне бойлата білу керек.

Мундагы максат – Абай созімен айтканда «Журегіне сунгі де, тубін козде,  Сонан тапкан – шын асыл, тастай корме». Шакарім шыгармаларын дурыс тусініп, оны конілге току ушін бул – бірінші шарт. Екінші шарт – окудан алган акпарат-деректерді акыл курсауында сактамай, оны арі карай пікірлеп дамытып, омірде пайдалана білу. Мундай жагдайда окырманга данышпан ойшыл журегінен шыккан ыстык жалын озінін кунделікті бейнеті ауыр, даурыкпалы-дакпыртты, каскойлердін андысып, алысып откізетін зар мен шерге толы тіршілігінен баска оган адамшылыкка толы, озгеше лаззатті, арі бейбіт омір ашыла бастайды. Осылай адамга жетілудін жолы айкара ашылып, омірін окінішсіз, пайдалы откізуіне мумкіндік туады. Абай, Шакарім тарізді ой алыптарынын тупсіз терен де, шексіз кен байтак рухани дуниесін оку тасілі туралы, міне, осыны айтуга болады. 

Ойды ой козгайды. Сондыктан, ойдан ой шыгып, ол біртіндеп, узіліссіз оріс алады. Егер сын козбен карап, шыгарманын дурыс-бурыс жактарын багалауга ниет алган окырманды алатын болсак, ол ескі ойды толык  тусіне біліп, онын арі карайгы даму багытын корсете білгенде гана дурыс сыншы бола алады. Пайдалы, жаксы сыншы  айтылган ойдын жеткен денгейін корсетіп, онын даму барасын аша алады. Бірак бул денгейге аркім котеріле бермейді. Копшілік сыншылар ой алыбын оздерінін жеткен дарежесіне тартып тусіріп, оны сол денгейде багалап, не болмаса карабастарынын камынан шыга алмай оздерін корсету ушін, озгелердін айтуымен, турлі саясат ыкпалымен арекет етеді. Осылай болмыстын терен магынасын ашып, онын терен сырларына унілген Шакарімді де Кудайга сенбейтін имансыз ретінде корсетуге тырыскан багалаушылар болды.

Арине, Шакарімнін рухани денгейін шын танып, оган озіндік дурыс багасын берген зерттеулер де аз емес. Мысал ретінде олардын арасынан Шакарім мен Л.Н.Толстойдын рухани ундестігін корсете отырып казак сахарасынан шыккан ой алыбынын аулиелік касиеттерін ашуга арналган 2001 жылгы «Казак адебиеті», сонан сон «Жан кумары» газеттерінде жарык корген Галым Бокаштын макалаларын ерекше атауга болады.

Шын манінде басканын ойын тек кана жокка шыгарумен шугылданатын, не болмаса оны бурмалайтын сынаржак сыншыны жетілудін, ягни  табигаттын жауы деуге болады. Себебі, жетілу букіл табигат зандылыгы болуга тиісті, сондыктан, кезі келгенде барлыгы да жонделіп, дамуы керек. Ал жетілу дегеніміз – алга жылжу, не болмаса жогары орлеу. Сондыктан, ойдын дамуына богет болатын жонсіз сынаушылык пен пайдасы жок натижесіз оку – дамудын екі жауы болмак. Жонсіз сынаушылык автордын ынтасын тежеп, оган коптеген кедергілер тудырса, ал пайдасы жок натижесіз оку жазылган енбектін кунын тусіріп, онын оміршендігіне нуксан келтіреді.   

Шакарім жогары рухани натижеге калай жеткен деген суракка келетін болсак, арине, ен ауелі онын торт-бес тілді менгеріп, коп елді аралап, алемнін білікті адамдарымен танысып, сухбаттасып, озіне керекті білімді тауып ала білгендігін айту керек. Бірак, ен маныздысы бул емес. Ен маныздысы – онын солардан алган білімін, окып білгендерін оз бойында жинап кана коймай, оларды ой елегінен откізе отырып, жетілудін іргетасына айналдыра білуінде. Ягни, Шакарім білім алып кана койган жок, сонымен бірге ол білімді болмыс зандылыктарын тусіну ушін омірде пайдалана білді. Бул онын натижелі окырман бола білгенін корсетеді.

Бул ойшылга алган білімін іргетас ретінде пайдаланып, оган озінін рухани мурасынын гажайып гимаратын орналастыруга мумкіндік берді. Ягни, ол озі тапкан арбір ой тужырымын сактап, оны арі карай дамыта отырып, озінін максатына жету куралына айналдыра білді. Осылай улы ойшыл бурынгы ойларды омірге пайдалана отырып, жетілудін улгісін корсетті. Сонымен, Шакарімнін осындай озіндік биік денгейге котерілуі – онын натижелі окырман бола білгендігінде. Айтпесе, алемде энциклопедиялык білімі бар, коп білетін адамдар аз емес. Бірак Шакарім котерілген биікке жеткен данышпанын кайсы? Шакарім озінін окып білгендерін омірден, табигат коріністерінен таба біліп, арі карай теренінен тусініп, болмыстын терен сырларын ашкан гулама.

Коптеген жыл бойы тау басына, елсіз жайлауга кетіп омір суруінін себебі де, пайдасы да, міне, осында жатыр. Ол окып-токыган білімі аркасында бул сырткы корнеу омірге гана емес, сонымен бірге, сезімдермен коріп-білуге болмайтын ішкі комескі эзотерикалык омірге де уніліп, сонын натижесінде болмыс купияларын терен тусіне алды.

Егер адам баласы шын пейіл, таза акылмен іздесе мангілікті жане шексіз акикат адамга озі ашылады. Адамзат кауымында даналык куган мундай адамга барлык жагдай бар. Казіргі заманда даналык іздеп, жетілемін деген адамга турлі рухани жазбалар жеткілікті. Буны «Коп кітап келді Алладан, онын торті Алланы танытуга соз айырмас» деп Абай бабамыз да ескертіп кеткен.

Абай корсеткен касиетті торт кітаптан баска турлі аулие-амбие, даналардын жазгандары бір тобе. Сондыктан, казіргі кездегі халыктын рухани томендігі даналык жазбалардын жеткіліксіз болуында емес, жогарыда айтылган білімді игеру тасілдерінін жане оларды игеруге деген шын ниеттін жеткіліксіздігінде деуге болады. Шакарім тужырымы бойынша, бул тыгырыктан шыгудын бір-ак жолы бар.

Ол – бізге берілген еркіндікті дурыс пайдаланып, конілді бурыс жолдан дурыс жолга багыттап, соган байланысты арекет ету. Барлыгы пейілдін дурыстыгына байланысты. Бул – жетілудін бастапкы талабы, алгашкы кадамы гана тарізді. Сонымен бірге, жетілу жолынын белгілі бір жогары дарежесіне котерілгенде акикаттын алгашкы, шын маніндегі тазалыгын керек кылатын сат туады.

Хакикат ауелгі ашылганда таза шындык, бірак ол гасырлар бойы колдан колга отіп, кабылдаушынын табигатына байланысты турлі озгерістерге ушырап, кейбір жагдайларда озінін алгашкы таза касиетінен айырылып, жалган турге туседі. Кейде бурынгы магынасынан мулде баскаша, тіпті, карсы магына да алады. Буган казіргі замандагы діндердін жагдайы, олардын оздерінін алгашкы, табиги міндеттерін орындай алмауы, сонын салдарынан когамдагы келенсіз коріністердін кобеюі жаксы мысал бола алады. Осыны жаксы тусіне білген Шакарім «Пайгамбар Муса жолыкса» атты ой толгауында казіргі замандагы негізгі діндерді сынай отырып, арі карай былай деп жазады:

Бул кунде дурыс иман жок,
Шатак дін напсі тыйган жок.
Акылы саудын ойына,
Алдамшы діндер сыйган жок.

Аныкты ешкім тапкан жок,
Іздемей карап жаткан жок.
Алімді залым кылатын,
Шатак діндей какпан жок.

Осылай Шакарім дурыс иман (сенім) болмагандыктан діндер адам конілін напсіден Кудайга аударуга арналган оздерінін табиги міндетін орындай алмай, акылы сау адамнын ойына жат, шатакка айналганын корсетеді. Бугінгі заманда іздесе де аныкты (Алла тагаланы) ешкім таба алмай жур. Себебі, алімді залым кылатын шатак діндей какпан жок.

Казіргі дауірдегі оздерінін алгашкы міндетінен айырылып калган діндердін жагдайын жаксы тусінген Шакарім озінін рухани жолында дін гана емес, баска да адам ойын шектейтін философиялык парадигмалардын, тіпті, адамзат кабылдаган данышпандардын да шырмауында калып коймай, ойына ерік беріп, окып-токыгандарын тек кана журек таразысына салып, таза акылмен кабылдап отырган. Буган Шакарім шыгармаларынан коптеген мысалдар табуга болады. Мысалы, ол «Уш анык» шыгармасында осы касиетін жаксы білдіріп, ал олен жолдарымен былай деп орбітеді:

Акылдан адас калмайым,
Бос жетекке бармайым,
Далелсіз созді алмайым,
Котермеймін киканын.

(«Кырыктан сонгы иманым»)

Немесе ол бул ойын «Арак – акыл, мастык – ой, жар – Хакикат» оленінде былай деп туйііндей туседі:

Пайгамбар, аулие айтты десе-дагы,
Акыл кабыл алмаса, ол маган жат.
Шатак дінге, адетке не білгішке
Нокталатпай ойымды кылам азат.

«Акылга билетпеген пенде – айуан»,
Десем де бола коймас созім агат.
Кураннын шын магынасын шатак угып,
Молдалар маган коймак капір деп ат.

«Акылына сынат, – деп, – далел айткан»
Кураннан табылады талай аят.

Куранга суйене отырып жалган молдаларды сынап аркімнін колынан келе бермейтін осындай батылдыкка барган Шакарім кажы, арине, озінін рухани денгейін жане тарихтагы алатын орнын жаксы тусінген.

Аулие, білгіш айтты деп,
Жазылган талай кате коп.
Улама ондай уды жеп,
  Шатакка сатпа шынымды.

Казактан мендей ул туса,
Осындай тузу жол куса,
Хакикат іздеп бел буса,
Ол да бір жаксы ырым-ды.

(«Кырыктан сонгы кырымды»)

Осылай ол турлі аулие, білгіштердін ыкпалынан шыгып шындык іздеу жолында барлык шектеулерден арылып, ой-оріс, сана-сезімін ушкан кустай еркін самгата білді. Осылай ол рухани кемелдену жолында жетілудін шексіз биігіне кедергісіз еркін котерілуге мумкіндік алды.

Адамзат когамында болмыс акикаты озінін алгашкы тазалыгына кайта келуі ушін журек аркылы кабылданатын жана рухани ашылулар керек. Осылай Абай созімен айтканда «Замана, шаруа, мінез кунде озгерді, Оларга кез-кезімен наби (пайгамбар) келді». Ондай уздік ойдын окілдерін еске алу ушін адамзатка келген пайгамбарлардан баска, ислам алеміне келген ал-Газали, Жалел ад-дин Руми, Ибн Араби, ал-Халладж, Ахмет Яссауи тарізді данышпан-аулиелерді атасак та жеткілікті. Казак халкы ушін, тіпті букіл адамзат денгейінде де Шакарім тулгасын осы катардан коруге болады. Себебі, ол барлык данышпандар сусындаган кайнар коздін озіне умтылып, акикаттын шексіз бай казынасынын есігін кагып, оган кіре білді.

Шакарімнін жеткен рухани денгейін «Лайлі-Мажнун» жане озінін жан дуниесінін хал-ахуалын білдіретін «Ажал, маган арак берсен», «Акылдан ойга сыр тарап», «Акыл кусы адаспай аспандаса», «Журектен аккан канымнан», «Омір сырын коздесен» тарізді 70 жасында жазган озінін «Иманым» деп атаган олендер жинагынан коре аламыз. Шакарімнін тапкан акикаты – журек козі аркылы алынган таза акикат. Бул оган жан сырына уніліп, купиялардын купиясы болып табылатын адам мен Алла тагаланын карым-катынасы, жан, рух, тан  туралы жане олардын озара байланыстарын ашуга мумкіндік берді.

Сонымен, ерік адамга берілген  ен кымбат сый. Сол ерікті дурыс пайдаланып, конілін рухани болмыска аударган адам озінін максатына жете алады. Ал ол кымбат сыйды дурыс пайдалана алмай, озінін напсісіне беріліп, дурыс жолдан бурыс жолга тусіп кетсе, онда табигаттын аділет зандылыгы бойынша бул фани алемнін терен тунгыйыгына батып, озіне тиесілі азапты несібесін алады. Шакарімнін омірі мен онын артына калдырган терен сырлы мол рухани мурасы, міне, осыны паш етеді.

2. Шакарім дуниетанымынын кейбір ерекшеліктері

Шакарім озінін табигатынан берілген ерекше касиеттерінін аркасында рухани жетілудін жогары денгейіне котеріле алды. Ол имандылык жолымен барлык болмыстын бір себебі барына толык сеніп, соган мойын усынган адам. Кажы озінін шыгармаларында алемнін терен сырларына катты коніл боліп, онын тупкі манін коруге умтылып отырган.

Діндер, не болмаса жетілу жолындагы баска да турлі адістер озіне берілген журтты тек кана бір жолмен алып журуді коздейтіні белгілі. Ауелгі кездерде, мундай бір жолга салып, одан ауыткытпай алып журу кандай дінге, не болмаса бул адістерге озіне карагандарды бір тартіпке салып, олардын рухани жетілуін жылдамдатуга мумкіндік береді. Бірак, оз жолын гана даріптеп, баска жолдарды мойындамай, озіне берілген адамнын конілін бір багытта устауды керек кылатын мундай адіс тек кана рухани жетілудін томенгі дарежесіне гана тиімді болады.

Ал адам белгілі бір рухани денгейге котерілгеннен кейін бул шектеу адамнын аягына тусау болып оралып, онын арі карайгы жетілуін тежеп тастайды. Себебі, бул да адам еркін шектеу болып, тубінде діни фанатизмге, схоластикалык тужырымдарга акеліп тірейді. Сондыктан, Шакарім, Абай, Л.Н. Толстой тарізді еркін ойдын иелері діни ой-орістін шенберінде калып коймай, ойын кенге салып отырган. Сол ушін оларды дін кызметкерлері шет кагып, сынга алып отырганы белгілі.

Шакарім кезінде "капір" атанып, ал осындай кылыгы ушін Л.Н. Толстой шіркеуден аласталганы белгілі. Сонымен бірге, Шакарім материалдык философиянын шенберінде де калып коймаган. Материалдык философия алем коріністерін онын  жаратушысымен байланыстырмай, керісінше, кейде одан боліп карастырады. Материалдык алем онын тупкі себебі мен кайнар козінен боліп карастырылганнан кейін, арине, онын негізгі ман-манісін, тупкі сырларын толык ашып корсету мумкін емес екені белгілі.

Шакарім схоластикалык діни козкарасты да, арнасы тар философиялык тусініктерді ашык сынай отырып, оз жолымен журеді. Ол дін мен философияны бір-бірінен болмей, екеуін біріктіріп пікірлейді. Онын жолы – озінін ойына ерік беріп, оны журек сынынан откізе отырып болмыс сырларын тусіну. Бул ойларды акыннын озі былай деп жеткізеді:

Арак –акыл, мастык – ой, жар – Хакикат,
Жан – напсі, шатак – иман, дін – киянат.
Маскунем, айелсуйгіш, дінсіз гой деп,
Сырым білмей сыртымнан кылма гайбат.

Хакикаттан баскага бас урмаймын,
Далелсізге нанам деп болмаймын мат.
Бастагы коз, кулакка сенімім жок,
Терен ой мен акылга айтамын дат.

Хакикаттан баскага бас урмаймын,
Далелсізге нанам деп болмаймын мат.
Бастагы коз, кулакка сенімім жок,
Терен ой мен акылга айтамын дат.

Пайгамбар, аулие айтты десе-дагы,
Акыл кабыл алмаса, ол маган жат.
Шатак дінге, адетке, не білгішке
Нокталатпай ойымды кылам азат.

"Акылга билетпеген пенде айуан,"
Десем де бола коймас созім агат.
Кураннын шын магынасын шатак угып,
Молдалар маган коймак капір деп ат.

Акылына сынат деп далел айткан
Кураннан табылады талай аят.
Тапсір деп касиетін талкан кылып,
Бузганмен куран болмас адаскан хат.

Жарык нурдан жаралган Кун жогалмас,
Бетіне перде жапсан   неше кабат,
Куран сырын уга алмай бузса-дагы,
Жасырылмай жаркырап тур карамат.

Жаман тапсір жайылып жер жузіне
Дін десе тура кашты есті азамат.
Бар обалы олардын тапсіршіде,
Адасып нурлы аятка жагыпты тат.

Ол катені тузеткен алімдер коп,
Сонын созін окысам боламын шат.
Киянатын бар болса – иманын жок,
Маган десе мын жылдай кыл гибадат.

("Арак, мастык, жар, жан, шатак, иманнын шешуі")

Осылай улы ойшыл озінін еркін ешкімге билетпей, кулашын кенге салып, ой-орісін дамыта білген. Сол себептен ойшыл шыгармаларында неше турлі тын, философтарды да, діни білгіштерді де тан калдырып, дауга тускенді мурттай тусіретіндей огаш ойлар мен тужырымдар кездесіп отырады. Жане ен бір керекті жері – онын айткан ойы кандай огаш болып корінсе де, ол ой касиетті Куранга ешуакытта кайшы келмейді.

Ерлік мінез бен ой еркіндігі, арине, «Кураннын шын магынасын шатак угып, Молдалар маган коймак капір деп ат» деп акыннын озі мойындаганындай, кезінде улы ойшылга коптеген киыншылыктар тудырды. Бірак, озінін ойынын аділдігін жаксы білетін Шакарім ешкімге де мойын усынбады, ешкімге де берілген жок. Барлык акикатты тура жазып, барлык шындыкты тура ашып береді.

Сондыктан Шакарім кажынын жазгандарынан карапайым адамга тосын корінетін ойларды, тіпті тусініксіз тужырымдарды кездестіруімізге болады. Бірак сонын барлыгын адал конілмен, ой тереніне салып карайтын болсак, барлыгы да адамзаттын улы адамдары айтып кеткен болмыс шындыгы, касиетті жазбалармен жаксы ундесетін, бірак алі бізге кездеспеген дуниелер екеніне козіміз жетеді. Себебі, Шакарім озінін ой тужырымдарын журек тубінен алып, таза акылга салып жане Куран тарізді адамзатка берілген касиетті жазбалармен салыстырып, тексеріп отырган.

Бул Шакарімнін сана-сезімін уштай тусіп, философиялык ой-орістін шынына котерген. Сондыктан, онын создерінде кателік болмайды. Онын данышпандыгы да, аулиелігі де онын сана-сезімінін жогарылыгында, создерінін хакикаттыгында жатыр.

Кенес дауіріндегі атеистік философия тек кана заттык алемді гана мойындагандыктан, олардын назарынан рухани болмыс тыс калды. Сондыктан олардын берген білімі толык емес, жартылай еді. Ал кенес дауіріндегілерден бурын болган дін жолындагы ойшылдарды алатын болсак, олар рухани болмысты мойындаганымен, оны материалдык болмыспен байланыстыра алмай, тек гана сокыр сенімді талап етті. Сокыр сенімді талап ету адам ойын нокталап, еркін ойга жол бермеді, тіпті болмыс сырларына терендеуге де тиым салынды.

Откен гасырларда діни инквизиция еркін ойдын адамдарын катты жазалап, тіпті отка ортегендері осынын коріністері. Осылай сокыр сенімді талап еткен дін рухани сана-сезімге тоскауыл болып, ой-орістін еркін жетілуіне кедергі болды. Муны білген коммунистердін «Дін – халык ушін опиум» деген тужырым жасаганы да белгілі. Осылай олардын бергені де толык білім болмай, жартылай білім болды.

Ал Шакарім берген білімнін олардан ерекшелігі бар. Бул білім – материалдык болмыс пен рухани болмысты бірдей камтитын толык білім. Ол заттык алем зандылыктарын, табиги омір коріністерін саралай отырып рухани болмыс сырларын ашып отырады. Осылай Шакарім казак философиясында алгаш рет осы екі дуниені – рухани дуние мен заттык дуниені, біріктіруге умтылып, олардын арасында кайшылыктын жок екенін, керісінше олар бір-бірімен тыгыз байланыста екенін далелдеуге тырысты, далелдеді де.

Ойшылдын бергені толык білім екеніне «Касына кылыш кайраткан», «Жан беріп, жарык жылы нурдан», «Басында жан мен дене екі баска», «Мен адамнын таппаймын онерлісін», «Тауык неге шакырар сагат сайын» жане осы тарізді баска да коптеген олендерін сараласак оган козіміз жетеді. Кеудесінде саулесі бар адам екі дуниенін бірлігін бул олендерден бірден байкайды. Оз заманынын білімділерінін бірі болган Шакарім діни шенберде калып койган жок. Ол таза материалист философ та болган емес. Казіргі заманда оны діни адамдар діндар деп есептесе, ал философтар оны оз катарына жаткызады. Оны тіпті таза материалист катарына жаткызгандар да болды (Карабалина Орынша. Журнал «Казак тарихы», № 6, 1998 ж.). Ал шын манінде Шакарім кажынын дуниетанымы рух пен таннін, дін мен философиянын синтезі, болмыстын екі болігін біріктірген жана денгейді – руханилык, руханият денгейін корсетеді.

Руханилык, руханият денгейі мен діни денгейдін айырмасы улкен. Оларды бір-бірінен айыра біліп, шатастырмау керек.  Казіргі замандагы «дін» тусінігі рухани болмыстын сырткы сипатын гана  береді. Ал руханилык тусінікті алатын болсак, ол сырткы сипатын гана емес, сонымен бірге ішкі манді де камтиды. Шакарім «ман» деген тусінікті болмыстын кайнар козімен, ягни Алла тагаламен байланыстырады. Руханият – діннін жаны, онын ішкі мані. Ал дін деп бугінгі тусінік бойынша кабылданып журген діни расімдер –діннін сырткы мані гана, немесе ішкі манді сактайтын онын  кабыршагы деуге болады. Бул туралы Абайдын отыз сегізінші кара созінен жане Шакарімнін дін туралы жазгандарынан анык коре аламыз.
Руханият Жаратушы, жан иелері, табигат, арекет жане уакытты камтиды. Ол сонымен бірге, Жаратушыга деген сенімнін манызын, адам омірінін тупкі максатын корсетеді. Ол максатка жету ушін уакыттын ыкпалымен табигатты дурыс пайдалана білу керек.  Булар букіл адамзатка, барлык діни агымдарга ортак білімдер.

Казіргі кезде Ресейде мектеп кабыргасында діни сабак жургізу керек екені туралы маселе козгалып жатыр. Бірак маселе коп діни конфессиялы елде кай дінді жане оны калай беру керек екеніне тіреліп тур. Ал шын манінде улттардын діни сеніміне нуксан келтірмей, келешектегі ел тыныштыгын сактау ушін мектеп кабыргасында діни сабак емес, руханият берілу керек. Рухани жагынан куш алган арбір адам оз дінін дурыс устанып, оны дурыс тусіне алады. Ал діни расімдерді уйрететін  арбір діннін оз оку орындары бар.

Еліміздегі калыптаскан философияга келетін болсак, ол казіргі кезде материалдык алемді гана карастырады. Сондыктан, дін тарізді ол да руханиятка жатпайды, толык білім бола алмайды. Мундай біржакты материалистік философиямен Шакарім дуниетанымын тусіну мумкін емес. Шакарім заттык алеммен шугылданатын гылымдарды пан деп атайды. Дін мен философия руханияттын боліктері, руханият барін біріктіруші. Окінішке карай, казіргі заманда руханият болмаган жерде діни сокыр сенім адамдардын арасына жік салатынын корсетіп отыр. Ал философия (атеистік) болмыс коріністерін олардын негізгі Себебінен, ягни Жаратушыдан боліп карастыргандыктан адамдарды Одан боліп тастап, кейде тіпті Оган карсы койып, олардын толык білім алуына кедергі жасайды.

Дін мен гылымнын (Шакарімше – паннін) осындай келіспеушілігі букіл адамзат когамындагы жойкын кактыгыстар мен турлі зардаптардын кайнар козі. Сондыктан біздін заманымызда дін мен гылымнын бір-бірімен озара келісімге келуі адамзат оркениеті ушін олім мен омір маселесін шешетін нарсе. Бул артык айтылкан соз емес. Шакарім де бул маселеге улкен коніл болген. Озара келісім аркайсысынын бір-бірін тусінісуі мен оздерінін догмаларынан бас тарту негізінде болмак. Бул, арине, сана-сезімнін белгілі бір жетілу денгейін керек кылады.

Казіргі кезде коптеген ой адамдары гылым жасаймыз деп омірмен байланыспаган, адам тіршілігінін тупкі максатынан мулде алыс маселелерді зерттеп, каншама уакытты боска откізуде! Сонын салдарынан когамнын зиялы деген болігінін оздері адамда жаннын барын, онын не нарсе екенін сезіп, білмейді. Абай мен Шакарім адамнын болмысы туралы жуз жылдан артык уакыт бурын бул туралы жазып, айтып кетсе де, копшілік кауым оны алі де болса кабылдай алмай отыр. Рухани сананын томендігін осыдан білуге болады. Біздін улы ойшылдарымыздын корсетуі бойынша ен манызды гылым – ол адам туралы гылым. Адамнын негізі – жан, ал онын денесі – тек кана фани алеммен байланысатын курал, немесе жаннын сырткы табигатты коретін терезесі тарізді гана. Жанды зерттеу натижесі табигаттын корнеу жане корінбейтін куаттарын жане олардын кайнар козі Жаратушыны тусінуге мумкіндік береді.

Атеизм дауірінде жан мен Кудайды омірден сызып тастады. Сойтіп, рухани  тіректен айырылган адам омірі хайуандар оміріне айналды емес пе?! Ал Абай мен Шакарім бул зобалан заман басталмай турып-ак олімнен кейін де омір бар екенін, бірак онын біздін сезімдеріміздін кабылдай алмайтынын  далелдеп, айтып кетіп еді гой.

Материалдык гылым болмысты тар шенберде карастырып, онын тереніне бара алмайды. Ол омірдін тек кана беткі корінісін гана сипаттап, оны оте карапайым да, карабайыр етіп корсетеді. Онын бергені біржакты жане жеткіліксіз болгандыктан, ол омірдін курделі, тупкі маселелерін ешуакытта толык шеше алмайды. Онын себебі – гылымнын негізгі жаратушы кушті жокка шыгарып, рух пен жанды білмеуінде. Ол тек кана таза материяны зерттейді. Ал жансыз табигат – олі табигат.

Оліде козгалыс та, ендеше жетілу де болмайтыны белгілі.
Біздін сезім мушелеріміз рухани болмысты коруге арналмаган. Ол тек  кана фани алемнін кубылыстарын гана байкай алады. Онын озінде толык емес, аздаган болігін гана. Сондыктан біздін білгендеріміз табигаттын барлык сыр-сипатын толык ашып береді деп айта алмаймыз. Ендеше, ондай тужырымдар толык гылыми тужырым бола алмайды. Толык гылыми тужырым Шакарім адісі бойынша, табигат кубылыстарына журек саулесі аркылы караганда гана болмак.

Онын кейбір терен сырлы создері бізге куманді болуы да мумкін. Бірак бул куман ойшылдын созінін терістігінен емес, біздін ойымыздын таяздыгынан шыгады. Шакарім кажы жогары рухани денгейде болгандыктан, онын айткандарында кателік болуы мумкін емес. Онын терен сырлы ойларын коніл койып кайталап окыган сайын, мані ашыла тусіп, создерінін акикаттыгына козіміз жете береді.

Табигаттын бізге малімсіз кубылыстарын коріп, онын сырын таба алмаганда біз оны тылсым дуниеге жаткызамыз. Шын манінде табигатта тылсым, сикыр деген болмайды. Барлыгы да белгілі бір зандылыктын аясында, уйлесімді турде болып жатады. Маселе біздін сол табигат зандылыктарын анык білмеуімізде жатыр. Шакарім озінін «Уш анык» шыгармасында алемде адамдардан да артык жан иелері барын, олардын козге корінбегенімен ойларынын, кадір-касиеттерінін бізден артыктыгын, омір туралы тусініктерінін озыктыгын коптеген далелдермен корсетіп берді.  Адамнын кокірек козі ашылып, рухани сауле тускен сайын болмыстын терен сырлары ашыла береді. Абай атамыз айткандай, сол кезде «Адамнын хикмет кеудесі». Бул – жетілудін натижесі. Адам баласы озінін жетілу дарежесін осылай сезе алады. 

Психолгоия гылымын алатын болсак, ол физикалык гылымдардан мулде артта калды. Психология гылымынын табиги максаты жан мен рухты зерттеу. Бул гылымнын атауынын озі «жан» деген угымды білдіретін гректін «психи» деген созінен шыккан. Солай бола турса да психолгия «жан жок», не болмаса, жан таннін физиологиялык кубылысы деп есептейді. Рухани тургыдан алганда осындай орескел коріністерді данышпан катты сынга алады.
Шакарім кажынын омірден откеніне де, міне, жетпіс жеті жыл болыпты. Содан бері заттык гылымнын коп жаналык ашып, коп жетілгенімен, жанды білу денгейі жогарылады ма? Окінішке карай, озінін жеткен жетістіктеріне карамастан, гылымнын жанды білу дарежесі алі оте томен.

Гылым букіл табигаттын алгашкы шыккан козі  рухани болмыс екенін алі де мойындагысы келмейді, кейде тіпті жанды жокка шыгарады. Рухани болмыс туралы озінін ойларынын акикаттыгына толык козі жеткен ойшыл акын «Жан тан жасар, тан жанды жарата алмас» деген кагидамен келіспейтін материалистерді ашык сайыска шакырады.

Адамзат когамында бейбіт омір мен бакыт жолы біреу гана. Ол – руханият жолы. Руханият діннін ішкі манін бергендіктен, ол барлык халыктарга, діндерге ортак дуние. Ол адамдарды насіл, улт, не болмаса діни тургыдан жіктемейді, керісінше, олардын барлыгын біріктіретін куш. Руханият жолы – букіл адамзатты барлык алемдердін, халыктардын, діндердін кайнар козі, олардын жаратушысы болып табылатын Абсолютке тура алып баратын жол.

Шакарім ілімі бойынша, міне, осындай корытынды жасауга болады. Бул улы акыннын ойынын букіл адамзат денгейіне котерілгенін, онын калдырган мурасын тек осы денгейде карастыруымыз керек екенін корсетеді. Шакарім ілімі бойынша, озінін турактылыгын, халкынын бейбіт омірін максат еткен барлык мемлекеттер дінді емес, таза философияны да емес, барлык дуниеге ортак болып табылатын руханиятты насихаттауы керек. Рухани козден нар алып, озінін сол нардін бір болігі екенін тусінген адам ешуакытта да ол Нарге карсы шыкпас болар. Осылай адамдарды дінге, насілге, ултка болмей, керісінше, олардын бірлігін ныгайтуга жол ашылады.

Себебі, руханият – Алла тагаланын біріктіруші куаты.
Шакарімнін зангар биігіне коз жеткізу ушін данышпан акыннын дуниетанымын бір жуйеге келтіре отырып, оны белгілі бір тартіппен саралау керек. Сонда онын философиясы заттык алемді гана емес, сонымен бірге, рухани алемді де камтитынын кореміз. Шакарім дуниетанымы букіл болмысты толык камтып, жаратылыстын біртутастыгын паш етеді. Ойшылдын философиялык мол мурасы шексіз болмысты тугелдей камтитын болгандыктан, арине, бір кітапта оны толык камту мумкін емес екені белгілі. Ол ушін коптеген томдар жазу керек. Сондыктан біз Шакарімнін жалпы философиялык козкарасын кыскаша карастырып, онын  негізгі толгамдарына гана токталамыз.

Шакарімнін рухани мурасынын кенінен зерттелуі енді гана басталды деуге болады. Бул игілікті істін каркыны келешекте удей тусіп, улы ойшылдын мол мурасы кімнін болса да рухани корегіне айналады деп сенеміз.

3. Шакарім мурасындагы фани алем маселелерін шешу жолдары

Букіл болмыстын бір жаратушысы барын Шакарім кажы толык мойындап, ол озінін барлык саналы омірін сол болмыстын терен сырларын ашып, тусінуге жумсаган. Ягни Шакарім шыгармалары имандылык тургысында болып, адамды рухани жолга багыттайды. Бул онын сыр олендері гана емес, асіресе, «Уш анык» деп аталатын терен философиялык мані бар шыгармасында айкын корінеді.

Шакарімнін рухани денгейіне коз жіберіп, онын бізге калдырган сырлы создерінен таглым алу ушін, біз онын шыгармаларын осы рухани денгейде, имандылык тургысынан карастыруымыз керек. Онын сыр создері адамзатты толгандыратын табигаттын жалпы зандылыктарын ашып, олардын тупкі мандерін халыкка карапайым создермен жеткізуге арналады. Онын шыгармаларынын негізгі маныздылыгы – адамды букіл алемнін бір жаратушысы барына сендіріп жане Оны тусініп-білу аркылы букіл болмыс омірімен уйлесімді тіршілік куруга уйретуінде жатыр. Бул аркімнін колынан келе бермейтін касиет.

Болмыс омірі бір бастаудан шыгатын болгандыктан, ол біртутас жане уйлесімділік занылыгына багынады. Ендеше адам баласы да болмыстын бір болігі жане сана-сезімі жогары болігі бола отырып, ол да болмыспен біртутаста. Сондыктан кім болса да бірлікке, озара уйымшылдыкка, комекке умтылады. Арбір жан Улы Жаннын бір болігі, ендеше ол жан озінін алгашкы калпына кайта келіп, Улы Жанга умтылуга тиісті. Касиетті Куранда да, Абай, Шакарім тарізді адамзат данышпандары да тіршіліктін жалпы максаты Туп Иеге, казакша айтканда «Кудайга кайту» деп атап кеткені белгілі. Бул туралы бурын да жазганбыз. Іс жузінде кім болса да, анасынан адаскан бала оз анасын калай іздесе, шыбын жан да Алла тагаланы ізеп, уйіне кайтуга умтылады.

Адамнын барлык іс-арекеті осынын корінісі. Рухани омірден алыстап, тиісті білімдері болмагандыктан, Шакарім даналыгынан шыгатын, омірдін туйіні болып табылатын, бул акикатты журттын барлыгы бірдей біліп, сезіне бермейді.

Фани алемде кім болса да кайгы-касіретсіз бакытты омір суруге умтылатыны белгілі. Бірак бакыттын кайнар козі кайда жатканын білмей ол максатка жету мумкін емес! Ендеше ауелі бакыт сезімінін не екеніне жане оган жету жолдарына токтала кетейік.

Бакыт сезіміне болену адам баласы озін лаззатты сезініп, журегі куанышка толган саттерде болады. Ол озін еркін сезініп, журегін куаныш билеп, рахат калыпка туседі. Ал лаззат козі кайда? Оны кайдан іздеу керек? Лаззаттын кайнар козі букіл болмысты жаратушы жане Абай тужырымымен айтканда «Галам ішіндегі», ягни арбір  атом ішіндегі, арбір адамнын журегіндегі Алла тагалада, яки Газиз Жанда. Сондыктан, барлык жандар бакыт іздеген кезде табиги сезімі аркылы инстинкт бойынша Газиз Жанды іздейді, омірдегі Онын  сансыз коп тамаша коріністеріне умтылады.

Сонымен, Шыбын жаннын Газиз Жанды іздеуі табиги нарсе, ол ушін арнайы, ерекше себеп керек емес. Ойткені, ол екеуі ау бастан бір бутін болгандыктан, шыбын жаннын озінін тупкі махаббатын, ягни Газиз Жанды іздеуі жаннын табигатында. Бул Шакарімнін "Лайлі-Мажнун" дастанындагы Лайлі мен Мажнуннін бір-бірін іздегені тарізді! Фани омір кандай улкен тоскауыл койып, киыншылыктар жасаса да, олар барлык кедергілерді женіп, бір-біріне деген лаулап жанган махаббаттарын оршіте біліп, баки алемге откен сон, сонда кездесіп, бірігіп мангілікті махаббат лаззатына шомылды.

Шыбын жан да бул фани омірдін касіретінен кутылып, озінін алгашкы рухани лаззатына умтылып, соган кумартады. Бул кумартуды Абай жан кумары деп атаганы белгілі. Бул кумарлык Алла тагалага деген махаббатка жеткізетін негізгі кепіл. Алла тагалага деген махаббат – жаннын мангілікті махаббаты.

Лаззаттын шыны болып табылатын бул махаббат аркімнін журегінде сакталган. Ол махаббатты ояту ушін журек козін ашу керек. Журек фани алемнін кабыршагымен капталып, рухани надандыктын курсауында уйкыда жатыр. Фани алемдегі барлык кайгы-касырет, зорлык-зомбылыктын негізгі себебі осында. Омірдін басты максаты – журекті тазартып, сол кабыршыктан арылтып, жанды уйкыдан ояту.

Абай созімен айтканда «Наданнын козін койып, конілін ашпак» керек. Сол кезде «Адамнын хикмет кеудесі». Бас козі емес, коніл козі ашылганда гана журегіне рухани сауле тусіп адамга Алла тагалага, сонымен бірге Онын жараткан алем коріністерінін барлыгына, букіл адамзатка деген махаббат сезіміне болену мумкіндігі тумак. Абай, Шакарім шыгарма арынан, міне, осындай тужырым жасай аламыз.

Фани алемде журек козін ашып, уйкыдагы жанды оятып, адам омірінін тупкі максаты болып табылатын Алла тагалага кайту жолы киын-кыстауы мол, «бек шетін, бек назік» узак жол. Адам баласы жогары максатка жету жолында тіршіліктін уш денгейінен отеді. Бул денгейлер: пенделік омір, фани омірден бас тарту жане кулшылык жолы. Арбір денгейдегі адамдардын ой-орісі, іс-арекеті, омірдегі максаттары мен алатын лаззаттары да бір-бірінен оте алшак, тіпті кейде карама-карсы болып келеді. Шакарім бул уш денгейді толык откен. Осыларга енді кыскаша токталып отелік.

3.1. Тіршіліктін уш денгейі

Пенделік омір когамдагы копшілік журттын тіршілігі. Фани алемнін ыкпалымен копшілік кауымда жогары дамыган акыл-ес толык калыптаспаган, ал озінін рухани болмысын сезіну тугілі одан хабары да жок болгандыктан, олар оздерін тек кана дене сезініп, омірдін лаззатын кобіне тек кана оздерінін физикалык тандерін канагаттандыру аркылы алуга умтылады.

Ал тан баска тандермен гана канагаттанады. Бул жагдай баска танді оз муддесі ушін пайдалануды, не болмаса оны канауды тудырады. Бул фани омір баскаша болуы мумкін емес. Мысалы, табигатта колы жоктар (малдар) колы барлардын (адамдардын) тамагы болып, козгалмайтын осімдіктер козгалатын аякты жануарлардын тамагы болса, ал улкен куштілер оздерінен кіші алсіздермен коректенеді. Осылай табигатта барлык жан иелері жетілуі оздерінен томен, не болмаса алсіз баска жан иелерімен коректенеді.

Сол сиякты, адамзат когамында да бір адам екінші адамнын есебінен омір суруге умтылады. Осылай турлі зорлык-зомбылык, алдау-арбаулар, сыбайлас жемкорлык тарізді когамды кеміріп жеп, іріп-шірітетін жагдайлар туады. Ал ол кесірлі жагдайлар адамдардын  оздерін турлі сергелденге салып, омірлерін тозакка айналдыра бастайды.

Буган далелді алыстан іздемесек те болады. Козі ашык адам осы кунделікті оміріміздін озі осынын далелі екенін коріп, тусіне алады. Мысалы, когамнын казіргі саяси-алеуметтік жагдайында сыбайлас жемкорлык тарізді кубылыстын улкен зобаланга айналганы соншалык, тіпті, онымен курес букіл мемлекеттік маныз алып, укімет онымен жаппай курес жариялап отыр. 

Пенделік омірдін баскарушы аміршісі – напсі. Адамнын барлык киыншылык, зобалан-зардабын осы напсі тудырады. Напсінін не екені жане адамнын онын шырмауына калай тусіп калатыны туралы Шакарім былай деп жазады:

Бас козімен карасан, напсі – жалган,
Бір сулу кыз сыкылды журт танданган.
Анык акыл козімен караганда,
Озін берер калынга ол кызды алган.

Кылыкты кыз сиякты корінсе де,
Олшеусіз сансыз байдан жесір калган.
Кунінде кызыл гулдей жуз кулсе де,
Сырт айналса, журекке жалын салган.

Бас алуга жаралган бір жадігой
Откір кылыш сыкылды уга малган.
Олмей адам осыдан кутылар ма,
Неге кылып жургеміз олімді арман?

Напсі уйінде байлаулы Ынсап жатыр,
Мунын емін, тегінде, сол аша алган.
Сопысынып, аксынып ауре болмай,
Ер болсан, босатып ал сол зынданнан.

Акыл, гылым ар турлі айтса-дагы.
Жиыны осы созбен аякталган.

(«Бас козімен карасан, напсі – жалган»)

Шакарімнін осы сыр создерінен букіл пенделік омірдін туп казыгын коруге болады екен. Фани алемдегі адам омірі напсінін баскаруымен отеді, Напсі мундай адам омірінін туп казыгы. Напсінін адам оміріндегі улкен ыкпалын, онын адамды калай алдап оз шырмауына тусіріп алатынын акын ашып береді, напсінін адамды калай арбайтынын тусіндіреді. Напсі бас козімен, ягни тан козімен караганда бір сулу кыз сыкылды журт танданган. Муны анык акыл козімен карап кана білуге болады.

Сулулыкка жан аркашан да кумар. Бул жан кумарлыгы. Бірак жан фани омірдін былганышымен капталгандыктан, ол оз кумарын напсі аркылы кандыруга умтылады. Ал напсіге анык акыл козімен, ягни жогары санамен, журек козімен карайтын болсак, шын манінде онын сулу кыз емес, жалган сагым екенін, омірдін алдамшы жалтырагы екенін коре аламыз. Напсі – жалган. Ол неге жалган?

Себебі, ол жаннын кумарлыгын толык кандыра алмайды! Жан кумары тек кана Улы Жанмен байланыста гана толык канагаттанады. Алла тагала нурына боленген жан сол кезде ен жогаргы лаззат алып, толык бакыт сезіміне болене алады. Бірак бул сезімді тілмен айтып жеткізу киын. Себебі, соз тек кана фани алемнін кубылыстарын сипаттауга арналган. Фани алемге арналган созбен рухани, баки алемнін хикметтерін сипаттау мумкін емес. Рухани болмыстан хабары жок пенделер жан кумарын тан аркылы канагаттандыруга умтылып, сагым куып, жалган омірдін сонына тусіп кетеді.

Напсі, Шакарім тусінігі бойынша, сырт айналса журекке жалын салып кумарлыкты коздыратын кызыл гулдей, кунінде жуз куліп арбайтын, олшеусіз сансыз байдан айырылысып, жесір калган тураксыз жезокше тарізді. Напсі тураксыз жане тойымсыз. Журек козі ашылмаган пенделер осыны тусінбей сол алдамшы напсі кызыгына мал тугілі озін береді. Соган арнап букіл омірін сарп етеді.

Шын манінде, «адамнын жанын сатуы» дегеніміз, міне, осы. Ол тан кумарлыгы ушін, ягни напсі кумарлыгы ушін, жанды умытып, жан кумарын пида етіп, жанды тан ушін курбан етеді. Осылай напсі бас алуга арналган уга малган откір кылыш тарізді жанды олтіреді. Олмейтугын мангілікті болса да, онын жаны олгендей болган мундай адамды тірі олік деп атауга болады. Себебі, ол денесі тірі болса да жан дуниесі олген, сондыктан ондай адам омірдін тупкі максатына ешкашан да жете алмайды.

Напсінін булай кутырып, куш алуынын себебі неде? Онын себебі – напсі мунын емін ашып таба алатын Ынсапты алдап-арбап уйіне алып, оны кыймыл жасай алмайтындай етіп байлап тастаган. Максат – сол Ынсапты напсі туткынынан, ягни, онын ыкпалынан куткару. Егер омірдін тупкі максатына шын умтылып, такуалык жолга тускен адам болсан, ен ауелі Ынсапты сол зынданнан босатып ал дейді акын.

Бул улкен жанкештікті, нагыз ерлікті кажет етеді. Исламдагы «Улкен жи;ад» деп аталатын ішкі, жан ушін курес осы. Ягни, жихад деп баска діндегі адамдармен емес, ен ауелі озінмен, озіннін напсінмен, ягни ішкі жауынмен куресуді айтамыз. Акын «Ер болсан» деп осыны корсетіп отыр. Ал озінді озін женбей, омірден бас тартып, озіннін табиги міндетін болып табылатын отбасындагы, когамдагы міндеттерінді орындамау бос аурешілік. Ондай кылык когам уйлесімділігін бузып, тек кана булік акеледі. Шакарім де, Абай да озін ак жолга тустім деп сопысынуды аурешіілік, теріс деп табады. Міне, омір шындыгын адамзаттын данышпандары, улы галымдары канша айтып, канша жазса да, олардын айткандарынын барлык туйіні, міне, осы.

Енді напсі деген, напсікумарлык деген не, соган келейік. Казак тіліне напсі «нафс» деген  араб созінен енген. Абай мен Шакарім мураларынан адам болмысы тан, онын назік болмысы, ягни психикалык болмысы жане жаннан куралатынын білеміз. Жан рухани болмыска жатады. Ал напсі деп адамнын материалдык болмысын корсететін тані мен онын психикалык негізін атаймыз. Ягни напсіге онын физикалык тані гана емес, онын сырткы сезімдері, акылы, есі жатады.

Булардын барлыгынын да негізі заттык алемдік. Бірак бір-бірінен айырмашылыгы оте улкен. Булардын айырмашылыгы мен олардын озара катынасын Абай ілімі бойынша баска кітаптарда карастырганбыз. Сондыктан бул арада оларга уакыт боліп, токталып жатпаймыз. Тек кана айта кететін жагдай – булардын аркайсысынын озіндік кумарлыктары бар.  Фани алемде барлык іс-арекет сол кумарлыктардын талабымен орындалып жатады. Ал напсікумарлык деген не?

Напсікумарлык дегеніміз напсінін шектен тыс кумарлануын жане сол кумарлыкка шектен тыс берілуді айтамыз. Кандай нарсе болса да, онын колдану молшеріне байланысты, не у, не болмаса дарі болуы мумкін. Напсікумарлык дегеніміз напсінін шектен тыс кумарлануын, жане сол кумарлыккка шектен тыс берілуді айтамыз. Ендеше адамнын омір кажеттілігімен озін-озі камтамасыз етіп, тіршілік кызыгын корудін ешкандай да артыкшылыгы жок. Кайта  жан иесінін озінін кажеттіліктерін камтамасыз ету букіл материалдык алемнін тіршілігінін козгаушы куші болып табылады.

Ендеше адамнын сол кажеттіліктен артыккка умтылуы кезінен напсікумарлык басталады. Ал онын бул басталу жері  адамнын жане когамнын рухани денгейі мен мадениетінін жетілуіне байланысты артурлі болады. Мысалы, Америка елінде бір кездерде темекі шегуді сан коріп, айел-еркек барі жаппай жаман адетке берілген. Бірак уакыт оте келе олардын санасы бул адеттін аягы жамандыкка апаратынын тусініп, енді темекі шегумен катты куресіп, коптеген когамдык жерде темекі шегуге тиым салынды.

Біздін ел бул денгейге алі жете койган жок. Сондыктан копшілік (айел, еркегі бар) реті келген жерде аузына темекі салуга умтылады.
Напсінін кайнар козі болып табылатын акыл-ес пен танді кім баскарады? Енді соган келейік. Бул туралы Шакарім былай деп жазады:

Акыл деген олшеусіз бір жарык нур,
Сол нурды тан камы ушін жан жумсап жур.
Тагдырдын киын, сырлы сикырымен
Жан танге, акыл жанга матаулы тур.

Жан тыныштык таппайды тан камын жеп,
Тан бузылса, турагым бузылар деп,
Ыстык, суык, аштыктан сактау ушін
Зулымдык пен Айланы кылады сеп.

(«Акыл деген олшеусіз бір жарык нур»)

Осылай данышпан акыл-естін, таннін касиеттері мен олардын озара байланысын ашып береді. Акыл – олшеусіз нур. Нур дегеніміз куннін саулесі тарізді  материалдык угымды білдірмейді. Онын магынасы баска, ол рухани негізді білдіреді. Акылдын негізі жаннын рухынан шыгып, сонымен нурланады. Сондыктан, рух олшеусіз болгандыктан, акыл да олшеусіз жане жарык. Жан сол нурлы акылды тан камы ушін жумсап жур. Не себептен жан таннен жогары турган акылды озінен томенгі тан камы ушін жумсайды? Себебі – жан танге, ал акыл жанга матаулы тур. Бул адамнын тусінуіне онайлыкпен ашыла бермейтін тагдырдын киын, сырлы сикыры.

Жан танге матаулы тургандыктан, ол озінін турагы бузылар деп тан камын жеп тыныштык таппайды. Жаннын тыныштык таппауынын себебі, міне, осында жатыр! Жан танді ыстык, суык, аштыктан сактау ушін Зулымдык пен Айланы кылады сеп. Не себептен ол Зулымдык пен Айланы сеп кылады. Себебі, жан фани алемнін былганышымен былганып, напсі ыкпалына тускен. Бул – алемдегі барлык зардаптардын себебі!

Осылай адам омір шыргаланына тусіп, шыга алмай калады. Бул шыргаланнан шыгатын бір гана жол бар. Ол жол – рухани білім алу аркылы аркімнін озінін рухани болмысын танып, танді, ягни напсіні баскара білуінде. Жанын таза болса танді жан баскарып, омірдін тупкі максатына жетесін, ал жанын фани алемнін былганышына батып, кірленсе, онда – напсінін шырмауынан шыга алмай, омірдін карангы терен тунгыйыгына кетесін. Міне, Шакарімнін данышпандык ойлары осындай тужырымга акеледі.

Тойымсыз, ашкарак сезімдерін ауыздыктай алмай омірдін шыргаландарына тускен бейбактарга Абай да «Кане біздін напсіні тиганымыз?» дейтіні бар емес пе?  Напсінін шын магынасын Шакарім «Тура жолда кайгы турмас», «Олімнін хак екенін корсен де», «Кумарлык деген бір ит бар» тарізді олендерінде аша туседі. Жалпы айтканда, Шакарімнін шыгармаларынын басым копшілігі осы пенделік омірге арналган.

Фани омірден бас тарту жолы пенделік омірдін кыр-сырын толык тусініп, енді баки омірге бет бурган кезден басталады. Ондай адам – фани омірдін іші-сыртын тугелдей коріп-біліп, онын аурешілік екенін толык тусінген адам. Ол енді пендешіліктен шыгып кетті, ондай адамды пенде деп атауга болмайды. Бул Абайдын «толык адам» деп атаган денгейі. Шакарім де осындай халге жетіп, бул омірдегі адамдардын турінен журегі айныгандай болган кезінде «Жолама кулар, манайга» оленінде былай деп жазады:

Жолама кулар, манайга,
Не кылмадын талайга?
Кім жагады сендерге
Тарткызган азап Абайга?

Сонын да тілін алмадын,
Сабадын, соктын, каргадын,
Коріне кашан кіргенше
Арсылдап иттей калмадын.

Сендерден белгі нен калар?
Жемтігін, жеген жем калар.
Акылы дария Абайдан
Таусылмас коры кен калар.

Жаксыдан казына пул калар,
Солмайтын жасыл гул калар.
Сендердей арсыз кулардан
Желге ушатын кул калар.

Мені арбайтын сен емес,
Конетін саган мен емес.
Акылын сенін – маган тул,
Дертімді жазар ем емес.

Адамдык борыш, ар ушін,
Барша адамзат камы ушін,
Серт бергем енбек етем деп,
Алдагы атар тан ушін.

Сендермен де жургенмін,
Ар тесікке кіргемін.
Жадігой, арам сайтаным,
Сырынды тугел білгемін.

Сертіме жету – арманым,
Котерем тагдыр салганын.
Олгенімше ізденем,
Толтырар кемін калганым.

Адам ушін – енбегім,
Омірден барлык тергенім.
Калаганын карап ал,
Мурам сол, жастар, бергенім!

Міне, Шакарімнін осы оленінен фани алемнен бас тарту кезіндегі адам халін, себебін жане онын алга коятын максатын коре аламыз. Сана-сезімі жетіліп, кокірек козі ашылган кезінде Шакарім мундай пенделік омірдін жай-жапсарын, онын кемшіліктерін толык тусініп, туйсіне бастаганын осылай білдіреді.

Сана денгейі осы денгейге жетілген баска адамдар тарізді Шакарім де, озі устаз туткан орыстын улы ойшылы Л.Н. Толстой тарізді бул фани омірдін кубылыстарына жиіркене карап, «Сендермен де жургенмін, Ар тесікке кіргемін» дейді. Ол енді копшіліктен болектене бастайды. Мундай адамдар пенделік омірден бас тартып, енді тан кумары емес жан кумары ушін омір суруге умтылып, жана багыт алады. Копшілік кауымнын арасында мундай адамдар оте сирек кездеседі.

Сирек болса да, олар бар. Булар рухани білім алып, оны омірде колдана білген даналык дарежедегі данышпандар. Мундай адамдардын турмысы такуалык тартіпке багытталган. Олар жаксылык-жамандык тарізді омірдін екіудайылык асерінен аулак болып, напсісін тежеп, озінін ішкі дуниесіне гана берілуге умтылады. Сойтіп, бул фани омірдін ыкпалынан шыгып, озінін назік болмысынын ыкпалына беріліп, калын уйкыга берілгендей халге жету идеясына келеді. Бул тан денгейінен жогары – психикалык, ягни назік болмыс  денгейі.
Фани омірден бас тарту себебіне жане онын максатына Шакарімнін бірсыпыра олені арналган. Олардын катарына «Жапанда жалгыз жаттым елден бесіп», «Кейбіреу безді дейді елден мені», «Кейбіреу безді дейді катынынан», «Кумарлык деген бір ит бар», «Кырыктан сонгы кырымды» тарізді шыгармаларын жаткызуга болады.

Бірак, бул фани омірден мулдем бас тарту когам омірінін маселелерін толык шеше алмайды. Себебі, кандай такуа адам болып, тан емес, жан кумары ушін омір сурсе де, онын денесі бар, ягни таннін тамак, уйкы тарізді кажеттіктері бар. Дененін бул кажеттіктерін шешпей ешбір адам омір суре алмайтыны белгілі. Адам бул омір кажеттігінен  толык бас тартып, дене камын тугел умытса, онын денесі азып кетер еді. Бунын озі кандай такуа болса да басканын енбегін пайдаланып, не болмаса солардын комегімен омір суреді деген соз. Бул денгейдін сипатын акыннын «Ескіден калган соз теріп», «Кобызым неге сарнайды», «Кырыктан сонгы кырымды» тарізді олендерінен табуга болады.

Тан мен жан, когам мен адамнын арасындагы бір-біріне тауелділікті жумысшылар мен жумыс берушілердін арасындагы тауелділікпен салыстыруга болады. Егер жумысшылар ереуіл жасап, жумыс істеуден бас тартып отырып алса зауыт, фабрикалар токтап калып, когам омірі бейберекетке келер еді. Сондыктан, ереуіл табигаттын уйлесімділігіне карсы арекет. Ал жумысшылар ереуіл жасап жумысты токтатпас ушін жумыс берушілер жумысшыларды канамаулары керек. Ягни, бул арада озара адалдык керек. Сонда барлык кайшылыктар шешілмек.

Бірак ауелі канаудын не екеніне, онын адалдыкпен байланысына келейік. Канау дегеніміз біреуден алып, бірак ол алганды кайта кайтармау, не болмаса тугелдей толык кайтармаудан шыгатыны белгілі. Мысалы, капиталист жумысшылардын берген жумыс кушін енбек акы ретінде толык кайтармаса,  сол саттен канау басталады. Бірак капиталист жумысшынын берген жумыс кушін енбек акы ретінде толык кайтармаса да калган каржыны когам игілігі ушін, копшілік ушін пайдалануга, ягни ондірісті улгайтуга пайдаланса, бул жерде канаудын орны болмауга тиісті. Кім болса да енбегінін бір болігін когам оміріне арнауы керек. Когам игілігі аркылы ол берген каржысын кейін кайтарып алады.

Булай болмаса когам омір суре алмайды. Ал когам казынасына каржы салуга жеке жумысшыдан горі капиталистін мумкіншілігі мол. Міне, осы арада капиталистке адалдык керек. Егер ол жумысшылардан алган каржыны халык ушін толык пайдаланып, ондірісті улгайтып, когам игілігіне жумсаса, онда ол оз міндетін дурыс аткаратын адал адам. Ал егер буган онын сана-сезім, ой-орісі жетпей, напсі ыкпалымен тек кана оз камын ойлап, колына тиген жумысшынын енбегін оз камы ушін пайланып, ойын-сауык, не болмаса озінін атак-данкын арттыру ушін жумсаса (біздін когамда жиі кездесетін жагдай), арине, онда бул онын адалдыгы емес, арамдыгы. Мундай жагдайда когам уйлесімділігі бузылады, ал жумысшылардын наразылыгы туады. Копшілік жагдайларда, мысалы оркениеті жетілген елдерде капиталист арбір тапкан тиынын дурыс пайдалануга умтылып, сонын натижесінде гана баскалардын алдына шыгуга умтылады.

Бул когамнын куш-куатын арттырып, халыктын жагдайын жаксартады. Капиталистін максаты баска да болуы мумкін. Бірак натижесі когамга пайдалы. Жумысшы куніне сегіз сагат жумыс істеп, калган уакытында дем алатын болса, ал капиталист кейде он-он екі сагат жумыс істеуі мумкін. Сонда канаушы когамнын барлык байлыгын пайдаланатын жумысшы ма, алде сол байлыкты озі пайдалануга уакыты жетпесе де, оны улгайтуга куні-туні сабыр таппайтын капиталист пе? Міне, адалдыктын манызы осындай екен. Осыны тусіне алмай жумысшы ереуіл жасап жумысын токтатса, арине, ол когам омірінін уйлесімділігін бузганы ушін кіналі болады.

Осылай омірдін барлык кайшылыктары адалдык аркылы шешіліп отырады. Сондыктан Шакарім адалдыкка улкен коніл боліп, озі де оны катты устанып, ешуакытта адалдыкка карсы арекет жасамаган, балаларын да солай тарбиелеген. Бірак карапайым омірде адалдыкты катан устану мумкін емес екені белгілі. Сондыктан, бірін-бірі канауга негізделген пенделік омір де, одан бас тартуга негізделген такуалык омір де фани алемнін маселесін шешіп,  адамдардын бір-бірін канауын токтата алмайды.

Кулшылык жолы омірдін барлык кайшылыктарын шешуге мумкіндік береді. Бул денгейдегілер пенделер тарізді фани омірдін кызыгына толык беріліп кетпейді. Сонымен бірге олар екінші денгейдегілер тарізді бул омірден толык бас тартпайды да. Шын манінде рух пен затты бірдей устану мумкін емес. Екі алемнін кызыгын бірдей коремін деген екі кеменін куйрыгынан устап суга баткан адам тарізді. Адам не жан кумары ушін, не болмаса тан кумары ушін арекет етеді.

Бул екеуінін табигаты екі болек болгандыктан, олар ешуакытта бірікпейді. Сонда бул маселені шешу ушін не істеу керек? Ол ушін ушінші денгейге котерілу керек. Ушінші денгейдегі адамдар тан ушін де, жан ушін де арекет етпейді. Олар Алла тагала ушін арекет етеді. Сонда барлык Себептердін Себебі ушін арекет еткенде, баска себептердін барлыгы да канагаттанады. Сонда баска себептерді арнайы канагаттандырудын кажеті болмай калады. Осыны тусінген адам букіл омір зандылыгын тусінді деген соз, оган енді баска ештенені тусініп керегі жок. Бул туралы аулиелердін барлыгы да айтып кеткен. Бул – жетілудін шыны.

Бул жол адамды тупкі максатка жеткізетін, жалгыз жол. Шакарім осы денгейге жеткен.
Сонымен, омірдін ушінші денгей – Алла тагалага кулшылык денгейі. Алла тагалага кулшылык ен ауелі озіннін жакындарына, коршаган ортана, когамына, сонымен бірге букіл адамзатка кулшылыктан басталады. Себебі, кудыретті Алла тагалага біздін заттык кундылыктарымыздын кажеті жок. Оган керегі – Онын Озінін жараткандарынын бакытты болуы. Міне, адам егер барлык іс-арекетін Алла тагала разылыгы ушін халыкка, адамзатка кызмет ететін болса, сонда Онын разылыгын алып, нур саулесіне боленуге болады.

Себебі, Алла тагала разы болса, Онын барлык жараткандары да разы болмак. Адам баласы тамакты ас казанга жіберсе – букіл дене коректенеді, сол сиякты бір ортага багытталган енбек барлык адамдарга да шипасын тигізеді. Осындай адамдык борыш туралы Шакарім былай деп жазады:

Адамдык борышын –
Халкына енбек кыл.
Ак жолдан айнымай
Ар сакта, оны біл.

Талаптан да білім мен онер уйрен,
Білімсіз,
Онерсіз,
Болады акыл тул.

Мактанга салынба
Мансаптын тагы ушін.
Напсіне билетпе
Басыннын багы ушін.

Омірінді сарп кыл олгенінше,
Жоба тап,
Жол корсет,
Келешек камы ушін.

Кайтадан кайырылып   
Кауымга келмейсін.
Барынды,
Нарінді

Тірлікте бергейсін.
Гибрат алар артына із калдырсан –
Шын бакыт,
Осыны ук,
Мангілік олмейсін!

("Адамдык борышын")

Бул олен жолдары Шакарімнін озіне жазган насихаты тарізді. Бірак осы жолдарды букіл адамзат денгейінде пайдаланып корсек, будан адам омірінін жогары максатын коріп, улкен гибрат алуга болады.

Ен жогары максат –  Алла тагалаганын разылыгы ушін омір суру. Бул максатка халыкка кызмет ету аркылы гана жетуге болады. Себебі, букіл болмыс Алла тагаланын хузырында, сондыктан Онын Озіне бізден ештененін керегі жок. Бізден Оган керегі – біз шын ниетімізбен Онын пенделерін риза етуіміз керек, ягни халыкка, букіл адамзатка кызмет етуіміз керек.

Сойтіп кана біз Алла тагаланы риза ете аламыз. Осылай Шакарім кажы арынды сактап, адам бол, адамдык калпынды жойма, мумкіндік болып турганда омірдін жогары максатына умтыл деп уйретіп, адамды имандылык жолга салып, осындай тужырымдарга акеледі. Бул таза кулшылык, сондыктан, сана-сезімнін ен жогары денгейі.   

Омірді жогары максатка багыттау керек екенін баска жагынан далелдеуге де болады. Неміс философы Гегельдін Абсолюттік Хакикатка берген екі тужырымы бар. Олар – Абсолют озімен озі жане озі ушін болуы керек. Озімен озі деген соз Абсолюттін болуына ешкандай да себеп жок, онын себебі онын Озі, ягни Ол барлык себептердін себебі дегенді білдіреді. Егер Ол мангілік болмай, онын пайда болуына себеп болса, онда бул себеп Абсолюттан жогары турган болуы керек еді.

Ал Абсолюттан жогары турган ештене жок, сондыктан онын пайда болу себебі де жок. Екінші тужырым – озі ушін – Онын болмысы біреудін ризалыгы ушін емес, тек кана озі ушін гана. Егер Ол біреудін ризалыгы ушін болып, сол ушін омір сурсе, онда ол біреу Абсолюттан жогары болар еді. Бул мумкін емес. Сондыктан бул Абсолют озімен озі жане тек кана озі ушін болуы керек деген екі тужырым Абсолюттін табигаты. Ол озі озінін себебі жане Ол оз ризашылыгы ушін жане озінін шексіз еркімен омір суреді. Букіл алем сонын ыкпалында, сонын ризашылыгы ушін омір суру ушін жаратылган. Казак "Алланын еркінсіз шоп басы да кимылдамайды" дейді. Сондыктан арбір пенде осыны дурыс угынып, болмыс уйлесімдігін бузбай, Алла тагаланын ризашылыгы ушін омір суруі керек.

Бірак біз кейде напсінін ыкпалымен осыны умытып, омірдін томенгі денгейлеріне тусіп, озіміздін ой-орісімізді, іс-арекетімізді тек кана кара бастын камына арнап кетеміз. Кара бастын камынан шыккан максаттардын барлыгы да шексіз Абсолюттін кішкене гана болігі. Осылай шексіз бір-бірінен болінген жеке маселелер кактыгысып, когамга, адам оміріне коптеген зардаптар акеледі. Біз озіміздін ниет-калауымызды, санамызды кенейтіп, жеке маселелеріміздін барлыгын ортак муддеге багындырсак, сонда гана жалпы уйлесімділік орнамак. Онын жолын Шакарімнін озі былай деп корсетеді:

Мейлі, кімге шокынсын,
Шын іздесе Танірісін.
Киянатты жау білсін,
Онан тыйып напсісін.

Танірі жолы – ак журек,
Сайтан деген – киянат.
Ак журекті ертерек
Ескер-дагы кыл адет.

("Дін")

Шакарімнін берген тагылымдарынан ен жогаргы максат Алла тагалага умтылу, Онын суйіспеншілігіне болену екенін білеміз. Букіл болмысты козгалыска акелетін куш пен куат бар. Одан жогары білім жатыр. Білім кушті бакылай алады. Бірак, тіпті, білімнін озі де махаббатка караганда коп томен калады. Махаббат букіл алем уйлесімділігін бакылап, оны озіне багындырып отырады. Абай созімен айтканда, махаббатсыз омір бос, ал ен жогары махаббат – Алла тагалага деген суйіспеншілік. Баска суйіспеншіліктердін барлыгы да тек кана сонын коленкесі тарізді.

Сонымен, адам омірін бір денгейден екінші денгейге котеріп, жетілудін жогары сатысына бару ушін ен бірінші себеп адалдык, журектін тазалыгы болып табылады.  Енді Шакарім мурасы бойынша адалдыктын жетілдіру жолына келейік.

3.2. Тан кумары мен жан кумары

Шакарім омірдін барлык зардабы адамнын тан кумарлыгынан шыгатын напсі екенін білдіреді. «Кумарлык деген бір ит бар, Жанына жау шын ит бар»  деп ол тан кумары мен жан кумары екеуінін адам оміріндегі алатын орнын корсеткендей болады. Бул оленінде акын кумарлыктын омірдін тупкі максатынан калай алыстатып жіберетінін суреттейді. Напсі – фани алемді баскаратын ен куатты куш.

Сондыктан фани алемнін ыкпалынан шыгып, жан кумарына берілу ушін напсіні жаксы біліп, онымен куресе білу керек. Сондыктан Шакарім напсі маселесіне коп коніл боледі. Напсінін курсауынан калай шыгуга болады?

Бул адалдыкпен тыгыз байланысты маселе. Адал болуга аркім-ак умтылады. Кім болса да адал омір суріп, адал енбек етіп, жаксы атангысы келеді. Арам, жаман адам деген атакты унататындар омірде кездеспейді.

Бірак соган карамай адалдыктын асыл касиеттерін корсете алмай, екіжузділікке урынып журген адамдардан аяк алып жургісіз. Осынын жаксы далелі болып отырган казіргі кездегі екіжузді каныпезер, адам денесіне кадалып кан сорган кенедей болып, букіл когам омірін сорлатып отырган сыбайлас жемкорлык. Укіметтін сол зардаптан кутылу ушін курес жариялап, когамнын коптеген ондіргіш куштерін соган жумсап, канша адам енбегінін боска расуа етуге мажбур болуы бунын бір далелі. Осынын озі адал болудын кандай киын екенін  корсетпей ме?

Сонда не нарсе адалдыкка богет болады екен?  Ол богеттен калай кутылуга болады? Буган жауап – осынын барлыгы напсіге бой алдырудын кесірінен, напсікумарлыктан. Шакарім мурасы осыган уйретеді.

Напсімен куресу ушін ауелі онын кайнар козі кайда жатыр, соны білу керек.  Енді осы маселенін тонірегіне келейік.

Кандай адам болса да себепсіз арекет етпейтіні белгілі. Адал болсын, арам болсын, кандай арекет болса да онын бір себебі болады. Олардын алгашкы себептері кайда жатыр? Кандай арекет болса да ауелі конілдін аууынан басталады. Шакарім ілімі бойынша барлык касіреттін алгашкы себебі осы конілдін тан кумарына ауганына байланысты.

Коніл азір денені куандырмак,
Озі де кызык коріп журе турмак.
Жан жумысы жай гой деп елемейді,
Кезі келген уакытта мойын бурмак.

Суйте-суйте денеге абден тартып,
Мактан куйлеп кетеді  одан артык.
Жан керегін ойлауга жалкауланып,
Ала алмайды оз бойын озі кайтып?

Мактан ушін жан калса ескерусіз,
Дурыс-ак кой дейсіз бе осынымыз?
Іздегенін таба алмай кетсе зарлап,
Жаннын орны не болды, байкадыныз.

Дене менен жан – анау, коніл – мынау,
Кайсысына билеттін байгусым-ау?
Ен тубінде озін – кім, сенікі – кім,
Досын кайсы, озіне кайсысы жау?

Анык кара: жан – озін, дене – киім,
Мактан, бояу – денеге берген сыйын.
Жанга мундай алдауын азык емес,
Оган пайда не кылдын жалгыз тиын?

Сауык-кызык корем деп кунде жиын,
Жан куткарып алуын болар киын.
Туптіге умтыл, туракты істерді кыл,
Тауекел деп озіне сойтіп сыйын.

Біз семірттік денені азыкпенен,
Байлап бердік жанды оган казыкпенен.
Уйкы, тамак куйлеген сорлы дене
Кутылар ма осындай жазыкпенен.

Жалкау тірі болганмен олгенге есеп,
Білімнін кеселі жок мунан кесек.
Білімсіз, арекетсіз еріншекті,
Кунакер де болмаспыз олі десек.

«Басында жан мен дене екі баска»

Сонымен, напсінін ыкпалымен адам баласы кунделікті омірдін кызыгын коруге умтылады. Жан жумысына казір емес, кезі келген уакытта мойын бурмак болып, оны елемейді. Оленнін екінші жолында жаннын осылай напсі ыкпалына беріліп алганнан кейін, онын шенгелінен  калай шыга алмай калатыны корсетіледі.

Адам психологиясы озгеріске осылай туседі.
Жалпы алганда, адамнын напсі ыкпалына тусіп, озінін адамгершілігін жогалтып, куналі істерге бару жолынын белгілі бір зандылыгы бар. Бул зандылык адамнын куналі істерге барып,  кулдырау жолына тусу себебін корсетеді. Бірак бул жолды жаксылыкка жету ушін де колдануга болады. Жаксылык пен жамандыккка жету жолынын басы бір жерден басталады. Бул жер конілдін ауган жері.

Адамнын бул алгашкы калпын кайда барарын білмей, жол айырыгында турган батырмен салыстыруга болады. Онын алдында екі жол жатыр. Бір жолмен журсе жаксылыкка жетеді, ал екінші жолмен журсе жамандыкка жетеді. Калай журемін десе де батыр озі біледі, онын толык еркінде. Ерікті батырдын конілі шешеді.

Ягни, маселе конілде болып тур.
Осылай, кімнін болса да омірдін арбір кезенінде калай карай багыт алу адамнын озіне байланысты, онын ауелі конілді не нарсеге аударуына байланысты болады. Егер ол конілін жаксылыкка аударса, онда ол жаксылыкка карай багыт алады, керісінше, жамандыкка аударса – жамандыкка карай багыт алады. Онын себебі бар. Бір нарсеге коніл аударганнан кейін оган коніл уйытып, конілді соган шогырландыру бар. Шогырланган коніл біраз уакыттан кейін оган байланып, кумарлык пайда болады.

Себебі, ол нарсенін ыкпалы адам психологиясына терендеп еніп, орын алып, рефлекске айналады. Осылай коніл объектіге байланады. Бул жолдын келесі кезені – ол коніл ауган нарсені жогалту, ягни, онымен байланысынан айырылу. Конілі байланган нарседен айырылган кезде реніш, ашу, ыза келеді. Сойтіп адамнын бойын ашу билейді. Ашу билеген кезде адам акыл-есінен айырылады, сойтіп ол сау кезінде жасамайтын кылыктар жасап, куналі істерге барады. Бул айтылган зандылыкты былай корсетуге болады:

КОНІЛ АУДАРУ – КОНІЛДІ УЙЫТЫП, ШОГЫРЛАНДЫРУ – КОНІЛ БАЙЛАНАДЫ – БАЙЛАНЫСЫНАН АЙРЫЛАДЫ – АШУ БИЛЕЙДІ – АКЫЛ-ЕСТЕН АЙЫРЫЛАДЫ – КУНАЛІ ІСТЕРГЕ БАРАДЫ

Бул – куналі істердін, бакытсыз омір формуласы. Ал коніл ауелден жаксы нарсеге ауса, онда, бул – бакытты омір формуласы деуге болады. Адам болам деген жан бул формуланы жатка біліп, кунделікті омірінде оны есінде жаксы устауы керек. Формула болгандыктан, бул табигат зандылыгын білдіреді. Фани алемде ешкім де табигат зандылыгынан шыга алмайды.

Сойтіп, адамнын жаксы, не болмаса жаман іске баруы ен ауелі онын фани алемнін объектілеріне коніл ауган кезінен басталады екен. Жаксы нарсеге ауган коніл жаксылык, ал жаман нарсеге ауган коніл жамандык акеледі. Енді осынын калай орындалатынына, былайша айтканда, анатомиясына келейік.

Коніл адамнын бес сезім мушесі аркылы ауатыны белгілі. Коз кореді, кулак естиді, тіл дамді біледі, тері суык-жылыны ажыратады, ал танау иісті сезеді. Фани алемнін жылтырагына байланудын басы осы бес сезім мушесінін арекетінен басталады. Созіміз тусінікті болу ушін мынандай мысал келтірейік. Конілін булт шалмай, кайгы-касіретсіз бейбіт омір суріп журген Марат деген бір жас жігіт кундердін бір кунінде Уміт деген адемі бір кызга конілін аударды делік.

Ол бул сулу кызды ауелі козімен коріп, сонан кейін оган жакындап кыздын бойындагы атірдін жупар иісін сезінді, кулагымен онын сынгырлаган кулкісін естіп, колын устап кыздын ыстык денесін сезінеді. Осылай онын кызга деген махаббаты ояна бастады. Марат кызбен узбей кездесіп, таныстыгын арі карай жалгастыра берді. Кездескен сайын онын сезім мушелері оздеріне таныс сезімге боленіп, Умітке деген куштарлыгы арта тусті. Куннен кунге осылай онын махаббаты жалындай тусіп, сулу кызбен байланысы кушейе берді. Байланыстан байлану туды. Бул байланудын бірінші себебі коніл болу болды, екінші себебі – конілін шогырландырып, уакыт болуі.

Содан байланыстан туган байлану ныгайып, кумарлык туды. Енді ол Уміт туралы ойламай тура алмайтын халге жетті. Фани алемде адам озінін кумарлыгын унемі кандыра бермейтіні белгілі. Сол себептен, Марат та озі кулай суйген кызынан айырылып калды. Осылай онын ансаган арманы орындалмай, Уміттен уміті узілді.

Енді Мараттын жагдайы кандай халде? Ол, арине, кызга кіна тагып, оган ренжіді, арманынын орындалмаганына окінді, акыры кайгыга батты. Осылай ол психологиялык депрессияга ушырады.  Артынан ашу-ызага беріліп, кек алуды да ойлай бастады.

Ашу-ыза бойын билеген адам акылына билетпейді. Ягни, ашу кезінде адамды акыл емес, онын сезімі билеп кетеді. Ашу келген кезде акылдын калмайтыны туралы Шакарім былай дейді:

Ашу женсе, адамда акыл калмас,
Ой ойланып, орынды іс кыла алмас.
Болмай соган бойынды токтатып ал,
Ыза менен мастыктын тубі жалгас.

(«Басында жан менен дене екі баска»)

Ашу женген Марат акылы калмай, адамгершілік істерге жат кылыктарга жиі барып, улкен куналі арекет жасауды да ойлай бастады. Кайгыдан жуйкесі жукарган Марат енді ашуын тежей алмай, есі томендей береді. Осылай ол озі напсінін кулына калай айналганын сезбей де калды.  Міне, напсі Мараттын бойын осылай билеп, оны турлі кылмысты істерге жетеледі.
Ауелі бакытты омір суріп журген Мараттын бакытсыздыка ушырау себебі – онын кызга гашык болып, оган катты байланып калуында. Бул арада «кызга гашык болуга болмайды» деген ой тумаса керек. Кызга гашыктык, оган деген суйспеншілік оте керек нарсе. Букіл адамзат когамынын омірі осы табиги зандылыкка негізделген. Маселе Мараттын кызга деген гашыктыгында емес, онын гашыктыгы кыздын сырткы корінісіне гана негізделгенінде, ягни напсікумарлыгында болып тур.

Бірак фани омірде ммундай нагыз махаббат сирек кездеседі. Себебі, жан кумарына напсі кумары араласады. Шакарім жазгандай «напсі – жалган». Жалган нарсенін бергенінін барлыгы – жалган. Ягни, напсіге негізделген махаббат та нагыз махаббат емес, жалган махаббат. Казіргі замандагы адамнын жан сулулыгын кормей тан сулулыгына куштар болып жаткан махаббаттары узак болмай, куйреген отбасынын кобеюі осы себептен. Сонымен, алган мысалымыздагы Мараттын кемшілігі – махаббаты напсі кумарлыгына негізделіп, онын мангілік емес екенін білмей, оган катты байланып калуында болып отыр. Фани алем тураксыз, озгеріп отыратын болгандыктан, напсі де тураксыз. Тураксыз напсі кумарлыгы туралы Шакарімнін былай деп жазатыны бар:

Кумарлык деген бір ит бар,
Жанына жау шын ит бар
Алды-артына каратпас,
Рахымы жок бір ит бар.

(«Кумарлык деген бір ит бар»)

Бул арада «кумарлык» деп тан кумарлыгы туралы айтылып тур. Тан кумарлыгы жанга жау! Адамнын барлык зардабы осы нарсіден екенін тагы еске алайык. Осыны тусіне білсек, омірде коп зардаптан кутыламыз. Бул туралы Шакарім арі карай озі де напсінін ыкпалына тускенін, омірінін копшілігін боска откізіп алганын енді тусініп, окінгенін жазады. Бірак копшілік журт сана-сезімі Шакарім сана-сезімінін денгейіне алі жеткен жок. Сондыктан олар оздерінін бейнетінін барлыгы да осы напсінін кесірі екенін білмейді, білсе де оган карсы туратын кайраты жетпейді. Сойтіп олар омірдін сергелденімен жур. Напсі маселесіне тагы да токталып отырган максатымыз да сондайларды ескертіп, оларды омір зардабынан сактандыру болып табылады.

Сонымен, Мараттын кызга гашыктыгын айтканда біз онын кыздын сырт бейнесіне гана гашык болганын, ягни напсісінін гашык болганын айтып отырмыз. Бул напсінін кесірін корсетуге алынган мысал ретінде гана. Шын гашыктык пен кумарлык арасын Абай атамыз былай деп айырып берген еді гой:

Гашыктык, кумарлыкпен  – ол екі жол,
Кумарлык бір напсі ушін болады сол.
Сенен артык жан жок деп гашык болдым,
Мен не болсам болайын, сен аман бол.

(«Гашыктык, кумарлыкпен  – ол екі жол»)

Міне, улы ойшыл кумарлык напсі ушін болса, ал гашыктык – жан кумары ушін, сондыктан гашыгынын амандыгынан баска оган ештененін керегі жок екенін білдіреді. Жанга гашык болган, ягни шын гашык болган адам кызбен арасы кандай катынаста болса да, ол суйгеніне де, тагдырга да ешуакытта кіна такпайды. Онын ойы тек кана «Мен не болсам болайын, сен аман бол».

Шын манінде напсінін жалган, жанга жау екенін білмейтін, не болмаса оны ескермейтін Марат бул фани алемде кызга гана емес, омірдін баска да коріністеріне байланып калуы мумкін еді. Буган нашакорлык, маскунемдік, темекіге ауескойлык тагы сол сиякты адамнын мадениетінін томендігінен туатын баска да жаман кылыктар жатады. Асіресе маскунемдік пен нашакорлыктын букіл адамзат кауымына улкен зардап акеліп отырганы белгілі. Сондыктан да, бул зардаптын негізі кайда жатыр, неден басталады, оны калай болдырмау керек екенін біз жаксы білуіміз керек.

Мараттын тагдырында маселе – онын не нарсеге ауес болганында емес, калай ауес болып калганында. Барлык ауестіктін  басы конілдін ауганынан басталып, куналі істермен аякталады дедік. Осынын озі адам фани омірдін зардабынан аулак боламын десе, ол ен ауелі конілді не нарсеге аудару керек екенін білуі керек. Нашакордын зардабын шеккендердін барлыгы да ен ауелі «дамін татып кормендер!» деп зар жылайды. Мундай тілек барлык жаман адеттерге бірдей катысы бар.

Бір рет дамін таттын, екінші... ушінші рет, бара-бара бул танде физиологиялык озгерістер тудырып, рефлекске айналады. Осылай женіл ойлыктан басталган алгашкы ауескойлык арі карай жалгасып, арылмайтын жаман адетке айналады. Бул туралы барлык маскунемдер мен темекі шегушілер жаксы біледі. Бул табиги зандылык. Табигат зандылыгына карсы турып, оны озгерту оте киын нарсе, кейде, тіпті, мумкін емес, не болмаса оте улкен кайратты керек етеді. Улкен кайрат сирек кездесетін касиет. Сондыктан, маскунем, немесе нашакорлыкка душар болган адам калган омірін сол бейнетпен откізеді. Егер ол ауелден осыны сезіп, омірі немен аякталатын білсе, арине, бул жаман адетке басынан конілін аудармай, не болмаса одан аулак болуга умтылар еді гой.
Бул ойларды Шакарім арі карай былай деп туйіндейді:

Пайдасыз кумарлык та, мактан-дагы,
Ерте бойга жуытпа сактан-дагы.
Уйір кылып алган сон кутылу жок,
Бейне тулкі боласын какпандагы.

Сонымен адамнын барлык жаман касиеттері напсінін асерінен туындайды екен. Буган тагы бір далел ретінде улы Ахатка айткан Шакарімнін бір ангімесін келтірейік. Бул ангіме Казыбек би мен Анет бабанын арасында болган екен.

«Казыбек былай деп сурак кояды: «Жер дауы, жесір дауы, урлык – отірік, куна, неше турлі нарселерге оздерінше токтам айткан. Ал сол талас-тартыстын, дау-жанжалдын, урыс-тобелестін, адамнын арын кетіріп, киянат, зулымдык кылдыратын, адамдардын бастарын бір жерге сыйдырмайтын не? Олар кайдан шыгады? Соган жуымасан, жаманшылык болмайды деп неге корсетпеген?» – дейді.

Анет-Бабан  коп ойланып отырып: Арабша «Хакім», казакша «Акім» деген соз бар. Бул соз уш аріптен куралады – а, к, м. Сол бір ауыз созді екі рет айтсак – акм-акм болып, алты аріп болады. Екі «а», екі «к», екі «м». Осы алты аріп – алты ауыз создін бас аріптері. Міне, осы алты ауыз соз жогаргы айтылган жаман кылыктардын шыгатын коздері. Адам баласын ардан кетіріп, киянат-зорлык, мансап-мактан, талас тугызатын да, дуниені бузып тыншытпайтын да осылар. Баскы екі – «а» бірі – алтын». Алтын, пул, байлыкка корсе кызыкпайтын, оган ар-иманын сатпайтын адам аз.

Екінші «а» – «айел». Айелге кызыгу, кыркысу, таласу, айел туралы тенсіздік, барі осыдан шыгады. Екі «к»-нін бірі – «кек», бірі – «кежір», «кек» куган адам онбайды. Біреу жыкса кегімді алам деп сен куасын, сен кусан ол «кек» куады. Осы «кек» куу дуниені тыншытпайды. «Кек куган, кек сактаган онбас» – деген осы. Екінші «к» кежір-кисык. Кежірлік – адамнын касиетсіз мінезінін бірі. Кежір-кисык адам озі білмейді, біреудін таза акыл кенесін алмайды.

Оз дегенімді істеймін деп таласады, жагаласады, тыным таппайды, баскага тыным таптырмайды. Екі «м»-нін бірі – «мактан», бірі – «мансап». Мактанбайтын, мактанга мастанбайтын адам аз. Мактанда тазалык, аділдік болмайды. Мактаншак – байысам, баскадан ассам дегізіп, арсыздыкка шейін апарады. Ал, «мансап» – бул «мансап корлык», акім болсам, барлыгына озім кожа болсам, бар адамды бір шыбыкпен айдасам деген ен айуандык пигылга апаратын, дуниені бузатын кеселдін бірі. Булар адам баласынын басын да коспайды, адалдыкты, адамгершілікті істетпейді. Сурагыннын тубі «Акім» деген созде болды гой. Алін келсе, «Акімді» дурыс устап, сактанып жургейсін», – депті.
«Бабаннын сол алты арпінен шыга алмаган екеміз гой деген ой козіме жас келтіргені. Аргылардын озін койганда кешегі бабан философ емес пе?» – деді. /1 /

Сонымен, Анет баба корсеткен, адамды жамандыкка акелетін себептер – алтын, айел, кек, кежір, мактан мен мансап – барі де, байкасак, напсіден туады, напсімен байланысты. Жогарыда айтылган конілдін жаман нарсеге ауганы, міне, осындай жаман кылыктарга алып келеді. Бул адам болам деген пенде ен ауелі озінін конілін дурыс нарсеге аударуы керек екенін білдіреді. Ол аркашан да оте сак   болып, егер жамандык корсе одан аулак болуга тырысып, конілін тек кана жаксы нарселерге аударуы керек. Абай айткандай, бес нарседен кашык бол, бес нарсеге асык бол, Адам болам десеніз!

Шакарім ілімі бойынша напсі ыкпалына берілмеу ушін ен ауелі озіннін болмысынды дурыс тусініп алуын керек. Ол «Анык кара: жан – озін, дене – киім, Мактан, бояу – денеге берген сыйын» деп адамнын рухани болмысын корсетіп, жан кумарына умтылу керектігін білдіреді. «Сауык-кызык корем деп кунде жиын, Жан куткарып алуын болар киын» деп Шакарім казіргі замандагы етек алып,  адетке айналган той-домалактын кобеюін коре білгендей, онын да себебі осы напсінін кесірі  екенін корсетеді.

3.3. Напсіні жену жолы

Напсіні жену жолын «Білімділер соз жазып, зарлаганда» деп басталатын оленде Шакарім «Ар тузейтін бір гылым табылмаса, зулымдыкты жалганда аділ женбес» деп білдіреді. Бул олен напсіні жену маселесіне арналган. Напсіні нокталау ушін ерекше кайрат пен рухтын куш-куаты керек. Кайрат пен рухтын куші жан касиетінен шыгады. Жанды тазартып, рухани жетілу барысында гана бул касиеттер улгайып, напсіні женуге мумкіндік береді. Шакарім былай деп жазады: 

"Жогары айтылган жаман адеттерді жоюга булар жеткіліксіз болгандыктан, сол адал енбек, білім уйренумен кабат "ар білімі" деген білім окытылуга керек. Бул гылымды акылды адамдар ойластырып, пан ретінде жазып, напсіні жойып, адам бойында жеке ардын кожа болып калу жагын коздеу керек. Адам бойындагы напсі кеселі кетсе, озгерісі онай..."  /1/   
Міне, осы создерде барлык маселенін туйіні турган тарізді. Себебі, буган дейінгі айтылган создерінін барлыгы адамнын тандік касиеттерін жетілдіруге арналган болса, ал бул создері онын жандык касиеттерін, ягни арын жетілдіруге арналган. Адам озінін адамдык касиеттерін сактауы ушін ен ауелі ол жан касиетін дамытуы керек. Сонда гана ол тандік касиеттерін дамыта алады. Тан касиеттері фанилік болгандыктан, кандай куатты болса да олар уакытша, кезінде жойылып кетеді. Рухани болмыс жойылмайтын мангілікті болгандыктан, жан касиеті де жойылмайды. Сонда гана адам бойындагы напсі кеселі кетіп, адами касиеттері улгаяды. Тан касиеті жан кумары аркылы рухтанганда урпактан урпакка ауысып, мангілікке умтылмак. Баска жол жок.

Шакарім "Ар білімі" деген жана угым енгізіп отыр. Ар білімі рухани болмыспен байланысты. Себебі, ар деген соз казак тілінде уят деген созбен тетелес келеді. Ал адамнын уяты онын имандылыгына байланысты. Бул туралы Абай бабамыз да озінін отыз сегізінші кара созінде "... кімнін уяты жок болса, онын иманы жок деген" деп тура білдіріп кеткен. Имандылык адамнын рухани біліміне, онын жан тазалыгына байланысты. Ендеше ауелі адамга озін-озі тануга мумкіндік беру керек. Казіргі кездегі барлык оку орындарында кіргізіліп жаткан "Озін-озі тану" жане "Валеология", ягни салауатты омір салттары сабактары Шакарім атамыздын айтып кеткен осы осиет создеріне ундес келеді. Осынын озі оку орындарында енгізіліп жаткан осы сабактар халык келешегі ушін манызы оте зор  екенін білдіреді. Маселе енді тек кана Шакарім атамыз айткандай "Бул гылымды акылды адамдар ойластырып, пан ретінде жазу керек". Ягни, "ар білімін" халыкка дурыс тусіндіре біліп, оны дурыс насихаттай білу керек. Бул салада алі зерттелмеген, тусіндірілмеген тын маселелер оте коп.   

Шакарім тарізді кеменгер ойшылдар осынын барлыгын жаксы тусініп, адам тарбиесі, онын адамгершілік касиеттерін калыптастыру туралы коп ойланып, коп жазган. Шакарім де озінін олендерінде, кара создерінде осы маселеге улкен орын беріп, аса коп коніл боледі. Ол адамнын адамдыгын бузатын жаман адеттерді корсете келіп, олардан кутылудын жолын былай деп корсетеді:

"Булай болганда осы жаман адеттерден кутылудын айласын іздеу керек. Ен алдымен барлык адамды адал енбек ететін жолга салу керек. Ол ушін коптін калауымен акімшілік басына арлы, акылды адамдарды койып, сол адамдардын буйрыгы, акылы бойынша туган, туашак адамдарды, жастарды казына карауына алуга зан шыгару керек те, ол занды бузгандарды жазалау керек. Оларга енбек онерін уйрету керек, онымен кабат оку-білімге жетілдіру кажет."  /2, 542-б./

Адам баласын, Шакарім айткандай, казына карауына алып, оган белгілі бір максатпен тарбие беру  аркылы улкен жетістіктерге жетуді адамзат тарихы коптеп біледі. ХІІІ гасырда Египетте туткынга тускен жастарды, не болмаса баска елдерден жас балаларды сатып алып, оларды арнайы аскери жаттыктырудан откізіп, ел коргауга пайдаланган. Казына тарбиесіне тускен жастарды напсінін ыкпалынан аулак болатындай, когам омірінен болекте устап, олардын барлык куш жігерін бір багытта гана жетілдіріп, сонын аркасында олімге карсы тура білетін ержурек, намысын ешкімге бермейтін кайратты жауынгер етіп тарбиелей білген. Бул жауынгерлерді мамлюктер деп атап, солардын комегімен Египет елі ешкімнен женілмейтін жасак курган. Сонын аркасында олар букіл жер жузін туршіктірген, ешкімнен женілуді білмейді деп есептелетін монгол аскеріне де тойтарыс бере алды. Мамлюктер аскери куш кана емес, онер-білімге де жетік болып, мемлекеттін саяси кушіне айналып, кезінде укімет басына келді. Осылай жас шагынан кулдыкка сатылып, артынан мамлюктер катарында болган біздін кыпшак даласынан шыккан деп пайымдалатын Бейбарс султаннын укімет басына келіп, коп жыл Египетті баскарганы тарихтан малім.

Ертедегі Грециядагы Спарта елі де жастарды арнайы тарбие беру аркылы кушті аскер курып, коп жерді жаулап алып, жетілген мемлекет курганы тарихтан белгілі. Осы катарда татарлардын тарихын да атай кетуге болады. Кейбір тарихшылардын айтуына караганда Шынгыс хан кезінде татар деп аталатын тайпага катты ошігіп, оларды женгеннен кейін барлык еркекті олтіртіп, айелдерді кулдыкка акеткен. Еркек кіндіктіден тек кана бойы арба донгелегінін кіндігінен томен жас балаларды гана калдырып, оларды осе келе арнайы жеке тарбие беріп, аскер катарында устаган.

Сондыктан бул татарлар коркуды білмейтін ожет, согыскумар болып тарбиеленіп, согыста тек кана алдынгы катарда болган. Согыс кезінде олар тумен басы болып аскерді баскарган. Баска халыктар олардын ерлігінен катты коркып, саны коп баска халыктардан артык коріп, монголдардан кем санамай, олармен катар койып, сондыктан букіл аскер татар-монгол аталып кеткен. Кейбір тарихшылардын болжауына караганда, Шынгыс хан немересі Батый хан Еділ озенінін (казіргі Волга) бойында орналаскан сол мандагы баска халыктарга караганда оте коне жане жогары дамыган Булгар мемлекетін жаулап алганнаан кейін оларды баскаруга татарларды калдырган екен.

Сойтіп, татарлардын кол астына караган букіл Булгар мемлекетінін халкы татар атанып кеткен. Булгар халкы турлі насілдерден куралган. Сондыктан бугінгі татарлардын арасында бет пішіні бірі еуропа адамына уксас болса, бірі азия адамына уксас пенделер кездесе береді десек те, олардын арасында дал монгол елінін адамына уксасы жок деуге болады.
Міне арнайы тарбие аркылы халыкты осылай белгілі бір жетістіктерге жеткізуге болады. Бірак, рухани тургыдан алып караганда жогарыда айтылган ержурек мамлюктер де, спартандыктар да, кезіндегі жаугер татарлар да бір кездегі алемді тан калдырган сол жетістіктерін сактай алды ма? Ал олардын корген бакыты баска халыктардын бакытынан артык болды дей аламыз ба?

Олар карын тойдырып ас ішті, урпак осірді, ойын-сауык курып жаксы коніл котерді. Бірак тан кумарына негізделген мундай бакыт алемнін кай тукпірінде болса да бар еді гой. Ендеше адамзат бакыты тургысынан караганда олардын баскалардан айырмашылыгы да коп болган жок. Ягни, бул жетістіктер уакытша, белгілі бір максатка жету ушін гана пайдасы болды да, артынан жогалды.

Тарихта олардын ізі де калмады деуге болады. Ендеше рухани тургыдан караганда адамзат когамы ушін олардын бары мен жогы бірдей, пайдасы да шамалы болмак. Буган не себеп? Адамзат колы жеткен жетістіктерді мангілік етуге бола ма?

Заттык алемде, арине, мангілік деген жок. Заттык алемде тек кана мангілікке умтылу гана бар. Мангілік – рухани алемнін касиеті. Егер материяга рух асерін берсе, онда материалдык кубылыстын  омірі узарады. Рухани кушке негізделген елдердін мадениеті, куш куаты узак сакталып, арі адамзат тарихына берген пайдасы да мол болады. Рухани кушке негізделген оркениеттін узак жане куатты болатыны туралы бірнеше мысал келтірейік.

Ежелгі Унді еліне осыдан екі жарым мын жыл бурын Будда ілімі келді. Будда акелген рухани білім бурын бытыранкы журген букіл Ундікытай тубегін алып жаткан кен байтак жердегі халыктарды Ашока патшанын кол астына  біріктіріп, бір ел кылуга мумкіндік берді. Бул букіл адамзат мадениетінін кайнар козінін біріне айналган оркениет куруга мумкіндік берді.Унді оркениеттін шарыктау кезені екі мын жылга созылды. Казіргі Ундістан елінде сол оркениеттін калдыгы алі де болса адамды тандандырып, улкен асер береді.

Бір мын жылдай омір сурген Сак мемлекетінін тарихы да коніл аударарлык. Казіргі Иран жерінде Заратуштра пайгамбар келіп озінін ілімін тарата бастайды.  Заратуштранын ілімін сол елдін патшасы кабылдап, ол озінін мемлекетінін рухани тірегіне айналдырган. Сонын аркасында рухани куатка негізделген мемлекет куш алып, озінін шекарасын кенейте бастаган. Кезінде онын жері батыста Кара тенізден басталып, шыгыста Кытай жеріне дейін, ал солтустігінде казіргі Казакстаннын онтусік аймагынан бастап онтустігінде Ундістаннын солтустік аймагына дейін созылып жатты. Бул улкен мемлекет адамзат мадениетінін орталыгына айналды. Тарихта ошпес із калдырган Ефрат пен Тигр озендері аралыгындагы жогары дамыган оркениетті мектеп кабыргасынан білеміз.

Мухаммед пайгамбарымыз акелген рухани білімнін куатымен бір кездегі кошпелі арабтар курган Халифаттын адамзат когамына кандай улкен асері болганы да баршамызга белгілі. Ислам озіне дейінгі адамзат когамындагы мадениетті игере біліп, оны жанаша саралап оз муктажына икемдей білді. Сонын аркасында ол озіне дейінгі мадениет жетістіктерін бойына сініре отырып, оны арі карай дамытты. Бір Алла тагалага табынган мусылмандар рухани нурдын аясында Евразиянын копшілік жерін оркениеттін жогары денгейіне жеткізді. Ислам діні озіне дейінгі ертедегі грек, рим мадениеті гана емес, ол кезде кулдырай бастаган сак мадениетін де бойына сініре білді.

Сонын натижесінде ислам діні Евразиянын копшілік жерінде ежелгі заман мен жана заманды біріктірген кушке айналып, адамзат оркениетінін дамуына улкен ыкпал жасады. Исламнын казак оміріне де улкен асер еткені белгілі. Мысал ретінде  тіліміздін даму барысын алайык. Казак тілінін дамуына сол кездегі поэзия жане гылыми тіл болып есептелетін парсы тілі гана емес,  сонымен бірге, дінмен келген араб тілі де улкен асер етті. Сондыктан казак тілінін негізі озінін алгашкы тегі болып табылатын туркі, сонымен бірге, парсы мен араб тілдерінен куралады. Бір Жаратушынын есімдері: Алла – араб, Кудай – парсы, Танір – туркі тілдерінен енген атаулар. 

Міне осы келтірілген мысалдар рухани тірегі бар адамзат курылымдарынын омірі узак, арі магыналы болатынын корсетеді. Ал тек кана куш пен айлага негізделген материалдык когамнын кайсысы болса да, омір узакка созылмайды. Руханиятты жокка шыгарып, рухани куаттан шет калган Кенес укіметі жане ол курган жуйенін каталдыкпен канша адамнын омірін киып, дуниежузіндегі халыктарды коркынышка болеп, кушті мемлекет кура білсе де, онын омірі жетпіс жылдан аз-ак асканы белгілі. Осынын озі букіл адамзат когамында рухани кундылыктын кандай улкен манызы барын жаксы корсетпей ме? Міне, «Ар тузейтін бір гылым табылмаса, зулымдыкты жалганда аділ женбес» деп Шакарім корсеткен ар білімінін манызы осындай.

Кандай мемлекет болса да, онын алдына койган максаты халык камы болуы керек. Кандай улкен максат болса да, ол максат ен ауелі ар білімі аркылы жан тазалыгына умтылганда гана мумкін болады. Бірак рухани дарежесі алі томен елдер оз максатына карудын кушімен, адамнын еркіне шек кою аркылы жетуге умтылады. Олар біріне-бірі сенбейді. Сондыктан халыктар арасында имандылыктын отын тутатып, адам журегін нурландырмай бул маселені шешу киын.

Жалан ураннын, дорекі куштін, зорлыктын, не болмаса, кенес дауіріндегідей «осындай болайык»  деген угіт-насихаттын пайдасы шамалы. Сана-сезімі жетіліп,  озінін ішкі ниеті кабылдамаса, буган ешкім оз бетімен конбейді. Бул ойлар Шакарімнін оленінде былай деп беріледі:

Канеки, ак журекке кайсын жеттін?
Жеттім деп тамам жанды тентіреттін.
Жиырмасыншы  гасырдын адамынан
Анык таза бір елді кормей оттім.

«Мен – ак журек» деген соз боска шыгын,
Кару, кушпен корсетіп каскырлыгын.
Мылтык билеп турганда аділет жок,
Алдамай-ак аулак ол, жарыктыгым.

Кару, аскер тастаудын жоні келмес,
Неге десен, біріне-бірі сенбес.
Тамам адам періште болмай турып,
«Ал, тузелші» дегенге ешкім конбес.

Айла, куш – айуандыктын ен жаманы,
Бокты бокпен жуганмен ел тузелмес.
Ар тузейтін бір гылым табылмаса,
Зулымдыкты жалганда аділ женбес.

(«Білімділер соз жазып зарлаганда»)

Ал адамнын еркіне карсы, оны айламен, кушпен кондіру айуандыктын ен жаманы екен. Шакарім айла, кушті жане осыларды пайдаланып адамды зорлап кондіруді айуандыктын ен жаманы деп отыр. Не себептен бул адамдык емес, айуандык, тіпті, айуандыктын ен жаманы? Себебі, бул маселеге данышпан рухани тургыдан карайды. Рухани тургыдан караганда жан иесіне зорлык жок.

Арбір жан иесіне Алла тагала ерік берген. Ерік жан касиеті. Сондыктан бул фани алемде ерікті болу ен татті сезім, оган умтылу, еркіндікті ансап, бостандык ушін куреске шыгу барлык жан иелері ушін касиетті де, курметті борыш. Бул сезім букіл жан иелерінін барлыгына табигатынан берілген.

Сондыктан озінін отбасы ушін, улты ушін, отаны ушін, діні ушін курес когам омірінде толассыз журіп жатады. Себебі, ол ерікті ешкімнін де алуга хакысы жок. Алла тагала берген ерік сезімі адамга іштей куат беріп, оз ісіне сенімін арттырады. Баскалардын камы ушін деп, олардын еркін алу – табиги зандылыкты бузатын надандыктын бір турі. Осынын озі адамнын еркін шектейтін тоталитарлык тартіптердін барлыгы да табиги зандылыктарга карсы арекет екенін корсетеді.

Табигат ешкімнін еркін шектемейді. Аркім оз еркімен арекет етуі керек. Бірак онын салдары бар. Егер адам еркін дурыс пайдаланбай, кателік істерге барсы – онын зардабын кореді, ал егер дурыс істер жасаса – онын зейнетін кореді. Бул – болмыс уйлесімділігін сактайтын табигаттын аділет заны. Оны ешкім де озгерте алмайды.

Табигаттын озгермейтін аділет зандылыгын ескермейтін имансыздар, тіпті карапайым адам гана емес, мемлекет денгейінде де адам кукына шек койып, оз билікктерін жургізгісі келеді. Мундай арекет оркокіректіктен, тек кана оз камын ойлап, басканын камын ойламагандыктан шыгатыны белгілі. Осылай когам омірінін уйлесімділігі бузылып, адамдар зардап шегеді.

Шакарім осы маселелердін шешілу жолы – ар тузейтін гылым табу деп шешеді. Данышпан акыннын озі де омір бойы осы гылымды табуга умтылган.
Ар білімінін негізі кайда жатыр? Енді осы сурактын айналасына келейік.

3.4. Ерік пен тагдыр

Енді адамнын бакытты, не болмаса, бакытсыз болуынын себебіне келейік. Омірдін бул курделі маселесін шешу сыры философияда жиі талкыланатын тагдыр жане еріктін байланысын шешуде жатыр. Философтардын бірі адам омірі мандайына пешенеде не жазылса соган байланысты, оны озгертуге болмайды десе, ал екіншілері адамга толык ерік берілген, ол оз омірінін, сонымен бірге, бакытынын кожасы дейді. Бул даудын шешімін Шакарім шыгармалары бойынша карастырып кореміз. Онын тужырымы бойынша адам омірі ерік пен тагдырдын арасында жатыр.

Адамнын еркі жан касиетінен шыгады дедік. Ар ілімін менгерген, уяты жогары панде омірдін кандай киын жагдайы болса да арына карсы арекетке бармайды. Омірдін алдамшы жылтырагына еріп кетпей, оз напсісін тежей біледі. Адам баласы куналі істерді жасау ушін жаратылган жок. Онын жасайтын іс-арекеті тагдырына ауелден жазылмаган, сондыктан ешкандай куналі іс онын пешенесіне жазылмаган.

Кім болса да коршаган ортанын, не болмаса турлі жагдайлардын асерімен кылмыс жасайтын мумкіндікке тап болуы мумкін. Бірак ол мумкіндікті пайдаланып куналі істі жасау, не болмаса жасамау, аркашанда онын оз еркінде. Ерік дегеніміз, міне, осы. Омірдегі кездесетін кылмысты істерге итермелейтін жагдайларга багыну, не болмаса оган багынбай бас тарту аркімнін кайратына, ой-орісіне, сана-сезім денгейіне жане мадениетіне байланысты.

Кандай іс болса да, адамнын еркі, міне, осыларга багынады.   Адам тарбиесінін негізі міндеті – адамнын ар-намысын котеріп, уятын ояту аркылы омірдін берген осындай сынагы кезінде куналі істен бас тартуга уйрету. Ар білімі аркылы, табигаттын аділет зандылыгын тусіндіріп адамды жамандыкка жібермейтіндей етіп тарбиелеуге болады. Жамандык жасамайтын адамга, арине, жамандык жоламайды. Ендеше бакытты омір дегеніміз осы емес пе?

Жамандык жасамау ушін оган ерік керек. Ерік адамга табигатынан берілген. Егер ерік болмаса ол озінін жасаган жамандыгына жауапты болмас та еді. Жане оны мактауга, не болмаса жасаган жаман істері ушін жазалауга да болмас еді. Ол жасаган кылмысы ушін озіне кешірім іздей де алмас еді. Егер адамнын барлык іс-арекеті озінін еркіне байланысты болмай, пешенесінен ауелден жазылып койган болса, онда адам баласынын ешкандай еркі жок машинадан айырмашылыгы болмай калады.

Адамнын алдына койган максатынын, оган жету ушін умтылушылыктын, тіпті, акыл-есі, ой-орісінін мані жойылар еді. Мундай доктринага суйенсек, адамнын жануарлардан артыкшылыгын білдіретін аділеттік, мейірімділік тарізді адами касиеттердін ешкандай кажеті болмайды. Сонымен бірге, мундай жагдайда жамандык-жаксылык, кайырымдылык істер мен кылмысты істер жасау адамнын озіне байланысты емес.

Ендеше жасаган жаксылыгы ушін оны марапаттауга, ал жамандыгы ушін жауапка тартуга да болмайды. Менін арекетіме ештене байланысты емес, сондыктан мен озімнін жагдайымнын жаксаруына ештене жасай алмаймын деген ой онын омірге деген ынтасын алып, енжарлыкка тартады. Барлыгын тек кана тагдырдан куткен адам озінін жагдайын жаксартуга арекет жасамайды. Ендеше мундай зан адамнын дамуына богет болып, букіл оркениетті жокка шыгарады.   

Бірак тагдыр деген бос соз емес. Тагдыр адамнын кандай ортага, кандай омір жагдайларына жолыгуын аныктайды. Адам озіне тагдырынан берілген міндеттерді дурыс жане толык орындауы керек. Фани омірде кімнін болса да ата-анасынын, бала-шагасынын, халкынын, отанынын, тіпті букіл адамзаттын алдында турлі міндеттері бар. Бул міндеттерді калткысыз орындауы онын адамгершілік денгейіне байланысты. Шакарімнін озі бул туралы «Адамдык борышын» деген оленінде жаксы айтып кеткен. Когам оміріндегі міндеттерді толык аткарып, оларды дурыс орындау тасілдері халыктын адет-гурыптарында, діни кагидаларда бекітіліп, ар азаматтын міндеті ретінде калыптаскан. Осы міндеттерді орындау барысында адамнын алдында озінін мінез-кулык, ой-оріс, сана-сезіміне байланысты омірдін турлі жагдайлары кездеседі.

Тагдырдын адамга ыкпалы осымен бітеді. Себебі, арі карай осы жагдайларда калай арекет жасауы онын еркінде. Еріктін ролі, міне, осы жерден басталады. Ол ерікті калай пайдалануына байланысты онын омірі куралады. Карымта зандылыгы бойынша ар істін салдары, ягни карымы бар. Сол карымдарга байланысты адамнын коретін бейнеті, не болмаса алатын зейнеті бар.

Арбір іс-арекет келешекте озінін жаксы-жаман жемісін береді. Сондыктан, болмыс уйлесімділігін коргайтын бул зандылыкты біліп, оны ескере отырып дурыс арекет жасау – оте манызды нарсе. Себебі адам омірінін дурыс, не бурыс болуы фани алемнін осы зандылыгына байланысты. Озінін адамгершілік борышын орындауга арналган жогары моральдык істерде карымта болмайды. Омірдегі кездесетін напсі кумарлыктарына берілмей, оз бойын жамандыктан аулак устаган адамнын омірі де коленкесіз, біркалыпты бейбіт отеді. Осылай адам оз омірін, оз бакытын озі жасайды. Адамнын оз бакыты оз колында деген де осы болса керек.
Бул зандылыкты дурыс тусініп, онын дурыс орындалуы жонінде Абай мен Шакарім коп айтып кеткен. Адамнын бакыты мен когам омірінін  уйлесімділігі осы зандылыктын орындалуына тікелей байланысты. Сондыктан, кейбір имансыздардын бул зандылыкты мойындамай, тіпті бул туралы айта бергенімізді унатпай, сынга алса да, біз оны кайта-кайта еске салудан жалыкпаймыз.

Алемнін бул аділет зандылыгын аркімнін кабылдап, оны булжытпай орындауы онай емес екенін кунделікті омірден коріп журміз. Казіргі кездегі паракорлыктын удей тусуі сонын бір далелі. Пара алган  шенеунік болсын, мейлі, кім болса ол болсын, ол параны алу, не болмаса алмауы онын озінін еркінде еді гой. Арты кандай жамандыкка апарытынын да біледі. Сонда ол не себептен пара алады? Себебі, ол озінін тагдыры бойынша сондай жагдайга тусті.

Ал тагдырдын берген жагдайын ол калай колданады? Бул онын еркінде. Ол пара алу мумкіндігін пайдаланып, уакытша бакытты болуы мумкін. Бірак, артынан бул ушін жауап беріп, онын зардабын кореді. Не болмаса арына багынып, тагдыр жасаган мундай жагдайда парадан бас тартып, озінін жан тазалыгын сактап калуы мумкін. Осылай ол озінін жан тазалыгынан лаззат алып, бакыт сезіміне боленеді. Бул, арине, рухани бакыт, мангілікті бакыт.

Осылай, тагдыр адам омірінде турлі жагдай тудырады, ал ол жагдайды калай пайдалану адамнын оз еркінде. Тагдыр тудырган жагдайды еріктін калай пайдалануына байланысты адамнын келешек омірі бакытты, не болмаса бакытсыз болады. Ерік пен тагдырдын байланысы, міне, осындай.

Рухани білім комегімен имандылык кабылдау аркылы конілді тек кана жаксылыкка багыттап, омірдін коп зардабынан кутылуга болады. Шакарім мурасынан ерік пен тагдырдын осындай байланысын коруге болады.

Бірак омірдін бул курделі маселесін бірден тусініп, кабылдау онай емес. Ойшыл «Білімділер насихат коп жазады» атты оленінде бул туралы былай деп жазады:

Білімділер насихат коп жазады,
Адам ушін уайым жеп жазады.
Байкап окып отырсам, сонын барі
Дуниені «сум», «алдамшы»  деп жазады.


Осылай адам ушін уайым жеген білімділердін оздері дуниені «сум», «алдамшы» деп жазады. Олар білімді болгандыктан, пенделік омірдін кемшілігін коре біліп, енді ондай омірден бас тартуга бет бургандар. Шакарім озі омірдін коп сынагынан отіп, сонымен бірге, коп окып, коп білуіне карамастан, осындай білімділердін ыкпалына тусіп, озінін де кателікке урынганын арі карай былай деп баяндайды:

Мен-дагы тіршілікке кадам бастым,
Рахат, бейнет, ар іске араластым.
Омір бойы куанбак жынды ісі гой,
Кейде асып, кейде кашып, кейде састым.

Рахат корсем, сыйдырып мактаныма,
Таласы бар кімнін деп тапканыма.
Карсы жалдап, кайрандап шыга бердім,
Конбедім деп жалганнын какканына.

Кайгы корсем: «Дуниенін жалгандыгы, –
Дедім, – алдап, мінеки, алгандыгы».
Ол не десен, бурынгы жазгандардын
Созі орныгып коніліме калгандыгы.

Осылай акын ауелі білімділердін ыкпалында болган. Бірак оларга ерудін себебі – онын озінін омір зандылыгын дурыс тусіне алмаганы екенін сезеді. Енді акын омірден сабак алып, онын шын маніне теренірек уніле бастайды.

«Мен де соккы жедім, – деп, – сум дуниеден»,
Коп жазып ем, оныма окіндім мен.
Ойласам, корген бейнет, тарткан кайгы
Болыпты не біреуден, не озімнен.

Дуниенін ол туралы жазасы жок,
Біз сокті деп токтай ма Алла аткан ок.
Парменімен айналган шархи фалак –
Кун мен ай, жулдыз, ауе, жер менен кок.

Кімде-кім кайгы тартып, бейнет корсе,
Сум жалганнын кылганы бул дей берсе
Албетте, бул – тагдырга наразылык,
Тубі Аллага карсылык, ондайга ерсе.

Данышпаннын бул создері терен философиялык ойды білдіреді. Оны кыскаша былай шолуга болады. Алла тагала табигат зандылыгын жасаган, оны ешкім озгерте алмайды. Сондыктан барша дуние оз тартібімен  айналып жатыр (шархи фалак). Адам баласы буган араласып, озгерте алмайды. Болмыс омірі ешкімге багынбайды. Абайша айтканда «Сен асыккан екен деп, Алла амірін озгертпес!».

Алла тагала алем зандылыгын орнатты, бірак Онын Озі ол зандылыктын орындалуына араласпайды. Жан иелерінін міндеті – уйлесімді омір суру ушін бул зандылыкты біліп, оны мултіксіз орындау. Егер адам баласы оны білмей, не болмаса біле тура оны орындамаса, онда ол табигаттын аділет зандыгы бойынша оз несібесін алады. Адамнын озінін жасаган кунасі ушін алган  бейнетіне Алла тагала жауапты емес. Бул туралы Абайдын «Ауруды жараткан Кудай, бірак ауырткан Кудай емес»  дейтін созі де далел. Ал озінін кінасін тусінбей, басканы, тіпті, Алланы кіналау кунанін ен улкеніне – Аллага карсылыкка алып келеді.
Бул купірліктін тупкі себебін ойшыл арі карай талдайды.

Кім уйретті дуниені жамандатып,
Оны согіп, озінді амандатып?
Муны уйреткен – білімсіз шала молда,
Ку казыкка байлаган табандатып.

Кейбіреулер жазады: «Ку омір», – деп,
«Турагы жок, алдамшы, су омір», – деп.
«Корген кызык, кылган іс – барі де умыт,
Иа, коленке, яки тус, у омір», – деп.

Буган да еріп коп жаздым тушіркеніп,
Білімділер созі деп ентеленіп.
Омір емес, алдаган озінді-озін,
Паленшекем айтты деп калма сеніп.

Бул екі соз айтуга тым орайлы,
Журекке асер берер сонша жайлы.
Терісті де дурыс деп сендіретін
Шешендердін келеді тілі ынгайлы.

Осылай Куранды дурыс тусіндіре алмайтын думше молдалар мен омірдін тупкі манін тусінбейтін білімділердін, ягни, ой-орісі заттык тар шенберден  шыга алмайтын галымдардын омірді дурыс тусінудегі корсететін кесірі корсетіледі. Рухани терен білімі жок молдалар Кураннын созін тек кана жаттап алып, бірак онын магынасына терендей алмагандыктан, Алла тагала хикметтерін тусіндіре алмай, ойсыз, сокыр сенімді гана талап етеді.

Устазы Абай тарізді Шакарім де мундай сокыр сенімге карсы. Напсінін ыкпалына тускен адамдар  болмыс зандылыгын бурмалап, озінше тусініп, озінше тусіндіреді. Сондыктан нагыз хакикатты табу онай емес. Шакарім ойы бойынша не нарсені болса да, ауелі акылга салып, ойлану керек. Сойтіп таза акыл макулдап, журек кабылдаса, сонда гана оган бой уруга болады. Арі карай акын былай деп жалгастырады:

Дуние деген кызыккан ісін болса,
Кызыктырган кім сені оган онша?
Пайдасыз, баянсызын біле тура,
Куа бердін ойланбай неге сонша?

Омір деген жастыктан картаймак па,
Бейнет, рахат, байлык пен мал таймак па.
Боларга умтыл, болмаска канагат кыл,
Жала жауып, салынба жантаймакка.

Омір, дуние, жер мен кок, откен заман,
Ажал алмай коймайды ешкімді аман.
Олмей, ошпей, картаймай жургін келсе,
Ол болмай ма тагдырды жамандаган?

Тумак, олмек, картаймак болмай коймаас,
Канша кызык корсе де, пенде тоймас.
Сол тоймастык – дуниені жамандаткан,
Сен сокті деп тагдырды кайта жоймас.

Осылай жогарыда айтылган ерік пен тагдырдын байланысы тагы корінеді. Напсі ыкпалымен фани омірдін пайдасыз, баянсызын біле тура кызык куып уакытын откізген куыс кеуделерге акын олардын оз кінасін корсетеді.

Омірдін жаксылыгына умтылып, барына канагат кылып, омірдін тез оте шыгатынын есте устай отырып, имандылыкпен тіршілік куру керек. «Сол тоймастык – дуниені жамандаткан» деп адамнын адасу себебін корсетеді. Тыныштык омір тоймастыкка салынбай, канагатпен тіршілік курганда гана болады. Осылай акын дурыс омір суруге уйретеді. Арі карай акын омір сырларын былай деп аша туседі:

Бейнет корме, біреуге бейнет берме,
Дуние – алдамшы, омір – ку деп елерме.
Камдан, сактан, кагып бак бале келсе,
Барін Кудай кылады дегенге ерме.

Каза келсе, озіннен я біреуден,
Немесе бір нарсенін себебінен.
Дауын дурыс бола ма, ойласаншы,
Омір – ку, дуние – алдамшы дегенінмен?

Дуние алдамшы, омір ку – есерлерге,
Есерлікпен жолыгар кеселдерге.
Ол екеуі мінді емес, мін озінде,
Созін болек озгеден десендер де.

  («Білімділер насихат коп жазады»)

Шакарім «Дуние алдамшы, омір ку – есерлерге» деп жазады.  Не себептен дуние алдамшы, ал омір ку – есерлерге? Себебі акылы жок есерлерде омір туралы тусінік жок. Осылай олар есерлікпен кеселдерге жолыгады. Олардын журегі заттык алемнін кірімен былганып, кокірек козі жабык болгандыктан, букіл алемде олардан баска ешкім жок тарізді, тек кана озін гана кореді.

Ар білімінен журдай болган оларга букіл алем солар ушін жаралгандай. Егер олар тан кумарын кандыра алмай, бакытсыз сезінсе, бул ушін озін емес, ен ауелі басканы кіналайды. Себебі, олар алемнін аділет зандылыгын мойындагысы келмейді. Ол зандылык бойынша адамнын алдынан кездесетін барлык кайшылыктар онын озінін жасаган арекетінін салдары. Есерлер муны мойындагысы келмегендіктен олар зардаптын барлыгын Алла тагала, не болмаса тагдыр жіберіп отыр деп есептейді. Осылай, олар оздерінін жауапкершілігін тусінбей, куна жасап,  дуние алдамшы, ал омір ку деп есептейді.

Егер букіл алемді шексіз мейірімді, арі кудыретті Жаратушы жаратса, Онын жараткан дуниесінін кемшілігі болуы мумкін бе? Арине, жок, мумкін емес! Буган карсы ойлаудын озі купірлік, Улы Жаратушыга деген сенімсіздікті білдірей ме? Окінішке карай, фани омірде тіпті білімділердін катарына косылатын коптеген галымдар мен діни адамдар да оз кателігін мойындарына алгысы келмей, кінані озінен емес, сырттан іздейді.

Ал шын манінде омірдегі арбір кездескен карсылык пен киындык ушін улы Жаратушыга разышылык білдіріп, Оны мадактау керек. Себебі, осы киыншылыктар аркылы Алла тагала озінін шексіз мейірімділігімен адамга сабак беріп, оны тарбиелейді. Осындай тусінік болса онда бул омірдегі болып жаткан жаксылык пен жамандыктын барлыгы да Алла тагаланын шапагаты ретінде карсы алынып, дурыс ниетпен кабылданады. Алла тагалага таубе етіп, омірдін куаныш-кайгысын, онын барлык коріністерін шукіршілікпен кабылдау, міне, бул имандылык корінісі. Мундай адам ешуакытта озінін тагдырына кіна койып, коп кайгы шекпейді.

Имандылар катарына фани омірдін кыр-сырын жаксы сезінген, сондыктан бул фани омірдін тураксыз, жалган екенін тусініп, бул кунделікті омірдін куйбенінен бас тарткан білімділерді жаткызуга болмайды. Ондай білімділерді оздерінін білместіктерінен  омірді каралап жургендерден айыра білу керек. Бірак солай десек те, олардын арекеті де тіршіліктін жумбагын толык шешпейді. Олар бул омірден бас тартканымен, баска омірге отіп кетпейді.

Барібір осы омірде калады. Ягни осы омірдін муктажымен омір суреді деген соз. Сондыктан бул омірден толык бас тартудын орнына оны жаксартуга умтылу керек.
Міне, осылай бул олен улкен философиялык маселені котеріп, онын шешімін береді. Адам омірінін бакыты оз колында деген кагиданы толыктыра туседі. Осы карапайым акикатты тусінбей, озін емес, озін коршаган ортаны озгертуге умтылган адамдар когамды кайта курып, революция жасауды армандайды. Осы оленнен революциянын не себептен болатынын да коруге болады.

Адамнын революционер болуынын себебі неде? Онын бірінші себебі – озінін коршаган ортасына наразылыгында. Ол озін коршаган жагдайга карсы, оган жау, сондыктан оны озгерткісі келеді. Ал Шакарім ойы бойынша адам коршаган ортаны емес, ен ауелі озін озгертуі керек. Себебі, коршаган орта табигат зандылыгымен пайда болады. Когам омірінде ауелі озінді озгерт, сонан кейін баскаларды озгерт. Сонда коршаган орта ешкандай революциясыз-ак озінен озі озгереді.

Себебі, егер барлык адам сана-сезімі жогарылап, ой-оріс озгерсе, онда адамзат когамы мен коршаган ортанын озінен-озі озгеретіні белгілі. Ягни, омірін жаксарту ушін аркім ен ауелі озінен бастауы керек. Бірак революционерлер буны тусінгісі келмей, не болмаса женіл жол іздеп, омірді бірден копарып, жылдам озгерткісі келеді. Осылай олар ескі омірді копарып тастап, онын орнына жана омірді жасагысы келеді. Бул когамнын ойранын шыгарады. Ал акылды адам дайын уйін бузбай, оган тек кана жондеу (реконструкция) жасайды. Шакарім, міне, осыган уйретіп отыр.

Шакарім дунииетанымына осы кыскаша шолудын озі онын кандай рухани биікке котерілгенін корсетеді. Ол болмыстын терен сырларын ашып кана койган жок, сонымен бірге, онымен омір сурді. Бул оны жетілудін зангар биігіне котеріп, омірдін тупкі мааксатына жетеледі.
УШІНШІ БОЛІМ

ШАКАРІМНІН ЖЕТКЕН РУХАНИ ШЫНЫ

Омір максаты жетілу болса, ал жетілу дегеніміз – ен ауелі сананын озгеріп жетілуі. Сананын жетілуі адам журегінін, ягни рухани болмысынын жетілуіне, тазаруына байланысты. Адам жетілуінін шыны – аулиелік. Аулиелерде журек тазалыгы, ягни жан тазалыгы оте жогары денгейде. Аулиелік – жан тазалыгынын корінісі. Сондыктан аулие денгейіне аркім котеріле алмайды. Ол денгейге Шакарім тарізді рухани жолга толык берілген, жанкешті адамдар гана жете алады.

Аулиелік – жан тазалыгынын корінісі болгандыктан, ол сананын да олшемі болып табылады. Омірде жан тазалыгын олшеп білу мумкін емес, ал бірак осы жан тазалыгынан туатын сана денгейін аныктауга болады. Ол ушін сананын жетілу жолын, онын денгейлерінін омірдегі коріністерін айыра білу керек.

Шакарімнін аулиелігіне куманмен карайтын адамдар бар. Мундай куман ен ауелі аулиеліктін не екенін білмегендіктен, сонымен бірге Шакарімнін рухани касиеттерінен бейхабарлыктан туады. Сондыктан ауелі аулиеліктін не екенін жане ойшылдын рухани кадір-касиетін аныктап алу керек. Шакарімнін рухани болмысы онын озінін жазган олендерінде танбаланып, білініп турады. Аулиелік касиеттер мен онын сана-сезім, ой-орісін салыстыра отырып, ойшылдын жетке рухани денгейін коруге болады.

Аулиелік сананын оскен корінісі. Сондыктан ауелі алемдегі сана денгейлеріне коз жібереміз. Осылай Шакарім тарізді адамзаттын улы тулгаларынын жеткен рухани денгейін коре аламыз. Сонымен бірге, сана денгейлерін білу аркімге озінін болмыс оміріндегі жане когамдагы алатын орнын коруге мумкіндік береді.

1. Шакарім шыгармашылыгындагы сана маселесі

Сонда сана дегеніміз не? Карапайым адам гана емес, турлі философиялык агымдар да адам санасынын табигатын артурлі тусіндіреді. Кенес дауірінде материалистік козкарас бойынша сана материядан шыгады, сондыктан, сананы омір жагдайлары жасайды деп келдік. Ал идеалистік козкарастагы ойшылдар сананын туп негізі рухани болмыста жатыр дейтіні белгілі.

Омірде сана туралы онын болмысын зерттеумен шугылданатын психологтардан бастап, карапайым адамдардын ойынан шыккан шым-шытырык турлі аныктамалар коп. Булардын копшілігі бір-бірінен алшак, тіпті кобіне карама-карсы болып келеді. Сонымен, сана туралы когам омірінде калыптаскан бір тужырым, ортак тусінік жок деуге болады. Бунын себебі неде? Бул суракка Шакарім ойларынан жауап табамыз. Шакарімнін сырлы создерінен адам болмысы тек кана корнеу заттык таннен гана емес, сонымен бірге, коріп-сезуге болмайтын рухани болмыстан куралатындыгын кореміз. Адам санасынын купиялы болу себебі де осында жатса керек.

Енді адам омірін тусінудегі осы курделі маселеге Шакарім мен онын улы устазы Абай ілімі аркылы уніліп корелік.
Шакарім сана-сезімнін негізі заттык дуниеде жатыр деген материалистік козкараска былай деп дау айтады:

"Сезіміміз заттан жаралды", –
Деген соз мулде арам-ды.
Акылды жаннын мулкі – алем,
Тартіппен осіп жаралды,
Осыны неге білмеген!

Меніреуде максат бола ма?
Акылга осы кона ма?
Кубылтып турлеп бояган
Ку созге коніл тола ма?
Далелі мига кірмеген.

("Касына кылыш кайраткан")

Абай да букіл алемнін бір жаратушысы, шыккан кайнар козі барын, онын шексіз кудыретті екенін жане шексіз коп куатын толык мойындап, бул туралы озінін "Кара создер" деп аталатын таглымдык трактаттары мен олендерінде айтып кеткені белгілі. Абай ілімі бойынша жан барлык куаттардын козі. Жаннан шыгатын сол куаттардын бірі – білім. Адамнын санасы онын рухани білімі аркылы корініп, сезіледі. Рухани білім карангы тунектегі шамшырак тарізді журек козін ашып, жанды коруге мумкіндік береді. Осылай білім куаты аркылы жан озін-озі коріп, таниды.

Шакарім болмыс омірі коркем, арі мінсіз уйлесімділікке негізделгенін корсетеді. Болмыстын бул сулулыгына умтылушылык рухани касиеттен шыгады. Рухани касиет барлык жан иелерін алга суйрейтін омірдін негізгі козгаушы куші, максаты, барлык ынта-жігердін кайнар козі болып табылады. Болмыс уйлесімдігіне куштарлык адамзат оркениетінін мурындыгы, когамды турлі келенсіздіктерден, зулымдыктардан сактайтын негізгі куш тарізді. Бірак табигаттын терен сырлы купияларын тусіну ушін оны коретін ерекше коз керек. Бул туралы ойшыл акын былай деп уйретеді:

Куннен неге тусіп тур сонша жарык,
Сегіз минут шерікте жерге барып?
Аншейін кур жаркырап турып алмай,
Жылылык нурмен бірге жур козгалып.

Бул дуние жылуы жок нурсыз болса,
Алемнен кім журе алар пайдаланып?
Дене атаулы теп-тегіс молдір болса,
Коленке орныгады кайда калып?

Барша галам тапжылмай турып калса,
Бола ма уакыт деген олшеу салып?
Максут, тартіп, керексіз тозаны жок,
Тексермей неге отырмыз муны ойланып?

(«Тау басындагы ой», 64 жаста жазылган)

Осындай уйлесімді алем тіршілігі барлык жан иелерінін бір-бірімен байланыстарынын корінісі. Табигаттын гажайып сырлары сана-сезімнін турлі денгейлерінде тургандардын карым-катынастарынан куралады. Озінін сана-сезімінін жетілуіне байланысты арбір жан иесінін алатын орны, онын орындайтын міндеті бар. Акын ойы бойынша табигатта максут, тартіп бар, бірак керексіз бір тозаны жок. Аркімнін оз орны, оз максуты бар. Ал жан иелерінін санасы негурлым таза, жетілудін жогары денгейінде болса, онын болмыс оміріндегі манызы, сонымен бірге озінін алатын лаззаты да солгурлым жогары болмак.
Сана дегеніміз – жаннын озін-озі, сонымен бірге Улы жанды, ягни Алла тагаланы тану кабілеті.

Сана жаннын озіне тан, одан болінбейтін касиеті. Оттын озінен болінбейтін касиеттері жылу мен жарык болса, сана да жаннын озінен болінбейтін алгашкы касиеттерінін бірі. Жаннын алгашкы санасы таза рухани, Жаратушынын жогары санасымен толык уйлесімді. Сана акыл аркылы білінеді. Таза санага таза акыл аркылы жакындауга болады. Сондыктан, Шакарім «таза акыл» деген созді колданып, оган ерекше ман береді.

Алла тагаланы тану дегеніміз – Онын Абсолюттік тулгалык аспектісі гана емес, сонымен бірге, Онын галамдагы барлык корінісін тану деген соз. Галам корінісі – Алла тагаланын сансыз коп куат турлері. Сондыктан, сана – жан иесінін білімінін терендігін, оны омірде колдану кабілетін, табигат, когам зандылыктарын дурыс тусіне біліп, олармен уйлесімді тіршілік кура білу тарізді букіл болмысты камтыйтын касиет денгейі. Сана адам омірін толык баскарады. Ол – тіршілік иелерінін жетілу олшемі, адам жанынын, ягни онын омір айнасы. Адамнын тіршілік турін коріп – онын санасын білеміз.

Акыл мен жан – мен озім, тан –менікі,
"Мені" мен "менікінін" магнасы – екі.
"Мен" олмекке тагдыр жок ауел бастан,
"Менікі" олсе олсін, оган бекі, –

деп Абай озінін "Кок туман – алдындагы келер заман" атты оленінде сананын кайнар козі кайда жатканын тусіндіреді. Сана тан касиеті емес, жан касиеті. Себебі жан кетсе онымен бірге сана да кетіп, тан олі материяга айналады. 

Сананын шыгатын кайнар козі жан сыры туралы Шакарім коп ойланып, коп толганган. Жаннын купия сырын ашып, онын ешуакытта жогалмайтын мангілікті екені туралы ойшылдын жазгандары бар. Оган акыннын   "Касына кылыш кайраткан", "Уждандыны мактайды тамам адам", "Шымды жерде коресіз кара топырак" тарізді олендері жатады. Шакарім "Келді, кетті" оленінде былай деп сауал кояды:

Жан деген не,
Мулде оле ме,
Шын жогалып соне ме?
Жогары орлеп,
Дене жондеп
Жане мен деп келе ме?

Бул сауалдын жауабын ол озі толык тауып, артына сыр соз ретінде жазып калдырган. Жан иесінін тупкі мані тан емес, жан екені жайында ойшыл былай деп тусіндіреді:

Кайда барса, ол озін "озім" дейді,
"Озім" деп денесі емес, жанды айтканы.
Сол жаннан тіпті "озімдік" жогалмайды,
Есеп емес, сан оліп, сан кайтканы.

("Тау басындагы ой")

Жан – Алла тагаланын куаты, нуры. Алла тагаланын жогаргы куаты болгандыктан, жан касиеттері де озінін бастауына уксас болып, сапа жагынан алганда онын негізгі касиеттері Улы Жанмен уксас.

Бул туралы Абай озінін отыз сегізінші кара созінде жазганы белгілі. Улы Жан озін-озі абсолютті турде толык сезініп, толык біледі. Сол сиякты Онын болшегі болып табылатын жан да бастапкы таза калпында озін-озі толык сезініп, озінін Улы Жанмен карым-катынасын толык біледі. Жаннын бастапкы санасы, "нагыз  озімі" – осы таза сана, озінін жан екенін сезініп, болмыстагы орнын анык туйсінуі. Муны рухани сана (орысша – божественное сознание) деуге болады.

Бірак фани алемде жан санасы материялык турлі кабыктармен капталгандыктан, онын алгашкы таза санасы жогалып, рухани денгейден материалдык денгейге тусіп, фанилік былганыш  санага айналып, жан иесінін "нагыз озімі" озгеріп "жалган озімге" айналады. Осылай жан бул фани алемде озінін рухани касиеттерінен айрылып, енді озін каптаган материалдык элементтермен балагандыктан, сананын турлі денгейлері пайда болады. Шан баскан айнадан адамнын озін-озі коруі кандай киын болса, кірленген сананын озінін алгашкы рухани калпын коруі де сондай киын болып, адам озінін жан екенін умытып, Улы Жанмен катынасын да узеді.

Абай ілімінен жане Шакарімнін сырлы создерінен букіл алем тіршілігінін магынасы да, максаты да осы адаскан жанды оны фанилік былганыштан арылтып, онын санасын бастапкы таза калпына келтіру екенін коруге болады. Сол кезде адамнын акылы Шакарім созімен айтканда "таза акылга" айналып, оз болмысын, букіл алем баскарып отырган Жаратушыны жане табигатты, олардын озара байланысын тусінуге мумкіндік алады.         
Адамнын рухани болмысын коргауга умтылган Шакарім жаннын мангілік касиеті, онын танмен карым-катынасы туралы былай деп жазады:

Мен адамнын таппаймын онерлісін,
Ерінбей енбек кылган коп жумысын.
Іш жарып, ішек жалгап, суйек киып,
Жамайды ерін, мурын, тускен тісін.

Аэроплан, телефон, грамофон,
Электр, радий мен магнит ісін.
Терен оймен тексермес надандарды
Дегізген: "Сайтанбысын, Танірімбісін?"

Осынша онер тауып аскан адам
Алемнін киын сырын ашкан адам.
Ол тугіл омірге де айла табар,
Олмей жетер бірталай жаска да адам.

Бірак адам оз жанын танымайды,
Біледі бір озінен басканы адам.
Тіршілік – жогалатын жан сипаты,
"Жаным жок", – деп болады маскара адам.

Жалам емес, жазыпты пан деп муны,
Не демес ойы жетпей саскан адам.
Жанынын бастан барын байкамапты,
Психолог гылымын шашкан адам.

Жан жолдан косылды деп пан де, дін де,
Акылды байлап койган соган мулде.
Ен баскы зат – жаны бар, акылды зат,
Оны ойлаган адам жок осы кунде...

...Жаннан шыгар акыл мен ойдын шыны.
"Жолдан шыккан жан жолда жогалар", –  деп
Сандырактап айтканмен, жок далелі.
Далелсіз соз – соккан жел, ушкан тозан,
Таза акылдын алдында жок кой куны.

Мисыз, куншіл, бірезу озімшілдер
Аласурсын, аскактап, козса жыны.
Сокыр білмес жарык пен карангыны,
Коніл козі сынасын, болса міні.

Олмей турып далелін озіме айтсын,
Менін дауым айтылмас олген куні.

Бул – болмыс сырына теренінен унілуге мумкіндік беретін Шакарімнін тагы да бір данышпандык ойлары. Жан мен рухты шатастырып, Куранды жансак тусіндіріп журген діндарлар мен "Жан жок!" деп журген кейбір психолог галымдарды улы ойшыл сынай отырып, оларды озінін сыр создерімен осылай туйреп отеді.

Шакарімнін бул создерінен угатынымыз – адамнын барлык кадір-касиеттері, букіл болмысы мен турлі мумкіншіліктері жаннан шыгады. Жан танді баскаруы керек, ал тан жаннын кулы болуы керек. Барлык жан табигат зандылыктары бойынша оздерінін калауларына байланысты тан тудырады, ягни жан озінін калауынша тан курастырып, тан алады. Діндарлардын айтканындай, жан жолдан косылмайды. Мундай ой жан мен рухты айыра алмай, шатастырудан шыгады. Осылай тіршілік иелерінін барлыгы озіне тан алып, тіршілік турлері мен онын турлі жагдайларын жасап алады.

Жаннын алган денесі онын озінін материямен былгану денгейіне, ягни сана денгейіне байланысты артурлі жетілу сатысында болады. Жан рухани болгандыктан бул фани алемде ештене де жасамайды, ол тек кана калайды, онын сол калауы бойынша онын денесі турлі арекеттер жасап, жаннын калауын орындайды.

Жан денені рух аркылы баскарады. Себебі, рух психикамен байланыскан, ал психика танннін іс-арекетін баскарады. Жан ниетін озгертіп, озінін калауы бойынша бул фани алемдегі (уакытша алемдегі) жагдайын рухани іс-арекет аркылы баки алемге, ягни мангілікті алемге ауыстыра алады. Бірак бул жан иелерінін санасын жетілдіріп, букіл болмысын рухтандыруга арналган оте узак кубылыс, сондыктан буган оте коп уакыт керек. Рухани жолдын негізгі мані де, міне, осында жатыр. 
Жаннын дене алу барысын Шакарім былай деп тусіндіреді:

Атанын шахуатынын коп кой мані,
Ананын курсагында кан болганы.
Кус пен адам болар деп кім айта алар,
Олі кан мен жаны жок жумыртканы?

Басында онын киімі шахуат еді,
Кызыл кан, ак жумыртка кигені ані!
Денесі неше миллион кубылса да,
Онын жаны – баягы ескі жаны.
Сезімнін зорайып, азаймагы –
Кандай турде болганнан онын тані.

("Тау басындагы ой", 64 жаста жазылган) 

Жан барлык денелердін пайда болу козі болгандыктан, барлык жан иелеріндегі сезім, акыл, ес те жаннан шыгады, ягни жанда да булар бар деген соз. Кунделікті омірде колданылатын «рух» деген соз жан рухынын осы атрибуттармен капталган калпы. Озінін осы сыр создерінде Шакарім рух пен жанды шатастырмай, олардын магынасын дурыс тусініп, айыра білу манызды екенін білдіреді. Рух жаннын рухани денесі, оны сактайтын кабыршагы, материалдык алеммен байланыстыратын жане жаннын калауын орындайтын куралы, денесі тарізді.

Жан денемен рух аркылы байланысып, онын асерін сезініп жане оган озі асер етеді. Жаннын барлык касиеттері, ягни рухы рухани таза. "Рухани" деген создін озі жанмен байланыскан осы тазалыкты білдіреді. Адам баласы тазару барысында жан озінін осы рухани касиеттерін кайтадан алып, сезінгенде онын болмысы да рухтанып, озінін алгашкы рухани санасына кайтадан жетеді. Мундай денгейді Шакарім "таза" деп атайды. Шакарім "таза акыл" деген созді жиі колданады.

Себебі, адам омірінде акылдын орны ерекше. Акыл ес пен сезімдерді байланыстырып, адам омірінде шешуші рол аткарады. Сондыктан болса керек, Шакарім озінін шыгармаларында акылга улкен орын беріп, жанды акыл, сау акыл, наукассыз акыл, таза акыл, аз акыл, шын акыл тарізді онын коптеген сипаттарын береді.
 
Фани алемде жан жалган "меннін" ыкпалына тусіп, алгашкы рухани санасы материямен жабылып заттык денгейге туседі. Ол енді озін денемен, заттык дуниемен балап, оларды "мен" деп есептейді. Шакарім бул тусініктін жалган екенін білдіреді. Бул заттык дуние шыбын жан мен  Газиз Жан (Улы Жанды) арасындагы перде тарізді болып, оларды бір-бірінен боліп тастайды.

Осылай шыбын жан Газиз  жаннан айырылып, фани алемнін, ягни заттык дуниенін ыкпалына тускенін озі де білмей калады. Ол енді жалган "меннін" ыкпалымен озін денесімен, ягни тані мен ол тандегі психикалык озгерістермен балай бастайды. Осылай шыбын жан озінін Жаратушысынан айырылып, фани алемнін сагымына еліктеп, адасу жолына туседі. Фани алемдегі шыбын жан озінін бул мушкіл халін сезбейді де, білмейді де. Егер ол озінін бул адасуын тусінетін болса, онда ол бул адасудан жол іздеп, жон табуга умтылар еді. Абай созімен айтканда "Адасканнын алды жон, арты сокпак". Адасудын бул жолынан шыгу онай емес, оте киын. Енді сол киындыктын себебі неде екеніне токталайык.

Ол киындыктын себебі – адамнын ниеті озгеріп, конілінін дурыс багыттан бурыс багытка ауып кетуінде. Жан фани алемдегі жалган "меннін" ыкпалымен жабылып, озін заттык табигатпен балай бастайды. Сол кезде ол озінін ау бастагы таза да, білімге толы жане мангілікті лаззатты калпынан айырылып, санасы томендей бастайды. Лаззатка толы жан енді ол лаззатты заттык алемнен іздеп, ол ушін озінін денесін пайдаланады. Бул тан кумарлыгын тудырады. Буны напсі (арабтын "нафс" деген созінен шыккан) деп атайды.

Сойтіп, жан кумарлыгы тан кумарына ауысып, напсі адамды баскара бастайды. Дене заттык дуниеге жататындыктан, онын касиеттері жан касиеттеріндей емес, керісінше, коп омір сурмейтін уакытша, білместікке толы жане кайгы-касірет козі болып табылады. Шексіз лаззатты керек кылган жан оз кумарлыгын заттык дуниеден іздеп, бакытты болгысы келеді. Бакыт дегеніміз жаннын лаззатка боленген саті. Осылай адам баласы бакыт іздеп жанталасады.

Жаннын жогары лаззаты Алла тагаламен байланысканда гана болгандыктан, шын манінде жан иесі сол бакыттын козі Газиз Жанды іздейді екен. Фани алемдегі адамдар да бакыт іздеп даулетке умтылып, байлык жинайды. Бірак булардын барлыгы да бір Жаратушынын коріністері гана болгандыктан, туптеп келгенде барлык жан иелері барлык Себептердін Себебін іздейді. Бірак фани алемдегі жан оны озі білмейді.

Ол озін барлык іс-арекеттердін себебі деп біліп, озінін менмендігін, оркокіректігін осіріп, напсінін ыкпалынан шыга алмай калады. Заттык алемде болмыс зандылыгы бойынша аркімге оз несібесі беріліп, ешкімге де оз несібесінен артыкка кол сугуга болмайды. Бірак шексіз лаззатты іздеген жан напсі ыкпалымен бул зандылыктан шыгып, болмыс уйлесімділігіне карсы арекеттерге барады. Осылай ол куналі істер жасап, бул алемнін былганышына батып, барлыгына ортак корпені озіне кобірек тарта бастайды. Осылай адамзат когамында турлі кайшылыктар туып, уздіксіз курес басталады. Фани алемдегі барлык кайшылыктар мен текетірес, зорлык-зомбылыктар міне осылай туады.

Озінін напсісінін ыкпалына тускен жан иесі болмыстын аділеттілігін орындайтын карымта зандылыгы бойынша одан арі томендеп, аягында фани алемнін терен кудыгына кулаганын білмей калады. Осылай жан иесі озінін арбір арекеті аркылы заттык дуниенін теренінен кайта шыгуын киындата береді. Бул зардаптын барлык себептері жаннын озінін алгашкы таза калпын умытып, озінін таза ниетін былгап, санасын томендетіп алуында. Осылай тан кумары жан кумарын женіп, кейде адам хайуандык денгейге дейін кулдырап кетеді.

Хайуанаттар омірін табиги инстинкт баскарады. Оларда адам акылындай акыл жане ерік жок. Сондыктан олар болмыс зандылыктарын бузбайды. Ал адамга ерекше акыл жане ерік берілген. Адам соларды пайдаланып озінін табиги максатын орындауга мумкінділігі бар. Ол максат – оз еркімен озіне берілген акылды дурыс пайдаланып, болмыс зандалыгын тусініп, омірден сабак алып, санасын осіру аркылы рухани жолдын шынына котерілу. Осылай адам санасы періштелер денгейіне котеріледі.

Егер адам оз еркін тан кумарына берсе, онда ол озінін акылын напсісін канагаттандыру ушін колдануы мумкін. Акылды дурыс пайдаланганда, ол – адасканда дурыс жолга салатын дос, ал бурыс пайдаланганда, акыл – адамды куналі істерге итеретін ен улкен жауына айналады. Себебі, адамга берілген акыл мен ерік бул дуниені дурыс тусініп, имандылык жолына тусу ушін берілген курал.

Мысалы, кандай каруды болса да жауга карсы колданып пайдасын коресін, ал оны досына карсы пайдалансан тек кан зиянын коресін. Сол сиякты, акылды да дурыс пайдаланбаса, онда ол пайдасын емес, керісінше, зиянын тигізуі мумкін. Бул туралы Абай "Акыл мен кайрат жол табар, кашканга да куганга" деп осыны корсеткен.

Акылды озінін тойымсыз напсісін канагаттандыру жолында пайдаланганда адам неше турлі адіс-арекеттер ойлап тауып, оны іске асыруы ыктимал. Озінін акылынын кушімен хайуандар жасамайтын кылмысты арекет жасайды. Мундай жагдайда адам баласы хайуаннан да томендеп кетеді. Осылай адам жан кумары женгенде періштелер денгейіне котеріліп, ал напсісі женгенде хайуаннан да томен кулдырайды. Бул туралы Абай, Шакарім, Руми, ал-Газали тарізді ойшылдардын барлыгы да айтып кеткен.

Бул ойшылдардын шындыгын казіргі замандагы когам омірінен де кору киын емес. Бугінгі танда буган далел болатын мысалдар коптеп табылатыны белгілі. Егер  шыбын жан озінін осы мушкіл калпын дурыс тусініп, озінін ниетін напсісі емес, рухани болмысына буратын болса, онда барлыгы тугел озгеріп, баскадай калып алар еді. Бірак буган напсі богет болып, жанды дурыс жолга тусірмей, оны сол адасу жолында устауга умтылады. Осылай фани омірде напсінін ыкпалымен жан мен таннін арасында уздіксіз курес журіп жатады. Напсімен куресті исламда "улкен Жи;ад" деп атайтыны белгілі. Ягни, рухани жолдагы ен улкен курес, ен ауелі адам озінін хайуандык касиеттерімен куресіп, оларды жене білуінде жатыр. Абай мен Шакарім шыгармаларынан да адамнын санасын осіріп, жетілу жолына тусуі ушін онын ен ауелі озінін напсісін ауыздыктап, оны жене білуі керек екенін кореміз. Буган ой-орісі жетпейтін санасы томен бейуактарга Абайдын "Кане біздін напсіні тыйганымыз?" деп урсатыны бар.

Табигатпен курес адамзатты онын кулына айналдырады, себебі, табигаттын озі Жаратушынын бір куаты, Онын бір корінісі. Сондыктан табигатты жену онай емес. Онымен курескеннін орнына, оны болмыс уйлесімділігі жолында пайдалана білу керек. Ягни, букіл заттык алемді онын озіне арналган міндетіне колдана білу керек. Егер Шакарім мурасына унілетін болсак, ол міндет – имандылык жолы болып табылады.   

Сонымен, адамнын санасы тірішілік барысында бір денгейде турмай, бірде жогарылап, бірде томендеп отырады. Онын санасы бір денгейде катып калган емес. Тек кана барлык маселе – сананы жогары денгейге котеріп, сонан кейін оны тусірмей, сол жогары денгейде устай білуде болып отыр.

Сананын ен жогары рухани денгейінде адам озін жан екенін (казактын "шыбын жан" деген угымы тегін емес) сезініп, Улы Жанмен карым-катынасын кайтадан калыптастыруга мумкіндік алады. Бул денгейге котерілу ушін адам рухани жолга тусіп, озінін жан дуниесін тазартуы керек.  Рухани жолдан алыс кунделікті карапайым омірде пенде материалдык алемнін ыкпалында болып, онын алгашкы таза жаны былганады, озін-озі танып-сезінетін журек козі жабылып, кеудесіндегі сауле ошеді.

Ондай адам енді озін сырткы  сезімдер аркылы кабылдап, санасы томендей береді. Ана курсагына тусіп, бул жарык омірге келгеннен кейін, онын алгашкы рухани сезімі алган денесімен капталып, материялык сезімге айналады. Бул озгерістерді тажірибе жузінде аныктаудын мумкін емес екені белгілі. Себебі, рухани болмыс эзотерикалык алемге жататындыктан, адам тажірибесінен тыс жатыр.

2. Сана-сезім дегеніміз не?

Кунделікті омірде «сана» емес, "сана-сезім" деген соз тіркесі жиі колданылады. Бул не себептен? Енді осы суракка келейік. Адам озін жане коршаган ортаны жан сезімдері гана емес, сонымен бірге  тан сезімдері аркылы да кабылдайды. Ендеше, адам озінін кім екенін жане Улы Жан мен Онын шексіз коп куаттарын тануы жаннын санасы гана емес, сонымен бірге, тан сезімдері аркылы да болады екен. Осылай фани алемде тану процесі жан санасы гана емес, тан сезімдері аркылы да журеді. Сондыктан, сана мен сезімдер аркылы білінетін бул касиетті сана-сезім дейміз.
Осылай сана-сезім денгейі адамнын озін-озі гана емес, сонымен бірге, коршаган ортаны тану, Алла тагаланы тану денгейін де білдіреді. Коршаган орта адамнын сезімдері аркылы кабылданатын болгандыктан, адамнын жетілуін аныктайтын "сана-сезім" деген соз тіркесі осылай пайда болса керек. Адамнын рухани денгейін жетілдіру – онын сана-сезімінін денгейін жетілдіру болып табылады. Жогары жетілген денгейде сезім деген создін магынасы адамнын кору, есту, иіскеу, дам тату, адамнын терісімен білінетін ыстык-суыкты аныктайтын сырткы бес сезімдер гана емес, ол акыл, ой-оріс сезімдерін, ягни ішкі  сезімдерді де білдіреді. Сана рухани таза жанга тан. Фани алемде жан денемен капталганда сана сана-сезімге айналады.

Сананы ушке болуге болады. Олар: материалдык болмыска жататын  сырткы тан сезімі; ішкі ой-оріс сезімі; рухани болмыска жататын алгашкы таза сана – рухани сана. Сырткы сезімдер адамнын таніне жатса, ал ішкі сезімдері онын назік болмысына жатады.

Адамнын санасынын жогары болуы ен ауелі онын имандылык касиеттеріне байланысты. Имандылык дегеніміз бір ортак жаратушынын бар екеніне сеніп, онын берген тартібімен омір суруді айтатын болсак, ал имансыздык деп, керісінше, жаратушыны мойындамай, онын ниетіне карсы, сондыктан тек кана озінін карабасынын камымен, оз еркімен омір суруді айтамыз. Ешкімді мойындамай, тек кана озінін камымен омір суретін адамдар улкен максатка багына алмай, коптеген кателіктер жібереді. Сана-сезіміне байланысты адамдар осылай иманды жане имансыз болып екі топка болінеді.

3. Сана денгейлері

Шакарім пікірі бойынша букіл табигат олі емес, тірі, ягни онын барлык боліктерінде де жан бар, омір бар. Ол «Галамда не бар болса, барі жанды» дейді. Олар улкен екі топка болінеді. Бірі – тау-тас, осімдіктер тарізді жылжымайтын болса, екіншілері – хайуанаттар, кустар, адамдар тарізді козгалатындар. Козгалатындар суда, жерде, ауада омір суретіндер болып болінеді.

Солардын арасында адамдар санасынын жетілуі бойынша ерекше орын алады. Бірак сансыз коп жер бетіндегі жан иелерінін арасында олар  оте азгана болігін гана курайды. Олардын санасы да турлі денгейлерге болінеді. Адамдардын арасында Кудайга сенетін имандылар да, сенбейтін имансыздар да бар. Имандылар арасында Кудайга соз жузінде гана сеніп, ал іс жузінде тек кана  оз камын ойлайтындар бар. Озінін пайдасы ушін олар турлі куналі істерден де тайынбайды. Ал Кудайга шын беріліп, толык сенетіндердін арасында рухани жетілудін шынына жеткендер коп емес.

Себебі, олардын арасында акикат білімді іздеп, тек кана алга умтылатындар оте аз. Ал білімге умтылган мундай мындаган адамнын арасында Кудайды шын таныгандар бірен-саран гана болуы мумкін. Олардын арасында Улы Жаратушыга толык беріліп, тек кана сонын ризашылыгы ушін омір суретін Шакарім тарізді аулие адамдар тіпті аз. Мундай жандарда Кудайдан баска ниет-ой болмайды.

Олар бул фани алем ыкпалынан шыгып, толык босангандар. Оларга коршаган орта мен когамнын ешкандай саясаты асер ете алмайды. Ондай адамдар Шакарім тарізді когамнан болек те омір суре береді. Сондыктан олар оте сабырлы, жан тыныштыгына толык жеткен адамдар. Баскалары мундай тыныштыктан айырылып, бул фани алеммен арпалысып, оны женеміз деп жургендер. Материалдык алем Жаратушынын бір корінісі. Сондыктан оны жену мумкін емес. Ендеше мундай арпалыс омір шын бакытка жеткізе ала ма?

Міне, осылай адамзат когамы сана-сезімі турлі денгейде турган адамдардан куралады. Сол себептен де, фани алем адам баласына бір тыныштык бермейтін, сорпасы асып, кайнаган казан тарізді. 

Адам омірінін негізгі максаты – Туп Иеге кайту. Касиетті Куранда берілетін бул улы максатты Абай да толык кабылдап, "Лай суга май бітпес кой откенге" атты оленінде корсететіні белгілі. Ал Шакарім Абайдын шакірті болгандыктан, онын да ойынын бул тужырыммен ундесуі ешкімді де тан калдырмауы тиісті. Онын енбектерінін негізгі туйіні осы максат арнасында болып, тубінде айналып келіп осы сагага куйылып отырады. Бір Жаратушы Озінін жараткандарынан болінбей, букіл болмысты сезініп, баскарып отырады. Сондыктан болмыс пен Жаратушы біртутас.

Туп Иемен байланысты ныгайту, ягни Онымен бірігу букіл болмыс тіршілігінін максаты. Ендеше адам баласы да болмыстын бір болшегі болгандыктан, сол максатка умтылып, оган жетуге тырысуы керектігі логикалык зандылык. Бірак оган жету ушін коп енбек, кайрат пен ерлік керек. Бул жолды рухани жол дейміз.

Егер букіл болмыстын кайнар козі Улы Жан екенін мойындасак, онда букіл болмыстын туп негізі рухани екенін, ендеше омірде материя дегеннін жок екенін тусіну киын емес. Бірак, материалдык козкарас бойынша рух деген жок. Ендеше алем жоктан пайда болган. Шакарім бул болжамга былай деп дау айтады:

Табигат неше турлі жан жаратты,
Не улкен, не кішкентай тан жаратты.
Керексіз, жансыз нарсе жараткан жок
Есепсіз канша мынмен сан жаратты.

Бул созге біреу мангур, біреу нанды
Акылмен білген адам абден канды.
Жел мен су, тас, топырак, шоп пен агаш...
Галамда не бар болса, барі жанды.

("Хайуан мен акымактар")

Рухтын касиеттері материя касиеттерінен мулде болек болгандыктан, оларды заттык тусінікпен олшеп білуге болмайды. Материя тарізді белгілі порымы, салмагы тагы сол сиякты олшемдер рухани болмыска тан емес. Ол фанилік санамен кабылданбайды. Улы Жанды букіл болмыс шыккан алгашкы рухани нукте деуге болады. Ондай жагдайда, букіл алем улкен жарылыс барысында шексіз тыгыз нуктенін жарылуынан пайда болды, деген материалдык болжамнын рухани козкараспен ундестігі туады.

Тек кана материалистік козкарастагылар сол шексіз нуктенін рух екенін мойындаса болды. Сонда болмыстын пайда болу сырын тусіну маселесі бір салага тусіп, рухани нуктеден тарагандыктан алем рухтын алгашкы жогары санасымен жаратылганы мойындалып, алемнін бейберекеттікке, тартіпсіз хаоска емес, керісінше, бір тартіпке багынып, улкен уйлесімділікпен, бір калыпты тіршілік курып жатканы озінін логикалык шешімін табар еді. 

Букіл тіршілік коріністері рухани болмыстан  жаратылса, онда материя жане рух дегендер Алла тагаланын жогары жане томенгі куаттарын ажырату ушін гана берілген салыстырмалы тусініктер болып калады. Букіл алем Алла тагаланын болшегі болгандыктан, олардын барлыгы да рухани негізде. Шакарімнін «Галамда не бар болса, барі жанды» деген созі осыны білдіреді.

Жан, рух, Алла тагаланын турлі аспектілері мен куаттары жане олардын озара байланыстары туралы Абай ілімі аркылы "Абайтану", "Абайдын рухани дуниетанымы" жане академик Р.А. Оразалиев пен ізденуші А.Р. Мукашбекпен бірігіп жазган салауатты омір сырларына арналган "Жасару купиясы" атты кітаптарда біз біршама маглуматтар бергенбіз /7, 8, 9/. Сондыктан бул енбекте оларга коп токталмай, Шакарім мурасы аркылы тек кана кейбір тусініктерді гана толыктырып отырамыз.

Сонымен, сананын жогары денгейінде материя мен рух болінбейді. Бірак омірде ондай жогары сана сирек кездесетін болгандыктан, фани алемде сананын турлі денгейлері Алла тагаланы коп куатка боліп карастырады. Оларды томенгі жане жогаргы куаттар деп болуге болады. Жогаргы куатына жан жататын болса, ал томенгі куатына материялык элементтер, ягни солардан куралатын барлык   материя турлері жатады.

Алла тагаланын жогаргы куаты жан томенгі куатка кіргенде олі материя тіріледі, ягни «тірі материя» болады. Материянын бул турлері бірігіп, алемнін саналуан боліктерін курып, шексіз коп кубылыстарын тудырады. Бул саналуандык сананын денгейіне байланысты артурлі кабылданады. Сана негурлым жогары болса, солгурлым курделі кубылыстарды тусініп, кабылдай алады. Сана жетілген сайын ол Алла тагаланын жогары коріністерін кабылдап, тусіне бастайды. Шын манінде, сананын денгейі Алла тагаланы тусініп, кабылдау денгейін білдіреді.

Букіл болмыстын, онын ішінде сананын да туп негізі жаннан шыгатын болгандыктан, жетілудін барлык сатылары да рухани болып табылады. Бул сатынын ен томенгісі Алла тагаланы толык умытып, Одан толык боліну болса, ал онын ен жогаргысы Алла тагалага толык беріліп, Онымен бірігу, ягни Онын ыкпалына толык кіру болып табылады. Міне осы узак жолда адамнын санасы уздіксіз озгеріп, турлі эволюциялык озгерістерден отеді. Бул озгерістер Алла тагаланы, ягни Онын турлі куаттарын тусініп кабылдау денгейлеріне байланысты болгандыктан, Алла тагаланын куаттарынын денгейлерін тусінудін манызы оте зор. Барлык куаттардын шыккан козі, тіпті букіл болмыс себебі Алла тагаланын Озі болгандыктан, бул куаттар мен озгерістердін ман-манісін тану туп  негізінде Алла тагаланы танумен бірдей.

Устірт козкараска фанилік омірдін ыкпалындагы, не болмаса табигат кубылыстарын зерттейтін галымдардын Жогары Жаратушымен ешкандай байланысы жок тарізді болса да, шын манінде олар да рухани кызмет аткарып, жетілу жолында. Себебі, олар да омір суру барысында, не болмаса гылыми зерттеу барысында Алла тагаланын куатын, турлі коріністерін тусініп, олардын зандылыктарын ашып, болмыс уйлесімділіктерін сезініп-туйсінеді. Осылай жан тілегімен кезінде зерттеушілер гана емес, барлык жан иелері де Алла тагалага бет бурып, рухани жолга туседі.

Сана денгейі жаннын Алла тагаламен катынас  денгейін білдіреді. Ендеше, шыбын жан озінін алгашкы таза калпында озін-озі тани біліп, Газиз Жанмен тура катынаста болып, шексіз лаззат иесінен сондай шексіз лазззат алады. Бул лаззат – шыбын жан іздеген бакыттын шыны.  Бірак, материалдык алемде жандар материямен турлі денгейде капталгандыктан, олардын санасы томендеп, озін-озі сезінуі де турлі денгейде болады. Олар енді Алла тагаламен тікелей емес, Онын турлі куаттары аркылы байланысады. Егер адам озін заттык танімен баласа, онын "мені" тан болып, санасы сол тандік денгейде болады. Ондай адам барлык жан иелеріне берілген табигат инстинктері уйкы, тамак, коргану жане урпак калдырудан басканы білмейді. Ол озін танімен жане сол танді коршаган ортамен, не болмаса заттык байлыктармен балайды.

Мысалы, егер онын мініп журген машинасін біреу согып кетсе, ол ойланбай-ак "Сен мені соктын!" деп дурсе коя беретіні осыны корсетеді. Екінші біреулер озін назік болмысымен, ягни акыл-ес, психикасымен балайды. Ондай адамдар біріншілерден жогары болгандыктан, білімге, онерге умтылып, озінін назік болмысын жетілдіруге умтылады. Сондыктан онын акылынын аздыгын корсетіп соз айткан кісіге "Мені акымак деп ойлайсын!"  деп реніш білдіруі мумкін. Осылай адам санасы томендеп, жан санасынан акыл-ес, психика, одан арі тан денгейіне дейін кулдырай береді. Сонын натижесінде алемде сана-сезімнін шексіз коп томенгі денгейлері пайда болады.

Сана-сезім томендеген сайын жанды каптаган  напсі калындап, Алла тагаламен байланыс ауелі булынгырланып, сонан кейін мулде жогалады. Алла тагаламен байланысын жогалткан адам имансыздык жолына осылай туседі. Ол енді бакыт сезімін напсі аркылы іздеп, бірак напсісі жанды канагаттандыра алмай, адам турлі корлыкка ушырайды. Жан напсімен капталган сайын онын коретін бакыты азайып, ал касіреті молая береді. Ондай адам кайгы-касіреттен арылган сатін бакыт деп есептеп, ол уакытша жане лаззаты жок сезімді канагат тутады. Шын манінде, бул бакыт – касіреттен арылган бір сат кана. Бірак рухани лаззатты іздеп жан танге тыныштык бермейді.

Сондыктан, ол омірдін сергелденіне тусіріп, коптеген куналі істер жасап, сонын салдары болып касырет тагы келеді. Осылай бакыт зардапка айналып, адам тіршіліктін бірде суыгына, бірде ыстыгына тусіп азаптанады. Пенденін омірі, міне, осылай болып, акыры онын жаны нагыз рухани лаззаты білмей, фани алемнен отеді. Ал келесі омірі онын осы алемдегі алган сана-сезім денгейіне байланысты турлі алемдерге, казакша айтканда жумакка, не болмаса тозакка барады.

Осындай коріністердін себептері мен олардын салдарын, адамга акелетін зардабын жане бул омірдін баянсызын корсете келіп, Шакарім осылардан кутылу жолын былай деп корсетеді:

Енді есінді жисаншы,
Манар тауга сыйсаншы.
Аласурып аптыкпай,
Бул жалганды кисаншы.
........................................
Жалындамай соне кал,
Алла ісіне коне кал.
Барінін дамін таттын гой,
У ішкендей оле кал!

«Ажал жетсе олдін бе?»

Бул арада ойшыл «У ішкендей оле кал!» деп сопылардын «олімнен бурын ол» дейтін рухани жетістікке жету ушін ауелі напсіні олтіру керек екенін білдіретін  терен магыналы ойды ескертіп отыр.

Жан тіршілік барысында кайгы-касірет, турлі зардаптар аркылы озінін кунасінан біршама тазарады. Адамзат тарихындагы болып жаткан турлі согыстардын себебі мен онын салдарынан буны жаксы байкауга болады.

Мысалы, Улы Отан согысынан кейін когам омірі мулде жана сипат алганы сонша, мейірімділік, озара камкорлык, адалдык касиеттер жогарылап урлык-карлык, алдау-арбау тарізді имансыздык касиеттер азайды. Ол кезде, тіпті, есікке кулып салу дегенді білмеген екен. Согыстын зардабы адамнын жан дуниесін, міне, осылай тазартып, онын психикасын жаксылыкка карай озгертіп жіберген.

Сананын ен жогары денгейінде тургандар, олар – озін жанмен балап, оздерін рухани субъект ретінде танушылар. Булар жетілу сатысынын шынына – таза рухани денгейге котерілгендер. Олар жандарын тазарту аркылы Алла тагаламен байланыс орнатуга умтылады. Шакарімнін рухани мурасына терен талдау жасап, саралап байкасак, онын озінін рухани жетілу денгейі осы зангар биікке котерілгенін коре аламыз.


Жаратушынын шексіз коп куаттарын жалпы бес денгейге топтастыруга болады. Бул денгейлер Алла тагаланы кабылдау денгейлері. Осы денгейлердін кайсысын кабылдап, кайсысына орныгуына байланысты сана-сезімнін турлі денгейлері аныкталады. Сана-сезімінін эволюциялык дамуында жетілудін кай денгейіне котерілуіне байланысты адамнын омірі санкилы болады.

Сонымен, Алла тагаланын куаттары бес денгейде байкалып, корініп, оларды кабылдауына байланысты сананын да соларга сайкес бес денгейі бар екен. Бул денгейлердін біріншісі – тандік сана-сезім, жан иелерінін озінін бар болуын сактау денгейі. Бул денгейде жан болмысты озінін тані аркылы кабылдайды.

Омірдегі негізгі сурак – озімді калай сактаймын? Сондыктан, ол оз танін гана коріп, озінін тан кумарлыгын канагаттандырудан аса алмайды. Тан кумарлыгы букіл жан иелеріне ортак болып табылатын тамак, уйкы, жыныс катынасы жане корганыстан турады. Напсі, немесе напсікумарлык дегеніміз, міне, осы тан кумарлыгын канагатандырудан аса алмаушылык. Бул денгейдегі адамнын бейнесі орыс адебиетіндегі бой котертпейтін енжарлыктан, семіздіктен еркін козгала алмай, жерге тускен кол орамалын котерудін озін  улкен маселеге айналдыратын, жогары тілек-максаттан журдай айгілі Обломов образында жаксы корсетілген. Бірак адам озінен баска жан иелері барын сезіп-туйсініп, озінін солардын бір мушесі екенін, сондыктан когам зандылыктарын толык орындау керектігін сезе бастаганда ол екінші денгейге – ой-оріс денгейіне котеріле бастайды.

Бірінші денгей жан иелерінін оздерінін бар болуын сактау болса, ал екінші денгей – сол бар болуды тусіну денгейі. Бул денгейдегі негізгі сурак – озімді не ушін сактаймын?  Сондыктан адам озін гана емес, озін коршаган дуниені, ондагы алатын орнын  тусінуге умтылады.

Тусіну ой-оріс аркылы болатындыктан, сана-сезімнін бул денгейін ой-оріс денгейі деп атауга болады. Букіл болмыс, онын ішінде адамзат, бір Абсолюттін куаттары болгандыктан, бул денгейдегі сана-сезім букіл болмыс куатын тусіну денгейіне котеріледі. Осылай жетілу барысында ой-оріс букіл космосты камтып,  космостык денгейге жетуге болады. Ягни, бул денгей – Абсолюттін турлі куат турлерін, букіл алем хикметтерін тусіну денгейі. Сана-сезімнін ушінші денгейі – бар болуды сактау, оны тусіну гана емес, сонымен бірге онын манін тусініп-кабылдау денгейі.

Бул денгейдегі негізгі сурак – болмыстын мані неде? Бул манді тусіну ушін білім керек. Болмыс манін тусіну – болмыс коріністерін коріп-тусіну, сондыктан, енді адамды олардын тупкі себебі мен максатын білуге умтылады. Осылай адам баласы болмыстын тупкі маніне, онын кайдан пайда болуы тарізді сурактардын жауабын іздейді. Шакарім бул сурактарды былай деп береді:

Талайдан бар бір ой менде:
Бул алемді жараткан  не?
Жогала ма жан олгенде,
Тузу жол, істер іс калай?

Болмыс манін, ягни онын не ушін жане кімнін жаратканын, болмыстагы озінін орнын тусінген кезде, енді адам осы тусінікпен омір суруге умтылады.  Сойтіп ол келесі денгейге – тортінші, озінін нагыз болмысын, ягни, озінін жан екенін сезініп-туйсіну денгейіне котеріледі. Бул денгейдегі негізгі сурак – тусінігімді калай жузеге асырамын? Озінін тусінігін жузеге асырган кезде адам озінін рухани болмысын танып, жан екенін, ягни, шыбын жан екенін біліп кана коймай, енді оны толык сезінеді. Бул оган Газиз жанмен байланыс жасауга мумкіндік береді. Барлык лаззаттын кайнар козі Газиз Жан болгандыктан, Онымен байланыс шексіз лаззат акеледі. Осылай жан бесінші, лаззат денгейіне котеріледі. Шакарім осы денгейге котерілген.

Бул денгейде ешкандай сурак калмайды, барлыгы тусінікті. Сана-сезімнін бул бес денгейінін алгашкы ушеуі – тандік, ой-оріс жане білім – материалдык денгейге, ал калган екеуі – жан екенін сезіну жане лаззат – рухани денгейге жатады. Фани алемде Жаратушынын бул куаттары жанды жауып, турлі кабыршак кабаттар курайды. Адамнын жетілу денгейі онын сана-сезімінін кай кабатта орналасуына байланысты болады. Бул кабаттардан арылу барысында кабыршык жукаланган сайын жаннын озін-озі тануы, ягни сана-сезімі жогары котеріле береді. Бул жолды кокірек козін ашу, журекті тазарту, уйыктаган жанды ояту деп турліше атауга болады.

Бірак магынасы біреу. Ол – адамнын сана-сезімін біртіндеп осіру.
Кімнін болса да омір барысын реттейтін онын тусінігі, бакыт сезімдері, іс-арекет, айтылган созі мен ойлау кабылеттерінін барлыгы онын сана-сезімінін денгейіне байланысты. Когам оміріндегі кубылыстарды дурыс тусіну ушін буларды унемі есте устау керек. Сонда гана коршаган ортамен дурыс байланыс жасап, уйлесімді омір суруге болады. Окінішке карай, адамнын жеткен денгейін кезінде дурыс тусіне алмагандыктан, фани омір оган теріс бага беріп, тіпті кейде кугын-сургінге ушыратады. Олардын зангар тулгалары оздері олгеннен кейін корініп, тиесілі курмет пен атак беріліп жатады.

Бул – халкына ерінбей енбек етіп, озінін барлык омір максаты, озгеше талантымен ултымыздын мадениетіне олшеусіз улес коскан коптеген тарландардын тагдыры. Шакарім мен онын устазы Абай тагдыры осындай болды. Олардын катарына кейінгі буын ані Казакстаннын мемлекеттік гимні болып кабылданган композитор Шамші Калдаяков, акын Мукагали Макатаев, кезінде катты сынга іліккен Мухтар Ауезов сиякты санлактарды жаткызуга болады. Булардын аркайсысы музыка, поэзия, коркем адебиет, философия салаларындагы жаркыраган дербес жулдыздар тарізді болды емес пе?!

Адам санасынын турлі денгейлерін ажырата алмаушылык, саясат ыкпалымен букіл тіршілікті бір арнага салушылык, міне,  осындай дара дарындарды кезінде коре біліп, дурыс тусініп, озіндік бага беруге мумкіндік бермеді. Керісінше, олардын талпынысына кедергі болып, аяктарын алга бастырмай, байлап отырды. Сана денгейлерін дурыс айыра білмеу, біздін омірімізде карапайым адамдардын арасында гана емес, тіпті, галымдар арасында да жиі ушырасады. Бул турлі гылыми теріс пікірлер тудырып, когамга зиянды турлі шешімдер кабылдауга акеліп согады.

Сонымен, фани алемде жан материянын турлі кабаттарымен капталып, жаннын санасы сол тандік кабаттар аркылы откенде, озінін алгашкы таза калпынан айырылып, озгеріске тусіп, турлі сана-сезімге айналады дедік. Кун саулесі тусті шыны сыныгынан откенде калай сынып, озінін алгашкы багытынан ауыткып, жарык сауле шынынын тусіне байланысты озгеріп кететіні тарізді, сана да жанды каптаган фани алемнін кабаттарынан откенде озгеріп, озінін алгашкы таза калпынан айырылып, фанилік сана-сезімге айналады. Жанды каптаган бес кабат Алла тагаланын бес турлі куат денгейіне сайкес келеді.

Сана кандай куаттын денгейінде турса, адамнын тіршілік корінісі де сол денгейде болады. Сондыктан, сана-сезімнін осы турлі денгейлерін адам касиетін аныктаганда катты есте устау керек. Сана-сезімнін бул бес денгейін білу, асіресе Шакарімнін айгілі бес сурагына жауап іздегенде оте кажет. Себебі бул сурактарга жауап адамнын сана-сезімінін бес денгейіне байланысты бес турлі болады. Олар кейде бір-бірінен оте алшак, тіпті карама-карсы болуы да мумкін. 
Енді сана-сезімнін осы бес денгейіне токталайык.

3.1. Тандік сана-сезім.

Абай отыз сегізінші кара созінде Алла тагаланын сипаттарынын бірі ретінде Жаратушынын барлык, ягни бар екенін сезіну куаты туралы жазады. Бул куатты Абай "такин" деп атайды. Жан иесі бул куатты озінін тані аркылы сезінеді. Алла тагаланын куатын тан аркылы кабылдау – Онын таза материалистік концепциясы. Осылай тандік сана-сезім пайда болады. Тандік сана-сезімнін денгейінде адам коршаган ортаны, букіл алем омірін турлі денелердін формасы, олардын сырткы сипаттары, алпеті, мусіні, тусі тарізді сырткы бейнесі аркылы гана кабылдайды. Бул денгейдегілер тек кана танін сактау ушін, ягни тан кумары ыкпалымен омір суреді, сондыктан, ол озінін танінін кажеттілігінен артык коп ештенені керек етпейді.

Танге ауелгі кажет нарсе – тамак. Тамак болмаса тан омір суре алмайды. Егер белгілі бір себептермен узак уакыт тамак ішпесеніз алсіздіктен мулде козгала да алмай, арты улкен зардаптарга акеліп согуы да мумкін гой. Мундай саттерде сізге ен кымбаты бір узім нан! Себебі, бул уакытта канша коп акшаныз болып, не болмаса, улкен білімдар болсаныз да сіздін байлыгыныз бен білімініз алдекімнін акеліп берген бір узім нанына да татымай калады. Бул бір узім нанды шайнап жуткан сатінен бастап, дененізге куаттын куйыла бастаганын бірден сезесіз.

Осы бір тілім наннын курамындагы элементтердін куаты ой-орістін, сезімдердін, акыл-естін куатын іске косып, жан иесі соз сойлеуін, іс-арекетін, ойлауын, сезінуін калпына келтіріп, тіршілік басталады. Тіршілік ушін тамактын манызы, міне, осындай. Сондыктан, тамак маселесі букіл алемде бірінші орында тур. Кім болса да бул фани алемде ен ауелі осы маселені шешу ушін арекет жасайды, сондыктан, тамак камы алемдегі талай согыстар мен кактыгысулардын себептері болганы малім.

Тіпті, жана туган наресте де карны ашса шыр жылап, белгі береді, ал емшек еміп, тойып алганнан кейін калган уакытын уйкымен откізеді гой. Ол осе келе санасы жогарылап енді озіне баска кажеттіліктерді керек ете бастайды. Егер адам санасы осы денгейде калып коятын болса, уйкы мен тамакка тагы екі кажеттілік – урпак калдыру мен коргану – косылады. Алла тагаланын осы бар кылу куаты букіл алемге тіршілік береді.
Алла тагаланын бул тандік сана-сезімімен букіл хайуанат алемі жане сана-сезімдері осы денгейдегі адамдар омір суреді. Бул денгейдегі сезімдерінін ыкпалына тускен жан иелері мол дастарханда тамактану, улпа жунді жумсак тосекте уйыктау, сулу айелді (еркекті) керек кылып, калган уакытын озінін дуние-мулкін, атак-данкын коргаштап куш жігерін жумсайды.
Тан ыкпалынан туган бул оскелен напсікумарлыкты канагаттандыру ушін оган оте коп жумыс істеуге тура келеді. Оган барлык байлык ауыр енбекпен келетін болгандыктан, ол озінін осылай тапкан дуниесін оте жогары багалайды. Сондыктан ол жинаган байлыгын ешкімге бергісі келмейтін саран жане кара басы камынан аса алмайтын эгоист болып келеді. Ондай адамнан мейірімділік пен жомарттыкты кутпесе де болады.

Ол барлык уакытын тан кумарлыгы ушін жумсайтын болгандыктан, онын озінін рухани дарежесін котеруге уакыты жок. Осылай онын акыл-есі шектеліп, ой-орісі напсілік тар шенберден шыга алмай калады. Сондыктан олар кобіне корсокыр, надан келеді. Ондай адам жаксы мен жаманды, бакыт пен бакытсыздыкты айыра білмейтін хайуан тарізді, жасаган іс-арекетінде кателіктер оте коп болады.

Мундай омірдін негізгі максаты – келешегіне коз салып, ой жугіртуге мурша бергізбейтін "Іш, же, сауык кур!" деген кагида. Бул кагиданын максаты бугінгі куннін кызыгы гана болгандыктан, мундай адамдар ойын сауыкка, маскунемдікке, нашакорлыкка жакын турады. Бірак омір зандылыгын жиі аякка баскандыктан оларды табигат зандылыгы жиі жазалап, коп киыншылыктар корсетеді. Олар бул киыншылыктардын тупкі негізін тусінбегендіктен, омірден сабак ала алмайды. Олар омір осылай болу керек екен деп ойлайды. Омір соккысынан жалыккан мундай адамдар оздерінін конілдерін котеру ушін женіл журістерге, маскунемдіке салынады.

Осылай омірдін киындыгынан кашып, уакытша уйкыга кеткендей болады. Одан есін жиып, оянгандай болады. Бірак омір соккысына кайта ілініп, оны умытып, конілін котеру ушін маскунемдікке кайта салынып, осылай куннен кунге ол томен кулдырай береді. Осылай, аккан судагы агаштын кабыгындай омір агысы оны бірде онда, бірде мунда согып есін шыгарады. Акыры мундай бейберекет омірге денсаулыгы шыдамай, турлі ауруга шалдыгып, ит омірмен оледі.

Напсі ыкпалында журген адамдар оз кулкыны ушін ешкандай кылмыстан тайынбайды. Осылай олар куннен кунге томендеп, имансыз жолга калай тусіп кеткендерін оздері де білмей калады. Мундай адамдардын кобеюі паракорлык, кореалмаушылык, басекелестік, зорлык-зомбылык тарізді когам оміріне зиянды кубылыстарды оршітеді. Омірдін мундай келенсіз коріністерін Шакарім «Жасында араластын малтымага» атты оленінде жаксы корсеткен. Ол озінін жас кезінде уакытын пайдалы откізе алмай, коп омірін баянсыз, боска откізіп алганына окініп, оз омірін сынап «Кан жуткан кайран сенін сум журегін,  Тазарып толган айдай манкия ма?» деп жазады. Осылай ол адам кулдырауынын негізгі себебі напсікумарлыктын кесірінен журектін былгануы екенін білдіреді.

Шакарім мен Абай ілімі сана-сезімнін бул денгейінде де турлі дарежелер бар екенін корсетеді. Егер осы екі ойшыл ілімі аясында бугінгі омірге коз салып коретін болсак, буган талай далелдер таба аламыз. Турпайы тан кумарынан шыгып, одан жогары – ой-оріс денгейіне котеріліп, елдін беделді адамдары болуы мумкін. Олар саясат, гылым салаларында улкен жетістіктерге жетеді.

Озінін беделін котеру ушін олар ел камы, халык камы тарізді жогары максаттарды пайдаланады. Сойтіп, жогары максатка беріліп, революционер, патриот, колбасшы тарізді улкен когам кайраткері дарежесіне котеріледі. Егер онын санасы тандік санадан котеріле алмаса, ол озінін алгашкы улкен максатын умытып, карабасынын максатына беріліп кетеді. Когам омірінде мундай жагдай жиі кездеседі. Себебі, тан кумарынан шыгатын атак-данк, сый-курмет, баскадан озін жогары сезіну, мансапкумарлык тарізді кумарлыктарды жену онай емес. Шакарім озі бул кемшіліктерден кезінде арыла білген. Бул туралы онын улы Ахат жазган омірбаянынан мынандай бір жаксы мысал бар.

1929 жылы Ораз Исаев, Турар Рыскулов атынан Шакарімге Алматыга келіп тарих болімінде кызмет істеуге шакырган хат келеді. Туган туыстары, уй іші куанып, Алматыга кошуге дайындалып жатканда елсізде жаткан Шакарім естіп, ол шакырудан бас тартады. Себебі, егер сол кездегі укімет кызметіне кірсе оз еркінен айырылып, саяси агымга байланысты Кенес укіметінін колшокпары болып, тарих акикатын бурмалауга мажбур болатынын ол сезе білген.  Оган онын ары да, адамгершілгі де жібермейді.

Сондыктан, алдагы келе жаткан аштыкты, репрессияны сезіп отырса да, омір киыншылыгына тотеп беріп, тагдырдын бул сынагынан абыроймен откен. Осы арекетінен Шакарімнін кадір-касиетінін кандай таза болганын кореміз.  Ол "галым" деген жогары атакка кір келтірмей, онын абыройын сактай білген. Гылым жетістіктері ешкандай улттын, халыктын, не болмаса мемлекеттін меншігі болмауы керек. Ойткені, кандай гылым жетістігі болса да ол табигаттын бір кубылысы, не болмаса зандылыгы.

Табигат букіл адамзатка ортак болгандыктан, онын зандылыгы да баршага ортак. Галым ол зандылыкты жасаушы емес, тек кана оны ашып, баскаларга корсетуші гана. Абай кырык бесінші кара созінде айткандай "Біз жанымыздан гылым шыгара алмаймыз, жаралып, жасалып койган нарселерді сезбекпіз, козбен коріп, акылмен біліп". Сондыктан гылым жетістіктері букіл адамзат меншігі болып, ал галым саясаттын ыкпалынан алшак болуы керек. Окінішке карай, кай заманда болса да бул кагиданы устана алмай, саясат ыкпалымен кететін галымдар коп болады. Осынын кесірінен коптеген тарихи акикат бурмаланып, канша адамнын зардап шеккені белгілі. Шакарім ондайлардын катарында калмай, озінін нагыз галымдык касиетін корсетті. Мундай беріктік, алган бетінен таймаушылык тан кумарлыгынан толык шыккан, тек кана жаны таза, оз ісінін акикаттыгына толык сенетін, рухани жогары жетілген, еркін адамдардын гана колынан келеді.

Шакарім кажы озінін бул касиетін былай деп тусіндіреді:
"Оз басымнын тыныштыгын ойлаган болсам, байлык, мактан, мансапка ие болып, мыкты, жуан деген атакка колым жетіп, шалкып омір откізер едім. Арым, адамшылыгым мені оган апармады. Адам болып тудым, адам атымды актаймын, коп ушін, халык ушін, келешек урпак ушін енбек етейін. Кейінгіге улгі аларлык із-белгі калдырайын, адам атым ошпесін, тарихка аз да болса улес косайын деген ойда болдым. Арымды сатып бак алып, мансап тапканымша, коптін адалын жактайын, копке жагайын, коргенімді, білгенімді бар адам баласы ушін жазайын, наданнын козін ашайын, келешектін ойын ашайын деп жаздым."   
Міне, осы создер кімге болса онын ураны, алга коятын максаты, улгісі болатын создер тарізді.

Бул создерден Шакарімнін нагыз галым гана емес, халыктын адал улы, омірін ел ушін курбан еткен нагыз азаматы екенін кореміз. Мундай рухани дарежеге жетуіне онын текті тукымнан шыгып, жаксы тарбие алганы гана емес, сонын аркасында онын сана-сезімінін тандік денгейден жогары котеріліп кеткені де асер еткені даусыз.

Тан кумарлыгынан шыгатын кемшіліктерді тек кана сана-сезімді жана денгейге котеріп, рухани кушпен гана женуге болады. Тан кумарынан шыгатын кемшіліктер фани омір коріністері болгандыктан, оларды фани алем адісімен жену мумкін емес. Заттык (материялык) алемнін зандылыгы жанды танге жендіріп, адамнын жеткен барлык жетістіктерін тек кана оз камы ушін пайдалануга мажбур етеді. Олардын арам ниеттері букіл елге жайылады. Бул букіл уйым, халык, мемлекет денгейінде жайылып, адамзат когамына улкен зияндык акеледі.

Адамзат тарихындагы жане бугінгі кундердегі Ауганстан, Пакстан, Ирак, Палестина тарізді мемлекеттердегі болып жаткан кыргындардын негізгі себебі, міне, осы деп білсек болады. Себебі, бул елдердегі колбасшылар, мемлекет кайраткерлері ауелде ортак жауга карсы бірігіп курескенімен, оны женгеннен кейін енді оз карабастарынын камы, атак-данк, лауазым-билік ушін ел арасына ірік салып, жік тудырып, кыргын-сургін корсетіп отыр.
Революциялардын кайсысы болса да осымен аякталды.


Парижде болган француз революциясы озін жасаган революционерлер Жан Поль Марат, Робеспьерді тез арада озі жутып койды. Сонан кейінгі Ресейдегі Казан тонкерісі де оздерін тудырган революционерлермен осылай жасады. Ауелі Троцкий, Зиновьев, Каменев, Бухарин тарізді алгашкы революционерлер, сонан кейін Берия, Голощекин тарізді жендеттер кетті. Бул репрессия Блюхер, Михаил Тухачевский, Георгий Жуков тарізді атакты маршалдарды да, интеллигенция мен онер кайраткерлерін, асіресе, улттык шет аймактарды камтыды. Согыстын алдында коптеген кызыл колбасшылардын репрессия курбаны болганы белгілі.

Баспасоз хабарларына караганда сол кезде революция ушін курескен кызыл армиянын 40000 мын жогары дарежелі офицерлері мен генералдары куртылган екен. Бул екінші дуниежузілік согыста оларды немістердін согыс пен концлагерде олтіргендерінен алде кайда коп. Осылай арбір революция оздерін тудырган адамдарды оздері жутып отырган. Кенес дауірінен кейінгі заманда Грузия, Украина, Кыргызстан тарізді мемлекеттерде болып откен турлі-тусті революциялардын тупкі себептері де билік ушін курестін салдарынан екенінде куман жок. Себебі, бул – тандік сана денгейіндегі адам касиеті.

Бул табиги зандылык. Рухани іргетасы жок тандік сана колына билік алганнан кейін оз муддесін іске асыру ушін, оз карабасынын камымен енді бурынгы сыбайластарына карсы шыгып, барлык карсыластарын куртуга умтылады. Ал онын артынан одан да кушті карсылас шыгып, онын озін куртады. Осылай бірнеше толкыннан кейін, саябырлап барып, артынан революция тугызган жуйенін озі де курыйды. Откендегі Кенес Одагынын тарихы мунын жаксы мысалы. Осынын озі кандай да болмасын революциялык кубылыстын болмыс уйлесімділігіне карсы, алем зандылыгын бузатын арекет екенін корсетеді.

Революциянын болмыс уйлесімділігіне карсы арекет екенін рухани тургыдан былай тусіндіруге болады. Кандай революция болса да ол омірді озгертіп, тан кумарын канагаттандыру ушін жасалады. Жан кумары ушін ревоюциянын болуы мумкін емес. Себебі, жан кумарын канагаттандыру сана-сезімді котеру аркылы біртіндеп болатын кубылыс. Ал революциянын барлыгы тан кумарына арналгандыктан, ол  сана-сезімнін ен томенгі, тан денгейінде жасалады. Заттык алем рухани алеммен салыстырганда оте турпайы, эволюция жолымен біртіндеп озгертуге келмейтін дорекі алем.

Себебі заттын касиеттері рухани касиеттермен салыстырганда оган карама-карсы, икемге келмейтін  мулде баска касиетте. Заттык сана-сезім денгейінде эволюциянын болуы мумкін емес. Сондыктан мусінші балшыктан жасалган бір мусіннін орнына екінші мусінді жасау ушін ол алгашкы мусінді толык   бузатыны тарізді, таза тан кумары денгейінде когам омірінде де бурынгы калыптаскан жуйені толык жойып, онын орнына баска жуйе орнату керек. Бул кагиданы коммунистер «Интернационал» уран олендерінде «Старый мир мы разрушим до основания и новый мир постройм!» деп алемге паш етті. Мундай революциялык адісте бурынгыны тугелдей кырып жоюга тура келеді.

Алемдік уйлесімділікті сактайтын аділет зандылыгы бойынша не ексен соны орасын, ягни сен казір жойсан, ертен сені жояды. Сондыктан барлык революциялык процестерде де бір кыргын екінші кыргынды тудырып, узак уакыт халыкка, букіл елге булік пен зор зардап акелді. Революция кунасін жою ушін адамзат улкен бейнет-кайгыдан отуі керек. Кенес Одагы кезіндегі репрессия, аштык, согыстагы кыргыннын барлыгы, міне, осынын белгілері. Бул адамзат ушін берілген улкен сабак. Окінішке карай тагдырдын берген бул сабагынан сана-сезімнін томенгі денгейіндегілер оздеріне керекті дурыс сабак ала алмайды. Сойтіп бурынгы жіберген кателіктерін кайта кайталап, тагдырдын шыргаланына кайта туседі.
Тан кумарынан туган революцялык кубылыска жан кумары араласкан кезде оны натижесі де мулде баска болуы мумкін. Бул кейбір революциялардын сатті аякталуынын бір себебі болып табылады.

Табигат зандылыгы санасы томен адамдарды омірдін зардабы аркылы біртіндеп журегін ашып, келесі денгейге котереді. Бул да Алла тагаланын бір мейірімділігі. Бірак зардаптын тупкі себебін тусіне алмаган тан денгейіндегі кейбір адамдар оздерінін бакытсыздыгы ушін Алла тагаланы, тагдырды, басшыларды, не болмаса ел президентін кіналап, барлык жаланы озінен баскаларга жабады. Осылай олар зардаптын себебін оздерінін кылыктарынан емес, баска жактан іздейді. Бул улкен кателік. Себебі ол сана-сезімінін томендігінен озінін зардабынын себебін тусінбей, басканы кіналап кунага батады. Шакарім бул туралы былай дейді:

Кімде-кім кайгы тартып, бейнет корсе,
Сум жалганнын кылганы бул дей берсе.
Албетте, бул – тагдырга наразылык,
Тубі Аллага карсылык, ондайга ерсе.

Акын осылай адамнын басына тускен бейнетке сабырлыкпен шыдап, оган тотеп берудін орнына, озінін кайгысы сум жалганнын кылганы деп тагдырга жабатын болса, онын тубі Аллага карсылык дейді.

Себебі, аркімнін басына салган тагдыр Алла тагаланын зандылыгымен жасалып аркімнін жасаган іс-арекет, кылыктарына байланысты аркімге оз улесі беріледі. Алла тагала тек кана алемнін зандылыгын гана жасады, ал зандылыктын орындалуына араласпайды. Бул зандылык – алемнін аділет зандылыгы. Онын магынасы – «Не ексен – соны орасын». Бул туралы Абай да, Шакарім де анык жазып кеткен. Осыны тусініп, адам баласы басына тускен киыншылыктар ушін басканы емес, ен ауелі озін кіналауы керек. Сол кезде гана оз кемшіліктерін тусіне біліп, оны тузетіп, омірін озгертуге мумкіндік туады. 
Сана-сезімнін жогары денгейіндегі, рухани болмыска негізделген омірді алатын болсак, бул омір мулде баскаша.

Рухани болмыста жетілу революциялык емес, тек кана эвоюциялык жолмен журеді. Себебі, рухани касиеттін бірі – мейірімділік. Мейірімділік дегеніміз – ен бірінші, ешкімнін еркін шектемеу. Егер адам баласы оз еркімен имандылык жолмен алемдік уйлесімділікке кірсе, ол эволюциялык жолмен тез котеріледі. Ал егер ол оз еркімен алем уйлесімділігінен шыгып, тан кумарына беріліп кетсе, онда ол материалдык алемнін ыкпалына туседі. Материалдык алемнін аділет зандылыгын орындайтын карымта зандылыгы бойынш аркім озінін істеген арекеттеріне байланысты оз несібелерін алады. Бул зандылык не ексен соны орасын, не болмаса «аркімнін оз тиесісі озіне» деген кагиданы білдіреді. Бул табигаттын озгермейтін жане мултіксіз орындалатын зандылыгы. Материалдык алемнін зандылыктарына рух араласпайды. Сондыктан Абай ауруды жараткан Кудай, бірак ауырткан Кудай емес, дейді. Шакарім аркімнін озінін тагдырына ренжіп, наразылык білдіруі надандыктын белгісі екенін тусіндіреді.

Сана-сезімнін тан денгейінде турган адамдар туралы Абай да, Шакарім де коп жазып, унемі оларга комектесуге умтылып отырган. «Анадан алгаш туганымда» атты оленінде Шакарім жас нарестенін есею жолындагы алгашкы туган калпынын сырын айта келіп, ержете не себептен фани омірдін ыкпалынан шыга алмай калатынын тусіндіреді. Ол былай деп жазады:

Тамак пен киім, ат керек деп,
Омірім кетті киындап.
Кумарлык, мактан куып ем кеп,
Кобейді муктаж жиындап.
Осыны сезіп жыладым мен,
Анадан алгаш туганда.
Кызыктап омір унадым мен,
Сагымды су деп куганга...
...Табылмас анык азат адам,
Жаралыс билер заманды.
Корсетер муктаж, азап саган,
Тарткызар омір жазанды, –

деп осылай жалган омірдегі азаптын жай-жапсарын тусіндіре келе, арі карай бул уайымнан кутылу жолын былай деп корсетеді:

Кайтсен де коріп кайгы, жумыс,
Казулы корін дап-дайын.
Айласын тап та, таза арак іш,
Жогалар сонда бул уайым.

Таза акылды айтар таза арак деп,
Мастык деп айтса – терен ой
Осыган умтыл шын ентелеп,
Киянат, алдау – барін кой.

Енбекке шыда ебін тап та,
Сабырдын тубі – сары алтын.
Озімшіл болма, копті ардакта,
Адамнын барі оз халкын.

Нысап пен мейірім, аділетті,
Жанындай коріп жан сакта.
Ол жолда олсек, неміз кетті,
Максутка жетпей калсак та.

Коніл койып, угынып окыган адамга осы создер букіл омір шешімін тауып бермей ме? Бул шешім – омір сырларын терен ойга салып, азаптын себебін тусініп, напсінді тыя отырып, омірінді рухани жолга багыттау.

Бул денгейде тургандар ушін ен бастысы – нысап пен мейірім, аділетті жанындай коріп жан сактап, адал енбек ету. Бул туралы ол озінін «Уш анык» шыгармасында да жазады. «Озімшіл болма, копті ардакта, Адамнын барі оз халкын» деп акын адамды букіладамзат денгейіне котере отырып, «Ол жолда олсек, неміз кетті, Максутка жетпей калсак та» деп рухани жолда кателік жок екенін білдіреді. Осылай ол болмыстын терен сырын ашады. Бул сырдын мані – рухани жолдагы жетістіктін мангілікті, онын жогалмайтындыгында. Тек кана оз камын ушін жасалган арекеттін болмыс ушін ешкандай куны жок. Ол озін олген сон жогалады. Ал халкын ушін, копшілік ушін, болмыс уйлесімділігі ушін жасалган арекеттін мані мулде болек. Міне, омірдін карапайым шындыгын улы ойшыл осылайша журекке жеткізе, тамаша ашып береді.  Омірдін томенгі денгейін акыннын «Партия куган онкей кырт», «Анадан алгаш туганымда», «Атадан калган ак сауыт», «Алемді тугел мен коріп», «Білгенімді жазушы ем», «Олімнін хак екенін корсен де» тарізді олендерінен коре аламыз.

Енді сана-сезімнін осы денгейіндегі Алла тагалага сенетін имандыларга келейік. Тан кумары денгейіндегі бул имандылар ушін Кудай тек кана жазалаушы, сондыктан имандылык жолына олар Кудайдан корыкканынан гана туседі.  Олар діннін ішкі манін тусінбей, сырткы расіміне гана коніл боледі. Сондыктан олардын арасында фанатизм, тонмойындылык, діни схоластика  кен оріс алады. Оз максаттарына жеткеннен кейін олар діннін тупкі манін умытып, оны оз карабастарынын камы ушін пайдалануга умтылады. Ондай адамдарды Абай да, Шакарім де улкен сынга алып, олардан бас тарткан. Дін устанган мундай думше діндарлардын тогышарлыгы, фанатизмі когамга улкен зиянын тигізіп, коптеген зобалан арекеттердін себебі болып отырады. Буган казіргі кездегі дінді буркемеленіп оздерінін арам ниеттерін жузеге асыруга умтылып журген діни кайраткерлердін кобеюі куа бола алады.

Арине, дінді оз карабасынын камы ушін пайдаланушылык оларды жумакка емес, керісінше, мулде баска жакка алып кетуі абден мумкін. Бірак діни надандык оларга муны мойындатпайды.

Шакарім ілімі бойынша омірдін барлык зардабынын тупкі себебі осындай тандік сана-сезімде жатыр. Будан арылу жолы тек кана біреу. Ол – сана-сезімнін келесі денгейіне, ой-орісті дамытып, Алла тагаланын куаттарын сезіну денгейіне котерілу. Бул денгей – Алла тагаланын баска жогары куаттарын тусініп, олардын шексіз мол екенін, ал адам баласы солардын арасындагы бір кішкентай болігі гана екенін, сондыктан алем зандылыгын бузбай, керісінше, онымен уйлесімді омір суру керек екенін туйсініп-сезіну. Бул куатты ой-орісті пайдаланып логикамен гана тусінуге болады. Сана-сезімнін ой-оріс денгейіне білім аркылы ой-орісті осіріп котеріледі. Осыны жаксы тусінген пайгамбарымыз Мухаммедтен (с.г.с.) бастап адамзаттын барлык алдынга катарлы адамдарына дейін білім алуга шакырып отырган.

3. 2. Сана-сезімнін ой-оріс денгейі

Адам баласы Алла тагаланы тан аркылы тусінгеннен кейін, енді ол Оны одан да курделірек омір коріністері аркылы сезіне бастайды. Омір коріністеріне коршаган баска жан иелері, олардын озара карым-катынастары жатады.

Сондыктан  жан енді болмыстагы оз орнын табу  ушін ой-орісі аркылы коршаган ортаны, баска жан иелерін байкап, озінен баска да адамдар бар екеніне, олардын іс-арекеттеріне коніл боледі. Бул жас нарестенін есею жолы тарізді. Ол есейген сайын сана-сезімі жетіліп, озін коршаган адамдарды коріп-байкап, оларга коз токтатып, коніл боліп, олармен белгілі бір озіндік карым-катынас орната бастайды емес пе? Ол енді тамак пен уйкы гана емес, омірдін баска коріністерін де кабылдап, содан лаззат алуга умтылады. Осе келе озінін аке-шешесінен бастап, туган-туыскандарымен карым-катынас жасап, ал ер жеткен сон озі оскен ортасымен тыгыз байланыска кіреді. Онын санасы одан арі осіп, халык, мемлекет денгейіне котеріліп, патриот, ел баскару дарежесіне дейін де жетуі мумкін. Озін коршаган табигат коріністерін тусіну ушін гылыммен шугылданып, онер-білімге, озін жетілдіруге умтылады.

Сойтіп акыл-есін жетілдіріп, озінін коніл-куйін жогары денгейде устауга тырысады. Ой-оріс денгейіндегі адамдар адамзат оркениетін дамытады. Бул денгейдегі адам озін танімен гана емес, енді одан да назік болмысы – ой-оріс сезімдерімен балайды. Онын негізгі максаты дорекі тан кумарлыгынан асып, енді одан да жогары денгейде турган мансап, атак-дареже тарізді интеллектуалды кумарлыктарга умтылады. Булар – галымдар, онер кайраткерлері, бір созбен айтканда когамнын зиялы кауымы деп аталатын болігі.
Білім алып, ол білімді іске асыру аркылы олар бул дорекі материалдык алемнен баска назік жогары алемдер барын сезініп, солармен байланыс жасауга тырысады.

Бул олардын материалдык назік болмысын жетілдіріп, жогары алемдермен байланысуды уйретеді. Ой-оріс санасынын жогары денгейіне котерілгендер оздерінін тандеріндегі физиологиялык кубылыстарды жаксы тусініп кана коймай, енді психикасы аркылы олардын жумысын баскара біліп, алемдік манызын тусініп, космоспен байланыс жасауга умтылады. Олар карапайым адамнын сезімдерінен тыс жаткан катар назік алемдерге кіріп, сырларын тусініп, пайдалануга мумкіндік алады. Ой-орістін мундай жогары жетілген денгейі гылыми тілде "космостык сана-сезім" деп аталып жур.

Космостын озі материалдык (заттык) алемге жататын болгандыктан бул алемдегі ой-орістін мундай жогары денгейін "космостык сана-сезім" деп атаудын жоні бар. Осылай экстрасенстер, коріпкелдер тарізді жогары алеммен байланысатын адамдар пайда болады. Ондай адам озінін негізгі міндетін орындай алады. Жер бетіндегі жан иелерінін, асіресе, адамнын бул алемдегі негізгі міндеттерінін бірі – ол жогаргы корінбес эзотерикалык алемдерді томенгі корнеу алемдермен байланыстыру. Сондыктан барлык жан иелері жогарыдан келген куатты корытып, оларды озгертіп, оздерінен шыгарып отырады. Бір жан иесінен озгеріп шыккан куатты екіншілер колданады.

Мысалы, Куннен шыккан саулені осімдіктер пайдаланып оздерінін денелерін курастырып, жемістерін береді. Ал ол жемістермен, осімдіктер мен адамдар коректеніп, бойларына сініріп, іс-арекеттерін жасайды, ал малдар болса оздерінін жунін, сутін, жумырткасын береді. Шоп коректілермен ет коректілер коректенеді. Ет коректілер олгенде олардын денелерін курт-кумырска, турлі бактерия-микроб тарізділер коректеніп, органикалык затты минералдык затка айналдырып, акырында жердін топырагына айналдырады. Табигаттагы элементтер осылай айналымга туседі. Жер бетіне тускен кун куаты турлі баска куат турлеріне айналып, акыры жер куатына айналады. Табигаттын бул кырлы сырын Шакарім былай деп суреттейді:

Жылылык, жарык, нурын беріп,
Сездірген атам – кун шебер.
Балына косып уын беріп,
Осірген анам – кара жер.

Кун куатын пайдаланып, ол куатты томенгі куаттарга айналдыратын жан иелерінен адамнын айырмашылыгы бар. Адамдар кун куатын тан кызметі аркылы томенгі куатка гана емес, сонымен бірге ой-орісі аркылы жогары куатка да айналдырады. Мундай мумкіншілік жер бетінде адамнан баска жан иелерінде жок. Адамнын сана-сезімі негурлым жогары болса, онын жогары алемдермен байланысы да солгурлым мінсіз болады. Жогары жетілген адам озінін ой-орісінін баскаруымен рухани жане заттык болмысы аркылы томенгі куаттармен гана емес, сонымен бірге жогары куаттармен де байланыс жасап, оларды жер бетіндегі тіршілікке багыттап, букіл табигат уйлесімділігіне кызмет жасай алады. Осылай адам баласы Кун ата мен Жер ананын, аріде Алла тагала мен табигаттын  арасында данекер, медиатор болып табылады. Шакарім ілімінен шыгатын адам омірінін кундылыгынын бір корінісі, міне, осы болса керек.   

Озінін ой-орісін дурыс пайдаланып, болмыс оміріндегі міндетін дурыс орындауы ушін адам ен ауелі турлі куаттарды кабылдауга уйренуі тиісті. Коршаган ортада кун куаты гана емес, иіскеп сезетін гулдін иісі, коріп білетін онын асем сулулыгы, дамін білетін онын нарінен жасалган балдын дамі, барі-барі турлі куаттар болып табылады. Коршаган табигат шексіз куат козі. Куатты куннен гана емес, от, су, ауа, дыбыс, жер, тіпті барлык жан иелерінен алуга болады.  Адам осылай озінін бес сезім мушелері аркылы турлі куаттарды алып, оларды озінде сактап калмай, арі карай ой-орісі аркылы баска, жогары куаттарга айналдыруга уйренуі керек. Осылай барлык жан иелері тарізді адам да турлі куаттарды озінен откізетін болмыс мушесіне айналады.

Болмыс корінісі дегеніміз – куаттардын козгалысы, олардын осылай бір турден екінші турге айналуы болып табылады. Осы айналыста уйлесімді болу салауатты омірді курайды. Болмыс омірімен уйлесімді болу ушін Абай созімен айтканда «Сен де бір кірпіш дуниеге, кетігін тап та, бар, калан!». Ол ушін жетілу жолына тусіп, аркім озінін мумкіншіліктерін дамытуы керек. Казіргі заманда адам мумкіншілігін жетілдіруге арналган турлі адістер жеткілікті. Эзотерикалык алеммен байланысатын «Шыгыс жекпе-жегі» (Восточное единоборство), турлі экстрасенсорикалык жуйелер, тіпті, Парферий Ивановтын уйреткендері мен академик Норбековтын адістемелері тарізді адам мумкіншілігін осіретін жолдар да осы багытка негізделген. Осылай жан кумары баскарган адам сана-сезімнін бір белесінен екінші белесіне котеріліп алга жылжи береді. Шын манінде, адамзат оркениеті дегеніміз, міне, осы.   

Окінішке орай сана-сезімнін томенгі денгейінде турган адамдар оздерінін экстрасенсорикалык касиеттерін толык тусіне алмай, кейде оларды оз карабастарынын камы ушін пайдаланып кетеді. Егер олар оздерінін мистикалык куш-куаттарын дурыс пайдалана білсе, когамга коп пайдалы істер жасай алады. Буган атакты Кашпировский, Чумак, болгар айелі Ванга тарізді экстрасенстердін омірі жаксы далел. Олар алемнін назік жогары алемдерімен байланыс жасап, болашакты болжап, откен уакигалардын сырын ашып, турлі аурулардын себебін айтып, оган ем жасап, озі аркылы жогаргы таза куатты ауру адамга беріп, коптеген ауруларды жазып жібереді.

Ой-оріс сана-сезіміндегі адамдардын омірі оздерінін ой-орісін, эстетикалык кумарлыгын осіріп, омірден барынша улкен лаззат алуга багытталган. Фани алемнін жогары бакытын алуга умтылган мундай когамнын улгілерін казіргі дамыган капиталистік елдерден коре аламыз. Бул елдерде адамнын барлык ниеті кобіне озінін акыл-есін, ой-орісін осіріп, беделін ныгайтуга арналады. Оздерінін тан кажеттіліктері гана емес, интеллектуалды кажеттіліктерін де камтамасыз етуге умтылады. Адамзат оркениетінін дамуы осы ушін керек. Ол адам оміріне барынша колайлы жагдайлар жасауга багытталады. Адам омірінін колайлы болуы когам омірінін уйлесімділігін талап етеді. Сондыктан капиталистік елдерде моральдык, этикалык тартіптер катан сакталып, адам бостандыгына мейлінше ерік беріліп, оган жагдай жасалган.

Когам уйлесімділігін бузатын коррупция, алдау-арбау, адамнын жеке басына зияндык келтіру тарізді когам омірін кері тартатын кылыктар мен іс-арекеттер катан жазаланады. Сондыктан бул елдерде демократия оркендеп, когам омірімен уйлесімді омір суретін адам озін еркін сезінеді. Булардын барлыгы да заттык алемнін зандылыктары. Арине, алі тан кумарын канагаттандыруга толык жагдай жасай алмай журген коптеген елдермен салыстырганда мундай казіргі дамыган мемлекеттер коп ілгері тур. Фани алемнін ыкпалынан шыга алмай журген копшілікке мундай омір, арине, жумакпен тен.

Жанга жайлы "жаксы омірді" ансаган кейбіреулердін оз елін тастап, шет елге кетіп жатуы да осынын корінісі. Бірак, мундай материалдык оркениеттін де оз кемшіліктері бар. Ол кемшіліктер шексіз напсікумарлык пен жан кумарынын бір-бірімен толык уйлеспейтіндігінен туады. Бірак, имандылык кагидалары фани омірдін пенделеріне оздерінін напсілерін еркін канагаттандыруга богет жасайды. Мысалы, коптеген елдерде "еркін махаббат" деген когамнын алгашкы негізі болып табылатын, отбасынын іргетасын бузатын, сондыктан рухани козкарастын колдамайтын тусінік кенінен тараган. Арине, бул жолдагы адамдар имандылыкка толык беріле алмайды.

Казіргі заттык оркениетті когамдарда осындай мысалдар коп-ак жане олар имансыздык омірдін корінісі болып табылады. Сонымен бірге, тек кана тан кумарлыгына арналган технократтык, ягни материалистік оркениет Алла тагаланы умыттырады. Бул адамды рухани жолдан алыстатып, туптеп келгенде букіл адамзат кауымын тыгырыкка акеліп тіреуі мумкін. Мемлекет денгейінде бул зандылыкты, ягни рухани іргетасы алсіз, не болмаса мулде жок саяси жуйелердін омірі узак болмай, оп онай куйреп калатынын бурынгы атеистік социалистік елдердін тагдырынан коре аламыз.

Ендеше мундай жагдайдын букіл адамзат тагдырында болмайтынына кім кепілдік бере алады? Халыкаралык жагдайдын шиеленісуі, коршаган ортанын бузылуы тарізді коріністер адамга, міне, осындай ойлар салады.

Сана-сезімнін ой-оріс денгейі тан денгейі тарізді заттык материалдык дуниеге жатады. Тек кана тан денгейі дорекі материя болса, ал ой-оріс – назік денгей. Екеуі де материалдык касиетте. Сондыктан екеуінде де материалдык алемнін кемшіліктері – озімшілдік, надандык, тураксыздык, озбырлык басым.

Казіргі замандагы жетілді деген батыс елдерінде де бул кемшіліктер оріс алып, одан шыгу маселесі тыгырыкка тіреліп отырганы да осы себептен. Шакарім олардын кемшіліктерінін себебі аділет, ынсап, мейірімнін жоктыгынан корсекызар, жалмауыз, барі алдагыш болып кеткендерін, олардын істерін абден сынап талдаганда акымак пен айуаннын иісі анкитынын, сондыктан букіл адамзат бір-бірінен болініп ыдырап жатканын айтып келеді де арі карай былай деп жалгастырады:

Ойласан, барша адамзат – туган бауыр,
Бірін-бірі шукылап кылды жауыр.
Балалык, айуандыктан шыккан ел жок,
Бул созім талай жанга тисе де ауыр.

Европа білімді журт осы кунде,
Шыккан жок айуандыктан о да мулде.
Терен ойлап созімнін тубін біл де,
Іштен жыла, шырагым, сырттан кул де.

Сол есті елде киім бар мода деген,
Керегіне лайыктап киінбеген,
Жас балаша кызыгып сакакулге
Маскара боп жургенін бір білмеген.

Шакарім осылай бугінгі кундердегі жетілді деген елдердін сыйкын осылай сынай келіп, шын манінде ешкандай жетілгені жок, олардын омірі де туп негізінде адасу жолы деп білдіреді. Ал одан шыгу жолын былай деп корсетеді:

Адамнын сырткы дене жаралысы,
Напсісі айуанмен анык тендес,
Болектігі – жалгыз-ак таза акылда,
Алін келсе, жол тап та осыны емдес!

(«Білімділер соз жазып, зарлаганда.»)

Осылай Шакарім кай ел, кай заман болса да жетілу жолы біреу гана – ол таза акылды пайдаланып напсімен куресіп оны жене білуде екенін корсетеді. Напсімен курес – арбір адамнын исламдагы «Улкен жи;ад» деп аталатын букіл адамзаттын ен кушті жане кауыпты жауына багытталган негізгі куресі.

Ал бул денгейдегі иманды адамдар оздерін болмыс коріністерінен болмей, олардын бір болігі екенін жаксы тусінетіндіктен, олар турлі когамдарга бірігіп, уйымдар курады. Ол уйымдардын дурыс омір суруі ушін моралдык-этикалык ережелер жасап, адам кукыгын коргайтын, аділеттілікті бузуга мумкіндік бермейтін турлі кагидалармен омір суруге тырысады.

3. 3. Сана-сезімнін білім денгейі

Сана-сезімнін білім денгейіне болмыстын тупкі максатын іздеген адамдар котеріледі. Болмыстын туп негізі туралы Шакарім коп ойланып, коп толганган. Осындай толганысын ойшыл акын былай деп білдіреді:

Келді, кетті,
Толды, семді,
Озгеленді бул галам.
Туды, олді,
Жанды, сонді,
Оршіп онді кайтадан.

Донгелеткен,
Онгелеткен
Тук білімсіз куш пе екен?
Тіпті мінсіз,
Кемшіліксіз
Есті кылган іс пе екен?

Жан деген не,
Мулде оле ме,
Шын жогалып соне ме?
Жогары орлеп,
Дене жондеп
Жане мен деп келе ме?

(«Келді, кетті»)

Осылай ойшыл болмыстын тупкі маніне уніледі. Осындай кереметтей уйлесімділікпен жасалган болмыс корінісі тук білімсіз кушпен жаратылды ма, алде бір естінін жаратканы ма? Жан купиясы неде жатыр? Ол мангілікті ме, алде оле ме? Мумкін жан мангілікті болып, тані олген сайын жогары орлеп, дене жондеп, сонан кейін «мен» деп кайта келер?
Коріп отырмыз, бул сурактар тек кана заттык алемді камтыйтын жарым сурактар емес, букіл болмыс сырын камтыйтын толык сурактар. Оларга жауап беретін білім де толык білім болуга тиісті. Шакарімнін бул сурактары букіл алемді жараткан Газиз Жан мен шыбын жан туралы, олардын касиеттері мен озара байланыстары, табигаттын, іс-арекеттін сырлары туралы маселелерді камтыйды, ягни рух пен материяны тугел камтыйды. Бул суракка данышпан озінін шыгармаларында толык жауап береді. 

Данышпаннын терен философиялык толганыстарын букіл алем купиясына арналган осы сурактарынан кореміз. Жане, бір кызыгы, ойшыл бул сурактарды коя отырып, оган дурыс жауапты адамнын озінін табуына мажбур етіп отырады. Ойшыл ауелі галамнын келіп-кетіп, толып-семіп озгелене отырып, сонымен бірге туады-оледі, жанады-сонеді, бірак кайтадан оршіп онеді деп галамнын сипатын бере келеді де, арі карай негізгі сурактарга кошеді. Осы галамды донгелетіп козгалыска келтіре отырып оны онгелетіп жанарткан тук білімсіз куш пе екен? Алде бул тіпті мінсіз, кемшіліксіз есті кылган іс пе екен? Арине, акылы дурыс адам бул сурактарга мінсіз, кемшіліксіз жасау ессіздін емес, тек кана естінін колынан келеді, сондыктан, бул – білімсіз куш емес, есті кылган іс деп жауап беруге тиісті.

Баска жауап жок. Гасырлар бойы адамзат кауымында галамнын жаратылуы туралы даулы сурак бар. Ол – жаратылыстын себебі туралы сурак. Адамзаттын бір тобы, материалистер деп аталып,  галам ешбір максатсыз, озінен озі, кездейсок жаратылды десе, ал екінші тобы, идеялистер деп аталып, бул суракка – жок олай емес, галамды Есті Жаратушы жараткан жане ол  жаратылуда коркем уйлесімділік пен улкен максат бар деп жауап береді. Шакарім бул маселені озінін «Уш анык» шыгармасында талдап, толык жауабын берген.
Бул дауды дурыс шешу жолында, сонымен бірге, онымен тыгыз байланыскан баска да сурактардын жауабын іздеу керек. Бул сурактарды Шакарім былай деп кояды:

Неден бармын? Не кылган жон?
Жогала ма жан олген сон?
Бул уш ойды елемеген,
Талап, ойсыз, есер, бангі-ай!

(«Жылым – кой, жулдызым – июль»)

Омірдін сырларына терен унілген акын адамзат алдына коятын сурактарын былай деп аныктай туседі:

«Келіп кайдан, барам кайда?
Не кылганым болар пайда?
Каламын ба мола боп сайда?» –
Деген ой тырнаган коніл! –

(«Баягыда жас бала едін сен»)

Осылай Шакарім озіне-озі ой салып, онын жауабын іздеген. Озінін жазуы бойынша, кырык жасынан кейін осы сурактардын жауаптарына уніліп, омірдін ман-манісін тусініп, оны келешек урпакка калдырамын деп арекетке кіріскен. Сонын натижесінде карапайым адамнын ой-орісі жете бермейтін алемнін коптеген сырын ашып, шешімін тауып, оларды копшілікке тусіндіре білді. Болмыс сырын толык тусіну ушін толык білімге умтылу керек.

Гылымга канагатсыз болу керек,
Бес тугіл разы болмай алтыга да, –

(«Жасында араластын малтымага»)

деп Шакарім де осыган мензейді.

Гылымсыз адам – айуан,
Не кылсан да, гылым біл.
Гылымга да керек жан,
Акылсыз болса, гылым тул.

Акылга еркін ой керек,
Матаудан ойды азат кыл.
Адеттеніп ертерек,
Орісін кеніт жылма-жыл.

Сана-сезімнін білім денгейіндегі адамдарга «Гылымсыз адам – айуан, не кылсан да гылым біл» деп ойшыл гылым-білімнін манызын баса корсете келіп, «Гылымга да керек жан, акылсыз болса, гылым тул» деп бул денгейге аркімнін котеріле алмайтынын, ол ушін еркін ойлы адам болу керек екенін  білдіреді. 

Кандай білімді болса да оны кайталап отыру керек. Галымдардын зерттеулеріне караганда 24 сагаттын ішінде бір рет кайталанбаган білімнін 80 пайызы адам жадынан жогалады екен. Егер жеті куннен кейін оны ойга кайта салып, кайталаса адамнын жадында калады. Кайталау ен кемі уш рет болу керек. Кайталаудын, асіресе, рухани білім алуда манызы улкен. Себебі, рухани білім ой-оріске гана емес, журекке жетіп, адамнын болмысына айналуы керек. Рухани жолга толык тускен сопылардын Алла тагаланы сипаттайтын Онын касиеттері есімдерін куні-туні уздіксіз кайталауга умтылу сыры осында жатыр.

Жалпы алганда, сана-сезімнін бес денгейіне байланысты білімді бес турге болуге болады. Біріншісі, таза материалдык, эмпирикалык білім.  Бул – тандік денгей, омір сезім мушелері аркылы гана кабылданып, тан кумарлыгын канагаттандыруга багытталады.

Мундай адам ен ауелі озінін бакытты болуы ушін омір суреді. Екіншісі, ой-оріс денгейі. Бул денгейде бакыт сезімі терендеп, адам озі гана емес, озін коршаган адамдармен, когаммен, тіпті букіл алеммен бірге омір суріп, баскалармен бірге бакытты болгысы келеді. Сондыктан бул денгейдегі білім мораль-этика, материалдык алемнін жалпы зандылыктарына багытталган. Ушіншісі – толык білім денгейі. Бул денгейде адам бул омірде гана емес, бул омірден откеннен кейін жумакка барып, келесі омірде де бакытты болгысы келеді. Сондыктан ол заттык алем білімі гана емес, сонымен бірге, Алла тагала туралы білімге умтылып, рухани білім де алуга кіріседі.

Рухани білім зат пен рухты біріктіретін болгандыктан, ол толык білім болып табылады. Бул денгейдегі адам Алла тагаланын шексіздігі мен мейірімділігін сезіп, біледі, сондыктан ол ушін Жаратушы коркыныш козі жане онын керегін беруші. Сондыктан коптеген діни кагида бойынша жамандыгын ушін Жаратушы жазалап тозакка жібереді, ал жаксылыгын ушін Жаратушы мейрімділігін корсетіп жумакка жібереді. Мундай кагида адамды жаман істен коркытып, жаксылыкка умтылтып, оган кулдырамай біркалыпты адамдык денгейде болуга мумкіндік береді. Тортіншісі – жаннын озін-озі тану денгейі. Бул денгейдегі білім тек кана акпарат-хабар гана емес, сонымен бірге, оны туйсініп, сезініп, бойга сініріп, адамнын болмысына айналдыруды да камтыйды.

Бул денгейде адам Абайдын «Алла тагала галамнын ішінде» деген кагидасын толык сезіп, коршаган табигат тугелдей жанды, Алла тагаланын турлі коріністері, сондыктан онын озі де Жогары Жаратушынын бір болігі екенін тусінеді. Ол бул тіршіліктін кызыгына байланбай, онын беретін зардаптарынан аулак болу ушін, жалган уакытша фани омірден толык кол узіп, жекеленіп, когамнан кетіп жалгыздыкка бой урады.

Озінін рухани болмысын толык танып, білімнін бул жогары денгейіне жеткенде Ахмет Яссауи, Шакарім, Л.Н. Толстой тарізді рухани жетілгендер осылай жасаган. Бесіншісі – толык лаззат денгейі.  Бул денгейдегі білім адамга озінін рухани болмысын сездіріп кана коймайды, сонымен бірге, оны іске асырып, сол білім бойынша омір суруге мажбур етеді. Ягни, бул денгейдегі жан иесі озінін шыбын жан екенін біліп кана коймай, Газиз Жанмен бірігіп, оз болмысын Онын болмысына толык багындырады. Ягни, Абайдын берген «Алла тагала бір, галам Алла тагаланын ішінде» деген екінші кагидасын іске асырады. Бул денгейдегі адам Алла тагалага кулшылык жолына толык туседі, онын одан баска максаты жок. Шыбын жан мен Газиз жан тікелей карым-катынаста болады.

Білім денгейі оскен сайын адамнын алатын лаззаті де осе береді. Бірак білімнін ен жогаргы бул рухани денгейінде адам ауызбен айтып жеткізуге келмейтін толык лаззатка боленеді. Мундай адам білімді тек кана журек аркылы гана кабылдайды. Мундай білімде мін болмайды. Алла тагаламен бірігу дегеніміз осы.

Білім денгейінде тан камы ушін жургендер оз басына ауыртпалык тускенде гана корганыс іздеп, Алла тагаланы есіне алады. Ауыртпалык жокта ол Кудайын толык умытады. Олар ушін Алла тагаланы еске алу себебі – коркыныш, урей.

Ой-оріс денгейінде жургендер коршаган табигат сырларына умтылып, барлыгын білгісі келеді. Белгісізді білуге умтылу барлык саяхатшылардын табигаты. Бул оларга куш-кайрат беріп алга суйрейтін негізгі куат. Олар Алла тагаланы жарылкаушы, оздерінін Жаратушысы ретінде кабылдайды. Олар ушін Алла тагала Кожа, Кудырет, Коргаушы, ал еске алу себебі – кумарлык.

Толык білім жане жаннын озін-озі тану денгейлерінде Алла тагала барлыгын коріп-білуші, барлыгын баскарушы. Лаззат денгейінде Алла тагала – дос, суйікті жар. Бул денгейдегі Алла тагалага деген катынас себебі – суйіспеншілік. Олар барлык Себептердін Себебіне кулшылык жасайды, сондыктан оларды баска кулшылык турлері кызыктырмайды жане оларга міндет емес. Оларга баска ештененін кажеті жок, олар – матаудан ойды азат кылган, барлыгына колы жеткен ен бакыттылар. Булар туралы Шакарім коп жазады.

Шакарім ілімі бойынша осылай білімнін турлі денгейлерінде турган адамдар Алла тагаланы оздерінше кабылдап, Онымен турлі карым-катынаста болатынын кореміз. Бул карым-катынастын турі коп. Осылай Алла тагала біреу, жалгыз болса да діннін коптеген турлері пайда болады.

Жана пайда болган діндердін барлыгы да алгашкы калпында тазалыкка ие. Бірак копшілік кауымнын сана-сезімі ол дінді алып келген пайгамбарлардын денгейлерінен томен тургандыктан, олар заман озган сайын діннін алгашкы таза манін озгертіп, оз сана-сезімдерінін денгейіне тусіріп, дінді алгашкы дурыс багытынан ауыткытып жібереді. Шакарім мен Абайдын уйретуі бойынша мундай кателіктен кутылу жолы – діннін сырткы салт-дастуріне гана емес, ен бастысы онын ішкі магынасына баса коніл аудару.

Білім Алла тагаланын куаттарынын бірі. Білім адамнын журегін тазартып, оган куат береді. Алла тагаланын бул куатын Абай отыз сегізінші кара созінде гылым, басар (тусіну, білу, кабылдау) деп атайды. Ягни, Алла тагаланын бул куатын кабылдау сана-сезім денгейінде білім деген тусінікке сырттан келген акпарат кана емес, сонымен бірге, адамнын тусіну, оны кабылдау кабылеттері де жатады. Толык білім алган бул денгейдегі адам омірдін барлык сыр-сипатын, болмыс сырларын жаксы біледі.

Бірак ол озінін бул білімін алі озінін ішкі болмысына, озіндік касиетіне айналдыра алган жок. Сондыктан ол біліп турса да, ол білімді толык колдана алмай, омірде кателіктер жіберуі де мумкін. Ол алі озінін напсісінін ыкпалында. Жан кумарын толык біліп, сонын муддесі ушін омір сурсе де, тан кумарын толык женбегендіктен кейде жанды тан женіп кететін жагдайлар болады. Ол алі рухани жолда аягында нык турган жок.

Бірак ол тура жолды дурыс тусініп, омірде соны тандаган, онын алды ашык. Бул жол сопы ілімінде "шаригат" деп аталатыны белгілі. Журек козі ашылып, кеудесінде сауле пайда бола бастаган бул денгейдегі адам білім іздеп шарк урады, рухани білім іздеп касиетті кітаптарды актарады, дуниені кезіп саяхат жасайды. Шакарімнін озі осы максатпен Араб еліне, Туркияга сапар шекті. Бірак гылым іздеп шарык урган жанды дене байгус томен басып, кедергі жасай береді. Бул туралы Шакарім кажы былай деп жазады:

Жан талпынар талайды кормек ушін,
Ар сырын дуниенін білмек ушін.
Дене байгус салмак боп баса берер,
Жаралган гой тубінде олмек ушін.

(«Басында жан мен дене екі баска»)

Осылай данышпан акын білім іздеу жолында жан мен дененін алатын орны мен олардын касиеттері жане озара байланысын да аныктап береді. Жан мангілік касиетте гана емес, сонымен бірге, ол білімге толы, сондыктан жан унемі талпыныс-ізденісте. Бірак дене байгус салмак болып басып, жанга богет бола береді, себебі, ол мангілікті емес, тубінде олмек ушін жаралган. Бул жан мен таннін уздіксіз куресі – жан білім іздеп мангілік омірді ансап, алга тартса, ал тан надандыкктын ыкпалымен зардапка, олімге тартады. Акын білім іздеу жолындагы жан мен дененін байланысын коркем созбен осылай орнектеп береді.
Болмыстын рухани жагы да, заттык жагы да бар. Болмыс туралы білім толык болуы керек, ягни толык білім рух пен материяны бірдей камтыйды. Сондыктан, бул арада білім деген угымга онын материяны гана камтыйтын уйреншікті магынасы емес, онын кен магынасы – материя жане рухтын біріккен магынасы айтылады. Толык білімге Жаратушы жане Онын сипаттары; жан иелері жане олардын сипаттары; табигаттын турлері мен сипаттыры; калай дурыс іс-арекет жасау жане барлыгын баскаратын уакыттын ыкпалы туралы білім турлері жатады.

Егер білімнін рухани жагын, ягни Жаратушы туралы білімді алып тастаса, онда ол толыктыгынан айырылады. Мундай білім материалдык білім болып табылады.

Шакарім угымы бойынша рухани негізден айырылган материалдык білім адамзатты тыгырыкка акеп тірейді. Материалдык білім колдану максатынан айырылган курал тарізді. Ондай куралды жаксылык пен жамандыкка бірдей колдануга болады. Білім акылды кушейтеді. Ал Абай «Акыл мен кайрат жол табар, кашканга да куганга» деген. Біліммен кушейген акылды жасампаздык ушін де, не болмаса, жойкын куш ретінде де колдануга болады. Осылай адамдар білімді пайдаланып улкен пайда келтіретін атом электр станциясын да, букіл тіршілікті жойып жіберетін атом бомбасын да ойлап шыгарды. Бул туралы акын былай деп білдіреді:

Шын залымга берме гылым,
Ол алар да ок кылар.
Каруым дер, кісі атып жер,
Ол гылымды айла етер.

Каргысына сен каларсын,
Елді алдап ол алар.
Акылы жок, малы коптін,
Бірталайын еніретер.

Дуниені тузетуші
;ам бузушы – бір гылым.
Арі залым, арі галым,
Ел тубіне сол жетер.

(«Сен гылымга болсан ынтык»)

Шакарімнін осы создері кай заманга, кай халыкка болса да шындык емес пе? Бул шындык дамудын алгашкы сатысында турган елдер ушін де, материалдык жетілудін жогары денгейіне котерілген елдер ушін де бірдей екені омірдін озі далелдеп отыр.

Когам омірінде оздерінін білімін пайдаланып жогары лауазымга котерілген кейбір адамдардын арсыз кылыктары мен коршаган табигатта материалдык білім корынын шексіз жиналып, оны дурыс пайдаланбаудын асерінен бугінгі кундері коптеген кауыпты маселелердін туындауы осынын белгісі. Шакарім білімді дурыс пайдалана алмаудын салдарын жаксы білгендіктен ол бул маселеге улкен коніл боліп, оны сынга алады. Білімді дурыс пайдалана алмай, онын зардабын шегіп журген елдерді Шакарім былай деп суреттейді:

Корінер гылымды елдін сырты таза,
Тексеріп терен ойга салмаганда.
Акымак пен айуаннын иісі анкиды,
Істерін абден сынап талдаганда.

Кей-кейде: «Тузелейік, кел», – деседі,
Кешікпей согыс ашып, белдеседі.   
Айласы артык, каруы сайы женіп,
Мактанып: «Бар ма біздей ел?» – деседі.

Тамам жан озін-озі «мен» деседі,
Озгелерді жатыркап «сен» деседі.
«Біз» дейтугын бір елді таба алмайсын,
Бул кайтіп аділетпен тендеседі?

«Білімділер соз жазып, зарлаганда»)

Бул олен 1915 жылы жазылган. Шакарімнін жуз жылдай бурын жазган бул олені бугінгі кундері калыптаскан халыкаралык жагдайга сайкес келіп, бугінгі кунді сипаттап отырган тарізді. Осылай ойшыл рухани болмысынан айырылган жарым білімнін адамзат ушін улкен кауып екенін білдерді. Улы ойшыл ілімі бойынша омірдін кунделікті шыргаланынан шыгып, адам омірін пайдалы откізу жолы – толык білімге умтылу жане ол толык білімді адамнын кадір-касиетіне айналдырып, табигатын озгерту болып табылады. Бул сана-сезімді жана денгейге – жаннын озін-озі тану денгейіне котереді.

3.4. Жаннын озін-озі тану денгейі

Рухани білім аркылы Алла тагаланы, Онын касиеттері, шыбын жан, онын касиеттері туралы жане Газиз жан мен шыбын жаннын озара байланысы туралы білгеннен кейін, енді буларды іске асыру керек болады. Ягни, біліп кана коймай, енді ол білгенді бойга сініріп, сезіну керек.

Бул адам баласына озінін тупкі болмысы мангілікті жане лаззатты бакытка толы, білімі толык жан екенін, сонымен бірге, оз болмысынын Алла тагала болмысымен уйлесімді екенін сезіп-туйсінуіне мумкіндік береді. Сойтіп, ол енді біліп кана коймай, сол білім бойынша омір суруге уйреніп, оны іске асыруга умтылады. Бул денгей мен одан томен турган білім денгейінін айырмашылыгы оте улкен.

Біріншісі – білім болса, екіншісі – тажірибе. Тажірибесіз білімнін пайдасы шамалы. Тажірибе – жетілудін екінші кадамы. Мысалы, студент хирург болу ушін ауелі білім алады, сонан кейін тажірибеден отуі керек. Айтпесе, онын алган білімінін пайдасы жок. Ол тажірибесіз дурыс операция жасай алмайды. Сол сиякты рухани жолда да тек кана білім жеткіліксіз.

Адам ол білімді іске асырып, оны озінін болмысына айналдыруы керек. Сол кезде гана ол озін жан екенін толык сезініп, рухани болмысын  тусіне алады.

Казіргі заманда кобінесе білім беру тек кана акпарат беру денгейінде гана. Ондай білім ой-орістен отіп, журекті козгап, тамырды куалап бойга тарамайды. Сондыктан адам болмысына асер ете алмайды, тез умытылады. Мундай білімнін адамга беретін пайдасы шамалы. Буны кунделікті омірден коріп журміз. Казіргі кезде мектеп кабыргасында орта дарежелі білім алып, немесе институттарда жогары дарежелі білімге жетсе де, омірде адамга карапайым маселені шешу киынга тусіп, улкен шыргаланга айналып кетеді. Жогары дарежелі білімі жок карапайым адамнын онай шешетін маселесін кейбір кездерде бірнеше дипломы бар адам дурыс шеше алмайды.

Немесе, торт жыл мугалымдыкты окып оз баласын дурыс тарбиелей алмайтын, алты жыл дарігерлікті окып, озінін денсаулыгын сактай алмайтын мамандар бар. Осылай коп жыл окып адам тарбиесінін адамзат оміріндегі манызын, ман-манісін, онын тупкі магынасын тусінбеген мугалімдер, адам денсаулыгынын негізін тусінбеген дарігерлер пайда болады. Осынын барлыгы акпарат денгейіндегі білімнін адам омірінде де, когам омірінде де пайдасы шамалы екенін корсетеді.

Білімді ен ауелі озін пайдаланып, онын асерін озін біліп-сезіну керек, сонан кейін гана оны омірде пайдалану керек. Бул туралы мынандай  ангіме бар. Ертеде бір айел ауру баласын дарігерге акеліпті. Дарігер оларды «Маган бір айдан кейін келіндер деп кайтарып жіберген екен». Бір ай откен сон келген айелге дарігер «Сенін балан енді кант жемесін» деген екен. Буган «Бул созді неге бір ай бурын айтпадыныз?

Мен бір ай уакытымды жібердім, жолга канша каражат боска жумсадым!» деп айел катты ренжіпті. Сонда дарігер «Осы созді айту ушін мен озім бір ай бойы кант жемеген едім» деген екен.

«Мен жанмын» деген білімді туйсініп-сезіну аркылы озін-озі тану денгейіне тек кана рухани тажірибе аркылы жетуге болады. Озінін жан екенін танып, Алла тагалага карай багытталган жолды сопы ілімінде араб созімен «тарикат» деп атайды. Тарикат жолы – Алла тагалага кайту жолы. Шын манінде болмыстагы букіл жан иелері, адамзат тарихы да осы жолда, бір багытта, бір максатта, Алла тагалага кайтуга арналган. Касиетті Куранда тубінде барлыгы да Алла тагалага кайтады деп ескертетіні тегін емес. Бірак омір максаты Алла тагалага кайту екенін жан иелерінін бірі білсе, бірі білмейді. Бул максат діннін ішкі, араб созімен айтканда батин магынасы.

Шакарім шыгармасынан білетініміз тан молада шіріп калатын уакытша нарсе болса, ал жан олмейтін, мангілікті. Ендеше мангілікті Кудайга да тан емес, олмейтін мангілікті жан кайтатыны ойланатын адамга тусінікті болса керек. Бул туралы Шакарім былай деп жазады:

Асыкка ажал келмейді,
Кандай каза корсе де.
Конілі жанды олмейді,
Тані жанды олсе де.

(«Кел, аякшы, кымыз куй»)

Кудайга гашык (асык) жан озін-озі танып рухани болмыспен біріккен, сондыктан  ол максатына жетіп, «мен танмін» деп жургендер олсе де, ол олмейтін мангілік аясына кірген. Осылай, ішкі максатка тан емес, мангілікті олмейтін жан жетеді, сондыктан ішкі максат діннін негізі болып табылады.

Алла тагала бір болгандыктан, Оган жету максаты да, ягни ішкі максат та барлык жан иелеріне, ягни барлык діндерге ортак нарсе болуы керек. Ішкі максатка жету ушін адам баласы озінін денесін пайдаланып турлі діни расімдерді жасайды. Бул діннін сырткы, араб созімен айтканда за;ир максаты. Сырткы максат дене аркылы жасалатын болгандыктан, ол артурлі. Себебі, денемен жасалатын расімдер когамда калыптаскан адет-гурыптарга, коршаган табигат жагдайларына, сол замандагы саяси ахуалга жане баска да фани алемнін турлі озгешеліктеріне тауелді, сондыктан, артурлі болып калыптасады. Бул турлі діни тужырымдармен, концепциялармен коян-колтыктаса келіп діннін сырткы салт-дастурлерінін саналуандыгын тудырады.

Абай діннін сырткы максаты онын ішкі максатын коргайтын кузетші тарізді гана дейді озінін отыз сегізінші кара созінде. Сондыктан, кузететін нарсе болмаса ол кузеттін кажеті болмайтыны тарізді, ішкі максат болмаса сырткы максаттын да кажеті жок.
«Достыныз зор» оленінде досыныз зор, душпанын кор болып, бар тілекке жетіп, сансыз бакыт, алтын такыт алып, бар уайым калып, не талап етсеніз де дайын болып омір суріп, бірак олгеннен кейін осынын барі кайда, несі пайда, егер тук ала алмай кетсеніз, деп Шакарім фани тіршілігі маселесін алга тартады. Ол арі карай дуние корінісін бір багытта агып бара жаткан сумен салыстырып былай дейді:.

Дуние ку –
Бір агын су,
Тустік онда шоп болып,
Кунде агамыз,
Сандаламыз,
Бейнетіміз коп болып.

Кейде таска
Кейде агашка
Соктыгамыз доп келіп.
Суынан да ,
Уынан да
Кутыларымыз жок болып.
Дуние агып,
Сусыл кагып,
Фани колге куйылар.
Бірі ерте
Бірі кешке
Шоп те келіп жиылар.

Колге барып,
тыным алып,
Барі сонда жиылар.
Алды тыныс,
Болды тыныш,
Су агыны тыйылар.

Жан иелері бул агын суда агып бара жаткан шоп тарізді болып, акыры фани колге куйылады. Фани коліміз – олім. Осылай сана-сезімі фани болмыстын денгейінде болгандар омірі оліммен аякталып, жок болады. Бірак тан олгенмен мангілікті жан олмейді, сондыктан егер адамнын кокірек козі ашылатын болса, онда ол омірін арі карай жалгастырып болмыстын ішкі максатына, Туп Иеге кайтуга умтылады. Тіршілік корінісін агынды сумен, ал адамды сол судын толкынымен арпалысып, агып бара жаткан кайыктагы жанмен салыстырган ангімені Л.Н. Толстойдын шыгармасынан да кездестіреміз.

Болмыстын ішкі максатын, Алла тагаланы, зангар биік рухани таудын басында орналаскан коркем нысана деп есептейтін болсак, сол нысанага жету ушін коптеген жолдар жатыр. Жан иелері оздерінін шама-паркына байланысты осы жолдарды, турлі адістерді тандайды. Осылай тупкі максатка жетуге багытталган сансыз коп жолдардын, ягни діни агымдардын бар екенін білеміз.

Табигаттын киын сырлы купияларымен барлык жан иелері бірі біліп, бірі білмей негізгі  нысанага карай ентелеп келе жатыр. Кейбірі нысанага жылдам жеткізетін тура жолга тускен. Бірак бул жол тура жол болгандыктан, тауга котерілетін кыя тарізді, оте абайлап, аякты нык баспаса, коніл баска жакка ауганда кузга карай ушып кетуге болатындай оте кауыпты. Сондыктан бул жолмен аркім журе алмайды.

Тарикат жолы дегеніміз, міне, осы жол. Бул жолдагылардын копшілігі жолдан тайып, нысанага жетпей кулап жатады. Тау басындагы арманды нысанага жететіндері оте аз болады. Булармен катар келе жаткан баска жолдагылар оздерінін шамаларына карай бірде журіп, бірде отырып, дем алып, жол манындагы асем табигат коріністеріне алданып, асыкпай журеді. Кейбірі жолды женілдету ушін тауга шыгатын серпантин тарізді ирелен жолды тандайды. Кейбір алсіздері біраз котерілгеннен кейін ауыртпалыкка шыдамай кері кетіп, кулдырап, одан есін жиган сон кайта жогары умтылып, сергелденмен журеді. Алемдегі жан иелерінін оздерінін сана-сезімдерінін денгейлеріне байланысты омір агымдарын, міне, осылай салыстырып, коруге болады.

Бул жолдагылардын мінездері бірдей емес. Кейбір имансыз адамдар кызганшактык, кореалмаушылык, оркокіректік, напсінін ыкпалына тусіп баска жолда келе жаткандарды етегінен тартып, богет жасауга тырысады.

Осылай олар бірі-бірімен жагаласып журіп кымбат уакытын да, куш-куатын да коршылыкпен, текке сарып етеді. Тау басындагы Алла тагала барлыгын коріп отыр. Ол бул арсыз адамдардын кылыктары ушін оларды омірдін аділет зандылыгымен ауелі омірдін томенгі денгейлеріне жіберіп, кунасінен арылтып алады да, сонан кейін олардын оздерінін сана-сезім денгейлеріне байланысты таудын томенгі етегіне тастап, бурынгы журген ауыр жолдарын кайтадан отуге мажбур етеді. Осылай діндерді, халыктарды бір-біріне карсы койып, дінаралык, ултаралык келісімге нуксан келтірудін болмыс омірінде, онын ішінде арбір адам ушін кандай зардабы барын тусіне аламыз.

Сондыктан заманымыздын улы гуманистері Абай «Адамзаттын барін суй бауырым деп» десе, Шакарім букіл дуние корінісі барі жанды екенін ескертіп, баска жан иелеріне забір корсетпей, «Сен де озіндей адамга мейірімді бол» деп, олардын барлыгына тен карауга шакырады.

Кокірек козі ашыла бастаган адам ауелі шаригат аркылы омірдін тупкі максатын тусінеді. Сонан кейін ол максатка жету ушін жол іздеп тарикатка туседі. Олар енді негізгі максаттан баскага коніл аудармай, бар куш-жігерін бір багытка жумылдырып, сол багыттан ауыткымауга тырысады. Олар тупкі максаттын бір екенін, бірак апаратын жолдын коп екенін жаксы біліп, жаксы тусінгендер. Сондыктан олар баска жолмен келе жаткандарга комек болуга умтылады.

Жан иесі Аллага баратын жолды озінін сана-сезіміне байланысты озі тандайтынын, ягни онын бара жаткан жолы озінін болмысына сайкес келетінін олар жаксы тусінеді. Сондыктан олар бір жолды екінші жолга, ягни бір дінді екінші дінге карсы коймайды.  Бул жол данышпандык касиетке жеткізеді. Себебі, тарикат жолы рухани білімді тажірибеде колдану жолы. Данышпандык дегеніміз – білім мен тажірибенін косындысынан туатын касиет, ягни, данышпандар – рухани білімді толык менгеріп, оны омірде дурыс колдана білетін адамдар.    
Білімді іске асыру туралы Шакарім былай деп кенес береді:

Куры білген не керек,
Білгенді кылган, со керек.
Баянсыздын барін кой,
Боласын сонда шын зерек.

Осылай Шакарім кур білгеннін пайдасы шамалы екенін айта келіп, ол білімінді іске асыр, сонда зерек боласын дейді. Ол білімді іске асыру жолын да корсетеді:

Мылжын дер окыгандар созімді анык,
Естіге туйір созім болар канык.
Аз созбен айтып корсем максатымды,
Онымды угар ма екен осы халык?

Кояр ем мылжындамай созімді укса,
Кайтемін оны уга алмай діннен шыкса.
Азды уксан, бул созімді аныктап ук,
Иендей болам деме, Иене укса.

Танірін – таза, болып бак сен де кірсіз,
Алін келсе, менен каш, Иен – мінсіз.
Бул Кудайдай боламын деген емес,
Созімнін тубін укпай деме дінсіз.

Алланын пендесіне ракымы мол,
Сен де озіндей адамга мейірімді бол.
Ол жаратты, сен-дагы жаратып бак,
Бардан барды шыгарсан болады сол.

Керексізді кылмайды Иен-дагы,
Мен де суйтем деп кара сен де тагы.
Бір Кудайын сабырлы, сен де шыда,
Барі осындай ойлансан, арткы жагы.

Буны білсен, боласын суйікті кул,
Кулы болсан, Кожаннын суйгенін кыл.
Шын мусылман болайын деп ойласан,
Кудайга кул болудын манісін біл.

(«Мен жаздым оленменен бірталай соз»)

Шакарімнін арбір созінде улкен туйін, ой жіберіп, журек аркылы кабылдауды керек ететін шексіз магына жатады. Онын осы олені де коп магыналы. Жалпы рухани дуние шексіз кен, оны бірден тусінудін мумкін еместігі белгілі. Коп жагдайларда тындаушынын енжарлыгынан, кулыксыздыгынан, ойдын таяздыгынан «мылжын» деп кулак салып тындалмай, не болмаса, касиетті создердін, айтылган ойлардын магынасы дурыс кабылданбай,  біржакты гана тусініліп, тупкі магынасынан алшактап, тіпті, мулде баска магына алатыны, не болмаса дурыс айткан кісіге «дінсіз» деп айдар тагылып, орынсыз сынга алынатыны жиі кездеседі. Сондыктан осынын барлыгын копшілік журт дурыс кабылдап, онын пайдасын дурыс алуы ушін еріксіз мукият тусіндіруге мажбур екенін, бірак «Кояр ем мылжындамай созімді укса, Кайтемін оны уга алмай діннен шыкса» деген создермен озінін ылажсыздыгын білдіріп, акталгандай болады.

Ал аз созді уга алатын болсан, онда «бул созімді аныктап ук, Иендей болам деме, Иене укса» дейді. Шакарімнін бул создерінін коп магынасы бар. Алла тагаланын коркем касиеттері шексіз, Онымен салыстырганда шексіз кішкене жан Онын шексіз касиеттерін ешуакытта толык игере алмайды. Кандай жетілген адамга болса да «Мен Кудайдай боламын», не болмаса «Мен Кудаймын» деудін озі улкен куна. Екінші жагынан, рухани жетілу жолында тек кана Алла тагаланын шексіз коркем касиеттері гана улгі бола алады. Егер Кожан шексіз мейірімді болса, сен де мейірімді болып бак, Ол шексіз кешірімді болса – сен кешірімді болып бак, Ол шексіз шыдамды болса – сен шыдамды болып бак, Ол шексіз аділетті болса – сен аділетті болып бак, Ол шексіз кайратты болса – сен кайратты болып бак, Ол шексіз жасампаз болса – сен жасампаз болып бак. Кім болса да оз бойларында тек кана осы коркем касиеттерді жетілдіруі керек.

Міне, Шакарім адамды осындай биіктерге шакырады. Шакарімнін «Иендей болам деме, Иене уксап бак» дегені осыны білдіріп, «Сен Иендей бола алмайсын, бірак Оган уксай аласын, соган умтыл, бірак бул Кудайдай боламын деген емес» деген ойды білдіреді. Осынын барлыгы Абай ойларымен ундесіп жатыр. «Болмасан да уксап бак, адам болам десеніз!» деп Абай да осы кагиданы ескертті емес пе? Себебі, уксауга умтылу – рухани жетілудін негізгі шарттарынын бірі.

Бул Алла тагаланын суйікті кулы болуга мумкіндік береді, ал Онын кулы болсан, онда Кожаннын суйгенін кыл. Бул шын мусылман болудын жолы, сондыктан кул болудын манісін біл. Тарикатта жетістікке жеткендер Алла тагаланын шапагат нурын сезіне бастайды. Тарикат пен Хакикаттын арсындагы бул аралык сезім денгейін «Магрифат», (Алланы тану, білу) деп атайды. Осылай рухани лаззат коюланып, Хакпен бірігіп, хакикат денгейіне жетеді. Шын мусылман болып, Абай созімен айтканда «Каміл мусылман» жолымен рухани жетілудін осы биік денгейіне котерілу адісін Шакарім сырлы создермен былай деп суреттейді:

«Жан денеден жалыкты,
Жанды ал», – дедім Жарыма.
«Ол  сасыган балык-ты,
Кім кумар, – деді, – жанына».

«Сасып кетсе жанымды,
Таза сумен жуайын.
Аппак кылып танімді, –
Дедім, – кайта туайын».

Жарым айтты: «Журекті
Арак ішкен мимен жу.
Шірітіп жур суйекті,
Ескі иманнын барін ку».

Мас болып алып куйган ми,
Журегіме жетсе де,
Шыкпай отыр напсі би,
Сасык иман кетсе де.

Кайтерімді білмедім,
Жар білер деп кысылдым.
Омірді козге ілмедім,
Канжарга мойын усындым.

Шапты Жарым басымды,
Арам каным тогілді.
Напсі дарга асылды,
О да жаннан тунілді.

Оз Жарына шапкыздым,
Бас карызы менде жок.
Жанга жарын тапкыздым,
Армансыз мендей бенде жок.

(«Жан денеден жалыкты»)

Бул оленде Жар, арак, мас болу тарізді терен сырлы создер кездеседі. Бул создердін магынасы оздерінін алгашкы карапайым магынасынан алшак екені кімге болса да тусінікті болса керек. Бул алшактыктын манін дурыс тусінбесе оленнін магынасын толык кабылдау мумкін емес. Бул создердін тупкі магынасына томенде токталамыз, азірше оленнін жалпы магынасына келейік.

Адам баласы рухани білімнін комегімен озін жан деп біліп, рухани жолга тусіп, содан бул білімді іске асырып озін жан екенін анык сезінгеннен кейін ол енді жан мен таннін карым-катынасын, таннін салмак боп баса беретінін айырып, енді жылжуга богет болатын бул салмактан кутылуга умтылады. Осылай рухани жолдагы адам аскеттікке, такуалыкка жетеді. Рухани білімді тажірибе жузінде пайдаланып, жетілу ушін такуалыкты колдану керек. Бірак нагыз такуалыкка адам аулие денгейінде гана келеді. Такуалыктын шыны – бул фани алемнін ыкпалынан толык шыгу. Такуалык рухани жетілу жолдагы курал тарізді, максатка жеткеннен кейін ол куралды лактырып тастауга болады. Осы жагдайды Шакарім «Жан денеден жалыкты, жанды ал», – дедім Жарыма» деп денені таркі етіп, озін Кудайга усынып отыр. Осылай жаннын озін-озі тану денгейіне аркімнін котеріле алмайтынын кореміз. Тіпті толык берілсен де сенін жанынды алу-алмау Алла тагаланын еркінде.

Егер Ол конілін боліп, шапагат нурын тусірсе толык берілген жаннын кабылдануы мумкін. Ал егер «сасыган балыктай» алі тазармаган болса, онда жаннын Алла тагалага кайтуына ешкандай да мумкіншілік жок. Сондыктан богде ниетпен сасыган жанды таза сумен жуу керек. Таза сумен жуу дегеніміз – рухани жолга тусіп, білімді тажірибеден откізу деген соз. Осылай сасыган жанды тарикат жолымен біртіндеп тазартуга болады. Тарикат жолында тазарудын негізгі адістері бар. Ен маныздысы – рухани жетілген адамды тындау. Сонан кейін ол алган білімді кайталау, ягни баска адамга жеткізу. Келесі денгей алган білімді ой-оріске салып пікірлеу (сопы ілімінде фікір деп аталады).

Жане осынын барлыгы тек кана Алла тагаланын ризашылыгы ушін гана жасалуы керек. Осылай жан тазарып, белгілі бір тазару дарежесіне жеткенде Абай корсеткен жане Куран Карімде айтылатын адам омірінін тупкі максаты – Туп Иеге кайтуга мумкіндік алады. Ал егер тазару денгейі ол дарежеге жете алмаса, онда жан кайта туады.

Жан бурынгы калпынан таза болгандыктан, бул жолы онын алатын тані де бурынгы таннен тазарак болады. Аппак болып тазарган бул тані жанга Алла тагалага жана биік денгейде кулшылык жасауга мумкіндік береді. Осылай жан тазару барысында бір таннен екінші танге отіп, акырында Туп Иеге кайтуга мумкіндік алады. Шакарім «Журекті арак ішкен мимен жу» деп таза кулшылык жолын мензейді. Таза кулшылык жолына тусу ушін адам озінін бурынгы фанилік барлык былганыштан арылуы керек. Бул былганышты Шакарім «ескі иман» дейді, ягни бурынгы рухани жолдан алыс ой-оріс, сенім-нанымдардан арылып, таза рухани сенімге котерілу керек.

Бірак жан кумарын кандырып Алла тагаланын жолына тусуге тойымсыз напсі богет болады. Иманды озгертіп, жана сенім алса да, заттык таннін болмысы – напсіні жену киыннын киыны. Напсі Алла тагаланын бір куаты, сондыктан ол оте кушті, оны адам озі ешуакытта толык жене алмайды. Ол куатты тек кана онын шыккан козі Алла тагаланын Озінін комегімен гана женуге болады. Осылай фани алемді таркі етіп, одан бас тартып толык Алла тагаланын ыкпалына берілген кезде гана напсі батыр шыбын жанды оз курсауынан босатып, оган толык кулшылык жолга тусуге жол ашады.

Напсіні «Омірді козге ілмей, канжарга мойын усынып» тек кана Кудай тагаланын комегімен гана женуге болады. Сопы ілімінде бул кагида «олімнен бурын олу» деп аталады. Бул такуалык омір жолына тусіп, тан кумарынан толык  бас тартып, жан кумарына берілу, ягни, тан алі олмесе де, одан бурын  напсіні ауыздыктап, жан кумарымен омір суру дегенді білдіреді.  Сондай жагдайда Алла тагала адамнын басын шауып арам канын тогіп тазартып, напсіні дарга асып, оны жанга женіп береді. Напсіні осылай женіп, жанга Жарын тапкызып тупкі максатка жетуге болады. Омір максатына жетудін тура жолын Шакарім жумбактап осылай жеткізеді.

Мал да аяулы,
Жан да аяулы болса егер –
Малды аяма,
Жанын ушін малды сат!
Жан да аяулы,
Жар да аяулы болса егер –
Жанды аяма,
Жарын ушін жанды сат!

(«Мал да аяулы, жан да аяулы болса егер»)

– деп Шакарім кажы рухани жетілудін сатыларын, басты кагидаларын ашып береді. Барлык жан иелерінін міндеті – бір Жаратушыны мадактау жане букіл алем бір Жаратушынын муддесі ушін жаратылганы, бірак соны мойындамай, кейбіреулер фани омірдін жалгандыгын, саткындыгын, озбырлыгын тусінбей оздерінін напсілерінін басыбайлы кулына айналады. Олар оздерінін керендігінен, сокырлыгынан, журектерінін муздай суыктыгынан болмыстын бул сырын тусіне алмайды. Акын бул туралы «Тауык неге шакырар сагат сайын», «Сураган жанга салем айт», «Тумак, олмек – тагдырдын шын казасы»  олендерінде кестелейді.


3.5. Толык лаззат

Болмыстын ен жогаргы куаты – лаззат куаты. Алла тагала лаззатка толы. Лаззат сезіміне баска жан иелерімен карым-катынаста боленуге болады. Алла тагаланын озінен баска ешкім жок болгандыктан, ол лаззаттан канагат табу ушін копке болінді, ягни Озінен баска жан иелерін, букіл алемді боліп шыгарып, болмысты жаратты. Осылай болмыс коріністерімен Ол лаззат алады. Сопы ілімі бойынша болмыс корінісі Алла тагаланын ойыны болып табылады. Ал лаззат махаббатсыз болмайды. Сондыктан Жаратушы букіл болмысты махаббатпен жараткан, онын ішінде адамзатты да, Абай созімен айтканда «Махаббатпен жараткан адамзатты». Букіл болмыс корінісі махаббат корінісі болгандыктан, шын манінде, барлык тіршілік лаззат акеледі. Адамдардын арасында, баска жан иелерінін арасында, тіпті Жер мен Ай Кунді айналганда да, осынын барлыгы махабббат коріністері, бір-біріне лаззат береді.

Себебі, Шакарім созімен айтканда «Галамда не бар болса, барі жанды». Болмыста барлык жан иелері осылай бір-бірімен карым-катынаста болып, куаттарымен алмасып жатады. Мысалы, кун куаты жерге тускенде ол бір турден екінші турге айналып, жер бетіндегі барлык тіршіліктін кайнар козіне айналады. Материалдык алемде ештененін де жогалмайтыны жане жанадан пайда болмайтыны, онын тек кана бір турден екінші турге айналатыны мектеп кабыргасынан белгілі акикат.

Турлі куаттардын бул алмасуы жан иелерінін турлі кажеттіліктерінен туады. Кажеттіліктері орындалганда барлык жан иелері лаззат алады. Ягни, лаззат сезімі жан иесі озіне кажетті нарсені кабылдап, канагат тапканда пайда болады.

Лаззат канагаттан туады. Сондыктан, канагат бар жерде лаззат бар. Арине, канагат сезімі лаззаттын алгашкы денгейі. Жаратушынын сансыз коп куаттарынын жогары денгейінде соган сайкес жогары лаззат болмак. Жан иелерінін карым–катынасы негурлым жогары куатпен байланысса, согурлым олардын алатын лаззаттары да жогары болмак. Кунделікті омірде озінін азабынан, кайгы-касыретінен лаззат алатын адамдар да бар. Мундай адамдар оздеріне жасалатын камкорлыктан айырылып калмау ушін оздерінін осынау ауру-сыркау халдерінде кала бергісі келеді.

Бул лаззаттын ен томенгі денгейі болса, ал куаныш, канагат оскен сайын алатын лаззат та улгая береді. Бул кант ондіру процесі тарізді. Кант алатын суйык затты кайнаткан сайын ол коюлана келіп, акыры озіміз кунделікті колданатын татті кант туріне айналады. Сол сиякты жан да негурлым жогары куат козімен байланысып, рухани толган сайын онын алатын лаззаты да коюлана отырып, акыры толык лаззатка айналады.   Ал ен жогары куат козі кімде?

Арине, Алла тагаланын Озінде. Сондыктан байланысты ен жогары куат козі – Алла тагаламен жасау керек. Сонда омірде ешкандай да шыргалан маселелер болмайды.

Енді болмыс омірінін лаззатка толы екеніне коз жіберіп корелік. Алла тагала болмысты Озін канагаттандыру ушін жараткандыктан, букіл болмыс озінін сол міндетін орындап, Жаратушыны мадактап, Онымен унемі байланыста. Жаратушымен байланыста болгандыктан, бул – лаззат беретін махаббат байланысы. Тіпті табигаттагы букіл жан иелерінін омірі болмыстын осы зандылыгына сайкес бір Жаратушыны мадактау корінісі болып табылады. Бул туралы Шакарім былай деп жазады:

Тауык неге шакырар сагат сайын,
Дей ме уакыт откенін уктырайын.
Кейде зарлы дауыспен ит улиды,
Білемісін, кылып тур нені уайым?

Гулді корсе, мунлы анмен булбул сайрап,
Айтып тур ма баянсыз омір жайын.
Тан бозарса, аспанда куйкылжытып,
Анді неге салады бозторгайын?

Гылымдылар тексеріп корді ме екен,
Алемнін киын сырлы осындайын.
Акылым сонын сырын тап деп отыр,
Десем де ой жетпесті мен кумайын.


Саламын сасканымнан ой жотага,
Кыла алмай айуан тілін тіпті пайым.
Бос сайрап, текке улиды дейін десем,
Ол далелсіз екені ойга дайын.

Арине, мунда бір сыр болса керек,
Деймін де шешу таппай алактайым.
Аншейін керексізді олен кылып,
Дегенім жок ермек кылып, бос ойнайын.

Бул да бір жаралыстын кыйын сыры,
Деп едім білгендерден сыр сурайын.
Ешкім жауап бермесе бул созіме,
Озімнін ой жотамды енді айтайын:

Айуанда да акыл бар адамдайын,
Десен, ойлан ондайдан сыр табайын.
Коніл козін аш-тагы акылга сал,
Кур кулакпен тындама калкатайым.

Олар деп тур: «Ойга алып бір Кудайын,
Зор кудыретін алемге уктырайын».
Кулшылык, намазы мен иманы сол,
Кунде бір, айында бір, сагат сайын.

Демейді: «Боска улып, тек сайрайын»,
Деп тур ол: «Зор Танірісін сипаттайын».

(«Тауык неге шакырар сагат сайын»)

Сонымен,  букіл алем корінісі «Ойга алып бір Кудайын, Зор кудыретін алемге уктырайын» деген ниетті, ягни барлык жан-жануар, коршаган табигат Кудайдын коркем касиеттерін сипаттап, мадактап букіл алемге уктырайын деген тілекті білдіреді екен! Жан-жануар букіл галамнын ішіндегі, ягни, сонымен бірге журектегі Алла тагаланын амірін мултіксіз орындап, оздерінін омірін Улы Жаратушыны мадактауга арнайды.

Енді адамдардын оздерінін максаттарына, конілдерінін калауларына, сана-сезім денгейлеріне байланысты алатын лаззатка келейік. Лаззат денгейлерін адам болмысына байланысты ушке болуге болады. Біріншісі, танді канагаттандыру аркылы алынатын лаззат. Бул сезім заттык денгей болгандыктан, ен томенгі лаззат болып табылады. Екіншісі, ой-орісті, психиканы канагаттандыру аркылы алынатын лаззат.

Адамнын интеллектісі  аркылы кабылдайтын болгандыктан, бул лаззат біріншіден жогары. Мысалы, адам тамак ішкенде сырткы сезімдері аркылы иіскеп онын иісінен, тілімен дамін біліп, салкын-жылылыгын сезіп, акелінген тамактын кандай асемделіп коркемделгенін коріп канагат тауып лаззат алады. Егер ол бул тагам оз курметі ушін дайындалганын, не болмаса озінін суйікті адамы дайындаганын білсе, бул онын ой-орісіне асер етіп, ішкі сезімдер аркылы одан да жогары лаззат алады. Канагаттан келген лаззат осылай адам бакытынын олшемі болып табылады.

Адам негурлым коп лаззат алса – ол солгурлым бакытты! Тан аркылы алынган лаззаттан интеллект аркылы алынган лаззат жогары болгандыктан, аркашанда ой-орістен туатын суйіспеншілік те, бакыт сезімі де біріншіден жогары турады.

Бірак бул екеуінен де жогары бакыт сезімі бар. Ол – рухани денгейдегі сезім. Бірінші жане екінші денгейдегі бакыт сезімдері Жаратушынын материалдык куаты аркылы болады. Ал ушінші денгейдегі бакыт сезімі ен жогаргы куат, рухани куаттан туады. Рухани болмыс мангілікке, толык білім мен лаззатка толы болса, ал заттык болмыс керісінше, олмек ушін туган уакытша, томен баса беретін надан жане зардапка толы. Жан озін-озі толык таныган кезде сана-сезім осы рухани денгейге котеріледі.

Жан озін-озі толык сезінгеннен кейін ол озінін рухани лаззатын да толык сезінеді. Жан кумарлыгы рухани кумарлык болгандыктан, ол тек кана рухпен канагаттанады. Сондыктан ол баска жан иелерімен тек кана рух денгейінде катынас жасап, рухани лаззат алады. Ал ен жогаргы катынас та, ен жогаргы алатын лаззат та, арине, барлык лаззаттын кайнар козі Алла тагаламен катынаста.

Бул жагдайда шыбын жан мен Газиз Жан оздерінін рухтарымен байланысып, рухани куатпен алмасады. Шексіз Жаратушы шексіз лаззаттын кайнар козі болгандыктан, шыбын жан да шексіз лаззатка боленеді, сондыктан бул – лаззаттын, ягни бакыт сезімінін шыны болып табылады. Жан тазарганда онын рухы Газиз жаннын рухымен сайкестеліп, сана денгейі таза рухани денгейге котеріледі.

Газиз жан мен шыбын жаннын рухтары сайкестелген кезде жан озінін Газиз жанмен уксас екенін тусініп, озін болінбейтін біртутастыгын сезінеді. Осындай кезде ал-Халладж «ан-ал-Хак» (мен Кудаймын) деген. Кудаймен косылганда Шексіздін лаззаты кандай шексіз болса шыбын жаннын лаззаты да сондай жогары болуга тиісті. Сондыктан бул денгейде жан иесі толык лаззат алады. Рухани жетілудін бул денгейі сопы ілімінде «Хакикат» деп аталып, Хакка жетуді білдіреді. Бул денгейде адам толык лаззаттан мас, оган баска ештененін кажеті жок, ол барлык арманына жетті. Лаззаттын бул жогары шынын Шакарім кажы былай деп суреттейді:   

Жас алпыстан аскан сон,
Олімге аяк баскан сон,
Тіршіліктен оянып,
Козімді анык ашкан сон.

Хакикаттын кымызын
Ішіп, бугін мас едім,
Тазалап журек ындызын,
Нарестедей жас едім.

Шакырды бір періште
Танімді емес, жанымды.
Отірік деп керіспе,
Осы созім нанымды.

«Неге отырсын байланып, –
Деді, – байгус, тузакта.
     Ауре болма айланып,
Лайык орын бу жакта».

(«Жас алпыстан аскан сон»)

Шакарімнін бул оленінен онын лаззаттын шынын алпыс жастан аскан сон сезе бастаганын кореміз. Бул – фани алемнін уйкысынан оянып, кокірек козін ашкан сон таза акылдын комегімен журегін тіршіліктін былганышынан арылтып, озін жана туган пак нарестедей сезінген саті.

Сол кезде періште келіп оны баска алемге, арине, рухани алемге шакырган. Онын рухани болмысы баки алемге отуге болатындай денгейге тазарган. Бул ауызбен айтып жеткізуге болмайтын толык лаззат саті. Лаззаттын мундай жогары саттерін аркім айта бермейді. Себебі, бул аркім тусіне бермейтін оте купия жане оте ардакты сат. Сондыктан акын «Отірік деп керіспе» деп сендіреді.

Егер бул сатін журтка жайып, паш ететін болса такуа Алла тагаланын ондай шапагатынан айырылып калуы да мумкін. Олар бул сирек сатті оте купия устап, Жаратушыга разышылыгын білдіріп, таубешілік жасап, Одан бул шапагаттан айырмауды сурап кулшылыгын жалгастыра береді. Осылай онын Алла тагалага деген кулшылыгы осіп, шапагат нурына болену саті молая береді. (Шакарімнін озі бул сатін ашык білдіріп отырган себебі –  келешек урпак ушін, олардын да рухани денгейдін осындай дарежесі барын білсін деген максатпен болса керек).

Шакарім осы денгейдін алдындагы жаннын озін-озі тану денгейінде «Алла тагалага уксап бак» деп жетілу жолын корсетсе, ал бул толык лаззат денгейінде «мас едім», «жас едім» деп максатка жеткенін айтады. Бул создермен акын тарикаттын, ягни жолдын бітіп, енді хакикатка, ягни максатка жеткенін білдіреді. Студент медик теориялык білім алып, сонан сон тажірибеден (практикадан) отіп калай маман дарігер болса, рухани жолдагы адам да ауелі шаригаттан отіп білім алып, тарикатка тусіп, оны іс жузінде жасап бойына сініру жолымен журіп (рухани тажірибе), акыры хакикатка (максатка) жетеді. Арине, рухани жолдын бул белестері бірінен кейін бірі емес, барлыгы бір мезгілде журеді. Мысалы, шакірт озінін рухани устазынан шаригатты окып, біле журіп, діни расімдерді де (тарикатты) мукият орындайды.

Сонымен бірге, ол Алла тагаланын шапагат нуры тускен саттерін де сезуі мумкін. Бул шапагат оган алдын ала аванс ретінде беріледі. Бул жолды Абай «бек назік, бек шетін» деп атайды. Себебі, бул жол ниеттін тазалыгын, діни расімдердін катан орындалуын керек етеді. Айтпесе, бул жол пышактын жузіндей откір, бір сат кателік жіберсе, кесіліп калып, оте катты зардап шегуге болады. Сондыктан бул сынакка шыдай алмай, тайып кететін адамдар жиі кездеседі. Сол себептен ондайларды жалган сопы ретінде Шакарім жиі сынайды.   

4. Шакарім котерілген рухани денгей

4.1. Аулиелер кімдер?

Мына козді калдырып,
Коніл козін козін кыл.
Бас козімен кангырып,
Укпай койсан озін біл.

Шакарім

Ауелі аулиенін кім екеніне, бул угымнын кайдан келіп, кайдан шыкканына токталайык. Арабтын «уали» деген созі казак тіліне дос, жакын деп аударылады. Сіра, «ал-Уали» казакы турге салганда «аулие» болып озгерген.

Уалидін копше турі арабша аулийа болып шыгады. Касиетті Куранда «аулийа Аллахи» – Алланын достары деген соз тіркесі жиі кездеседі. Бул аяттарда Алла тагала Озінін аулиелеріне (достарына) нур беретінін (16:2), оларды даналыкка ие кылатынын (18:65), Оны дос туткандар мен Онын дидарына ынтык болгандар ушін кайгы мен кауып-катер жок екенін (10:62) баяндайды. Егер Шыгыстын шайырларынын сапына унілетін болсак, олардын жартысынан астамы Иран мен Орта Азия елдерінен шыкканын кореміз.

Бунын себебі, исламга дейін парсы тілінде сойлейтін елдерде, онын ішінде Иранда зороастризм діні болган. Заратуштра аркылы келген бул діни агым болмыс коріністерін толыгынан камтитын рухани білімге негізделген.

Бул ілім мындаган жылдар омір суріп адамзат оркениетінін бір ошагы болган коне дуние тарихынан айгілі сак мемлекетіне де жат болмаган. Зороастралык парсылар ислам дінін кабылдаганнан кейін, оздерінін терен рухани білімін мусылман аясына салып, болмыс сырларын тусіне біліп, сонын аркасында діннін ішкі магынасын сактай алды. Осылай зороастризм сопылык агыммен ундесіп, исламнын рухани жане теориялык іргетасына айналды. Сондыктан ислам елдерінде саяси жане шаруашылык омірде араб тілі колданыс тапса, ал гылым жане поэзия тілі парсы тілі болып есептелген. Буган шыгыс шайырларынын басым болігінін енбектері парсы тілінде жазылганы далел. Казак тіліне «Жар» деген соз парсы тілінен енген. Сондыктан Шакарім шыгармаларында да Жар мен гашык (асык), журек пен дерт, рух пен напсі, шарап пен мастык, булбул мен райхан гулі, шам мен кобелек тарізді сырлы создер бар.

Достык карым-катынас озара тен адамдардын арасында калыптасатыны белгілі. Мундай адамдар оздерін бір-бірімен рухани жакын сезініп, олардын арасында шексіз сенімділік, сыйластык орнайды. Алла тагала таза рухани жан болгандыктан, онымен достык та таза рухани денгейде болуы шарт. Шакарім мен Абай жаннын Алла тагаламен салыстырганда шексіз кішкентай екенін, бірак та сапасы жагынан, ягни, касиеттері жагынан Онымен уксас екенін білдіреді. Ендеше Алла тагаламен дос болу ушін шыбын жаннын тазалыгы Газиз Жаннын тазалыгына тете болуы керек.

Міне сол кезде гана шексіз мейірімді Алла тагаламен достык байланыс орнатуга болады. Аулиелік дегеніміз, туптеп келгенде, осы. Сол кезде шыбын жан мен Газиз Жан бір-бірін тауып, айырылмастай «Аулие», ягни дос болады. Олардын касиеттері уксас, ягни рухтары уксас халге жеткенде нагыз достар тарізді Олардын ниеттері мен калауларынын арасында айырмашылык болмайды. Сол кезде шыбын жан озінін Газиз Жанмен толык уксастыгын сезініп, Одан айырмашылыгы жок екенін, озінін санасы Кудайдын санасына айналганын тусініп ал-Халладж тарізді «ан-ал-Хак» мен «Кудаймын» дейді.

Шын манінде аулиелік – адамдыктын, рухани жетілудін шыны. Адам гана емес, барлык жан иелерінін болмысы материялык жане рухани негізден куралады. Шакарім адам бойында бул екі негіз унемі бір-бірімен куресте болатынын айтады. Жан иесінін сана-сезім денгейіне байланысты онын «мен» деген сезімі осы екі негіздін ортасында болады. Сана-сезімі  негурлым жогары болса, онын «мен» деген сезімі де жанга жакын болып, озін солгурлым рухани болмыспен тенейді. Онын сана-сезімі таза сана денгейіне жеткенде ол озін жан ретінде толык сезінеді. Аулиелік дегеніміз, міне, осы. Сонымен, егер жан иесі озін таза тан ретінде сезінсе, ол – хайуан, ал таза рух ретінде сезінсе, ол – аулие. Карапайым адамнын омірі хайуандык пен аулиеліктін арасында отеді.

Рухани болмыс шексіз болгандыктан, арине, аулиелік те турлі денгейлерге болінеді. Кейбір аулиелер озін материалдык болмыстын бір мушесі екенін, Алла тагаланын материалдык куатын  сезінген кезде озін болмыс корінісімен тенейді, Мысалы, Будда осындай сатте «Мен барі болдым, барі мен болды» деген, Алла тагаланын алемдік порымын камтитын сана-сезімнін бул денгейін гылымда «космостык сана» деп атайды. Екіншілері оздерін таза рух екенін сезінеді. Алла тагала Улы жан болгандыктан, Онын да рухы бар. Ол рухты «нур» деп атаймыз.

Алла тагаланын «шапагат нуры» дегеніміз, міне, осы. Бул денгейге жеткен аулиелер Алла тагаланын нурын, ягни рухани куатын сезіп, онын сана-сезімі таза санага айналып, санасы Алла тагала санасымен бірігеді. Ол озін Алла тагаладан болек санамайды. Ал ушіншілері Алла тагаланын нурын гана алып коймай, Онын тулгалык касиеттерін сезініп, Онымен достык, гашыктык (асыктык) тарізді озара катынас орнатуга жетеді. Бул кезде олар Алла тагаланы «Дос», «Жар» деп атап, оздерін Оган жакын, гашыкпыз деп сезінеді.
Аулиелер Алла тагаланы унемі есінде устайды жане Оны ешуакытта да умытпайды. Ол ушін олар Алла тагаланын касиетті есімдерін унемі кайталап, сонын натижесінде оз бойларында сол есімдерге байланысты коркем касиеттерді уялатады.

Аулие – журегі аркылы таза білім ала  білетін, денесі сауле шашып, манына барган адамдарды шапагатына болеп, шипалы нарін беретін, акикатты ешуакытта бурмаламайтын шыншыл, оз ойын коркем оленмен бере алатын акын жане сойлесе шешен, акылы мен созі  іс-арекетімен толык сайкес келетін кеменгер, іске шебер, оз ісін жаксы білетін, кайтпас кайсар, не істесе де барлыгын Алла тагала разылыгы ушін орындайтын иманды, таза, озін устай білетін сабырлы, шыдамды, кешірімді, озіне-озі сенімді, жомарт, кажырлы, ержурек, мейірімді, кішіпейіл, журегі лаззатка толган бакытты, ешкандай жауы жок, бірак барлыгына мейірімді жане камкор адам. Булардын барлыгы да жаннан шыгатын рухани касиеттер. Аулиелік денгейге, ягни бул касиеттерге тек кана шаригат пен білім аркылы жетуге болмайды. Бул денгейге тек кана білімді практика жузінде іске асыра отырып оз болмысын озгерту аркылы гана жетуге болады.

Аулиелер оздерінін сезімдерін, рухани денгейін копшілікке жария етпей, сырт козге білдірмей, купия устауга тырысады. Себебі, бул сезім улкен талаптын, кайтпас кайраттын натижесінде пайда болатын зор жетістік. Жетістік негурлым жогары болса, оны солгурлым сырт козден сактай білу керек. Ойткені рухани касиетті кез келген уакытта, напсінін ыкпалымен онай жогалтып алуга болады.

Сонымен бірге, бул жетістіктін натижесі тек кана адамнын озінін кумарлыгына гана емес, ен ауелі Жогары Лаззат Козінін еркіне байланысты. Мурит (тарикат жолындагы адам) озінін Улы Жаратушымен салыстырганда шексіз кішкене екенін, бойындагы барлык кадыр-касиет тек кана Онын мейірімділігі аркасында гана пайда болганын, озінін Онын алдында шексіз кішкентай, алсіз, мардымсыз, сауатсыз екенін жаксы туйсініп-сезінеді. Сондыктан ол Алла тагалага шексіз  разы, озін ешуакытта жасаушы, бул касиеттердін себебі деп есептемейді. Ол барлык айла-шаркын тек кана Алла тагаланын разылыгына арнап, озіне ештенені кажет кылмай, тек кана Жогары Жаратушынын еркіне мойын усынып, Онын билігіне толык беріледі. Алла тагаланын шапагат нурына осындай такуалык жагдайда гана жетуге болады. Ол бул фани алемнін ыкпалынан толык шыккандык. Оны Газиз Жаннын Озі баскарады. Сондыктан мундай жан ешуакытта кателік жібермейді.

Рухани жолдагы адам Алла тагалага толык мойын усынбайынша ешкандай да жетістікке жетуге болмайтынын жаксы біледі. Мусылман угымынын озі арабтын «муслим» деген созінен туындап, «мойын усынушы» деген магына беретіні де осынын белгісі.  Мундай адам осылай толык мусылман болмаса Алла тагаланын шапагатынан айырылып калатынын жаксы біледі.
Алла тагала мен адамнын карым-катынасы рухани негізде болгандыктан, мундай катынас рухани алемге жатады.

Ал адамзаттын тілі адамдардын заттык алемдегі оміріне арналган. Ягни ол рухани болмысты сипаттауга жарамайды. Материялык алем рухани алемнін коленкесі тарізді, онымен уксастыгы бар. Сондыктан сопы ілімінде  оздерінін рухани сезімдерін жеткізу ушін, рухани алемдегі тус-бейнелерді суреттеу ушін заттык алемнін образдарын алып, оздерінін ойларын жеткізуге умтылады. Сопылык адебиетте «Жар» – Кудайды, «шараб» (Шакарімде кейде кымыз) – Кудайдын нурын, журек – нур куйылган ыдыс, «мас болу» – Кудайдын нурына боленген шакты, «даяшы» – журекке нур тогіп, озінін шапагатын беретін Кудайды білдіреді.

Бул туралы шыгыстанушы Абдулгалым Маралбектін жазгандарын келтіре кетейік. «Ауелі пайгамбардын аузынан шыкканнан бері шайырлардын шабытына аркау болган булбул мен райхан гулі бейнелері. Куні-туні саргайып тоскан гулі тан ата кауызын ашкан сат сайрап коя беретін булбул Жаратушынын пак, мінсіз дидарынын бір кырын журек козі шалган сат Иасауише айтканда «ракс уа самаг урып», ягни сырт караган жанга ан мен би сиякты корінетін Кудайды пактеу жырын – зікірді айтып коя беретін аулие сипатын танытса, Хафизше айтканда «анкымасы естен айыратын, алайда устайын десем тікені алаканга кіретін Райхан гулі» озіне жакындагысы келген кулын екі оліммен – тірісінде напсісін олтіру жане бул дуниелік тынысы токтайтын тубі бір оліммен сынайтын Алла тагаланын жумбакталган символын білдіреді.

Кобелек пен Шам бейнелері де осымен тамырлас манді тенеулер. Мунда жанып турган Шам Кураннын Нур суресіндегі айгілі аяттарда аян етілген шаммен астастырылады. Румидін тілінде шебер орнектелген хикаяда Шамды танымакка талап кылган уш кобелек уш турлі рухани дарежедегі адамнын болмысын корсетеді. Біріншісі (шамнын жылуын гана сезінеді) шамды ыстык шиша деп, екіншісі (білтені коріп) жанып турган білте деп угады. Сырттай бакылаудан аса алмаган булар Хакты тани алмайды.

Тек ушінші кобелек шишанын ішіне сунгіп кіріп, жалын мен тутаса тукылы калмай жанып кетеді. Онын бул арекеті Шамды, ягни Алланы тануга ынтык журегіндегі шынайы махаббат ушкынынын улы махаббат Иесінін алып жалынына косылуы деп айшыкталады.  Шакарім бабамызга тан маселенін туп-торкінін тез таныткыш, ыкшам тіл мундай угымдарды бір-екі шумакпен-ак камтып отырады» /5/.
Осымен ундескен аулиелік сипатын Шакарім былай деп береді:

Корем десен Жарымды,
Мас боп журек тазала.
Ортеп жібер барынды,
Карсы умтыл казага.

Алла тагаланын шапагат нурына шомылып мас болып ортенгенде жанатын нарсе адамнын напсісі. Напсінін ыкпалынан толык шыгып, тан кумарлыгын толык женіп, жан билігін орнатуды ортену, ягни напсіні ортеу, жою болып табылады.

«Ортеп жібер барынды», бул угымга не бар, сонын барлыгы, ягни, тек тан гана емес, сонымен байланыскан: уй, мал-кора, дуние-мулік тарізді барлык материалдык байлык жатады. Бул арадагы «Ортеп жібер» деген соз тура магынасында емес, оган катты байланба, себебі олардын барлыгы сенікі емес, Алла тагаланын саган берген турлі куат турлері, сондыктан оларды тугелдей оз максаттарында, Жаратушынын разылыгы ушін жумса деген угымды білдіретіні тусінікті болса керек.

Бул угым пайгамбарымыздын «Олместен бурын ол»  деген хадисынан шыгады. Себебі, Алла тагаланын шапагатына боленіп, Оган деген махаббатка жетіп,  Туп Иеге кайтып, омірдін тупкі максатына жету  ушін осы алемде озіннін напсіннін ыкпалынан толык шыгу – негізгі шарт. Бул шарттын ішкі магынасы – напсіні, ягни, танді олтіру тарізді болып корінгенімен, шын манінде «нагыз менді» – рухты осіріп, «жалган менді» – напсіні ен томенгі сатыга тусіру. Осы дарежеден аулиелік басталады. Бул дареже – аулиелік сипаты. Аулиелік сипат туралы Шакарім былай дейді:

Жар сипатын білсеніз де,
Напсін олмей деме Жар.
Айла, алдау озінізге,
Шын хакикат конбайды, –

деп Алла тагаланын сипатын біліп кана кою, ягни білімнін жеткіліксіз екенін, напсін олмей Алла тагаланы Жар деп атама, себебі, ол алдау болып табылады, деп уйретеді. 
Адамнын Алла тагаланын шапагат нуры алган саттегі сезімін экстаз дейді. Бул адамнын журегі аркылы кабылданатын аскан канагат, куанышты лаззат жагдайды білдіреді. Адам озінін болмысына  байланысты канагат сезімін тан, коніл жане жаны аркылы алады. Аштыктан кейін дамді тамак ішуді кандай лаззат акелетіні кімге болса да тусінікті жагдай. Одан да жогары сезім – ой-оріс, коніл аркылы психологиялык канагат, куаныш одан да жогары. Мысалы, алыс сапарда журген анасы уйде калган баласынын суретін коріп козіне жас алуы осыган мысал бола алады.

Ал ен жогары канагат, не болмаса лаззат – рухани лаззат. Рухани лаззатты рух аркылы жан алады. Сондыктан мундай жогары лаззат букіл денеге тарап, бірден білінеді. Бул жогары сезімді, оте жогары жетілген рухани адам болмаса, карапайым адамдарга бул сезімді сырт козге жасыру мумкін де емес.

Аулиелер оздерінін сыр-сипатын сырт козден таса устайтындыктан олардын рухани денгейін аныктау оте киын. Балыкшы балыкшыны алыстан коретіні тарізді аулиелерді аулиелердін оздері гана анык тани алады. Аулиелік касиет адамнын сойлеген созінен, онын журген-турганынан байкалады. Ундемей отырган адамнын касиетін білу оте киын. Ол аузын ашып, сойлей бастаганда гана онын шын болмысы коріне бастайды. Ол не туралы айтып, калай сойлеп отыр соган байланысты онын рухани денгейі білінеді.

Аулиелер барлык іс-арекетін, айткан созін тек кана Алла тагаланын разылыгына арнайды. Жане оларды осы касиеттері аркылы таный аламыз. «Олардын аруактары разы болсын» деп ислам алемінін аулиелерін атай кетейік. Мысал ушін: Баязид Бистами,  Абу Насыр ал-Фараби, Зун-Нун ал-Мисри, Мансур ал-Халладж, Имам Бухари, Абу Хамид ал-Газали, Амір ал-Макки, Омар Хайям, Фарид ат-дин Аттар, Джалал ад-дин Руми, Абу Райхан Беруни, Абу Али ибн-Сина, Муслихуддин Сагди, Хожа Ахмет Яссауи, Физули Багдади, Шамсуддин Хафиз, Алішер Науаи, Улыкбек, Абай (Ибрахим) жане Шакарім (Шаккарім). Булардын кайсысы болса да адамзатты жогары алемдермен байланыстырушы данекер, куллі адамзат устаздары.

Шын манінде нагыз аулиелер саны адамзат білетін шамадан алдекайда коп. Бірак олар кезінде оздерін паш етпегендіктен танып-білінбеген. Аулиенін шын касиеті онын бул фани алемнен оту сатінде байкалады. Олім адам омірінін корытындысы, кімге болса да емтихан. Адамнын рухани денгейіне байланысты олімді аркім артурлі карсы алады. Бул туралы Шакарім озінін «Уш анык» шыгармасында келтіретіні белгілі. Копшілік аулиелер оздерінін сезімдері жайында жазып, артына калдырган.

Рухани жетілудін сырын тусіндіруге арналган бул жазбалар олардын келешек урпакка калдырган мурасы. Шакарім де осылай озінін ішкі сырын ашык жазып отырган. Соган карап біз онын аулиелік касиеттерін таный аламыз. Ал кейбір аулиелер артына ештене жазып калдырмаган, тіпті, жазу білмейтін сауатсыз аулиелер де болган. Олар туралы біз баскалардын жазганынан білеміз, не болмаса ештене білмейміз. Бірак, барлык аулиелер тарізді олар да рухани алемде адамзат камын ойлап Алла тагала разылыгы ушін кулшылык курып жур.

Аулиелер фани алем создерімен оздерінін сезімдерін жеткізгенде ол создер рухтанып, рухани касиет алады. Сондыктан олардын жазган олендері мен айткан ойлары нагыз акикатты білдіріп, оте терен магыналы жане мангілікті камтиды. Бул рухани куат адам журегіне терен бойлап, адам болмысын турлі былганыш, сыркаттан арылтып, жанын тазартады.  Шыгыс шайырларынын олендерін окыганда рухани болмыстан хабары жок адамнын озі бурын озіне белгісіз жагдайга тусіп, жана сезімдерге боленеді.

Ал магынасын теренірек тусінетін адамдар бул олендердін кереметтігіне кайран калып, озіне рухани азык етуге умтылады. Мысалы, батыс елдерінін ойшылдарынын алдынгы катарында  болган неміс акыны Гете озін шыгыс шайырларынын ултарагына да балай алмайтынын ашык айткан, ал Шакарім болса Гафиз олендері сарыны аркылы озінін Алла тагаламен байланысын корсеткен бірталай олендер жазды.
Енді аулиенін кандай адам екені жонінде Шакарімнін озіне соз берейік:

Анык асык – аулие,
Кереметке сол ие.
Жаны курбан Жарына,
Керексіз озге дуние.

Жарынан болек жаны жок,
Табатын баска Жары жок.
Асыктан аяп калатын
Иманы, малы, ары жок.

Жарынын жаны – жандары,
Жалынга жанбас тандері.
Дозактын отын ошірер,
Журектен аккан кандары.

Шын касиет соларда
Дегенім куна болар ма.
Кубылма мінез, тайгак ой,
Екі соз болмас оларда.

Тасбиык, салде, жайнамаз,
Тастамасан кыс пен жаз,
Журегін болса тайгак саз,
Сопысынып кылма наз.

(«Анык асык – аулие»)

«Анык асык – аулие» деп Шакарім осылай аулиенін негізгі белгісін, онын касиетін береді. Аулиелікке тура жол – Алла тагалага гашыктык жол. Сондыктан бул жолды аулиелік жол деп атауга болады. Арине, аулиелікке жету ушін бул жолмен узак журу керек. Бірак, егер жолдан шыкпай, таза ниет, улкен кайрат-жігермен журісін жалгастыра берсе, бул жол аулиелікке міндетті турде алып келеді. Сондыктан бул жолдагы адамдарды «аулие» деп атауга болады.

Себебі, олар алі бул денгейге жете коймаса да, тубінде барібір оган жетеді. Алма агашында осіп турган кок жемісі алі пісіп озінін касиеттеріне толык жетпесе де, егер ол тусіп калмаса, кезінде пісіп, толып нагыз алма болады. Сол сиякты рухани жолдагы адам да егер жолдан тайып кетпесе, кезінде соган сайкес натижеге жетеді. Сондыктан, рухани жолдагы адамга аулие ретінде карау керек. Оны ешуакытта жабірлеп, не болмаса орынсыз сынга алуга болмайды. Алла тагала  басканы жабірлегенді унатпайды, асіресе озінін «достарын» аулиелерді жабірлегенді ешуакытта да кешірмей, катты жазалайды. Рухани жолда буган мысалдар оте коп.

Аулие карапайым адам тусіне бермейтін кереметтей касиеттерге ие, ол Жарына жанын курбан етіп озге дуниені керексіз етіп, пайгамбарымыз айткан «олместен бурын ол» деген кагидасын іске асырган. Акын «Жарынан болек жаны жок» деп онын касиеттері Алла тагаламен толык ундесіп, бірігіп кеткенін білдіреді.

Олардын тандері толык рухтанып, рухани касиет алган. Сондыктан, олардын денелерін отка жакса да, рухани тандері жанбайтын мангілікке айналган. Сократты олтіреміз дегенде ол «Ауелі мені устап алындар» деп озінін рухани денесінін бул заттык алемге багынбайтынын, оны колмен устауга болмайтынын білдірген. Ал-Халладжды кол аягын бір-бірлеп шауып олтіргенде ол «Менін журетін баска аяктарым бар» деп онын денесін кескілеп тастаса да, бул онын рухани таніне ешкандай богет болмайтынын білдірген, ал озі денеден жаны шыкканша унемі куліп жатыпты.

«Дозактын отын ошірер, Журектен аккан кандары» дейтіні журектен шыккан Аллага деген махаббатына ешкандай да фанилік омір асер ете алмайды. Себебі, Аллага гашыктык денгейінде дозакка жіберетін барлык куналар кешіріліп, жойылады. Мундай гашыктык дозактын отында жанбак тугілі, керісінше, онын отын ошіріп тастайды. Сонымен бірге, мундай гашыктар барлык жогары касиеттерге ие.

Бірак сопылыктын барлык салт-дастурін орындаганмен, егер журегін тайгак саз тарізді, ягни арамза молда тарізді екіжузді болсан, онын барі бос ауре екенін білдіреді.   
Анык аулиелердін рухани касиеттерін Шакарім арі карай былай деп суреттейді:

Анык ерге жолдас бол,
Нук кемесін ол білсе.
Бір тамшыдай кормес ол,
Топан суы кез келсе.

Жатар жері аркімнін
Топырак болса бір уыс.
Не кылады уйлерін
Кокке жеткен коп куыс.

Шык, отырма бул уйде,
Разы болма нанына.
Бул кара ыдыс тубінде,
Тас конактын жанына.

(«Анык ерге жолдас бол»)

Алла тагаланын шапагат нурымен аксак адам тау асады, сокыр кормейтінді кореді. Ондай «анык ер» аулие «Бір тамшыдай кормес ол, Топан суы кез келсе». Сопылар ілімінде фани алемді топан суымен салыстырып, одан аман отудін  оте киын екені айтылады. Жан иесі осы топан суында кеменін устінде келе жаткан тарізді. Денені кемемен, кемені баскарушыны (капитанды) рухани устазбен, кемені алга итеріп жургізетін желді  ынта-жігермен, дурыс багыт берушіні рухани біліммен тенейді.

Егер осылардын барлыгынын уйлесімділігі болса, онда Нук пайгамбардын кемесіне мінгендей топан суды бір тамшыдай да кормей оте шыгуга болады. Сен сондай адамга жолдас болып, оган ер, ягни рухани устаз кабылда дейді. Бул фани омірдін тунгиыгына батып кетпей аман отіп шыгудын жолы.

Баска жол жок. Осыны тусіну ушін аркім озінін олгеннен кейінгі оган тиетіні, ягни жатар жері бір уыс топырак болатынын біліп, соны тусінуі керек. Сонда гана онын журек козі ашылып, бул фани алемнін зардабынан кутылуга конілі ауып, топан судан аман оту ушін ен ауелі денсаулыгын (кемені) жондеуге, ягни барлык жаман касиеттерден арылуга, озіне жол корсететін рухани устаз кабылдап,  рухани білім алуга умтылады. Шакарім «Шык, отырма бул уйде» деп бул фани омір сенін мангілікті отыратын уйін емес, шык, озіннін мангілікті уйіне жур деп шакыргандай болады.

Енді аулиеліктін кепілі неде екеніне келейік. Аулиелік – бір діннін,  не болмаса белгілі бір халыктын гана улесі емес. Аулиелік – жан касиеті. Сондыктан бул касиет діннін сырткы магынасын білдіретін расімдерге байланысты емес, онын ішкі магынасын білдіретін жан тазалыгына байланысты пайда болады. Аулиелік – букіл адамзатка ортак касиет. Аулиелер, ягни «Алланын достары» турлі діндердін, кауымдардын, насілдердін, улттардын арасында пайда болуы мумкін.

Аулиеліктін кепілі – Алла тагалага берілудін тазалыгы. Аулиелік жол – дуниені умытып бір Аллага толык берілу. Дуниені негурлым толык умытып, Аллага негурлым толык берілсен, аулиелікке де солгурлым тез жетесін. Шакарім «Таніріні іздеп бір мунгыл» атты оленінде, міне, осыны айтады.

Таніріні іздеп бір мунгыл
Тас суретке шокынса,
Олсе де, болып соган кул,
Иманын бузбай отырса.

Атак, пайда іздемей,
Ойында мактан жок болса,
Киянатты коздемей,
Канагатка ток болса.

Молдеке оган танданба,
Сол кіреді бейіске,
Екі жузді сандалма
Сен каласын кейісте.

Кудайын мен дуниеге
Кезекпе-кезек шокынсан,
Инедей пайда тие ме
Мешітте мын жыл отырсан?

Кімде болса шын мінез,
Болмас онда екі соз,
Олтірсе де козбе-коз,
Иманын сатып, алмас боз.

Иман да сол, дін де сол –
Адаспайтын айкын жол,
Кунде, мейлін ыза бол,
Бейіске анык кіреді ол.

Мысал емес ындыным,
Алгі мунгыл  – аулие,
Иманын саткан жындынын
Іздегені – дуние.

(«Таніріні іздеп бір мунгыл»)

Турік халыктары исламга дейін таніризмді устанганы белгілі. Казіргі заманда мунгыл халкы таніризм мен буддизмнін озара араласуынан пайда болган шаманизмді устанады. «Таніріні іздеп бір мунгыл, Тас суретке шокынса» деп Шакарім осыны білдірсе керек. Мунгыл молдадан баска дінде болса да «Сол кіреді бейіске» деп, бейіс пен жумак туралы коп айтатын, бірак оларды бір-бірінен айыра алмайтын шала молдалармен салыстырып жазады. Ал шын ниеті жок, екі жузді сандалмалар дуние іздеп Алланы алдаймыз деп уакыттарын боска откізеді.

Оларга «Сен каласын кейісте» деп ескертеді. Сондыктан ондай екіжузді молда болганнан, мешіттен кетіп, адал енбекпен когамдагы оз міндетін дурыс аткарып, Алла тагалага солай кулшылык жасаганы абзал екенін мензейді. Бул кай заманга болса да оте манызды гибрат. Екіжузділер кай дінде болса да жеткілікті.

Олар карапайым халыктын алдында діннін жогары беделін тусіріп, оны бурмалап, дінге улкен нуксан келтіреді. Сондыктан, Абай да, Шакарімді де мундай екіжузділерді катты сынайды. Шакарімнін сопылык жолдын кандай биік денгейде екенін біле тура, жалган сопыларды катты сынайтыны, міне, осыдан болса керек. Нагыз діндарлар «Иманын сатып, алмас боз». Ягни, адам баласы ушін ен кымбат нарсе – иман. Нагыз  діндарлар осы ен  кымбат нарсесін, иманды сатып, боз (матанын ен арзан турі) алмайды. Алла тагалага деген осындай екі созсіз шын мінезбен берілгендік «Иман да сол, дін де сол – адаспайтын айкын жол» деп Шакарім аулиелік жолды айкындап береді. Сондыктан, мусылман дінінде болмаса да «Алгі мунгыл – аулие», ал «Иманын саткан жындынын іздегені – дуние». Шакарім аулиелік жолды осылай аныктап береді.

Кім болса да озінін суйіктісі есіне тускенде кобалжып, турлі сезімдерге боленетіні белгілі. Сол сиякты белгілі бір себеппен озінін суйікті Жары есіне тускенде аулиені жогары лаззат билеп, онын еркін алып кетеді. Лаззат рух аркылы жаннан шыгатындыктан, мундай лаззат сырткы материалдык себептерді елемей, адамнын еркін толык билейді. Мундай сезім билеген адам миы емес, журегінін ыкпалында болгандыктан, ол не істегенін озі де тусінбей, сезбей калып, ерекше сезімдердін ыкпалына тусіп кетеді. Экстаздын бірнеше турлері бар.

Мундай жогары сезім ыкпалына тускен адам кенеттен билей жонеледі, не болмаса бір сатте озін устай алмай катты окіріп жыласа, екінші сатте дауыстап каркылдап куле жонелуі мумкін. Немесе бір сатте олен айта жонелсе, екінші сатте жерге кулай кетіп, денесі дірілдеп, аунай жонеледі, кейде есінен танып кулап туседі, немесе секіріп ушып турып, жугіре жонеледі. Осылай адам бойында билеу, олен айту, жылау, кулкі, денесі дірілдеу, терлеу, шашынын тік туруы, есінен тану тарізді экстаз белгілері пайда болады. Шакарім адамнын осындай кезін былай деп бейнелейді:

Арак ішіп кутырсан,
Бар киімді сыпырсан.
Дуниеде мутылсан –
Жолга тустін туп-тузу!

(«Шошыма, достым, созімнен»)

Кудайга кайтуга тура жолга тусу ушін Алла тагаланын шапагат нурына (арак ішіп кутыру) болену керек, бул фани алемнін барлык сыркатынан арылтады (Бар киімді сыпырсан), бірак дуние мундай адамды керек кылмай умытады (мутылсан). Рухани куштін асерімен мас болып, жогары сезімге унемі шомылып журетін рухани жетілудін шынына жеткен аулиелердін осындай сатінде оларды «мажнун» деп атайды.

Бул соз араб тілінен «жынданган акымак» деп аударылады екен. Карапайым адамнын козіне бул сатте ол жынданган адам тарізді корінуі мумкін. Сол себептен болса керек, халык аузында рухани жетілмеген, психикасы шайкалган, сондыктан озін-озі баскара алмайтын адамды «мажнун» деп атайды. Бірак шын мажнун ол есі ауыскан адам емес, шын мажнун Алла тагалага таза гашык болып, Онын суйікті кулына айналган адам. Осылай екі мажнуннін арасында улкен айырмашылык бар.

Біріншісі – аулие, ал екіншісі – хайуан. Екеуі де – мажнун. Біріншісі – напсі ыкпалынан біржола кутылып, толык бостандык алган еркін мажнун, ал екіншісі –напсінін ыкпалында калып, еркіндіктен мулде айырылып, напсінін кулына айналган мажнун. Карапайым адам осы екеуінін ортасында.

Шыгыс шайырлары «Лайлі-Мажнун» атты шыгарма жазган. Шакарімнін де осы аттас дастаны бар. Бул шыгармалар айтарлыктай бір ортак касиетке ие. Олардын такырыбы бір болып, тіпті мазмуны да уксас бола турып, аркайсысы артурлі жазылган. Алемдік поэзияда осылай бір сюжетке арналып, сонымен бірге, артурлі болып жазылуы оте сирек кездесетін жагдай. Бунын мані неде? Шыгыс поэзиясында не себептен «Лайлі-Мажнун» атты шыгарма кенінен жайылган? Бунын сырын аулиелердін оміріне коніл болсек тусінетін сияктымыз. Аулиелікке жеткізетін сопылык жолда Алла тагаланын касиетті есімдерін кайталау, ягни тасбих тартып зікір айту аркылы журекті тазартып, Онын коркем касиеттеріне ие болу негізгі адістердін бірі болып табылады.

Зікірдін бірі – «ла иллаха иллаллах» (Алладан баска ешбір Танір жок) деген Алла тагаланын бір сипатын білдіретін соз. «Ла иллаха иллаллах» деп уздіксіз узак кайталаган кезде «х» дыбысы алсіреп «Лайла-Лайла» болып естіліп кетеді. Осылай сопы «Лайлага» бар конілін шогырландырып, Алла тагалага суйіспеншілік сезіміне жетуге умтылады.

Бул – онын негізгі максаты мен арманы. Осылай «Лайла» онын суйікті образына айналады. «Лайла» – Алла тагала образы, ал «Мажнун» – оган гашык болган озінін образы. Екі образ бір-біріне ынтыгып умтылганда «Лайлі-Мажнун» болып шыгады. Арбір Мажнун озінін гашыгы Лайліге суйспеншілігін озінше білдіріп, гашыктык сезімін озінше агытканда поэзиянын турлі коркемдігін тудырады. Осылай бул шыгармалар фани омірде тендесі жок гашыктык жыр, журекті жуып, онын козін ашатын рухани булактай болып шыгады. «Лайлі-Мажнунді» окыган сайын екі гашыктын бір-біріне деген сезімдері окырманга асер етіп, онын журек козін аша отырып, рухани алемге жол ашады. Бул жол фани алемнін сыркатынан арылып, салауатты омір салтымен тіршіліктін негізгі маніне жетуге тура тартатын жолдардын бірі. Бул жол – аулиелер жолы.

4.2. Шакарімнін аулиелік касиеттері

Шакарім тарізді сана-сезімі жогары денгейге котеріліп, озінін рухани болмысын толык таныган адамдар корген-білгендерін журек козімен карап, онын тупкі сырына уніліп, баскага жеткізгенде накты магынасын береді. Узак ізденудін аркасында ол барлык алган білімін, окып-токыганын таза акыл таразысына салып, журегі куптаса кабылдап, куптамаса кабылдамай отырды. Шакарімнін барлык айткандары мен жазгандары  онын ішкі дуниесін, шын болмысын білдіреді. Онын рухани дуние туралы жазгандары, аулие туралы толганыстары – барлыгы онын озінін шынайы табигаты, жеткен дарежесі. Сондыктан, онын жазган олендері аркылы онын озінін рухани денгейін аныктауга болады.

Шакарім озіне Алла тагаланын шапагат нуры жауып, санасынын рухани лаззат денгейіне котерілген саттерін, Алла тагаланын  шапагат нуры тускен кездегі сезімдерін ашык жазып, анык жеткізіп отырады. Бул онын рухани денгейін тани білуді женілдетіп, онын зангар биік тулгасын коруге мумкіндік береді. Акыннын кейбір жазган олендері карапайым окырманга тосын согып, бірден кабылданбауы да мумкін. Бірак онын терен сырлы создеріне коніл боліп, асыкпай байыппен окыган адам акыннын создерінде букіл болмыстын акикаты жатканын кореді. Себебі ол Алла тагаланын шапагат нурына боленіп, санасы толык лаззат денгейіне котерілген. Осылай Шакарімнін аулиелік касиеттерін коріп, онын рухани мурасынын манызын туйсіне аламыз.

Шакарім Алла тагаланын  шапагат нурын алпыс жастан асканнан кейін сезіне бастаган. Ол 1919 жылы 61 жасында жазган «Баягыда жас бала едін сен» атты оленінде былай деп жазады:

Жиырма жыл журекті тесіп,
Бірі олай, бірі булай десіп,
Алынганша анык шешіп,
Тыным ап тынбаган коніл!

Бугін тауып тілегенді,
Хакикатка коніл сенді.
Куанып, турленіп енді,
Бозторгай шырлаган коніл!

Бугін менін улыс кунім,
Багымды ашкан кадір тунім.
Жетіліп тур кызыл гулім,
Булбулдай жырлаган коніл!

Козім корді дегендей іс
Табылды. Кет, жогал, кейіс!
«Олімнін шын тубі – бейіс,
Анык», – деп ымдаган коніл!

Тазалыкка тагы кеттім,
Балалыкты куып жеттім.
Жогары гаршыдан оттім,
Осыны шындаган коніл!

Терен ойсыз кей арамтер:
«Олімнен сон омір жок», – дер.
Окініп кайгымен отер,
Мойын усынбаган коніл!

Келем десен, олім, маган,
Досымсын, жау емен саган.
Есікті аш жолды байлаган,
Жонелсін унаган коніл!

(«Баягыда жас бала едін сен») 
   
Бул оленінде Шакарім кырык жастан асканнан кейін омірдін тупкі максаты туралы ойга калып, сонын жауабын іздеуге кіріскенін айтады. Омір максатын жиырма жылдай откеннен кейін гана анык шешіп алган. Сонын натижесі – Хакикатты сезініп, озінін рухани болмысын таный бастауы.

Тілегенді тауып, Хакикатка осылай конілі сенген кунді ол «менін улыс кунім» деп атайды. Озінін булбулдай жырлаган конілін осылай білдіріп, шексіз куанышын жеткізеді. Ол «Кет, жогал, кейіс!» деп  фани омірден туатын барлык кайгы-касіреттен арылып, напсінін ыкпалынан босанганын, сонын аркасында «Олімнін шын тубі – бейіс, Анык» – деп озіне рухани алемнін есігі ашыла бастаганын білгендей болады. Бул жетістікке ол ішкі жане сырткы тазалыкты мултіксіз озінін болмысына айналдырып, жас баладай пактікке ие болып «Балалыкты куып жеткенін» айтады.

Конілі жогары гаршыдан откенін сезіп, «Олімнен сон омір жок!» деп нурлы келешекке сенбей, омірін кайгымен откізетін адамдардын созіне мойын усынбаганын білдіреді. Сонын аркасында олімнін тупкі манін тусініп, оны озіне жау емес, омірлік максатына жол ашатын дос тутып «Есікті аш жолды байлаган, Жонелсін унаган коніл» деп Туп Иеге кайтуга умтылу сезімін білдіреді. Осылай Шакарім алпыс жастан аскан уакытында Алла тагаланын шапагат нурына боленіп, толык лаззаттын дамін біліп, рухани алемнін анкыган лебізін сезініп, енді соган жетуге куштар бола бастайды. Бул аулиелік нышандары.

Шакарім тарізді жогары жетілген адамдар оздерінін рухани денгейін ашык паш етпесе де, оздерінін жеткен денгейлерін жаксы біледі. Бул оларга ардайім келесі денгейге умтылып, жетілудін шексіз жолында кадамын карыштай тусуге мумкіндік береді. Оз заманы оны тусініп, дурыс багасын бере алмаса да, келешек урпак дурыс кабылдап, жазгандарынын пайдасын корер деп уміттенеді. Акын келешек урпакка улкен уміт арткан. Бул туралы озінін бірнеше олендерінде жазады. Казіргі заманда онын осы умітін орындауга уакыт келген тарізді. Асіресе, кажынын 150 жылдык мерейтойы карсанында бул жауапты да, манызды міндет. Осы заманды куткендей акын озі былай деп жырлайды:

Кетермін, артымда соз, анім калар,
Кейінгі жастар окып ортага алар.
Бірі жон, бірі теріс айтыпты деп,
Таласып оздерінше сынга салар.

Табиги зан – откенді жана сынау,
Жаманынан жиреніп, жаксыны унау.
Далелдеуге олген сон келмес тілім,
Тірлігімде айтатын созім мынау:

Сынау киын біреудін жайын білмей,
Кетпе омірін, ортасын козіне ілмей.
Ауыр жук аркалаган жолаушыга,
Жагада жуксіз турган жанша кулмей.

Кайыкпен кездім теніз ауыр кунде,
Канды опкын, катты толкын кара тунде.
Заманым заманына сайкес келмес,
Сынап кор сол кайыкка сен де мін де.

Иесіз озім кестім кіндігімді,
Зорга аштым тар унгірде тундігімді.
Сурген омір жайымды тугел уксан,
Сонда анык білерсін кімдігімді.

Шакарім мурасын таласып, сынга салу ушін адамда ен ауелі  белгілі бір рухани дареже болу керек екені белгілі. Кудайга шукір, казіргі заманда сауатты жастар да, жетілемін деген адамга  рухани адебиет те баршылык.

Сондыктан Шакарім жазгандарын окып, жон не теріс айткандарын дурыс тануга рухани жагдайлары келетін зиялы адамдар казіргі когамда баршылык деп білеміз. Бірак кажынын оз тірлігінде айтканындай біреуді сынау ушін ауелі онын омірін, тіршілік курган ортасын козге іліп, онын жайын білу керек.

Айтпесе, «Ауыр жук аркалаган жолаушыга, Жагада жуксіз турган жанша куліп» білместік жасап алуга болады. «Кайыкпен кездім теніз ауыр кунде» деп заманды тенізбен салыстыра отырып, ол фани алемнін тенізін жузіп отудін кандай киын болганын білдіреді. Сондыктан акыннын жагдайын дурыс тусіну ушін «Сынап кор сол кайыкка сен де мін де».

Шексіз тенізбен салыстыра отырып, ол тенізді кайыкпен киып отерде тек кана озіне сенгенін, озіне комек болатын ешкімнін болмаганын білдіреді. Бул создердін улкен магынасы бар. Рухани ілім бойынша адам баласы екі рет туады. Бірінші туганда – ана курсагынан босап фани алемге келеді. Наресте туганнан кейін онын кіндігін кесіп, ал кіндік кескен адамды «кіндік шеше» деп атап, казакта оган улкен курмет корсетіледі.
Адамнын екінші тууы – рухани дуниеге келуі, ягни рухани жолга тусуі. Бул да дуниеге келу, бірак баска дуние. Бул жолы  рухани дуние есігін ашады. Жан иесі тіршіліктін тупкі максатына тек кана осы дуние есігі аркылы гана жете алады. Сондыктан рухани жолга тусемін деген адамга кіндігін кестіріп, міндетті турде осы дуниеге оту керек. Бул жолдагы «кіндік шеше» – рухани устаз. Рухани устаз Алла тагала мен фани алемнін арасындагы данекер, екеуін жалгастырушы. Сондыктан кім болса да рухани алемге тек кана рухани устаз аркылы гана жете алады.

Рухани устаз бул жолды озі толык откен, сондыктан ол жолдын кыр-сырын жаксы біліп, озіне ерген шакіртті тупкі максатка жеткізе алады. Фани алемге келерде кіндік шеше турлі арекеттермен туган нарестені ана курсагынан болетіні тарізді рухани жолда да белгілі бір расімдер болады. Фани алемге келгенде жасалатын расімдер дене кыймылы аркылы жасалса, рухани алемге отерде дене кыймылы гана емес, сонымен катар, ой-оріс жане жан кыймылы да косылады. Рухани устаз рухани болмыска барлык ой-орісін шогырландыру аркылы Алла тагалага осы шакіртті кабылдап, оган озінін шапагатын беруді сурап турлі расімдер жасап, дуга окыйды. Бул расімдерден откен сон рухани устаз кабылдап, шакірт рухани жолга тусті деп есептеледі. Арине, бул – рухани жолдын басы гана. Сонан сон шакірт озіне берілген шапагатты сезініп, оны бойына сініріп, шын манінде рухани алемге отуі керек. Осы узак жолда шакірт осылай фани алем тенізінде кемемен жузіп келе жаткан жан тарізді баскарушысын (капитан) тауып, баратын багытын (рухани білім) біліп, соккан желді (озінін ынтасын) дурыс пайдалана алады.

Окінішке карай казактын кен сахарасында журген Шакарімде мундай жагдай болмаган. «Иесіз озім кестім кіндігімді, Зорга аштым тар унгірде тундігімді» деп, озінін дастурлі рухани устазы болмаганын, сондыктан коп киыншылык коргенін, соган карамастан бул фани алемнін ыкпалынан кутылып кеткенін білдіреді. Арине, бул аркімнін колынан келмейтін улкен рухани ерлік. Бул ушін ол елден болініп, жалгыздык та корді, озін тусінбеушіліктен туган «капір», «елден безген» деген тарізді турлі жалган атактарга да ие болды. Бірак ол кандай киыншылыкты корсе де, озінін алган багытынан таймай, бул алемнін шексіз тенізінде тіршіліктін сурапыл толкыны кандай улкен болса да, оны жене біліп, фани алемнін тундігін озі ашып шыкты. Діни жолда унемі озіне багыт беріп, ар ісін кадагалап, кенес беріп отыратын туракты рухани устазы болмаса да Шакарім жогары рухани денгейге жете білді. Бул оте сирек кездесетін ерлік. Акыннын озі «Анык ерге жолдас бол, Нук кемесін ол білсе» деп рухани жолда болуды ерлікке балайды емес пе? Ендеше, бул жетістікті онын жасаган улкен рухани ерлігі деуге керек.

Шакарім озінін ортасын, омірін тусіндіріп коп жазган. Онын бул шыгармаларына «Кырык жылдан отіп жасым», «Кырыктан сонгы кырымды», «Омір уйін тургызам деп», «Партия куган онкей кырт», «Тура жолда кайгы турмас», «Жасымнан жетік білдім турік тілін», «Кейбіреу безді дейді елден мені», «Сураган жанга салем айт», «Бесімде оку білсін деп», «Жасында араластын малтымага», «Кейбіреу безді дейді катынынан», «Кайгылынын ішінде жанар жалын», «Жапанда жалгыз жаттым елден безіп» тарізді олендері жатады.  Міне, осы олендерін зерделей отырып онын кім екенін анык біле аламыз. Ол анык – Шакарімнін аулиелігі.

Ол аулиелік адамга онайлыкпен келмейді. Сопылар бул жолда ен ауелі Алла тагаланын хикметтерін дурыс тусініп, Оган деген гашыктыкка умтылады. Білім ала отырып, барлык ынта-жігерді бір багытка шогырландырганда адам болмысы озгеріске тусіп, арбір кадам сайын журек козі ашылып, бул дуниенін жалгандыгына козі жете бастайды. Бул дуниені таркі ету, ягни онын ыкпалынан толык шыгу, бойды толык менгергенде мумкін болады. Ондай адамга бул дуниенін ыстык-суыгы, ак-карасы жойылып, барлыгы бірігіп, біртутас дуниеге айналады. Осынын озі бул дуниенін ыкпалынан шыгып, напсіге толык ие болудын кандай киын жане жетілудін кандай жогары дарежесі барын корсетеді. Ол букіл алем, сонымен бірге онын озі Алла тагаланын жараткандары жане барлык алем корінісі Онын ыркымен болып жатканын, сондыктан,  болмыстагы жан иелері Оны разы етушілер екенін жаксы тусінеді. Егер барлыгы Алла тагаланын жараткандары болса, онда тан де «менікі» емес «Оныкі», ал «мен» Онын нурынан жаралган бір болігімін.

Сонымен бірге, алемдегі барлык корініс тек кана Алла тагаланын амірімен болады. Ендеше Алла тагаланын разылыгы ушін журген «менде» ештене жок, барлыгы «Оныкі» жане маган ештене байланысты емес. Осынын барлыгын Абай тусіндіріп кеткен. Ал Шакарім былай деп окінеді:

Шаранамен туып едін,
Боз оранып отесін.
Бір сагымды куып едін,
Кай уакытта жетесін?
Канша даулет жиып едін,
Барі калды, нетесін?
Мал ушін жан киып едін,
Кайтіп алып кетесін?

(«Шаранамен туып едін»)

Акын канша жанталасып жиган-терген мал-дуниен олген сон артында калып, ал озін ен томенгі матамен (бозбен) оранып кабірге тусетінінді ескертіп, бул омірдегі іс-арекеттін корлыгын, омір шындыгын тура корсетеді.

Мундай дарежеге жеткен аулиелер алемнін карама-карсы, екіудайылык зандылыгынан шыгып, жаман-жаксыны болмей, алемнін уйлесімділік байланысында аркайсысы оз орнын алып, бір Жаратушынын ыкпалымен омір суреді. Олар барлык жан иелеріне бірдей карап, озін осы дуниенін бір мушесі екенін толык сезінеді. Бірак ол шексіз Жаратушымен салыстырганда озінін шексіз кішілігін жаксы біледі. Мундай адамда озімшілдік, кокірек кагу тарізді жалган менге негізделген сезімдер толык жойылады. Ол букіл болмыс корінісінен Алла тагаланы коріп, арбір жан иесінін журегіндегі Газиз жанмен байланыста болгандыктан, озін барлык жан иесінін кулы ретінде санайды.

Онын мінезінде кобалжу, не болмаса бір нарсеге катты куану, катты ренжу деген болмайды. Бул оган озін тіршіліктін ешкандай да шыргаланы кобалжыта алмайтын сабырлы, устамды болуга уйретеді. Бул дуниеде онын жауы жок. Себебі ол барлык жан иелеріне бірдей суйіспеншілікпен карап, букіл адамзатты суюге умтылады.

Шакарімнін озінін сана-сезімнін осындай жогары денгейіне жеткенін корсететін шыгармалары баршылык. Оларга «Кел, аякшы, кымыз куй», «Кешегі басшы піріміз», «Коніл жібі колымнан», «Корініске шокынган», «Тур, аякшы, бер кымыз», «Шошыма, достым, созімнен», «Ажал маган арак берсен», «Жан денеден жалыкты», «Жас алпыстан аскан сон», «Омірдін унап ойынын», «Омір сырын коздесен», «Шам Сенен жарыкпын деп куналі боп» тарізді олендері жатады.

Енді Шакарімнін кейбір аулиелік касиеттеріне келейік. Онын бул касиеттерін озінін жетпіс жасында жазган «Иманым» атты топ олендерінен коре аламыз. Акыннын бул олендері карапайым акыннын жаза алмайтын, журегінен шыккан нурлы сауле тарізді фани алемнін карангы тунегін ашып, адамды рухани надандыктын сыркатынан сауыктыратын шипалы дарі тарізді.

Бул олен жолдары «жазайыншы» деген ниеттен туатын жасанды создер емес, ерекше шабыт кезінде журектін тупкі куысынан шыгатын нурлы сатті сипаттауга умтылган талпыныс. Айтпесе, бул сирек кездесетін саттерді ешкандай да фани алемнін создері толык жеткізе алмак емес. Шакарімнін журегінен шыккан бул сырлы создерді арнайы дайындык болмаса бірден кабылдау да онай емес. Дегенмен шамамыз келгенше бул сыр создердін тупкі манін парыктап корелік.

Нагыз асык. «Нагыз асык – аулие» деп озі айтпакшы, Шакарімнін аулиелігінін ен бірінші далелі – онын Алла тагалага гашыктык сезімге жетуінде. Буган «Иманым» атты топ оленінен коптеген мысалдар келтіруге болады. Озі туралы ол былай деп толгайды:

Шын асыктын арбірі,
Оліп топырак болды да,
Жаралыстын тагдыры,
Жаратты мені орнына.

Жарынын нуры косылган,
Мол керемет менде бар.
Жалгыз Жарга шокынган,
Кайда мендей бенде бар?

Менін Жарым кыз емес,
Хакикаттын шын нуры.
Оны сезер сіз емес,
Козге таса бул сыры.

Жасырып тур Жар озін,
Бас козімен карама.
Журегіннін аш козін,
Жаннын сырын арала.

Корем десен Жарымды,
Мас бол, журек тазала.
Ортеп жібер барынды,
Карсы умтылып казага.

Корсен оган бас урып,
Етегінен айрылма.
Не корнеу, не жасырын,
Напсісіне кайрылма!

Ол оленінін алгашкы жолдарынан бастап-ак  озінін карапайым адам емес екенін білдіреді. Оны жаралыстын тагдыры асыктардын оліп топырак болган орнына жараткан, ягни негізгі болмысы – асыктан. Арі карай озінін ерекше касиетін айта келіп, «Жалгыз Жарга шокынган, кайда мендей бенде бар?» деп озінін аулиелік сипатын ескертеді.

Арбір сопы Алла тагала болмысын артурлі кабылдайды. Бул оленінен Шакарімнін Алла тагаланы Нур ретінде кабылдайтынын кореміз. Нур Алла тагаланын куаты, жаратушы аспектісі. Осы Нурдын ішінде Алла тагаланын барлык жасампаздыгы орналаскан. Бул Нур таза рухани, материямен араласпайтын, бірак букіл материялык алемді тудыратын жасампаздык куат. Бірак буларды бас козімен коруге болмайды, «Козге таса бул сыры». Шакарім «Жасырып тур Жар Озін» деп бул Нурды тулга ретінде кабылдайтынын корсетеді. Ендеше Онымен тулгалык карым-катынас бар. Бірак бунын барлыгы карапайым адамнын сезуіне киын, «козге таса бул сыры».

Оны корудін бір-ак жолы бар. Ол – мас болып, журек тазалау, ягни рухани жолга тусіп, Алла тагаланын шапагатын сезіп, журек тазалау. Ол ушін «Ортеп жібер барынды, карсы умтыл казага», ягни Алла тагалага толык беріліп, бул дуниенін кызыгынан бас тарту, сопыларша айтканда «Олімнен бурын олу», немесе, шамды анык тану ушін шамнын отына жанып кеткен кобелектей болу.

Егер бул денгейге жетсен, артына кайырылып карама, ягни напсінін назік жане дорекі коріністерін айыра біліп, олардын ыркынан толык кутыл. Осылардын барлыгы Шакарімнін бул жолды толык отіп, озі аулиелік касиет алганын корсетеді. 
Шакарімнін Алла тагалага гашыктык дарежесіне жеткенін корсететін тагы бір оленіне токталайык.

Шам Сенен жарыкпын деп куналі боп,
Сондыктан тускен онын тіліне шок.
Айна Сенен асылмын деген ушін,
Дарга асылып, басына кадалган ок.

Бутін алем байланган сыйкырына,
Мен жындандым асык боп сол нурына.
Шірік иман, шыккан жан арман емес,
Колымды бір тигізсем бурымына.

Нурга байсын нурынан зекет – парыз,
Мен кедеймін, нур сурап кылдым арыз.
Бір карасан, тірілер олі денем,
Карамасан, мойнында кетер карыз.

Кызырдын мангі суын сия кылып,
Тамам тунді сауыт кып койсам куйып.
Осы дуние тозганша жазсам-дагы,
Бітіре алман ерніннін сырын біліп.

Наресте, жас кунасіз, кун мен айым,
Етегіне кол тисе, адаспайым.
Жаратканнын кудыреті толыктыгын,
Сенін мінсіз нурыннан байыптайым.

Муны меніреу табигат жарата алмас,
Деймін де терен оймен соны ойлаймын.
Сондыктан жан, иманым бір сен ушін,
Мейлін сок, мейлін уна, осы жайым.

Жуз пайгамбар мугжиза корсетсе де,
Сені кормей мусылман бола алмайым.
Сенін нурын туспеген сопыларды,
Бейіске кіреді-ау деп ойламайым.

(«Шам Сенен жарыкпын деп куналі боп»)

Бул оленнін басындагы Алла тагаланын сипаты Онын кудіреттілігі туралы тарізді, бірак Ол абсолют болгандыктан Онын арекетінін барлыгы да сайып келгенде мейірімділік болып шыгады. Сондыктан шам тіліне тускен шоктын аркасында (жанган пілтесімен) жарык береді, ал айнаны дарга асып, басына ок кадалганнын аркасында ол ок тиген тесік аркылы айнаны кабыргага ілуге болады.

Бул оленінде акын Алла тагаланын хикметін терен тусініп, «Мен жындандым асык боп сол нурына» деп Алла тагаланы Нур ретінде емес, нурды озінен шыгаратын тулга ретінде кабылдайтынын байкатады. «Колымды бір тигізсен бурымына» деп акын Жарына жакынырак болгысы келген сезімін білдіреді. Сопы поэзиясында «Бурым» Алла тагаланын мінсіз дидарынын бір кыры.

«Мен кедеймін» дегені «Мен пакырмын» деген созден шыккан. Сопылар оздерін «пакыр», ягни рухани азыкка, Алланын нурына кедей деп есептейді. Олар ел кезіп, оздерінін мистикалык сипаттарын корсетіп, оздерін пакыр (факир) деп атаганнан кейін, батыс елдерінде сикыршы, иллюзионистерді «факир» деп атап кеткен. 

«Бітіре алман ерніннін сырын біліп» деп Алла тагаланын сипатынын шексіз лаззаттыгын білдіреді. «Жуз пайгамбар мугжиза корсетсе де, Сені кормей мусылман бола алмаймын» деп Шакарім оте манызды ой айтып отыр. Бул ой: діннін негізгі максаты адамды бір натижеге акелу, ол натиже – Алла тагаламен байланыс, ягни Онын нурын алу. Бул нурсыз ешкім де бейіске, ягни рухани алемге жете алмайды. Міне, Шакарімнін гашыктыгы оны осындай рухани дарежеге котерген. 

Кореген. Аулиелер ен ауелі бул фани алемнін касиеттерін жаксы тусіне біледі. Рухани білімнін аясында олар кунделікті омірдін кыр-сырын жаксы айыра білгендіктен, бул фани омірді дал жане анык суреттей алады. Мысалы Шакарім «Кумарлык деген бір ит бар» атты оленінде адам омірінін барлык зардабы кумарлыкка, ягни тан кумарына аса беріліп кететіндіктен болатынын жаксы корсетеді.

Кумарлык деген бір ит бар,
Жанына жау шын ит бар.
Алды-артына каратпас,
Рахымы жок тым ит бар, –

деп кумарлыктын жанга зиян екенін ескерте келіп, арі карай бул кумарлыктын турлерін жазады. Ол сауыкка, аншылыкка, дойбы, карта ойындарына, санкойлыкка кумарлыкты атайды. Айта кететін нарсе, аншылыкты кейбір адамдар мактаныш ететін болса, ал Шакарім буны озіне кемшілік коріп, кейіннен аншылыкты омір бойы тастай алмаганын окінішпен айткан екен. Бул оленінде Шакарім кумарлыктарды канагаттандыру ушін фани алемдегі барлык жан иелері тарізді жасаган кылыктарын былай деп суреттейді :

Арпалыстым, алыстым,
Жагаластым, жарысты.
Дал озіндей болган сон,
Озамын деп карыстым.

Арі карай жетістікке жеткен сайын елдін мактаганынан бу алып арі карай сагым куалай бергенін жазады. Озінін осы бейшара жагдайын «Алі келем далактап, Кызыл тілім салактап» деп жаксы коре біліп, сынга алып, енді карі койдын жасындай омірі калганда былай деп окінішке калады: 

Заман отті, жас отті,
Кайрат, онер бос кетті.
Абуйыр жок, сана жок,
Оз басына не жетті?

Адетте, Шакарім озінін  осындай гибратты олендерінде омірдін шыргаландарын корсете келе, арі карай бул шыргаланнан шыгу жолын да озі беріп отырады. Бул оленінде кумарлыктан шыгу жолын былай деп корсетеді:

Естігенді уга бер,
Ыдысын болса – тыга бер.
Пайдасыз болса кумарын
Сілкініп тастап шыга бер.

Бул жолдардан кумарлыктан шыгу жолы – ен ауелі естігенді угып, ол білімді бойга тыгып сініріп, пайдасыз кумарды сілкініп тастап шыгу екенін угамыз. Арине, бул олен адамды алга суйрейтін жан кумары емес, керісінше, кері тартатын тан кумары туралы болып отырганы тусінікті болса керек.

Кырык жылдан отіп жасым,
Акылым болды сырласым,
Отыз жылдык замандасым,
Иманым – басшы жолдасым...

...Жарымнын нурына жанып,
Танім комір бола калып,
Журегімді жарып алып,
Агызды арамын, насын...

...Кобі мен істеген ісім,
Бурын корген бул бір тусім,
Тазарган сон сонан ішім,
Дедім мен: «Астапыралда!»

«Кырык жылдан отіп жасым»)

Такуалык. Рухани білім адамга болмыс сырларын толык ашып, рух пен таннін касиеттерін, олардын озара айырмашылыгы мен байланысын, Алла тагала мен жаннын карым-катынасын ашып, бул білімді тажірибе аркылы бойга сініргеннен кейін адам бул фани омірден алыстап, такуалыкка бас урады. Такуалыктын максаты – напсіні жену. Напсі Алла тагаланын бір куаты болгандыктан, оны жену оте киын. Оны тек кана рухани болмыс аркылы, ягни кулшылык жолы аркылы гана женуге болады. Кулшылык кезінде рух тазарып, озінен томенгі куатты, напсіні женуге мумкіндік алады.  Осындай халін Шакарім былай деп білдіреді:

Мен – бір тілсіз колікпін,
Басыма сокпа, дауын жок.
Тепкілеме, олікпін,
Шайтаннан баска жауым жок.

Кызыгып сендер умтылар,
Касыма ерген кауым жок.
Жазамды кешіп, мутындар,
Жазадан, сіра, сауын жок.

(«Мен – бір тілсіз колікпін»)

Шакарімнін барлык жан дуниесі Алла тагалага шогырлангандыктан, ол бул жалган алемдегі сана-сезімі алі томен тан денгейіндегі ортамен карым-катынасын шектеп, жалгыздыкка урынган. Жан кумары билеген мундай адам озінін тан кумары билеген барлык дос-жарандарынан, туган-туыстарынан шеттеп, ол енді кунделікті омірден умытыла бастайды. Осылай онын оз омірі, жалгыздык, бірак Алла тагаламен бірігуге умтылган омірі басталады.
Аулие адам ушін бул дуниенін куны кетті, сондыктан ол бул дуниеде тек кана озінін Жары ушін гана жур. Айтпесе, ол ушін бул омірде рахат жок, ол тезірек оз Жарына кетуді армандайды. Шакарімнін мундай арманы онын «Жетім бала иесіз» атты оленінен жаксы білінеді.   

Ойла, мен бір азатпын,
Бар бейнеттен кутылган,
Тіпті, кызык мазакпын,
Жетпіс ойнап утылган.

Сактамаймын жанга кек,
Не десе де сыртымнан.
Міндеген аузын мынау деп,
Кан агызса уртымнан.

Дуспаным жок, досым жок,
Кайгыдан да шошу жок,
Рахат іздеп тосу жок,
Бір жындымын кутырган.

Жаралы жаным шыксын деп,
Кара жер мені жутсын деп,
Олген сон елім мутсын деп,
Атымды койдым «Мутылган».

(«Жетім бала иесіз»)

Кудыреттілік. Рухани жолда адам журегі тазарып, онын жаны оянган кезде біртіндеп рухани касиеттер улгая бастайды. Осылай ол озінін касиеттері Газиз Жан касиеттерімен уксас екеніне козі жетеді. Шыбын жан рухани сана алып, озі мен  Газиз Жаннын арасындагы калау-ниеттін айырмашылыгы жок екенін сезініп, Онымен біртутас болып бірігеді. Адам баласы бул жолда кеудесі турлі хикметке толып, озінін рухани куші артып, турлі касиеттерге ие бола бастаганын сезеді. Алла тагаланын касиеттері канша шексіз болса, тазару барысында шыбын жан да озінін касиеттері шексіз екенін сезінеді.  Озінін осындай кезін Шакарім былай деп корсетеді:

Жар кормеген надандар:
«Жарын кім?» – деп куледі.
Окыган ойсыз адамдар
Жансыз омір суреді.

Ойласам, олар – жанды олік,
Меніреу, мисыз бір колік.
Осыдан жок онгелік,
Адаммын деп журеді.

Канжарын бер, барайын,
Меніреудін ішін жарайын.
Нурыннан сауле салайын,
Сонда оган жан кіреді.

Нурынмен жарык журегім,
Гайыптан хабар білемін.
Жарымнан алган тілегім
Кап тауын нандай тіледі.

Нурынды корсе, болып мас,
Мейлі карі, мейлі жас:
«Меніреу муны жаратпас», –
Деп Танірісін біледі.

Сикыр козбен арбасан,
Табигат басын иеді,
Карленіп кімді каргасан,
Катесіз огын тиеді.

Нурынды тугел жасырсан,
Жаралыс кебін киеді,
Олшемей шектен асырсан,
Коз шагылып куйеді.

Олшеп жібер нурынды,
Білсін алем турінді,
Бір-бірлеп аш сырынды,
Сонынды конілім суйеді.

(«Жар кормеген надандар»)

Шакарім осылай рухани адам мен карапайым адамнын арасындагы айырмашылыкты корсетеді. Окып, коп білгенмен оны ойга салып, Жар (Кудай) кормеген адамды «надан» деп атап, «жансыз омір суреді» деп жанды олікке балайды.

Шексіз мейірімділікке боленген Шакарім Кудайдан рухани куш сурап меніреудін ішін жарып, нур салдырып, жанын кіргізіп, оны бул фани алемнін зардабынан куткаруга мумкіндік беруді сурайды. Шакарім арі карай озінін гайыптан хабар білетінін, Кап тауын да тілетінін, карленіп кімді каргаса, катесіз огы тиетінін, егер онын нуры болмаса букіл жаралыстын кебін киетінін, айта келіп, карапайым пенделер ушін нурын олшеп жіберіп, сырын бір-бірлеп ашуын Алла Тагаладан сурайды.

Арине, булардын барлыгы эзотерикалык угымдар. Ал шын манінде рухани адамнын кудыреттілігі онын мистикалык кушінде гана емес, онын беретін шапагатында, егер аулие адам озінін шапагатымен батасын беретін болса, онын бул тілегі орындалады. Материяны рух баскарады. Сондыктан, онын берген рухани тілегі міндетті турде орындалады. Сонымен бірге Алла тагала Озіне шын берілген кулын ешуакытта калдырмайды, онын барлык тілегін орындап, оган барлык жагдайды жасайды. Шакарім озінін осындай жагдайын сезген кезде шабыттанып былай деп жазады:

Акыл кусы адаспай аспандаса,
Алемде нарсе болмас оган таса.
Жеті кок жерден онай баскыш болып,
Гарышка кол жетеді кармаласа.

Жаннын барі мендей Жар табар еді,
Терен ой, сау акылмен шамаласа.
Олім маган омірден мын есе артык,
Жарга курбан кылуга жан жараса.

Дозак отын кул кылып сондіремін,
Жаралы журегімнен кан тараса.
Жарды корген козімнен суймек болып,
Гажап па тамам айуан анталаса.

Хакикат Жар нурына канса біреу,
Онын жаны олмейді балталаса.
Жар нурынын ушкыны осы ой деп,
Жанган отка шокынам Жар караса.

От аркылы Жарыма бас урамын,
Тындаман капірсін деп табаласа.
Адамга періштелер сажде кылган,
Адамнан Жарым артык тым тамаша.

Жалтарып Жардан нурын жасырганы,
Кун батып, жер жамылып кораласа.
Жер жузіне кып-кызыл гул бітірем,
Козімнен канды жасым соргаласа.

Жарды корген козіме шокынып жур,
Су бурандап, майысып, жоргаласа.
Тау тапжылмай, агаштар калгыр ма еді,
Бастарын Жар сикыры торламаса.

Корсе, еріксіз сайрай ма акын булбул,
Коніліне гулдін нуры орнамаса.
Асыксын деп айыктар соккенімен,
Уялмай ма мас акыл корламаса.

Сау журек тесіле ме ок батпаса,
Ок орнынан біздін ой – шаккан маса.
Айык адам ангармас ішкі сырды,
Байкайды сол тесіктен мас караса.

Аракка акыл, мастыкка ой билетпек,
Онай емес ертерек ойланбаса.
Такаппар озімшілді Кудай урар,
Акылына бас имей шалкактаса.

Сопыларга біздін Жар бір караса,
Жарык нурмен журегін араласа,
Жанын жан, ескі иманын иман демей,
Байкустар калар еді-ау тан-тамаша. 

(«Акыл кусы адаспай аспандаса»)

Акын осылай озінін шаттык конілін білдіре отырып, баскаларды да озінін сонынан шакыргандай болады. Ол озінін рухынын жасампаздык касиетін сезген кезде «Дозак отын кул кылып сондіремін, Жаралы журегімнен кан тараса» деп озіне кудыретті куш дарыганын білдіреді.

Аулиелер фани алемнін сыркатымен оздерінін журектері аркылы куреседі, ягни ислам угымы бойынша «улкен жи;ад» куресіне катысып, оздерінін напсілерін женуге умтылады. Бул журек аркылы журетін, адамнын озімен-озі, озінін напсісімен куресетін ішкі курес. Бул курес –жан иесі ушін ен ауыр жане негізгі курес.

Бул куресте женген адам толык еркіндікке ие болып, Алла тагалага кайтуга мумкіндік алады. «Улкен жи;ад» дегеніміз осы. Бул курес оте ауыр жане журекпен болатындыктан, ен ауелі журек жаракаттанады. Сондыктан Шакарім «Жаралы журегімнен» деген угым колданып отыр. Ал «кан тарау» дегені рухани сезімдердін орістеуі. Сонда рухани куштін асерімен материалдык омірдегі нені болса да багындырып, не болмаса оны озгертіп, жасауга болады. Ойды Алла тагалага шогырландыру ушін турлі амалдар колданылады. Мысалы, Шакарім бул туралы «Жанган отка шокынам Жар караса» деп озінін ушкыр сезімін білдіреді. Мундай адамдарга тіпті періштелер сажде кылып, бас урады, бірак Жарым ондай адамнан да артык деп білдіреді.

Акын осындай жогары рухани денгейге котерілгенде озінін рухани кушін сезініп, «жер жузіне кып-кызыл гул бітірем, жарды корген козіме шокынып жур» деп озіне кудыреттілік келгенін жеткізгендей болады. Бірак бул халды тек асыктар гана тусініп, солар гана сезіне алады, ал айыктар, ягни рухани мастыктан айыгып жургендер бул халды білмейді де, білсе де тусіне алмайды. Карапайым адам гана емес, тіпті Кудай жолына берілген сопылардын оздері «Сопыларга біздін Жар бір караса, Жарык нурмен журегін араласа, Жанын жан, ескі иманын иман демей, Байгустар калар еді-ау тан-тамаша». Бул корініс – рухани кушті сезініп, сол куштін асерінен рухани мас болып, озін шексіз кудыретті сезінген сат.
Газиз Жаннын шапагат нурын алды.

Аулиелердін негізгі сипаттарынын бірі – олар Алла тагалага гашыктык (асыктык) денгейге жеткен, сондыктан унемі рухани экстаз ыкпалында (Шакарімше – мас) болып, лаззат мухитында шомылып журеді. Олардын журегі балдай татті сезімге толы, сондыктан олар бул алемнін лаззатынан зардабы коп адет-гурып, мораль-этика зандылыктарынан шыгып, фани алемнін сыркатын елемей, унемі рахат сезімінде болады. Лайліге гашык болган Мажнундей, олар тек кана оздерінін Асыктарын (Алла тагаланы) гана соз кылып, Сол туралы гана ойлап, Оны ешуакытта естерінен шыгармауга умтылады. Олар рухани алемнін есігін ашып, кейбірі ішіне кірген, ал кейбірі Газиз жаннын шапагат нурын сезіп, енді соган жакындауды армандап есік табалдырыгында отыргандар.

Осылай аулиелерден куралган кауым Алла тагала манында Оны даріптеп, дуга окып, жалбарынып, кейбіреулері достык сезіммен, ал кейбіреулері гашыктык («асыгым» деп) сезіммен, журектерінен кан (суйіспеншілік сезімін) агызып зар жылап журеді. Бірак бул жылау мен фани алемнін жылауынын арасында жер мен коктін арасындай алшактык бар. Біріншісі – шексіз лаззатка толы болса, ал екіншісі – кайгы-касіретке толы. Біріншісі – жан мен танді барлык сыркаттан арылтып, нагыз омір берсе, ал екіншісі – жан мен танді сыркатка болеп, олімге тартады.

Бул денгейде адам Алла тагаланын лаззат куатына шомылып, рахат алады. Ол енді бул дуниелік байланыстардан колын узеді. Бірак рухани нур козімен караган оган омірдін барлык кемшіліктері ашылып, онын журегін бул фани омірден айныта туседі. Тіршіліктін бул соракыларын коргенде акын «астапралла» деп Танірге тагзым етеді.

Баріне тен карайды. Шакарім аулиелік денгейге жеткенде барлык жан иелеріне, омірдін ыстык-суык тарізді екіудай, карама-карсы кубылыс, коріністеріне бірдей карап, олардын айырмашылыктарын елемей, барін біртутас болмыс корінісі ретінде караган. Жар ушін затты гана емес, жанын киып жургендер ушін заттык алемде оларга ешкандай да кундылык жок. Мундай дарежеге жеткен аулиелер ушін алтын мен темірдін кундылыгы бірдей. Аулиелерге кай жерде омір сурсе де – мейлі жумакта, мейлі дозакта – барі бір бас, айырмасы шамалы. Олар оздерінін суйікті Жарларына кай жерде болса да, кандай жагдайда болса да, уздіксіз кулшылыкта. Олар оздерінін Жарынын толык аясында екенін сезінгендіктен, ештенеден корыкпайды да, ештенеге абыржымайды. Олар уакыт ыкпалынан толык шыккан, сондыктан оларга кун-тун, кыс-жаз бірдей, олардын асерін сезінбеуі де мумкін. Шакарім озінін осындай хал-жайын былай деп білдіреді:

Дуние ісінен шошыман,
Басы жокта сана жок.
Корыкпан дозак отынан,
Санасызга жаза жок.

Енді маган, ойласам,
Дуспан да бір, дос та бір.
Терен ойга бойласам,
Адам менен шошка – бір.

Екеуі де бок жейді,
Адамы да, шошка да,
Алдамшыны дос дейді,
Жауша кара доска да.

Пайда, зиян барі бір,
Осы кунде озіме.
Бас кесіліп, денем тур,
Не корінсін козіме?

Мендей болам десеніз,
Уайымсыз азат жан.
Жар тап-тагы бас кескіз,
Сойтіп кутыл азаптан.

Толы ромке арак бер,
Тагы айтайын сырымды.
Мас кыл-дагы алдап кор.
Урлап айыл-жырымды.

Жырым, шеттік жейсін де,
Соны онер гып отесін.
Мен адаммын дейсін де,
Кот айналып кетесін.
 
Менше басынды алгызсан,
Киянатты кылмайсын.
Бас кулагын калдырсан,
Созді аныктап тындайсын. 

Мына козді калдырып,
Коніл козін козін кыл.
Бас козімен кангырып,
Укпай койсан, озін біл.

(«Жан денеден жалыкты»)

Аулиенін осы создерінен онын бул алемнін ыкпалынан толык шыккан жагдайын кореміз. Бул жолдарды жазып отырганда ол дуниенін ыкпалын сезбей отырган тарізді. Жар куйган шараптан, ягни шарапат нурынан шексіз лаззат алып, напсіні куып шыгып, озі рухани сезімнен мас болып отыр. Напсіден толык арылдым деген соз, олімнен бурын оліп, танді тарік етіп, Жарга басты шапкызып, танді олтіріп, жанга Жарын тапкызган сат. Жан мен онын Жары бетпе-бет калды.

Жан толык ругани болмыстын ыкпалында, сондыктан оган бул фани алемнін ыкпалы жок. «Басы жокта сана жок», ягни олі денеде сана жок. Санасызга жаза жок, ягни мажнунге жаза жок, ол ауру, ауруга жаза кесілмейді. Мундай мажнунге бул фани дуние бокка тан, сондыктан бул дуниедегілердін кылып жургендері бокпен тен.

Осылай дуниенін зардабынан шыгып, азат жан болу керек. Бірак азаптан шыгу ушін Жар тауып, бас кескізу, ягни напсіні билеу керек. Созін жалгастыру ушін ол Жардан тагы да рухани аракты, Шапагат Нурын сурап мас кылуды отінеді. Бул халге жетудін бірак жолы бар. Ол – бас алгызу, ягни напсінін ыкпалынан кутылу. Ол ушін «Бас кулагын калдыр, ягни лактырып таста, сонда создін рухани магынасын естисін. Сонымен бірге, мына козді де лактырып, коніл козін козін кыл.

Ал егер бас козімен карап, укпай, кангырып кетсен, онда озін біл». Шакарім созінен, міне, осындай гибрат коруге болады.  Абай да «Саулен болса кеуденде, мына созге коніл бол, егер саулен болмаса, мейлін тіріл, мейлін ол» деді емес пе? Баки алемнін жандары фани алемнін жандарына барлык рухани білімді беруге умтылады, бірак оларды зорламайды.
Алла тагалага толык берілген.

Сопылык жолда журген аулиелер Алла тагаланы «Жар», «Асыгым» деп суйіспеншілікпен атайтыны белгілі. Аулиелердін ен негізгі касиеті, Шакарімнін озі айткандй – «Анык асык – аулие», ягни  Алла тагалага гашыктык. Шакарім озінін гашыктык сезімін былай деп береді:

Журектен аккан канымнан,
Жиіркенбе – нур деп біл,
Сайраган булбул зарынан,
Нурланады кызыл гул.

Гулге асык боп сайраган,
Кызыл тілді кайраган,
Ішінде оты кайнаган,
Мунлы, шерлі мен – булбул.

Кайык кылып денемді,
Акыл билеп кемемді,
Ой сыркырап жонелді,
Шетсіз судан отер біл.

Жарга жетсем болганы,
Суалган коніл толганы,
Басыма кыдыр конганы,
Аксам-дагы миллион жыл.

Басканы сенен білмесем,
Кайгырмасам, кулмесем,
Дуниені козге ілмесем,
Кім мендей ер, кім аділ?

Жендет, козін маган сал,
Иманым мен жанымды ал,
Жана жан мен иман сал,
Кайта жарат, рахым кыл.

Бул мен емес, шын мені
Жарат, жогалт озгені,
Тазарт мына дуниені,
Бул адамнан калсын тул.

Алемді мен билесем,
Зулымдыкты суймесем,
Залымды ундай илесем,
Напсі болса маган кул.

Куншіл, мені кундесен,
Бул созімді мін десен,
Тілінді кесем ундесен.
Мейлін жыла, мейлін кул.

(«Журектен аккан канымнан»)   

Журек козімен окыган адамга акыннын бул оленінін бірінші ауызынан бастап, оте терен сырлы нур куйылады. Ол нурды дайындыгы жок карапайым адам кабылдай алмауы да мумкін. Бірак бул нур акыннын журегінен жарып шыккан шапагат болгандыктан талпынган адамнын журегіне оз асерін бермей коймайды.

Журектін нур шашуы – узак уакыт бойы уздіксіз талпыныстын аркасында пайда болатын касиет. Журектегі шыбын жан  озінін Газиз Жанын, Жарына уздіксіз умтылганда еріксіз зар шыгады. Акын бул рухани зарды кан деп атап отыр. Сондыктан, «Журектен аккан канымнан жиіркенбе – нур деп біл» деп окырманга жалыгып кетпей, коніл болуді сурайды. Бул талпыныс журекті тазартып, кокірек козін ашып, акыры озінін татті жемісін береді. «Сайраган булбул зарынан, Нурланады кызыл гул» деп  акын шыгыс шайырларынын тенеуін алып отыр. Булбул – акыннын озі, Кызыл гул – Алла тагаланын символы. Куні-туні Райхан гулін ансап, булбул сайрап, зар жылайды. Ол Райхан гулінін тан ата кауызын ашу сатін кутеді.

Сол сиякты гашык та озінін Жарын ансап, Онын коркем сипаттарын кайталап, зікір айтып, Онын озіне шапагат нурын тусіруін сурап зар жылайды. Зікір айтканды Алла тагала да унатады. Касиетті Куранда Алла тагаланы даріптеп зікір айту туралы коп ескертілетіні – бул создердін далелі. Булбул сайраганда кызыл гулдін нурлануы олардын байланысын корсетсе, Алла тагала мен гашыктын арасында да сондай байланыс бар. Шакарім осыны мензеп айтып отыр. Ягни шыбын жанга Газиз Жан кандай керек болса, Газиз Жанга да шыбын жан сондай керек. Акын екі гашыктын бір-біріне ынтыгын осылай корсетеді.

Шакарім оленнін екінші ауызында озін осындай булбулмен тенеп, мен де сондай гашыкпын дегендей болады. Осылай ол озінін аулиелік сипатын анык білдіреді. Бірак Ол гашыгына жету ушін ен ауелі шексіз судай болып жаткан фани алемнін ыкпалынан оту керек. Бул фани алемнен оту ушін денені судагы кайыктай курал етіп, ал акылды ол кемені билейтін баскарушы ету керек. Осылай танді таза акылга билетіп, фани омірдін шексіз суын кесіп отіп, Жарга жету керек. Бул жолда ол миллион жыл акса да, оган разы. Себебі, бул жол – омірдін негізгі максаты.

Шакарім ушін баска максат жок. Бул жол ерлік жане аділ іссіз болмайды. Ол ерлік іс – напсіні тыйып, бул фани алемнін ыкпалынан толык босану. Осылай адам озінін бурынгы ескі иманын (сенімін) тастап. рухани тазарып, жана жан мен жана сенім алуы керек. Онын магынасы «жалган менді» жогалтып, онын орнына «нагыз менді» ал. Сол кезде рух женіп, алемді билеп, барлык зулымдык аяк астында калып, напсі кул болады. Бул сатте мен коріп-білген омір кубылысынын барлыгы да Жар корінісі, Онын берген сабагы жане пак, мінсіз дидарынын бір кыры болып корінеді. Менін осы жагдайымды мін деп, тусінбей кундесен «Тілінді кесем ундесен, мейлін жыла, мейлін кул» деп катты ескертіп, білместерді кунадан коргагысы келеді. Міне, Алла тагалага толык берілген адамнын сипаты осындай болады. 

Болмысы мангілікті, лаззатка жане білімге толы. Жаннын негізгі касиеттері – мангілікті, лаззатты жане білімге толы. Рухани жолда жан тазарып, онын касиеттері адам бойында біліне бастаган сайын, олар аулиелердін негізгі касиеттеріне айналады. Жаннын мангілігінін козге корінбейтін тылсымдык жагын айтпай-ак, осы фани алемдегі сипатын алатын болсак, аулиелердін адамзат кауымында умытылмай, есте узак сакталуы жаннын осы мангілігіне негізделген деуге болады. Таза жанмен байланысты онын болмысы да мангілікті таза.

Сондыктан онын айткан созі, істеген арекеттері барлыгы да мангілік сипатта. Ал таза жаннын лаззатка толы екені туралы аулиелердін оздері айткан мысалдары да жаксы далел. Бул лаззатты дуниеде созбен айтып жеткізуге болмайтындыктан, олар оны мастыкпен салыстырады. Буган Шакарімнін «Иманым» атты бір топ олендері далел.

Шакарімнін аулиелік касиеттерін онын осы жан сипаттары жаксы корсетеді. Алла тагаланын шапагат нуры тускен кезінде жазган олендерінен, онын кандай лаззат сезімде болган анык білінеді, ал шыгармаларынын мангілікті жан касиеттерін сипаттайтын болгандыктан, онын шыгармалары да мангілікті екені созсіз.

Енді Шакарімнін журегі рухани білімге толы екенін корстетін мысал ретін онын «Сорлы булбул Жарга асык боп» оленін келтіре кетейік.

Сорлы булбул Жарга асык боп,
Нурлы гулге айтты зар.
Кобелек те шамды алам деп,
Отка тусті боп кумар.

Жарга гашык болганыма
Танданатын тук те жок.
Жер жаралмай турганында
Менде Асыктын нуры бар.

Жан денеме кіргенінде
Бірге кірген осы дерт.
Жан беретін дарігерін де,
Ем таба алмай кор болар.

Менде бар да, тіпті сізде,
Жок емес бул касиет.
Оны ошіріп барініз де,
Дедініздер жауды Жар.


Бул олендегі булбул мен кобелек – Шакарімнін озі, ал гул мен шам – Алла тагала. Сопылар дастурімен акын озінін гашыктыгын осылай білдіріп отыр. Оленнін екінші ауызында бул гашыктыкка танданатын ештене жок екенін тусіндіреді. Онын себебі – Жер жаралмай турганында менде Асыктын нуры бар. Жер кашан жаралган? Бул туралы адамзат баласында турлі болжамдардан баска  анык дерек жок.

Себебі, жердін жаралуы букіл алемнін жаралуына байланысты, адамнын ойы жетпейтін оте ертеде. Ал жан болса жерден де ертеде болган екен. Себебі ол мангілікті Алла тагаланын нуры. Онда  оны біздін олшеміміз жетпейтін мангілікті деуге болады. «Менде Асыктын нуры бар» деп Шакарім осыны білдіріп тур.

Жан – Алла тагаланын нуры. Жан Алла тагаланын бір болігі. Жандар Алла тагаладан тараганда Алла тагаланын нуры болып тарайды. Бул куннін саулесі тарізді. Кун саулесі корпускул деп аталатын оте кішкене боліктерден куралады. Сол сиякты Алланын нуры да Онын озімен салыстырганда оте кішкене жандардан куралады екен. Бул рухани білімді ешкандай заттык куралмен біліп болмайды. Ендеше ол Шакарімнін журегінен шыккан. Осылай Шакарім жаннын мангілік касиетін аныктайды.

Жан Гашыктан (Асыктан) шыккандыктан, онын да гашыктык касиеті бар. Сондыктан жан унемі озінін Гашыгына умтылады. «Жан денеме кіргенінде бірге кірген осы дерт» деп бул гашыктык дерттін арбір жан иесі ушін табиги нарсе екенін корсетеді. Сондыктан оган танданатын ештене де жок. Сонымен бірге, бул дертке ешкандай да ем жок. Ягни бул дертті емдеп жазу мумкін емес. Бул дерт Алла тагала салган жаннын табиги касиеті, оны Алла тагаланын озінен баска ешкім де жаза алмайды. Ол жан тарізді мангілікті, одан адам оз бетімен кутылуы мумкін емес.

Ендеше гашыктык букіл жан иелерінін, тіпті, букіл болмыстын касиеті. Бул тужырымды «Махаббатпен жараткан адамзатты» деп Абай да костайды. Гашыктык барлык жан иелерінін касиеті болгандыктан, олардын барлыгы да гашыктыкка бейім. «Менде бар да, тіпті сізде, жок емес бул касиет» дейді акын. Бул гашыктык арбір жан иесінде онын сана-сезімінін денгейіне байланысты артурлі. Оздерінін суйіспеншілік ойындарында хайуанаттарды да осы сезім баскарады.

Бірак адамдарда баскаша, жогары денгейде. Сана-сезімдері тандік денгейден аспай, жалган меннін ыкпалында журген копшілік  кауым оздерінін гашыктык сезімдерін оздерінін жакын адамдарына, жубайларына багыттайды. Олардын жандары осылай канагат алуга умтылады. Бірак мундай жагдайда жан  мен екінші жаннын арасында тан богет болып, екі жаннын арасында курылган перде тарізді олардын бір-біріне деген таза махаббаттарына богет болады. Толык канагат алмаган жан озінін гашыктыгын канагаттандыру ушін баска объект іздеуге мажбур болады.

Осылай ол бір жаннан екінші жанга ауысып, аягы зардапка айналады. Казіргі замандагы адамзат кауымындагы отбасынын жаппай бузылып, «еркін махаббаттын» оріс алуын осымен тусіндіруге болады. Онын себебі «Оны (гашыктык касиетті) ошіріп барініз де, дедініздер жауды (танді) Жар». Осылай адам баласы озінін мангілікті жан екенін умытып, уакытша болмыска бой урып, гашыгын іздеп сергелденге туседі. Ал Жарга деген гашыктык – мулде баскаша.

Бул гашыктык – мангілікті жане жогары лаззатка толы. Жане Жарга гашыктыкка жеткен адам барлык жан иелерін, арине, онын ішінде озінін жакын адамдарын да, жаксы коретін болады. Акындар жырлайтын нагыз махаббат та тек кана осы денгейде келеді.   Сондыктан кокірек козін ашып, Жарга гашыктыкка умтылу керек. Бірак бул денгейге аркім жете алмайды. Онын себебін Шакарім арі карай былай деп тусіндіреді:

Алдаганга кеттін азып,
Апсун окып уйреніп,
Берді сайтан дуга жазып,
Соны кылдын бойтумар...

...Дуние омірін мен сынадым,
Ешбірінде опа жок.
Кош, омірім, кош, кумарым,
Кош, жадігой, напсі кар!

(«Сорлы булбул Жарга асык боп»)

Болмыска коніл козімен (журек козімен ) карамай бас козімен (заттык козбен) карап, Жарын кормей адасудын себебі алдаганга еріп кеткендіктен екен. Бул дуние «фани» деп аталады.

«Фани» дегеннін магынасы «жалган» дегенді білдіріп, бул омірдегінін барлыгы да хакикатка, нагыз шындыкка жатпайтынын, тек кана салстырмалы шындык екенін білдіреді. Ендеше бул омірдегінін барлыгы да нагыз шындык емес, салыстырмалы, бугін шындык, ертен отірік болатын кубылмалы, откінші.

Онын себебі омір шындыгын напсі сонында жургендер жазады. Олардын жазгандарында хакикат нагыз шындык болуы мумкін емес. Себебі, напсі барлыгын озінін санасынан откізіп, бурмалап отырады. Бул жазылгандар «апсун» деп аталады (апсана – адамдардын жазгандары). Міне, напсіден арыла алмай журген адамдардын осы жазгандарын окып, «алдаганга кеттін азып» деп жазады акын. Бул адамдардын жазганын сайтаннын жазганымен бірдей деуге болады. Себебі, аркашан да напсі оз санасынын тургысынан тусініп, оз кумары ушін жасайды. Напсінін кылганы сайтаннын кылганымен бірдей. Себебі, напсі ыкпалындагы адамды сайтан билейді. Онын жазганы да,  окыган дугасы да сайтандікі. Сондыктан сол жазгандарга еріп, соны бойтумар кылып, адасу жолына тустін, деп акын аркімнін козін ашкысы келгендей болады. 

Осынын барлыгын жаксы тусініп, жалган омірде опа жок екенін білгеннен кейін «Кош, омірім, кош, кумарым, Кош, жадігой, напсі кар!» деп озінін напсіні толык таркі еткенін білдіреді.

Міне осынын барлыгы Шакарім журегінін напсіден толык арылганын, онын орнын рухани білім толык толтырганын корсетеді деп білеміз. Сондыктан онын калдырган рухани мурасы тексеруді керек кылмайтын, хакикат білім. 

Шексіз мейірімді. Шакарімнін аулиелік касиеттерінін бірі – онын шексіз мейірімділігі. Бул туралы онын улы Ахаттын жазгандарынан да, онын озінін жазгандарынан да білуге болады. Шакарімнін омірбаянымен таныскан кезде онын озінін балаларына дурыс тарбие беріп, туыстарына, озінін руластарын унемі комектесіп, сол ушін аткамінер, болыс болып та енбек еткенін білеміз.

Революциянын алгашкы жылдарында Алаш партиясына муше болып ел бостандыгы ушін куресіп, арнап олен де жазды. Сол жылдары екі гашык жастарды ескі адет-гурып шырмауына бермей, оларды бір-біріне косып, олардын махаббатын аман алып калганын да білеміз. Ол озі коп окып, коп білгенімен коймай, ол білгендерін баскаларга жеткізуге умтылып, баскаларга улгі болып, акылын айтып отырган. Келешек урпак камын ойлап, жазгандарын соларга арнайды.

Міне, бул Шакарім мейірімділігінін турлі денгейлерін корсетеді. Себебі, мейірімділік те артурлі болады. Алгашкы мейірімділік – сана-сезімнін тан денгейіндегі адамнын тіршілігін камтамасыз ету ушін жасалатын мейірімділік. Буган тамак, киім, жатар орын тарізді адамнын бул дуниедегі озін сактау ушін керекті кажеттіліктермен камтамасыз ету жатса, ал одан жогары екінші денгейге – оган білім беріп, ой-орісін осіру, онер-білім уйренуге комектесу тарізді онын интеллектуалдык кабылеттерін осіруге комектесу жатады. Бірак ен жогары мейірімділік бар.

Бул мейірімділік – жан иесіне бул фани алемнін зардабынан толык кутылуга  комектесу. Міне, бул – ен жогары да, ен сирек мейірімділік. Аулиелердін барлыгы да осы денгейде. Сондыктан, олар бір адамнын, бір топтын, не болмаса бір халыктын гана камын жемейді, олар букіл адамзаттын камын жеп, солар ушін енбек етеді. Шакарім шыгармаларын, міне, осы денгейден коре аламыз. Буган козімізді жеткізу ушін мысал ретінде онын мына оленін талдай кетелік.

Неге жандын, сум журегім,
Озгелердін дерті ушін.
Жарды суй деп, бар тілегін,
Мен сиякты баскалар.

Озге асыктар кызганады,
Баскалардан оз Жарын.
Кызганыштан кім танады,
Бул созіне кім нанар?

Мен жомартпын Жар нурына,
Алса екен деп барша жан.
Жетсе козін бул сырыма,
Ой орісін кылма тар.

(«Сорлы булбул Жарга асык боп»)

Бул фани алемде копшілік жан рухани білімнін жоктыгынан тіршіліктін шыргаланынан шыга алмай зардап шегуде. Осыны коріп отырган акын жаны ашып, киналыска туседі. «Неге жандын, сум журегім, озгелердін дерті ушін» деп зарлап жылайды. Сондагы зарлаганы – баскалардын да онын озі сиякты Жарды суюі ушін екен! Міне мундай мейірімділік сезімі тек кана аулиелік касиеттен туатын, оте сирек кездесетін сезім. Озге асыктар дінге болініп баскалардан оз Жарын кызганып жургенде Шакарім «Мен жомартпын Жар нурына, алса екен деп барша жан» деп озінін шын аулиелік касиетін паш етеді. Бул рухани болмыстын шынында турган адамнын тусінігі.

Ол енді Жардын коп емес, Бір екенін біліп кана коймай, оны анык сезініп, Онын баршага ортак екенін толык тусінген. Егер осыны тусінсен соныма ер дегендей «Жетсе козін бул сырыма, ой орісін кылма тар» деп нускау береді.
Енді «Шын асыктын арбірі» атты бір оленін алып, ой жіберіп корелік. 

Бул салемді есіне ал,
Егер жетсен тілекке.
Жар канжары маган бал,
Суксын сорлы журекке.

Талай асык жаралсын,
Жар агызган канымнан,
Жер жузіне таралсын,
Журегі таза есті жан.

Сайтан кашып асыктан,
Асыл озып жасыктан,
Бейіс болсын бул жалган,
Кеудеден  кетіп сасык кан.

(«Шын асыктын арбірі»)

Асыктар Жарга оздерінін гашыктык сезімдерін паш етіп, Алла тагаладан Озінін нурын беруді сурап, тілек айтып отырады. Жардын берген рухани азабын канжар деп атап, «Жар канжары маган бал» дейді. Себебі, рухани денгейдегі азап пен фани алемнін азабы екеуі екі баска. Рухани адемде азап пен лаззаттын арасындагы айырмашылык жойылады. Рухани алемде барлыгы да лаззатты. Сондыктан Шакарім «Жар канжары маган бал» дейді. Ал ол канжардан агатын кан дегеніміз – Алла тагалага деген рухани сезім.

Бул сезімді асыктар байіт ретінде айтып, олен ретінде кагазга тусіреді. Міне соларды окып «Талай асык жаралсын» дейді. Осылай «Жер жузіне таралсын, журегі таза есті жан» деп Шакарім озінін Жарга деген махаббаты жер жузіне таралып, букіл адамзатка пайдасы тисін деп тілейді. Ол осылай букіл болмысты озгерткісі келгендей «Бейіс болсын бу жалган, Кеудеден кетіп сасык кан» деп озінін рухани куші фани алемдегі барлык жан иелерін наукастан сауыктырсын деп тілейді. Осылай Шакарім мейірімділігінін шексіздігін, онын букіл адамзат игілігіне багытталганын байкаймыз.
   
Баріне бірдей карайды. Шакарім аулиелік денгейге жеткеннен кейін бул алемнін ыкпалына берілмей, озін еркін устаган. Буган онын омірінен мысалдар коп. Сонын бірі – оны Алматыга укімет кызметіне шакыру саті. Шакарім Алматыга барса алда келе жаткан аштыктан, кудалаудан кутылатынын жане онын барлык туыстарна да тауір болатынын жаксы біле тура, озінін омірлік принципін берік устанган ол бул пайдалы усыныстан бас тартады. Бул аулиеліктін бір сипаты.

Жогары рухани дарежеде жан кушейіп, онын ыкпалы осіп, енді танді жан билей бастайды. Бул денгейде фани алемнін ыкпалы азайып, адам озінін кудыреттілігін сезініп, еркіндігі осе береді. Онын рухани білімі тіршілік кубылыстарын дурыс тусініп, ал жаннын куаттылыгы дуниенін сергелдендерін елемеуге мумкіндік береді.

Осылай жан иесі Алла тагалага тура жолда барлык кайгы-касыреттен арылып, озіне богет болатын байланыстардан кол узіп, толык бостандыкка жетеді жане еркіндік алады. Ол енді букіл болмыс коріністеріне бірдей карап, озімен катарласпен достык катынас жасап, жогары турганга іззетпен карап, ал томен тургандарга комектесуге умтылады. Осылай аулие нагыз еркіндікке жетеді.

Аулие – толык еркін адам. Ол барлык тіршілік иелері мангілікті жан екенін, ал олардын денелері уакытша киген киімдер тірізді екенін жаксы біледі. Бул білім олардын барлыгына жан ретінде бірдей карауга мумкіндік береді. Сондыктан оларга патша мен кул, айел мен еркек, турлі діндегі адамдардын барлыгы бірдей жан. Шакарімнін осындай халін білдіретін бір оленін келтіре кетейік.

Тура жолда кайгы турмас,
Шат болайын, бер арак!
Кайгы, рахат барі бір бас,
Ешбірінде жок турак.

Келсе бейнет – келді, кетті,
Болса уайым – болды не?
Ак жолыннан бурма бетті,
Бас ныгыздап мыктырак.

Мен мешітке келмеді-ау деп,
Сокпе сопы, молдалар.
Еркін аяк кетті билеп,
Шын хакикат жолды унап.

(«Тура жолда кайгы турмас»)

Бул оленінде Шакарім фани алемнін тураксыз екенін, тек кана рухани болмыстын мангілікті екенін сезген кезін жазып отыр. Фани алемнін откінші уайым-бейнетінен кутылу ушін «Ак жолыннан бурма бетті» деп ескертеді. Ол еркіндікке жеткен адам, сондыктан «Мен мешітке келмеді-ау деп сокпе сопы, молдалар» деп ескертіп, себебі, «Еркін аяк кетті билеп, шын хакикат жолды унап» дейді. Осылай Шакарімнін аулиелік денгейдегі еркіндігі оган Хакикатка жетуге мумкіндік берді деуге болады.
Шакарімнін мына олені де онын екі дуниеге бірдей кызыкпайтынын жаксы корсетеді:

Сопынын иманын, ойын,
Алемнін кызыгын, тойын,
Багын, тагын, пулын, койын
Талак болсын – козіме ілсем.

Бейісте хор кызы деген,
Таза сусын, жеміс жеген,
Солай деп нануым деген,
Жамандатсын пырак мінсем.

Зауалсыз бір рахат барын,
Мысалдаган бул бір сарын,
Жатынга мунда не барын,
Барып айт, уктыра білсен.

(«Ажал маган арак берсен»)

Аулие душпанына козкарасын былай деп білдіреді:

Дуспаным атса маган тас –
Жар жіберген коз бен кас.
Устап суйіп болам мас,
Бал гой мені соккен тіл.

(«Журектен аккан канымнан»)

Бул сезім денгейі Иса пайгамбардын «Сол жак бетіннен урса – он жак бетінді тос» деген кагидасына сайкес келеді.
Жалгыздык. Бул фани алемде жалгыздык барлык аулиелердін несібесі. Фани алем олар ушін барлык кызыгынан айырылып, керексіз болып калады. Сондыктан аулие адам енді бул фани алемнен алыстап, баки алемге бет бурады.

Сойтіп ол жалгыздыкка урынып, елден шет кетуге мажбур болады. Бул Шакарім омірінде гана емес, Л.Толстой, Ахмед Яссауи тарізді аулиелердін омірінде де болган. Шакарім озінін жалгыздыгы туралы коп жазады.

Шакарім озінін жалгыздыгы туралы Сакен Касиманулы деген адамга айтканын кыскартып келтірейік: «...Жалгыздыктын тагы бір турі – созіне куптаушы болмай, оз заманында тургыластарынын созіне косыла алмай, жалгыз калганды айтады. Осынын барі менін басымда бар іс... Мен озім кажы болып молдаларга жакпадым. Ягни, олардын шаригатына теріс болып, жалгыз калдым,.. «Имамын кім?» дегенде «Имамымыз Кокбай молда» деп сіре тура тамукка баратын болса керек.

Мен буган карсы болдым.  Шылги отірік дедім. Шакарім кажы емес, дінсіз азгырушы деп жалгыздады молдалар. Мен болыс пен билердін елдегі коп ережелеріне карсымын, олар да мені жек корді. Алашорда кызметке шакырды, «уез бол, болмаса дін баскар» деді. Мен бармадым, олар да жактырмады, «кажысын» деп совет окіметі де мені жек кореді. Ен аягы гылым мен философияда да мен жалгызбын». /12/
Бул халін акын оленмен былай деп білдіреді:

Дінін шатак, адетін арсыздык деп,
Жакпадын молдалар мен халкына да.
Ендігі жас: «Ескі иісін шыгады» деп,
Олар да келмей отыр картына да...

...Жалганда сендей жалгыз адам бар ма,
Ешкім бага бермейді наркына да,
Сені корсе, барі де сырт береді,
Карагысы келмейді калпына да.

(«Жасында араластын малтымага»)

Шакарім озінін жалгыздык сырын «Кырыктан сонгы кырымды», «Кейбіреу безді дейді катынынан» атты олендерінде де тусіндіріп жазады.
Акын озінін жалгыздыгынын себебі дуниенін сергелденінен алыстап, омір бойы жинаган рухани байлыгын бір жуйеге келтіріп, келешек урпакка калдыру екенін былай деп білдіреді:

Корген сон ел жарасын анык сезіп,
Андайын айдалага кеттім кезіп,
Ел емес, елге істеген кылыгынан,
Кашкамын, шынымды айтсам, сонан безіп.

Елсізде неге жалгыз калганымды,
Кырык жыл нені жинап алганымды
Сезбейсін тартпаган сон коп кайгысын,
Сен емес угатугын арманымды.

Арманым байлык, мансап, мактан емес,
Ойлы адам оны асте олай демес.
Ары зор, ата улы емес, адам улы
Итше талап оз елін, жырып жемес...

...Айтамын, созімді уксан, кейінгі жас,
Киянатсыз адамга емеспін кас.
Журектегі дертімді білер едін,
Осекке ермей, менімен болсан сырлас.

(«Кейбіреу безді дейді елден мені»)

Акыннын журек жарып шыккан осы оленінен онын рухани болмысын анык коруге болады емес пе? Ойшыл «Журектегі дертімді білер едін, Осекке ермей, менімен болсан сырлас» деп созін бізге, келешек урпакка арнап отырган тарізді.

Міне, Шакарімнін рухани сипаттарын осы кыскаша шолудан онын аулиелік денгейде болганы даусыз акикат екенін коре аламыз. Кудайга шукір, акыннын армандаган заманы жетіп, енді онын артына калдырган рухани мурасын сау акыл, таза ниетпен кабылдауымызга мумкіндік туды. Бул да тагдырдын берген бір шапагаты. 


М А З М У Н Ы

Алгы
БІРІНШІ БОЛІМ

ШАКАРІМНІН ОМІР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ КЫСКАША ШОЛУ.........5
1. Адам омірінін уш 1.1. Шакарімнін 1.2. Шакарім Абайдын
1.3. Жан дуниесінін
ЕКІНШІ БОЛІМ

ШАКАРІМ МУРАСЫНДАГЫ ФИЛОСОФИЯЛЫК ИІРІМДЕР...........21
1. Шакарімді оку 2. Шакарім дуниетанымынын кейбір ерекшеліктері...............................27
3. Фани алем маселелерін шешу жолдары................................................33
Тіршіліктін уш Тан кумары мен жан Напсіні жену Ерік пен
УШІНШІ БОЛІМ

ШАКАРІМНІН ЖЕТКЕН РУХАНИ ШЫНЫ..........................................63
1. Шакарім шыгармашылыгындагы сана маселесі...................................63
2. Сана-сезім дегеніміз 3. Сана-сезім Тандік Сана-сезімнін ой-оріс Сана-сезімнін білім Жаннын озін-озі тану Толык 4. Шакарім котерілген  рухани Аулиелер Шакарімнін аулиелік Дайек






Дайек коздері

1. Ахат Шакарімулы. Менін акем, халык улы – Шакарім. Ж. "Жулдыз", № 11, 1992. – 3-53 бет.
2. Шакарім Кудайбердиев. Шыгармалары: Олендер, дастандар, кара создер. Кураст. М.Жармухамедов, С.Дауітов, /А.Кудайбердиев./ – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 бет.
3. Ауезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. – Алматы: Жазушы, 2002.
4. Абай (Ибра;им) Кунанбайулы. Шыгармаларынын екі томдык толык жинагы. – Алматы: Жазушы. – Т. 1: Олендер мен аудармалар. – 1995. –336 бет.
5. Шакарім. Иманым. – Алматы: "Арыс" баспасы, 2000. – 321 бет. 
6. Куран Карим. Аударган Халифа Алтай. – 1991 ж. 
7. Омаров Д. Абайтану: немесе улы ойшылдын рухани кемелдену туралы ілімі. – Алматы: "Мектеп" баспасы, 2002 ж. – 216 б.
8. Омаров Д. Абайдын рухани дуниетанымы. Алматы, 2006 ж. – 220 б.
9. Оразалиев Р., Омаров Д., Мукашбеков А. Жасару купиясы. Алматы:
"Алейрон" баспасы, 2006. –220 б. 
10. Есім Г. Данышпан Шакарім. – Алматы: Атамура, 2008. – 336 бет.
      11.    Кудайбердіулы Ш. Тіршілік, жан туралы. «Абай» журналы. 1994 ж.,
№9.
      12.   Касиманулы С. «Гылым мен философияда да жалгызбын». Казак         
         адебиеті. 30.06.2000 ж.

.