Имандылыгы белгiлi бiр дарежеге котерiлiп, осу, дамудын сезiм канагаты денгейiне жеткен адамдар ендi омірдi тан кумары аркылы гана емес, одан жогары оздерiнiн iшкi сезiмдерi аркылы сезiнiп, омір кызыгын баска жолдармен де ала бастайды.
Олар даулетке жеткен сон ендi омір кызыгын корiп-бiлуге, сол аркылы фани омірдiн кызыгына батып, бакыт кушагына умтылады. Бiрак бакытты сезiну дарежесi артурлi болатыны белгiлi. Бул аркiмнiн жетiлуiне байланысты.
Мысалы, нажiспен коректенiп, шалшыктын ортасында жаткан доныз да озiн бакытты сезiнуi мумкiн. Ал адам оны бакыт деп есептемейдi. Себебi доныз бен адамнын бакыт сезiмдерiнiн айырмашылыгы улкен.
Абай кырык тортiншi кара созiнде мен боламын деп талаптанган адамга "ауелi кокiректi тазалау керек, онан сон гибадат кыл" – дейдi. Сойтiп адам жетiлу жолына тусуi ушiн ауелi кокiрегiн тазартуы керек. Сонда онын сезімдері тазарып, жогары лаззатты іздей бастайды.
Кокiрек козi рухани бiлiм аркылы ашылады. Сондыктан ойшыл оныншы кара созiнде былай дейдi: "Кош, суйтiп журiп-ак мал таптын, байыдын. Сол малды сарып кылып, гылым табу керек. озін таба алмасан, балан тапсын, гылымсыз ахирет те жок, дуние де жок. Гылымсыз окыган намаз, туткан ораза, кылган хаж, ешбiр гибадат орнына бармайды".
Ойшылдын бул арадагы гылым деген созі казіргі замандагы тусініктегі жогары оку орнын бітіру гана емес, сонымен бірге рухани денгейді котеруді білдіретінін естен шыгармау керек. Рухани денгейге байланысты бакыт сезiмі артурлі денгейде. Жан иесiнiн рухани дарежесi котерілген сайын, онын бакыт сезiмi де котеріле береді. Сондыктан "бакыт" деген тусiнiк аркiмде артурлi жане карапайым омірде курделi маселе. Онын себебiн біраз тусiндiре кетейiк.
Адамнын бакыты – сол саттегi лаззаттану шагы. Ал, ен жогаргы лаззат жаннын Алла тагаламен байланысу кезі. Бiрак бул денгейге жету аркiмнiн колынан келе бермейдi. Себебi, фани омірде жан тазалыгына жету оте киын шаруа. Абай кырык ушiншi созiнде жазганындай "Адам углы екi нарседен: бiрi - тан, бiрi - жан". Сондыктан, адам лаззатты тан аркылы, немесе жан аркылы алуы мумкiн.
Арi карай Абай адам лаззатты тан аркылы калай алатынын тусiндiредi. Ойшыл жаннын сырткы хабарды бес сезiм мушелерiмен кабылдап, турлi асер алатынын айтады. Бул – сырткы сезім. Егер алган асер жаксы болса – куанып, лаззаттанамыз, ал жаман болса – ренжiп, кайгы шегемiз. Сонымен бiрге, сезiм дегенiмiз сезiм мушелерiнiн кабылдагандары гана емес, одан да кен денгейде тусiндiрiлетiн кубылыс.
Сезiм мушелерi аркылы омір корiнiстерiн бiздiн танiмiз сезiнедi. Бул – турпайы физикалык алем. Козбен корген, кулакпен естiген, мурынмен иiскеген, тiлмен алынган дам жане дененiн терiсiмен алынган хабарлар акыл-ес аркылы конiлге тусiп суреттеледi.
Бул – ішкi сезiм. Осыдан бiлетiнiмiз, сезiмге сырткы сезiмдерден баска адамнын iшкi дуниесiнiн кубылыстары жатады. Сырттан алган хабарлар бiздiн акылымызга келiп тускенде ми компьютер тарiздi оны саралап корыта бастайды. Сойтiп онын жаксы екенi, не болмаса жаман екенi, ягни кабылдауга болатыны, немесе болмайтыны аныкталады.
Ал егер омірдiн осы кубылысын акылдан жогары турган есiмiз аркылы талкылайтын болсак, онын манiне теренiрек унiлiп, пайда болу себебiн, келешекте болатын салдарын да бiле аламыз. Сойтiп, озiмiздiн оган деген ойымызды, калау-ниетiмiздi бiлдiремiз. Бул кезде куаныш-кайгы, суйiспеншiлiк, мейiрiмдiлiк, ракымдылык, ашу-ыза, коркыныш, окiнiш, кызганыш, алдау, ар-уят, оркокiректiк, ренiш, тан калушылык тарiздi баскадай да сезiмдерге боленуiмiз мумкiн.
Жан рухпен хабарды сезiм мушелерi жане акыл-ес аркылы алатын болгандыктан, тускен хабардын рухани денгейі солардын тазалыгына байланысты болады. Сондыктан сезiмдердi рухани жолмен, ен болмаса эстетикалык тарбие комегiмен жетiлдiрудiн манызы бар. Егер сезiм мушелерi таза болмаса, онын берген хабарлары да лас болып, жаннын алатын лаззаты азаяды. Жаннын озi ауелден пак, сондыктан ол тазалык аркылы лаззаттанады. Жаннын алатын лаззатынын жогарылыгы оган тускен хабарлардын тазалыгына байланысты.
Окiнiшке карай, кунделiктi омірде адамдар имандылыктын томендiгiнен оздерінін назарын калай карай, не нарсеге багыттауды білмейді. Маселен, соз бостандыгын дурыс пайдалана алмаудын натижесiнде теледидар, газет-журналдар тарiздi акпарат куралдарынын бетiнде берiлiп жаткан кейбір сапасыз хабарларды алайык. Булардын рухани жетiлуге улкен зиян келтiретiнi белгiлi.
Ондай хабарга уйiр адамдар кокiрек коздерiн шел баскан, жандары уйкыда болгандыктан, оздерiнiн бакытсыздыгын сезiнбейдi. Iшкi жан дуниесi алi тазармаган адам омірдiн лаззатын толык ала алмайды. Адам жогаргы лаззатты, нагыз бакытты жан аркылы алады. Ал таза рухани жан лаззатты Жогары Рухпен тура байланыста, материалдык денеден тыс, тiкелей алады. Сондыктан, шел баскан сырткы сезiм мушелерi аркылы жанды канагаттандыру мумкiн емес.
Сезiмдер материалды болгандыктан, олар рухани лаззатты кабылдай алмайды. Жан рухани кумарын кандыра алмай ашыгып, букiл адам болмысы сергелденге тусiп, жан иесiн туйыкка тiрейдi. Осынын салдарынан жан омірден тунiлiп, барiнен жалыгады. Бул туралы Абай жиырмасынша созiнде былай деп жазады:
"Тагдырдын жарлыгын бiлесiздер – озгерiлмейдi. Пендеде бiр iс бар жалыгу деген. Ол – тагдырда адаммен бiрге жаратылган нарсе, оны адам озi тапкан емес. Оган егер бiр iлiксе, адам баласы кутылмагы киын. Кайраттанып, сiлкiп тастап кетсен де, акырында тагы келiп женедi. Акылы тугел, ойлы адамнын баласы байкаса, осы адам баласынын жалыкпайтугын нарсесi бар ма? Тамактан да, ойыннан да, кулкiден де, мактаннан да, кербездiктен де, тойдан да, топтан да, катыннан да конiл аз ба, коп пе, жалыгады. Онын ушiн барiнiн гайыбын коредi, баянсызын бiледi, конiлi бурынгыдан да суи бастайды. Дуние бiркалыпты турмайды, адамнын куаты, гумыры бiр калыпты турмайды. Арбiр макулыкка Кудай тагала бiркалыпты турмакты берген жок".
Ойшылдын осы создерiнен коп нарсенi угуга болады. Бул фани омір жалган, тураксыз. Жан канагат ала алмагандыктан адам барiнен де жалыгады. Бiрак жалыгу деген акылы тугел, ойлы адамнын баласына гана лайык. Акылсыз адамдар жалыгуды бiлмей, фани кызыгын алган устiне ала бергiсi келедi.
Себебi олардын журегi алi уйкыда, жандары тазармагандыктан, омірдiн жогары денгейiн біліп, сезiнбейдi. Ондай адамдарды Абай "Партия жиып пара алган, пейiлi кедей байлар" деп багалайды. Буларды Руми, баска да ой алыптары тарізді Абай оздерiнiн бакытсыз екенiн сезбейтiн малмен салыстырады. Ол бул туралы пiкiрiн толыктырып, алгi кара созiн былай деп жалгастырады:
"Бiрак осы жалыгу деген арненi корем деген, коп корген, дамiн, багасын, барiнiн де баянсызын бiлiп жеткен, ойлы адамнан шыгады. Соншалык гумырынын баянсызын, дуниенiн арбiр кызыгынын акырынын шолактыгын корген-бiлгендер тiршiлiктен де жалыкса болады. Булай болганда акымактык, кайгысыздык та бiр ганибет (олжа) екен деп ойлаймын".
Арине, ойшылдын бул создерiнен акымак болган жаксы екен деген ой тумаса керек. Ол бул арада акылды адамнын касиетiн гана берiп отыр. Акылды адам фани омірдiн откiншi, жалган екенiн тусiнiп, жаны киналгандыктан тiршiлiктен де бас тартуы мумкiн. Сойтiп омірден бакыт таба алмай, "байлар да жылайды".
Мысалы, турмысы жетiлген бай саналатын батыс елдерiнде рухани тыгырыктан шыга алмай маскунемдiк, анаша тарту, зинакорлыкка урынып, не болмаса озiне-озi кол салып бул омірден мезгiлсiз кетiп жаткан адамдар аз емес. Бул – олардын жандарынын ашыгып азаптануынын корiнiсi. Адамнын осындай жагдайын Абай бiрiншi кара созiнде: "ендi калган омірiмiздi кайтып, не кылып откіземiз? Соны таба алмай озiм де кайранмын" деп бiлдiредi.
Абайдын он бесiншi кара созiнен естi кiсi мен есер кiсiнiн арекетiн салыстыруга болады. "Ауелi - пенде адам болып жаратылган сон, дуниеде ешбiр нарсенi кызыктамай журе алмайды" деп омірден лаззат iздеу барлык жан иелерiне тан касиет екенiн тагы да атап корсетедi. Адам озiнiн максатына жеткен кезде бойында мастану асерi пайда болады. Естi адам мундай кезде ол сиякты жарамсыз асерге тугел берiлiп кетпей, озiн устай бiлiп, омірден таглым алып, оз болмысын тазартып, жетiле бередi.
Ал есер адам болса сезiмдерiн баскара алмайды, ар iстiн керектi молшерiн де бiлмейдi, сондыктан ондай жагдайда "... ер-токымын тастап, боркi тусiп калып, етегi атынын к...н жауып кетiп, екi козi аспанда, жынды кiсiше шаба берудi бiледi екен, соны кордiм" – дейдi. Ондайлар сезiмдерiнiн кулына айналып, тойымсыз напсi ыкпалымен томен кулдырайды. Бойларына турлi жаман касиеттердi жинайды.
Имандылыгык катар жетілмеген жагдайда сезiм канагатына жеткен адам жан кумарын умытып, озін-озі дене деп таныгандыктан, барлык куш-куатты тан мен назiк болмыстарына жумсайды. Булар туралы акын "Дененiн барша куаты онерге салар бар кушiн" – дейдi. Сойтiп олар Алла тагаладан спортпен, гылыммен, турлi онермен шугылдану, байлык жинау немесе мансапкорлыкка салыну тарiздi фанилiк тiлектердi сурап, лаззат табады. Асемдiк, сулулыкка умтылу да осыдан шыгады.
Олар атак-данкты терiс кормейдi. Мундай адамдар кол жеткен жетiстiктерiн корсетiп, мактан етуге бейiм. Кейбiреулерi озiмшiлдiк мiнездер байкатуы да мумкiн. Кай кайсы да оздерiнiн беделi ушiн арекет етедi. Бул жагдай когамдагы тартысты басендетпейдi, керiсiнше удете туседi. Бугінгі кундердегі модадан шыкты деп уйіндегі жи;аздарын ауыстырып, не болмаса бір-бірімен басекелесіп той-домалакты рабайсыз молайтуы осынын корінісі.
Фанилік омірде басекелесу деген адет бір жагынан коптеген зардаптын себебі болады. Мысалы, жуырда екі адамнын мынандай ангімесіне куа болдым. Екі адамнын бірі озінін кызына тортінші сынып бітірген кешіне сегіз мын тенгенін койлегін сатып аперіпті. Екінші адамнын "Бул ажесінін бір айлык зейнетакысы гой, соншалыкты кымбат койлекті неге апердін?" – деген сурагына "Барлыгы да кыздарына сондай койлек аперіп жатыр, мен кызымды олардан кем киіндіргім келмейді" – деп жауап берді.
Банктен ссуда (несие) алып, карызданып кырык жылдык мерейтойын улкен мейрамханаларда откізіп, тойлап жаткандар бар. Міне осындай басекелік букіл когамдык сананы жайлап, оріс алган жай бар.
Осылай, копшілік арнеге кумартып омірдiн агынымен омір суре бередi, соган оздерi риза. Ал кейбiр акылдылары бул омірдiн кызыгына абден тойып, жалыгып, туйыкка тiреледi. Абай ілімі бойынша сезiм канагатынын уш денгейiн корсетуге болады.
Бiрiншiсi, омір хикметiн корсе де, онын манiн укпаган, озiнiн омірдегi орнына толык канагат ететiн, басканы керек кылмайтын, кайгы-мунсыз ой-орісі шектеулі адамдар. Олар азаппен омірiн кешедi. Бірак оны оздері білмейді.
Екiншiсi, бул омірдiн барлык кызыгын корiп болган, бiрак онын барлыгынан жалыккан, ендi тыгырыкка тiрелiп, одан жол тауып шыга алмай журген ойлы адамдар. Жанга баткан кайгы-касiретке шыдамай, озiне-озi кол салушылар осылардын арасынан шыгады.
Ушіншісі, омірдін кызыгы тек кана тан кумары емес, одан да жогары ман барын тусіне бастаган, имандылыгы жетілген адамдар.
Жетiлудiн бул дарежесiне адамдар оте сирек жете алады. Ондай адамдар танiн канагаттандыруды койып, ендi жанын канагаттандыруга умтылады. Осылай олар рухани тыгырыктан шыгады. Олар бул фани омірге деген кумарлыгы азайып, оган байланбай, ендi рухани iзденiс жолына туседi.
Абайдын оз омірi осыны корсетеді. Ол даулеттi ортада омірге келгендiктен омірiн осы сезiм канагаты денгейiнен бастады. Фанилiк барлык кызык жалыктырганнан кейiн ол рухани iзденiске туседi. Сойтiп жана денгейге котерiле алды. Арi карай жетiлу жолымен ол хакiм денгейiне дейiн жетті. Абайдын бiрiншi кара созi мен коптеген олендерi мiне осыны корсетедi.
Жан лаззатка толы болгандыктан, адамнын лаззатты iздеуi табиги нарсе. Бул букiл болмыс омірiне рахат лаззат берiп, онын тiршiлiгiн жiгерлендiрушi куш болып табылады. Жан иелерiнiн барлыгы да iзденiсте. Бiрак олардын копшiлiгi рухани бiлiмнiн жоктыгынан лаззатты баска жерден, ол жок жерден iздеп адасуда. Рухани бiлiм алып, имандылыгы оскен сайын адам озiнiн адасканын бiле бастайды.
Сойтiп, ол рухани омірге умтылады. Бул букiл когамнын жетiлу кепiлi. Жаннын жетiлу дарежесi онын ояну денгейiне байланысты. Жан оянган сайын жетiлуге умтылыс та улгая бередi. Бунын озi жетiлу ушiн журекті тазарту керек екенiн бiлдiредi. Журек тазарган сайын жан тандi билеп, адамнын жан кумарлыгы осе береді.
Рухани бiлiмге ие болган адам болмыс зандылыктарын игередi. Ол бул омірдiн кайгы-касiретке толы уакытша екенiн, адам омірiнiн негiзгi максаты – мангiлiктi жогары лаззатка умтылу екенiн тусiнгенде бул фани омірге козкарасы озгередi. Ол ендi бул омірдi озiн канагаттандыру ушiн емес, салауатты омір салтымен озiн-озі тану аркылы рухани болмысын тануга тура багыттайды.
Рухани бiлiм молайган сайын алем зандылыктарын тусiнiп, кокiрек козi ашылганнан кейiн омірiн бiр жуйелi калыпка келтiреді. Ал, мундай рухани бiлiмдi Абай керегiнше берген.
Бул денгейде рухани жолда журген адам урей-коркыныштан арылады дедік. Иа, фани алемнiн бiр касиетi – коркыныш. Бул жан иелерiнiн барлыгына тан. Хайуанаттар жанын коргаса, ал адамдарда жумысын, отбасын, ултын, жерiн, дiнiн, мемлекетiн коргау болып шенберi кени бередi. Осылардын барлыгы урей мен коркыныш тудырады.
Имансыздар ушiн ен улкен коркыныш – алдында турган олiм коркынышы. Барлык жан иелерi жанталасып коргануга мажбур. Коргануга умтылу – адамзат когамындагы материалдык оркениеттін бір себебі. Корганыс – материалдык алемде омір суретiн жан иелерiнiн торт (уйкы, тамак табу, урпак калдыру, коргану) арекетiнiн бiрi.
Кудай тагаланын салганымен омірдiн турлi жылтырактарынын кызыгын куып, сезiм канагатымен журген адамнын козіне "Коркыттын корі" елестемек. Онын максаты озгерiп отыратындыктан, омірi турлi шыргаланга толы. Бул урей-коркыныш, тынышсыздык (психологиялык стресс) тудырып, адам одан кутылуга умтылады.
Жетiлу дарежесi белгiлi бiр денгейге жеткенде ол кубылыстардын барлыгы Кудай тагаланын шапагатымен болатынын тусiнедi, сойтiп омір лаззатын болмыс зандылыгымен уйлесiмдi салауатты омірден алуга умтылатын болады. Ол барлык кубылыстын себебi болатынын, ал себептердiн себебi Алла тагала екенiн тусiнгенде Оган берiлiп, жаны тыныштык табады. Барлык урей-коркыныштан арылып, жан тыныштыгын табуга амалы осы.
Сонымен, оянган журек адамнын сезiмдерiн осіруге мумкiндiк бередi, ал олар рухани куатты кабылдап, журектiн тазаруын кушейте туседi. Осылай журек пен сезiм бiр-бiрiн колдап отырады, ал имансыз адамда керiсiнше, журек пен сезiмдер кайшылыкты болып, бiр-бiрлерiн былганышка толтыра береді.
Рухани бiлiм алып, озiнiн рухани болмысын тани бастаганда адам жогары лаззатка боленіп, жетілудін келесі денгейіне котерілуге мумкіндік туады.