Жетілудін томенгі сатысынан, келесі, материалдык жетілу сатысына котерілу ушін бейберекет омірден, белгілі бір тартіпке багынатын ретті омірге кошу керек. Бейберекет омірдін кайгы-касіретінен жапа шеккен санасы томенгі адам белгілі бір жагдайларда озінін бакытсыздыгынын себебін тусінеді. Ол енді омірде булжымас, барлыгын реттейтін зандылыктар барын тусіне бастайды.
Ол омірін дурыстау ушін озінін бурынгы жарамсыз адет, мінез-кулык, іс-арекет, ой-орістен кутылып, дурыс жолга тускісі келеді. Осылай оган болмыс зандылыгына деген сенім, ягни иман орнай бастайды. Ол омірдін реттегіш тартіптерін кабылдап, оны мултіксіз орындауга тырысады. Бул онын санасын адамдык денгейге котереді, ал озі адам сатысына отуге мумкіндік алады.
Омірді реттегіш тартіптердін негізі иманда, имандылыкта жатыр. Абай ілімі бойынша имандылык – адам омірін болмыспен уйлестіретін ен куатты жане ен тиімді адіс. Егер омірдін туп маніне унілетін болсак, адамдык сипаттын озі осы имандылыктан басталады. Имандылык денгейіндегі адамнын негізгі касиеті - иман, ягни, сенім. Бул сенім омірдін зардабын коп коріп, коркыныштан пайда болган.
Онын максаты – бейнеттен кутылу, сондыктан, отбасынын тыныштыгына коп коніл боледі, ал санасы – акыл денгейінде.
Иманнын не екенiн Абай он ушiншi кара созiнде былай деп бередi:
"Иман деген – Алла табарака уа тагаланын шариксиз (комекшiсiз, серiксiз), гайыпсыз (мангiлiктi), бiрлiгiне, барлыгына уа артурлi бiзге пайгамбарымыз саллала;у галай;и уасаллам аркылы жiберген жарлыгына, бiлдiргенiне мойын усынып, инанмак". Сонымен иман дегенiмiз Алла тагаланын мангiлiктi, бiр, бар екенiне сену жане Онын пайгамбарымыз аркылы жiберген жарлыгына мойынсыну.
Ал имандылык дегенiмiз иманды iске асыру, ягни болмыстын бiр себебi барына, ол барлыгына ортак зандылыктарга багынатынына сенiп, омірдi соган лайыктау. Бул букiл болмыс омірiнiн уйлесiмдiлiк тартiбi болгандыктан, имандылыкты кабылдауды материалдык жетiлу сатысынын басы, ягни салауатты омірдiн басталуы деуге болады. Материалдык жетiлу ушін салауатты омір керек. Сондыктан, салауатты омір мен материалдык жетілу мумкіндіктері бір-бірімен ундесіп, астасып жатады.
Абай иманга келудiн манызын корсетіп, арi карай иманга келудін жолдары акылымен далел тауып жане кiтаптан оку аркылы, немесе діни адамдардан естiп иманга келуге болатынын жазады. Тапкан иманга ие болып, оны арі карай улгайту, арине, онай іс емес. Иманды осіру тартібін Абай былай деп береді:
"Ендi мундай иман сактауга корыкпас журек, айнымас конiл, босанбас конiл керек екен... Иманга карсы келерлiк орында ешбiр пенде Кудай тагала кеншiлiгiмен кешедi-дагы демесiн, онын ушiн Кудай тагаланын гафуына (кешiру) яки пайгамбарымыздын шафагатына (комегi) да сыймайды, мумкiн де емес. "Кылыш устiнде серт жок" деген, "Кудай тагаланын кешпес кунасi жок" деген жалган макалды куат корген мундай пенденiн жузi курсын". Мiне, ойшыл иманнын манызын осылай корсетiп, онын дурыс болу жолын корсетеді. Сонымен бірге, иманды осіру ушін жасаган гибадаттын тазалыгы керек. Бул туралы Абай он екiншi кара созiнде былай дейді:
"Лакин (бiрак), сондай адамдар толымды гибадатка гылымы жетпесе де, кылса екен. Бiрак онын екi шарты бар, соны бiлсе екен. Ауелi – иманнын игтикадын (ішкі манін) махкемлемек (бекітпек) керек, екiншi уйренiп жеткенше осы да болады гой демей, уйрене берсе екен. Кiмде-кiм уйренiп жетпей жатып, уйренгенiн койса, оны Кудай урды, гибадаты гибадат болмайды. Уа-лакин (ал бiрак), кiмде кiм иманнын неше нарсемен камалат (кемелдік) табатугынын бiлмей, канша жерден бузылатугынын бiлмей, басына шалма орап, бiрадар атын котерiп, оразашыл, намазшыл болып жургенi конiлге калын бермей турып, жыртысын салганга уксайды.
Кузетшiсiз, ескерусiз иман турмайды, ыкыласыменен озiн-озi андып, шын дiни шыншылдап жаны ашып турмаса, салгырттын иманы бар деп болмайды". Осы создерден адамнын рухани жолда жетiлуi ушiн, бiрiншiден, иманды бекiту керек, ал екiншiден, унемi уйренiп, рухани дами беру керек екенiн угамыз.
Бул рухани жетiлудiн, ягни журектi тазарту жолынын шарты. Иман дарежесi, ягни сенiм дарежесi адамнын рухани денгейiн корсетедi. Адам негурлым даму барысында жогары котерiлсе, онын солгурлым иманы жогары болады. Онын жаны тазарган сайын иманы улгая туседi. Бул омір максатына толык жеткенше созылатын уздiксiз урдiс. Абай гибадатты улкен ынта-жiгерменен ыкыласпенен салгыртсыз дурыс жасау керектігін осылай тусіндіреді. Ол гибадатты иманнын таза болуын кадагалайтын кузетшiсi деп есептейдi.
Ауелде имандылыкты устау оте киын болады. Журектін тазалыгы оз дарежесіне жетіп улгермегендіктен, адам фани омірдiн кызыгына аландай бередi. Сойтiп ол кайтадан томенгi сатыга кулауы мумкiн. Ондай адамдар туралы Абай отыз тортiншi кара созiнде былай дейдi:
"Жане ;амманы жараткан Кудай бар, ахиретте сурау алады, жамандыкка жазгырады, жаксылыкка жарылгайды,.. бегiрек есепсiз кинауы да бар, бегiрек есепсiз жетiстiруi де бар деп – барiне сендiк дейдi. Жок, онысына мен сенбеймiн. Олар сендiм десе де, анык акикат козi жетiп, ден койып, уйып сенбейдi. Ол екеуiне (барiнiн олетугынына жане Кудайдын барлыгына) анык сенген кiсiге уайым ойлап не керек? Осы екеуiне лайыкты жаксылыкты оздерi де iздеп таба бередi. Егер де осы екеуiне булдыр сенiп отырса, ендi неге сендiре аламыз? Оны кайтып тузете аламыз? Оларды мусылман деп, калайша иманы бар гой деймiз?.. Онын несi адам?".
Адам денгейіне тек кана имандылык аркылы котерілуге болатынын Абай осылай білдіреді. Ол осы создерімен имандылыктын адам оміріндегі манызын анык корсетіп отыр емес пе? Себебі имандылыктын, ягни сенімнін улкен манызы бар. Сенім болганда гана адамнын санасы барлык хайуанаттарга ортак тандік санадан аса алады.
Алла тагалага сену – адамнын хайуанаттардан негізгі айырмашылыгы емес пе. Иманды адамда жаксылыкка умтылу омір тартібі болгандыктан, ешкандай уайым (фанилiктi айтады) болмайды. Имандылыкты соз жузінде колдап, ал іс жузінде керісінше арекет жасайтындарды Абай мусылман деп те, адам деп те атагысы келмейдi.
Осыдан данышпан мурасынын негiзгi туйiнi адамды тек кана омірдiн жогаргы максатына багыттау екенiн коремiз.
Корыта келе айтарымыз: Абай мурасы – имандылык айнасы.
Имандылыкка торт турлi адамдар келедi. Бiрiншiсi, омірдiн кайгы-касіретінен кутылу ушін келгендер. Булардын журектерi омірдiн зардабымен бiртiндеп тазарган. Сойтіп, олар имандылыкка жетті.
Омір зардабы себептерін Абай ілімінен коре аламыз. Абай жеке адамдар гана емес, букiл адамзат когамы дурыс жетiлуі ушiн болмыс зандылыктарын жаксы тусiнiп, оларды булжытпай орындауы керек екенiн бiлдiредi. Адамзат когамында ол зандылыктар жуйеленiп, кобiнесе турлi реттегiш принциптер, тартiптер ретiнде калыптасады. Ол тартiптер толык орындалмай, немесе мулдем умытылган кезде когам омірi жетiлмек тура турсын, керiсiнше, кулдырау жолына туседi.
Сол кезде материалдык алемнiн ак-кара, суык-жылы, жаксылык-жамандык, бакыт-зардап тарiздi, тагы сол сиякты екiудайылык касиеттерi адамга улкен сынак акеледi. Булардын табиги кубылыс екенi туралы Абай жиырма сегiзiншi кара созiнде корсетеді. Адамнын жаксылык, не болмаса жамандык коруi озiнiн болмыс зандылыктарын дурыс угып, дурыс орындауына, ягни имандылыгына байланысты. Адамнын аділет зандылыгы бойынша коретін корешегіне Кудай араласпайды.
Егер пенденiн журегi ояу, имандылыгы жогары болып, напсiсiнiн кулы болмай, сезiмдерiн белгiлi бiр багытта тежеу аркылы омір тартiптерiн бузбай, дурыс іс-арекет жасайтын болса, онын тагдыры да солай айкын, бакытты болады.
Ал керiсiнше, тойымсыз сезiмдерiнiн ыркына берiлiп, тек кана оз кулкынынын кулы болып, баскалардын керегiн аякка басып, оларга касiрет акелетiн болса, соган байланысты ерте ме, кеш пе азапты тартады. Табигаттын булжымас аділет заны бойынша "Не ексен – соны орасын" деген осы. Омірдегi барлык зардаптын себебi, мiне, осында. Бiрак бул да Жаратушынын адамга деген бір мейiрiмдiлiгi.
Ауыртпалык адамды ойга калдырып, онын ой-орісін тазартып, имандылыкка келудi женiлдетедi. Бiрак бул имандылыка келудін ауыр жане узак жолы. Данышпан осылайша Танiрi озiнiн пенделерiн бiртiндеп уйретiп, дурыс жолга салып, омір максатына жетуге комектеседi деген ой тастайды. Бунын озi ал-Газалидiн бул омірдегi жаксылык та, жамандык та адамнын пайдасы ушiн деген кагидасымен ундесiп жатыр.
Имандылыкка келетiндердiн екiншiсi – даулет iздегендер. Мысалы, бугiнгi касiпкер бiр улкен iстiн алдында озiнiн жолы болуын Кудай тагаладан бiр рет жалбарына сурауы мумкiн. Егер, Кудай тагаланын ыркы болса, онын максаты орындалады. Будан умiтi оянган касiпкер екiншi, ушiншi рет жалбарынады жане онын натижесiн коредi.
Сойтiп, ол ешнарсенiн себепсiз болмайтынына козi жетiп, ар iсiнде де жолы болуын сурап, Жаратушыга бетiн буратын болады. Осылай ол имандылыкка жетедi. Ол Кудайга байлык ушiн жалбарынады.
Ушiншiсi, омірдiн сыр-купияларын терендеп бiлгiсi келетiн бiлiмпаздар. Галымдардын кейбiреулерi табигат зандылыктарын зерттей келiп, букiл болмыстын жалпы зандылыктары барына козi жетiп, онын себебiн iздейдi. Бул ізденіс барлык себептердiн бiр себебi барын тусініп, сенген адамды имандылыкка жеткiзедi.
Тортiншiсi, Абсолюттiк Акикатты iздегендер. Булар болмыстын тупкі максатына умтылып, Алла тагаланын Озін іздеп ен жогаргы лаззатка умтылгандар. Булар – рухани жолга тускендердiн ен жогаргылары. Улкен талап, шын ниетiмен талпынган адамга омірдiн тупкi максатына жетуге мумкіндік бар.
Жетілу жолындагы адам Кудайдын Озіне сенiп, Онын сансыз коп куаттарына сенiп, не болмаса олардын карiнен коркады. Имандылык кімге болса да адамгершiлiгін жоймай, дурыс омір суруіне мумкіндік береді. Санасы жогары адамдардын омірі оздерінін ішкі дуниесімен баскарылып, олар уят сезімін аякка баспайды.
Ал санасы томен болып уят сезімдері оздерін баскара алмайтындарга дурыс омір суру ушін баска тартіптер керек. Оларга жасаган кателіктері ушін соган сайкес жазаларын беріп, табигаттын аділет заны барын сездіріп, бойларына сініру керек. Жазадан корку оларды оздерінін адамгершiлiк касиеттерiн сактап, табиги мiндеттерiн орындауга мажбур етедi.
"Гылым-білімді ауел бастан бала озі ізденіп таппайды. Басында зорлыкпенен яки алдауменен уйір кылу керек, уйрене келе озі іздегендей болганша. Кашан бір бала гылым, білімді махаббатпенен коксерлік болса, сонда гана онын аты адам болады". – деп жазады Абай отыз сегізінші созінде.
Діннін де "Жаксылыгын ушін – жумак, жамандыгын ушін – тозак" деген кагидасы осы принципке негізделген болса керек.
Реттегіш тартіптерге имандылык кана емес, баска да жуйелер жатады.
Халыктын улттык адет-гурыптары, салт-дастурлері, тіпті бір кездегі "Коммунизм курылысшысынын моральдык кодексі" де реттегіш тартіп бола алды. Мысалы, Кенес дауiрiнде укiмет орнаткан темiрдей катты тартiптiн аркасында урлык-карлык, жумыска шыкпай калу сиякты когамга зиянды арекеттер катты жазаланып отыргандыктан, аркiм озiнiн мiндетiн дурыс орындауга умтылды. Сонын натижесiнде алгашкы тартiптiн алi босансымай турган шагында Кенес елі жаксы жетiлiп, тiптi алдынгы катарлы капиталистiк елдермен узенгі кагыстырды емес пе?!
Манада айткан халыктын улттык мадениеті мен салт-дастурлері де адамнын адамгершілігін жогалтпауына улкен ыкпал болып табылады. Халыктын улттык дастурін бузу когамга карсы арекет деген соз. Сондыктан олар катты жазалануы керек.
Бурын бейберекет, калай болса солай омір сурiп журген адамга озін дурыс жолга салу ушін онеге керек. Сондыктан ол рухани жетілген, имандылыгы жогары кiсi іздеп, немесе озіне жаксы когам іздеуі керек. Бул онын дурыс жолга тусуін женілдетеді. Сонда ол тузелейiн деп тузелмейдi, жаксы адамды ренжiтуден, коршаган ортанын тартiбiн бузудан корыккандыктан, не болмаса оны сыйлагандыктан тузеледi. Сондыктан пенде адам болуы ушiн не Кудайдан, не болмаса Онын куаттарынан, кала берді бузуга болмайтын аділет зандылыгынан коркуы керек.
Адам санасынын томенгi денгейінде баска козгаушы куш жок. Муны бугiнгi заман озгерiстерiнен корiп отырмыз. Демократия орнап, жазалау каупi томендегеннен кейiн урлык-карлык, зинакорлык, пара алушылык, кызмет бабын пайдаланушылык, сыбайластык, коррупция, жумыстан кашушылык тарiздi когамга зиянды аділетсіздіктердін бетке шыгуы – осынын корiнiстерi. Булар – Абайдын "Жумысы жоктык, тамагы токтык – аздырар адам баласын"– деген данышпандык созінін далелі.
Имандылыкка халкымыздын гасырлар бойы жинаган адет-гурып, салт-сана болып калыптаскан тажірибелеріне коса улттык психология, адептік нормалары, халыктын турлі наным-танымдары жататыны белгілі. Булар да турлі реттегіш тартіптерді курайды. Оларга, айталык, улкен кісінін жолын кесіп отпе, анана катты сойлеме, нанды аякка баспа, акты токпе, гулді жулма, кокті баспа, малды баска урма, карлыгаштын уясын бузба, "жок" деп айтпа, адамга карап тукірме, кешке карай коніл сурама, бейуакытта жылама, уйде ыскырма, пышакты шалкасынан койма, біреуге кару кеземе, тандайынды какпа, борігінді теріс каратып киме, мойнына белбеу салма, отпен ойнама, екі езуінді керме, пышактын жузін жалама, адамды саусакпен санама, кустын уясын бузба, тісінді шукыма, кулді шашпа, суга дарет сындырма, шелектегі суга аузынды батырма, шашты аяк астына тастама, кудыкка тукірме, киімнін жагасын баспа тарізді тартіптер жатады. Мухтар Шахановтын пайымдауына караганда казакта мундай создер 240-тан асады.
Булардын кейбіреулерінін тупкі мані бірден тусінікті бола бермеуі де мумкін. Себебі бул зандылыктар адамнын психологиясымен, дуниенін корінбейтін назік сырларымен байланысты корсетеді. Кокірек козі ашык адамдар булардын барлыгын тусіндіріп бере алады. Ал карапайым адамдарга олардын кейбіреулерін тусінбесе де мултіксіз орындагандары абзал. Сонда ол табигаттын коптеген кесапаттарынан аулак болады.
Реттегіш тартіптердін басты кайнар козі – дін. Адам омірiн реттейтiн тартiптер исламиятта молынан берiлген. Діни салт дастурден баска, олардын ен карапайым турлерi: адамнын мiндеттi турде отбасылы болуы, саби суюi, еркек баласы болуы, уй салуы жане тагы сол сияктылар. Мiне осылар сиякты тагы да коптеген реттегiш тартiптердi булжытпай устану букiл когам омірiнiн жуйелi дамуынын кепiлi болып табылады.
Адам омірiн реттейтiн тартiптер руханиятка салынган сокпак тарiздi, ягни имандылыктын алгашкы шарты. Имандылыгы томен когамдарда бул принциптер моральдык-этикалык олшемдермен, карабайыр турлі кодекс жазбалармен реттеледi.
Касиеттi жазбаларда берiлген реттегiш тартiптердiн сырткы манiнен баска, адам козiнен сырт калатын iшкi манi де болады. Оны толык тусiну кобiнесе онайга туспейдi. Сондыктан реттегiш принциптер коп талкыга салынбай мултiксiз орындалганда гана толык натижесiн бередi. Адамнын, тiптi букiл когамнын жетiлуi осы реттегiш тартiптердi орындау дарежесiне тауелді.
Реттегiш тартiптер адамнын сезiмдерiн ауыздыктап, напсiге жол бермеуiне, жарамсыз iстерден коргап, сабырлы болуга уйретедi. Сойтiп адамнын iшкi дуниесiнiн бiртiндеп тазаруы барысында кокiрек козi ашылып, жанынын оянуына жагдай туады.
Реттегiш тартiптердi – адамнын дамуына септесетін жане оган богет болатын – деп екiге болуге болады. Комектесетiн реттегiш тартiптерге имандылыктын тiрегi болып табылатын торт принцип жатады. Олар: iшкi жане сырткы тазалык; аскеттiк немесе такуалык (жогары максат ушiн озiне ынгайлы жагдайлардан бас тарту); кайырымдылык жане шыншылдык. Булар адамнын материалдык жане рухани жетiлуiнiн барлык нормаларын камтиды.
Адамнын да, когамнын да жетiлу дарежесi осы тортеуiнiн таза усталуына байланысты. Себебi, булар адамнын iшкi жане сырткы болмысын тарбиелеуге арналган. Абай булар туралы "Алланын Озі де рас, созi де рас" оленiнде, отыз сегiзiншi кара созiнде анык бiлдiредi.
Реттегіш тартіптерге Абайдын "Бiр даурен кемдi кунге – бозбалалык", "Жiгiттер ойын арзан, кулкi кымбат", "Бiреудi коркi бар деп жаксы корме", "Базарга, карап турсам, аркiм барар", "Гылым таппай мактанба", "Ауелде бiр суык муз – акыл зерек", "Интернатта окып жур" тарізді шыгармалары арналган.
Жетiлуге богет болатын тартiптер: арак-шарап, нашакорлык тагы баскадай адамнын жуйкесiн коздыратын нарселердi колдану; зинакорлык; харам тамак iшу; карта сиякты кумарлыкты коздыратын ойындар. Булардын адамнын сырткы жане iшкi жан дуниелерiн кiрлетiп, тоздырганнан, адамды аздырганнан баска пайдасы жок.
Абай оз шыгармаларында ретсiз бейберекет омірдiн зардабын корсете отырып, аркiмдi реттегiш тартiптердi катан устануга шакырады. Себебi булар имандылык тiрегi болып табылады.