Адамнын осiп-жетiлуiне асер ететiн сырткы себептердiн бiрi – онын алган тарбиесi. Баланын тарбиесiне онын оскен ортасы, коршаган когам ыкпал жасайды дедік. Абайдын оскен ортасы болып табылатын коршаган табигат, отбасы, туган-туыскандары, жакын-жуык, курбы-курдастары, окыган, бiлiм-тарбие алган ордасы тагы сол сиякты онын iшкi дуниесiнен болек жагдайлар келешек омiрiне улкен асер еттi.
Абай оскен ортасынын барлык жаксы касиеттерiн бойына сiнiрiп оскен. Бул жаксы касиеттер онын ерте есеюiне, айнала омiрде болып жаткан куаныш пен кайгыны, жаксы мен жаманды жiтi кадагалап, ой елегiнен откiзуiне, белгiлi бiр корытынды жасауына комектестi. Кемелдену жолында Абай да омiрдiн сан килы белестерiнен откен. Бул турасында акын оз ойын «Олсем, орным кара жер сыз болмай ма?» деген оленiнде былай дейді:
Жасымда албырт остiм, ойдан жырак,
Айлага, ашуга да жактым шырак.
(«Олсем, орным кара жер сыз болмай ма?», 1898 ж.)
Бул жолдардан Абай албырт жастык шагында реттi жерiнде айла-амалдарга да барып, ашуга да жол бергенiн, ой жетегiне тусе коймаганын сеземiз. Бiрак ол озiнiн табиги артыкшылыгы мен ынта-жiгерiнiн аркасында омiр белестерiндегі шыргаландарга узак богелмей, кемелденудiн аскар биiгiне котерiле алган адам.
Адамга ата-тегiнен даритын ерекшелiктi, жаксы касиеттердi дер кезiнде тани бiлiп, арi карай жетiлдiрiп отырмаса, олар бiртiндеп алсiреп, тiптi кейiн мулде жойылып кетуi де мумкiн. Себебi балага ата-тектен даритын касиеттер мангiлiк емес, уакытша, озгергіш. Адам озінін iзденiсi, талабынын аркасында гана сол игi касиеттердi сактап, дамытып отыра алады.
Оскен ортанын ыкпалы туралы да осыны айтуга болады. Кандай бiр жетiлген ортада оссе де, онын кундылыктарын жан дуниесiнен шыгатын ынта-жiгерi аркылы бекітіп отырмаса, онын пайдасы шамалы болмак. Сондыктан, адам баласы озінін келешек омірі ойдагыдай болсын десе, ол озіне тагдырдын берген шапагатынан айырылып калмай, оны дер кезінде дурыс пайдалана білу керек.
Абай оскен ортасынын осындай мумкiндiктерiн озiнiн рухани кемелдену жолында жете пайдалана бiлдi. М.Ауезовтiн айтуынша, Абайдын осіп-жетілуіне ыкпал жасаган арна ушеу. Ол озiнiн «Абай Кунанбаев – казак халкынын улы акыны» атты енбегiнде бул туралы былай деп жазады: «Улттык жане букiл адамзаттык мадениеттiн уш турлi мол арнасы данышпан акыннын шыгармашылык iсiне рухани азык болды.
Абайдын букiл ой-киялына, алеуметтiк, акындык iсiне дем берiп, шапагатты нар алган арнанын бiрi – халыктын озi жасаган, ауыздан-ауызга тараган, баспа жузiнде сакталып келген казактын багзы замандагы халык мадениетiнiн бай мурасы..., акындыгына рухани дем берiп, азык болган екiншi арна – Шыгыс мадениетiнiн тамаша мурасы, араб-иран жане турiк халыктарынын классикалык поэзиясы, ... ушiншi арна – орыс мадениетi, Еуропа мадениетi».
Абай жасынан-ак салмакты, пысык, ар нарсеге кызыккыш, елiктегiш, жаксыга уйiрсек, естiгенiн жадында сактайтын зерек бала болып оседi. Казактын дастурiнде конакты жатыркау жок. Барын аузына тосып, курметтейдi. Онын устiне Кунанбайдiкi тарiздi даулеттi отбасынан конак арылмайды. Олардын арасында ангiмеге, ан мен жырга шебер шешендер мен акын-жыршылар да аз болмайтын. Бала Абай осындай онерлi адамдардын ангiмесiн бар ыкыласымен берiле тындап, кулагына куйып алатын болган.
Кунанбайдын айелдерi Улжан мен Айгыз бiр ауыл болып отырган. Абай оларга тел бала болып остi. Бул екi шешеден кейiн Оспан жане Ысмагул деген екi бала туады. Олардын жасы Абайдан коп кiшi. Айгыздын улкен баласы Халиолла окуда болды. Сонымен, Абай екi шешенiн ортасында бетiнен ешкiм какпай, еркiн оседi.
Зере ажесi булармен бiрге болды. Ажесi аныз-ертегiлердi, халыктын ескi ан-жыр, дастандарын коп бiлетiн кiсi едi. Суйiктi немересi Абайга сол ан-жыр, ертегiлердi узакты кеш айтып берiп отыратын. Анасы Улжан Абай ушiн елдiн атакты аншi-жыршыларын адейi шакыртып, бiрнеше кун кутiп, конак етiп, ан-жырларын тындатып, кейiн оларды улкен сый-курметпен шыгарып салады екен. Абай осылайша жастайынан туган халкынын рухани байлыгынан мол сусындап оскен.
Омiрiнiн копшiлiгiн далада откiзетiн кошпелi елдiн баласы болгандыктан, Абайга коршаган табигаттын асерi де мол болды. Туган жерiнiн асем табигаты сезiмтал жастын акын боп калыптасуына да елеулi ыкпалын тигiзген едi. Абай табигат, когам, адам омiрiнiн бiр-бiрiмен тыгыз байланысын жасынан сезiп остi. Бул онын табигатка деген суйiспеншiлiгiн тарбиелеп, кейiннен шыгармаларында халкынын сипатын, табигатын жырга косса да олардын ерекшелiктерiн доп басып, нагыз шындык бейнесiн беруiне мумкiндiк жасады.
Абай он жаска келгенде акесi оны Семейдегi Ахмет Риза медресесiне окуга бередi. Медресе сол кездегi алдынгы катарлы оку орындарынын бiрi едi. Ол медреседе уш жыл окиды. Абайдын рухани осу жолында бул кезеннiн аса манызды болганына дау жок.
Медреседе шакiрттерге терен рухани бiлiм беруге баса назар аударылды. Ислам дiнiнiн кагидалары Куран аркылы гана емес, сонымен бiрге сопылык iлiмiмен де уйлестiрiлiп берiлiп отырды. Ал сопылык iлiмдер – мусылман iлiмiнiн шыны болатын.
Абай медреседе сопылар окiлдерi Бакыргани, Аллаяр, Ахмет Яссауидын рухани мурасынан сусындайды, Низами, Сагди, Кожа Хафиз, Науаи, Фзули сиякты Шыгыс гуламаларынын, жыр алыптарынын шыгармаларымен танысады. Абайдын рухани кемелденуiне Шыгыс мадениетiнiн асерi мiне осы кезден басталады.
Абай арабша кiтапты молда окып, турiкше аударып бергеннен сон естігенін кiтапка карамай жатка айтатын зерек болган. Сондыктан сабакты жадында сактап, бос уакыттарын кiтап окумен откiзген. Араб, парсы, шагатай (ескi озбек) тiлiнде жазылган кiтаптарды да еркiн окып, коптеген акындардын олен, газелдерiн жатка бiлген.
Улгайган кезiне дейiн оларды умытпай, жадында сактап журiптi. Абай кiтаптарды жаздыгунi ауылга демалыска кайтканда да ала келiп, окып журедi екен. Сойтіп медреседе окыган жылдары Шыгыстын рухани байлыгын бойына мол сiнiрген. Озiнiн алгашкы олендерiн де Шыгыс гуламаларына елiктеп жазады. Ол озiне суйiктi устаз болган Шыгыс акындарынын аруагына былайша сыйынады:
Фзули, Шамси, Сайхали,
Науаи, Сагди, Фирдауси,
Кожа Хафиз - бу ;аммаси
Мадат бер я шагири фарияд.
(«Фзули, Шамси, Сайхали», 1855-1881 ж.)
Байкасак, Абай пiр туткан осы акындардын барлыгы да дерлiк сопы iлiмiнен нар алган гуламалар. Абай Шыгыс гуламаларынын рухани биiгiн тусiне бiлiп, олардын беретiн бiлiмдерiн бойына сiнiруге умтылган. Сондыктан оларды пiр тутып, жетiлу жолында осындай ой санлактарынын мурасынан озiне тiрек iздеген.
Абайдын Шыгыс рухани мураларын ел iшiнде игеруге де мумкiндiгi болган. Академик Заки Ахметовтын жазуына караганда, казак даласында: «...шыгыс халыктарынын адеби нускаларына куштарлык, ынта-ыкылас та кобеймесе азайган жок. Арабтын «Калила мен Димна» секiлдi кiтаптарынан бастап, «Мын бiр тун», «Тотынама» ангiмелер жинагы, «Шахнама», «Сейфул-Малiк», «Тахир-Зухра», «Лайлі-Мажнун» сиякты дастандар, Ескендiр, Лухман Хакім, Абуали Синат туралы аныз-ангiмелер ауызша да баяндалып, олен-жыр турiнде де насихатталып жатты» («Жол жолга жалгасады», «Абай» журналы. №12.1994).
Абай Семейде журген кезiнде косымша «Приходская школага» тусiп, уш ай орысша окиды. Сойтіп ол орысша уйрене бастайды. Окiнiшке карай, онын окуы осымен аякталады. Себебi 13 жаска толган Абайды акесi Кунанбай озiне комекшi етiп, ел баскару iсiне араластыру ушiн ауылга кайтарып алады.
Даулеттi ортада оскен Абай бозбала кезiнде махаббат алемiне де толык берiлiп, сауык-сайран, аншылык, саятшылык базарын да бiр адамдай корген жан. Бiрак бай ортадан шыккан копшiлiк жастарга уксап кызыктын сонына тусiп тозып кетпей, озiн бiр арнада тежеп устап отырган. Буган Абайдын жасынан алган рухани бiлiмi мумкiндiк бергенi хак. Ол напсiкумарлык, кызыккумарлыктын адамды аздыратын жол екенiн ерте тусiнедi. Буган онын «Сап, сап, конiлiм, сап, конiлiм!» оленiн окып шыгып, айкын коз жеткiзуге болады.
Сап,сап, конiлiм, сап, конiлiм!
Сарка берме санасын.
Барiн озiн бiлсен де,
Алi-ак озiн танасын.
Ортенесiн, жанасын.
Оз-озiннен бейнетке
Оз басынды саласын.
(Сап, сап, конілім, сап, конілім!», 1855-1861 жж.)
Абай бул тужырымды оз басынан откен жайларды ой сарасынан откiзу аркылы жасап отыр. Ол озi катты кызыккан жуйрiк ат, кыран кус я жаксы тазыга не сураса да берiп, колына тусiредi екен. Бiрак артынан олардан тез жалыгып, кiм сураса соган бере салатын корiнедi. Бул туралы ел аузында коп ангiмелер сакталган.
Кокбай аксакал Абайдын бул мiнезiн былай деп жеткiзедi: «Осы ретте аншылык кылу, байгеге ат апарып косу, палуан апарып курестiру, каршыга, лашын салгызу, жуйрiк ат пен мыкты жiгiт сактап, онердi кызыктау сияктынын барлыгын да озi де кордi, бала, iнiлерiне де толык корсеттi.» (5, 209-бет). Осылай Кокбай Абайдын тагы бiр касиетiн корсетедi.
Ол – акыннын байлыкка, кызыкка озi басын байламагандыгы. Ягни Абай олардын кулы болмай, олардан да горi жогары максатка умтылып отырган. Бул туралы ел аузында Абайдын жакын адамдарынын айткандары коп.
Ел баскару iсiне араласу Абай ушiн улкен омiр мектебi болды. Елдiн кунделiктi турмыс-тiршiлiгi, омiрдiн жаксы да, коленкелi жактары онын коз алдынан отiп жатты. Ол омiрдегi килы-килы жагдайларды ой сарабынан откiзiп, дурыс корытынды жасауга, озiнiн адiл шешiмiн айтуга тиiс болды.
Ол кiтаптан окыган, омiрден туйген бiлiмiн накты iсте сынап коруге мумкiндiк алды. Жан-дуниесiнiн тазалыгы, адалдыгынын сынга тусер шагы осы едi. Озiнiн оскен ортасынан алган таглым-тарбиесi Абайдын бул мiндеттi де абыроймен аткарып шыгуына себеп болды.
Жiгерлi де алгыр ойлы Абай омiр агымымен кетпей, озiнiн адiлдiгiмен, бiлiмдiгiмен коршаган когамдык ортага игi асер етуге умтылды. Ол озiнiн алгырлыгымен адуынды кореген акесiнiн беделiне де кiр келтiрмей, халык алдында оз беделiн де томендетпей бiлгiрлiкпен адал кызмет еттi.
Акесiнiн тапсырмасымен аркилы жумыстарды аткара журiп ол адамдардын арасындагы турлi байланыстардын сырларына каныга тустi.
Олардын iс-арекетi озiнiн ой-талгамына сайкес келсе кабылдап, ал сайкес келмесе оны тузетуге умтылды. Аз уакыттын iшiнде-ак ол озiнiн зеректiгi мен бiлiмiнiн аркасында ел iшiнде бурын беделдi атангандардын кобiнен шоктыгы биiк бола бастайды.
Абай омiрiндегi бул кезен туралы М.Ауезов былай деп жазады: «Бiр айтканды угып алу, укканын умытпау, ел созiнде соларды керекке жаратып, ангiме арасына соларды кiрiстiрiп отыру - шешендерге коп жайылган салт едi. Абайга да сол парыз сиякты болган. Жас жiгiт бiлген онерiн орнымен керегiне жаратып, келiстiрiп, коркейтiп сойлейтiн болады.
Ел iшiне шешен болып корiне бастайды. Басында балалыгынын аркасында созге коргана кiрiскен Абай, аз жылдын iшiнде улкен табыс тапкандай болып, адымын улгайта бередi... Ол кiсiлерден озiн кем санамауына тагы бiр себеп – Абайдын окуы барлыгы...
Надан кiсiлердiн ортасына келiп олшескенде бунын окуы дардай болып саналган. Буган халык ескiлiгi, тiл онерiнiн мол байлыгы косылган сон, Абай оз заманынын iшiнде оз кайратына сенген оршiлдiкпен кулаштайды». Сойтiп ол:
Озi де баска шауып тоске орлеген,
Казакта кара созге дес бермеген, –
(«Жасымда гылым бар деп ескермедім», 1885 ж.)
жiгiттiн бiрiне, алгыр, азулы шешенге айналады.
Озык ойлы, турашыл Абай ендi елдiн тыныс-тiршiлiгiне сын козбен карай бастайды. Турмысы жудеу калын елдiн корген таукыметi, кара ниеттi адамдардын оларга корсетiп отырган зорлык-зомбылыгы, адамдардын ниеттерінін бузылу себептері Абайды терен ойга калдырады. Ол ел iшiндегi келенсiз iстердiн, тенсiздiктiн сырын тусiндiруге талпынады. Кедей-кепшiк, алсiздерге камкор болу камын ойлайды. Би-болыстардын озбырлыгын мiнеп, оларды адамгершiлiкке шакырады.
Елдiн озiмшiл, кызганшак жуандары Абайды коре алмайды. Онын би-болыстардын озбырлыгын адiл сынап, оларга карсы курескенi ел жуандарынын кытыгына тиедi. Олар ендi Абайды мукату жолын iздеп, онын устiнен жала мен арызды молайтады.
Абайды 1877-1878 жылдын кысында улык тергеу максатымен калага шакыртады. М.Ауезов Абайдын осы жолы 12 улкен iспен тергелiп, Семейде 3-4 ай бойы жатканын жазады. Жала канша коп болса да Абай одан акталып шыгады. Оз iсiнiн адiл екенiн улыктарга далелдеп, солардын сенiмiне ие болады.
Осы тергеу Абайдын ой-орiсiн баска арнага карай бурады. Ягни, тагдырдын бул кыспагы Абайдын келешегi ушiн аса манызды болган.
Абай осы жолы калада узак жатканында турлi кенселерде болып, ондагы орыс халкы окiлдерiнiн iс-арекеттерiмен танысып, патша саясатын тусiнiнкiрей бастайды, укiмет зандарын бiлу керектiгiне козi жетедi. Калада онын дуниеге деген тусiнiгi едауiр кенейiп, омiрге баска козкараспен карай бастайды.
Сойтiп Абай осудiн жана денгейiне беттеп, омiрдiн сыры туралы, бул iстеп журген iстерiнiн не себептен мансiз екенiне ой жугiртiп, толганады. Бул онын атак-данкы тобыкты iшiнен асып, баска да руларга, аймактарга жайылып, молайып бара жаткан кезi едi.
Халкынын мушкiл жагдайын корiп, оган жаны ашыган Абай, 1877-78 жылдардан, ягни 32-33 жастарга келгенінен бастап оз халiнше копшілікті жонге салуга умтылады. Буган дейiн де тиiп-кашып олен жазып, жазгандарын Кокбай созi деп танбалап келген ойшыл ендi халкына рухани бiлiм берiп, жетiлу жолына салу ушiн куштi курал ретiнде пайдалану ушiн олен жазуды, ягни акындыкты мыктап колга алады.
Мен жазбаймын олендi ермек ушiн,
Жок-барды, ертегiнi термек ушiн.
Кокiрегi сезiмдi, тiлi орамды
Жаздым улгi жастарга бермек ушiн, –
(«Мен жазбаймын оленді ермек ушін», 1888 ж.)
деп, акын озiнiн олен жазудагы коздеген максатын айкын бiлдiредi.
Ойшыл жетiле келе терен рухани бiлiм мен халкына деген жанашырлыкка ие болады. Ол акындыгы озiнiн тiлек-калауы – халыктын кокiрегiн ашып, оны дурыс жолга салу куралы екенiн жазады.
Казак даласы ол кезде Ресей патшасы саясатынын натижесiнде булiнген устiне булiнiп, усакталып, журт озара бiрiмен-бiрi куреске тусiп, бейберекет халге ушырап жаткан едi.
Патша укiметiнiн жергiлiктi окiлдерi – бурынгы ага-султан, берiдегi болыс, би, елу басы, старшын дегендердiн барлыгы да паракор, отiрiк, жала жапкыш, ел iшiн булдiрушi, тонаушыларга айналып, оз кулкындарын гана ойлады. Халык кулдырау жолына тусiп, Абай созiмен айтканда «акымак коп, акылды аз» халге жеттi.
Осынын барлыгын корген, оган жаны куйзелген Абай оларды тузу жолга салуга умтылады. Сол ушiн болыс болып та, би болып та елдi тузетпек болады. Бiрак карабасын ойлаган ел коп, ал Абай жалгыз едi. Рухани дуниесi кулдырау жолына тускен тобырды дурыс жолга салу киыннын киыны болатын. Осыны сезiнген Абай катты киналып, дагдарыска ушырайды. «Мынмен жалгыз алыстым, кiна койма!» деп мунын шага келiп, онын себебiн тусiндiредi.
Бас-басына би болган онкей кикым,
Мiнеки, бузган жок па елдiн сикын? –
(«Калын елім, казагым, кайран журтым», 1886 ж.)
деп отаршыл саясаттын курбаны болган елдiн «аткамiнерлерiнiн» кiнасiн корсетiп, оларды аяусыз мiнейдi. Абайдын «Болыс болдым мiнеки», «Болды да партия», «Ботен елде бар болса», «Калын елiм, казагым» деген олендерi халыктын козiн ашып, оятуды коздеген, аткамiнер белсендiлердi жаман адеттен сактандыруга арналган туындылар едi.
Оз бастарынын гана камын ойлап журген копшiлiк кауым Абайды тусiнгiсi келмейдi. Олардын бар максаты отiрiк-шынды жундей сабап мал табу камы болатын. Осыларды корiп-бiлiп, санасында корыта келiп, озiнiн алдына койган максатынын ауырлыгына козi жете тускен Абай халкына комектесу жолындагы казiргi кылган карекеттерiнiн мардымсыздыгына капаланады.
Ол халыкты дурыс жолга тусiрiп, онын козiн ашу ушiн бiлiм куаты керек екенiн тусiне бастайды. Омiрдiн шым-шытырык кайшылыктарынын шешiмiн таба алмай ойга калган Абай ендi озiнiн рухани бiлiмiн жетiлдiру керектiгiне козi жетедi. Кезiнде бiлiм алуга баса конiл болмегенiне окiнген акын оз ойын былайша орнектейдi:
Жасымда гылым бар деп ескермедiм,
Пайдасын коре тура тексермедiм.
Ержеткен сон туспедi уысыма,
Колымды мезгiлiнен кеш сермедiм.
Бул махрум калмагыма кiм жазалы,
Колымды доп сермесем, остер ме едiм?
(«Жасымда гылым бар деп ескермедім», 1885 ж.)
Сойтiп, тагдыр озiне жуктеген ауыр да жауапты мiндеттi орындау ушiн, ол кешiрек болса да бiлiмiн толыктыруды колга алады. Бул туралы М. Ауезов былай деп жазады: «Жасы отыздан аскан сон, бурынгы азды-коптi бiлiмiн есiне тусiрiп, орыс кiтабын мыктап окиды. Едауiр тiл бiлiп алган сон, ендi коп нарлi кiтаптар окуга кiрiседi».
Содан бiраз жыл откенде Абайдын кундегi омiрiнде улкен орынды тек кiтап алады.
Кiтапты белгiлi жуйелi тартiппен окымаса да, жаксы акын, жазушылардын создерiне кумарланып, шетiнен таныса бередi. Адейi кала кiтапханасынын кiтаптары ушiн Семейде кыскы айларда узак жатып алатын болып, оз-озiнен iзденiп, кармана бастайды. Осымен 35-36 жастардын шамасында кiтап карастырудын жолында журiп, Абай 1870 жылдарда Петербургтан айдалып келген революционер жас Михаэлис деген кiсiмен таныс болады" /2, 50-бет/.
М.Ауезов атап корсеткен Абайдын рухани кемелденуiнiн ушiншi арнасы – орыс жане Батыс мадениетi осылай бастау алган едi. 1880 жылдарда Абай Долгополов, Леонтьев сиякты баска да айдалып келген революционерлермен танысады. Булар патша укiметiнiн озбырлыгына карсы курес жолына тускен адамдар едi.
Абайдын олардан коп жагдайларга канык болганы даусыз. Ал кейiннен орыс тiлiн жаксы менгерiп, гылым алемiне оз бетiмен багыт алганда Абай озык ойды Шыгыс дуниетанымын Батыстын оркендеген жана жетiстiктерiмен сабактастыра отырып тапты.
Халык камын ойлаган Абай улгi ретiнде И.А.Крыловтын коптеген мысалдарын, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов сиякты орыстын улы акындарынын шыгармаларын казакшага аударды, олармен копшiлiктi таныстырды. Орыс акындары аркылы Еуропа мадениетiне де кол созды.
Сойтiп Абай алган бiлiмiн Шыгыс дуниетанымынын негiзiнде ой таразысынан откiзiп, ретi келсе омiрде колданып, озiнiн бойына молынан сiнiре бередi.
«Абай ендi озiнiн когамдык, тарихтык жолын узак орiске карай улгайтып, алып кетедi. Озi де гылым зерттей бастайды. Сонымен, 1884 жылдары, жасы кырыкка таман iлiнгенде, ол дуниеден коп маглуматы бар кiсi болады. Ар нарсе туралы гылым-философияга суйенген арнаулы козкарасы, сыны бар кырагы озгын азамат болып, жекеленiп шыга бастайдын», – деп жазады М. Ауезов Абайдын бул кезенiн /2, 54-бет/.
Абай олендерiнде халыкты азгындаудан сактандырады, жаман адеттен жиренуге, адамгершiлiкке шакырады, оз шыгармаларында моральдык-этикалык нормаларды орныктыруды коздейдi. Сойтiп Абай елдiн акылшысы, камкоршысына айналады. Бiрак, копшiлiк кауымнын онын усынган асыл мурасын кабылдап, тусiнуге оресi жетпедi. Ал елдiн озбырлары болса, оган богет жасауга умтылып, аягынан шала бердi. Осыган налыган Абай былай деп ой тербейдi:
Ерте ояндым, ойландым, жете алмады,
Етек басты коп кордiм елден бiрак.
(«Олсем орным кара жер сыз болмай ма?», 1898 ж.)
Абай бул фани дуниенiн кызыктарын бiр адамдай-ак корiп-бiлдi. Ол даулеттiн де, би, болыс болып, билiктiн де дамiн татты. Отбасын курып, Дiлда, Айгерiм, кейiннен Еркежан сиякты озiне адал, шын конiлдерiмен берiлген айелдерi де болды, Олардан туган Абiш, Акылбай, Магауия сиякты онегелi балаларынын кызыгын да кордi, озiнiн акындык онерiмен журтты аузына каратып, атак-данкка да ие болды.
Бiрак бул тан кумарлыктары енді кокірек козі ашылган Абайды жалыктыра бастайды. Бурынгы жасап журген тан кумарлыктарына арналган арекеттеріне онын конілі толмайды. Ол рухани тыгырыкка жолыккандай болады. Акыннын бул сипатын «Мен ішпеген у бар ма?», «Ішім толган у мен орт, сыртым дурдей», «Ішім олген, сыртым сау», «Кайтты конілім бул дуниенін ісіне» деп бул фани омірге оз конілін білдіретін «Кулактан кіріп бойды алар», «Олсем, орным кара жер сыз болмай ма?», «Бай сейілді» тарізді олендерінен коруге болады. Баска оленінде акын надан адамдардын унамсыз кылыктарын сипаттай келіп олардан тунілген халын былай деп корсетеді:
Ауырмай танім,
Ауырды жаным,
Кангыртты, кысты басымды.
Тарылды кокірек,
Кысылды журек,
Агызды сыгып жасымды...
...Гылымды іздеп,
Дуниені коздеп,
Екі жакка унілдім.
Кулагын салмас,
Тілінді алмас
Коп наданнан тунілдім.
Екі кеме куйрыгын
Уста, жетсін ажалын...
Атадан алтау,
Анадан тортеу,
Жалгыздык корер жерім жок.
Агайын бек коп,
Айтамын ептеп,
Созімді угар елім жок.
Моласындай баксынын
Жалгыз калдым – дап шыным!
(«Сегіз аяк», 1889 ж.)
Акыннын жасы 44-тен асканда жазган бул толганыстары онын жетілу жолындагы жана сатыга котерілер кезін бейнелейді. Коніл-куйдін осылай озгеруін адамзатка келген пайгамбарлар, аулиелер мен баска да улы адамдардын омірінен кореміз.
Бул туралы мысалдар коп.
Рухани осудін белгілі бір денгейіне келгенде адам баласы Абайдын озі корсеткен «адам» сатысынан «толык адам» сатысына ауысады. Сол кезде адамнын коніл-куйі гана емес, тіпті танінде де тиісті озгерістер болып, адам озіне тусініксіз халге келуі мумкін. Бул хал келесі рухани сатыга отетін табалдырык. Егер ол табалдырыктан сурінбей отсе адам баласы карапайым халык тусіне бермейтін жана омірге отеді.
Абай бул табалдырыктан сурінбей отіп кеткен, сондыктан оны, асіресе омірінін сонгы он жылдарын копшілік тусіне алмаган. «Моласындай баксынын, жалгыз калдым – дап шыным!» деп соны айтып отыр акын. Бул – карапайым адамдардын арасында журген рухани жетілу жолындагы толык адам сатысына котерілгендердін копшілігінін несібесі. Мысалы, копшілікке тіпті Абайдын бул омірден оту сипаты да тусініксіз болган. Бул туралы Турагул жазады.
Абайды оз денгейінде тусінбеушілік бугінгі кундерге дейін келен алып келе жатыр. Данышпаннын омірі туралы жазган Турагул, Какітай, Архам, Кокбай тарізді жакын адамдар да онын рухани ішкі дуниесіне унілмеген. Бугінгі кундердегі абайтанушылар да Абайдын рухани тулгасын «толык адам» сатысында карап, оган оз багасын алі берген жок. Себебі «толык адам» сатысындагылардын омірі карапайым адамдардын тусінігінен сыртта, сондыктан олардын омірін тусіну киынга согады.
Алдагы тарауларда біз бул маселеге толыгырак токталамыз.
Енді омір тусінігі озгерген сон Абай озінін халыкка деген кызметін баскаша жолга салады. Ол бурын болыс болып куштін комегімен, не болмаса халыкты тартіпке, адамгершіліктін турлі кагидаларына шакыру аркылы арекет жасады.
Енді ол адамды кунделікті омірдін шыргаланынан шыгуга богет жасайтын негізгі себептерге зер салады. Ол адам болмысынын негізіне коніл боліп, адамнын іс-арекетінін туп казыгы болып табылатын жан мен тан кумарын бір-бірінен айырып, олардын адам оміріне асерін аныктауга куш салады. Сойтіп, данышпан акын адамнын тан кумарлыгын жан кумарлыгына жендірмей коздеген максатка жету мумкін емес екені туралы тужырымга келеді. Ол оз ойынын жана багытын былай деп білдіреді:
Малда да бар жан мен тан,
Акыл, сезім болмаса.
Тіршіліктін несі сан,
Теренге бет коймаса?
("Журекте кайрат болмаса", 1898 ж.)
Данышпан осылай мал мен адамнын уксастыгы мен айырмашылыгына ой жугіртіп, мал омірі мен адам омірінін айырмашылыгын корсетеді. Адамнын омір максаты туралы ойланып теренге бет коюга мумкіндігі бар, ал малда ондай мумкіндік жок.
Сол мумкіндіктерді пайдалана алмай журген журекте кайрат, акылда сауле жок конілі жабык рухани карангы бейшара адамдарды кеменгер ойшыл кара создерінде, олендерінде "жарым адам", "малсындар", "даладагы ансындар" деп сынга алып, оларга ой салгысы келеді.
Абай халыкка омір сырларын теренінен тусіндіру ушін енді озінін кара создерін жазуга кіріседі. Кара создерінін біріншісін ол былай деп бастайды: «Бул жаска келгенше жаксы откiздiк пе, жаман откiздiк пе, айтеуiр бiрталай омiрiмiздi откiздiк: алыстык, жулыстык, айтыстык, тартыстык – аурешiлiктi коре-коре келдiк. Ендi жер ортасы жаска келдiк: кажыдык, жалыктык; кылып журген iсiмiздiн баянсызын, байлаусызын кордiк, барi коршылык екенiн бiлдiк. Ал, ендi калган омiрiмiздi кайтып, не кылып откiземiз? Соны таба алмай озiм де кайранмын».
Бул создерден Абай фани омiрдiн барлык куаныш-кайгысын молынан корсе де, оны ештене канагаттандыра алмаганын кореміз. Онын жаны алi де болса жанталасып iзденуде. Абайды немiстiн улы акыны Гетенiн «Фауст» шыгармасындагы Фауст бейнесiмен салыстыруга болады.
Ол да озiне канагат таба алмай, шайтан (Iбiлiс) Мефистофельмен шартка отырады емес пе. Шайтан Фаустын жанын фани омiрдiн кызыгы кашан канагаттандырып болган сатте алмак болып шарттасады. Шайтан оган омiрдiн барлык кызыгын корсетедi. Бiрак таза жанды Фаустын омiрдегі алданыш кызыктын ешкайсысына конiлi толмайды. Тек бул омiрдiн кызыгын коре алмайтындай сокыр болган шагында гана оган Кудайдын мейiрi тусiп, ол канагат алады.
Сойтiп шайтан таза рухты бул фани омiрдiн кызыгымен жене алмай маскара болады. Абай жаны да бул омiрдiн кызыгына канагаттана алмады. «Кылып журген iсiмiздiн баянсызын, байлаусызын кордiк, барi коршылык екенiн бiлдiк» дейдi. Озінін омірінін сонына дейін он-он бес жыл калганда кеменгер акын осындай ой туйініне келеді.
Абай ендi омірдін тупкі мані мен максаты туралы ойга калып, букіл болмыс купияларына коніл боле бастайды. Акын осылай озiнiн осу-дамуынын жана денгейiне котерiлгенiн бiлдiредi. Ол осыган дейiн оз шыгармаларында кобінесе адамнын кемшіліктеріне коніл болсе, енді сол кемшіліктердін тупкі себебін ашуга, омірдін тупкі максатын ашып, оган жету жолдарына зер сала бастайды.
Сойтіп касиеттi кiтаптарды теренірек зерттеп, дiни философияга конiл боледi. Кемелденудiн бул биік денгейiне котерілу оте сирек кездеседі. Бiз Абайды ендi осы биiк денгейден коремiз.