Материалдык даму сатысынын екінші денгейі – даулетке жету. Адам имандылык жолына тусiп, соган байланысты рухани, адамгершiлiк, когамда кабылданган моральдык-этикалык тартiптердi дурыс орындап, турлi реттегiш тартiптердi басшылыкка алатын болса, акыры омірi де бiр арнага тусiп, кызыгы кобейiп, киындыгы азая бермек. Иманды адамда канагат сезiмi пайда болады.
"Канагат – карын тойгызар" – дейді халык. Сойтіп, канагат озiн даулеттi сезiнуді женілдетеді. Бул – даулетке жету кепiлi. Даулеттi сезiну адамнын таубешілік, канагат сезiмiне байланысты. Табесі, канагаты бар адам калтасында канша акша болса да озін бакытты сезінеді. Себебі, ол барлыгы мейірімді Алла тагаланын ракымына байланысты екеніне толык сенеді.
Ал егер канагат сезiм жок болса, онда адам канша байыса да оган унемі бір нарсе жетіспейді. Сойтiп ол озiн ешуакытта даулеттi санай алмайды. Имандылыгы жок, канагатсыз адамдар мал-дуниесi канша коп болса да сарандыктан шыга алмайды. Бул – тойымсыздык, озi тойганмен козi тоймайды. Ягни канагаттын антиподы – тойымсыздык.
Имансыздык пен имандылык бiр-бiрiмен калай уйлеспейтiн болса, канагат пен тойымсыздык та бiр-бiрiмен солай уйлеспейдi. Сондыктан даулетке жету имандылык бар жерде гана мумкiн. Мунын озi материалдык жетiлудiн келесi денгейiне тек кана имандылык аркылы жетуге болады деген соз. Сондыктан имандылык денгейi болмай даулетке жетуге, ал даулетке жетпей келесi сезiм канагаты денгейiне котерiлу мумкiн емес. Абай шыгармалары мiне осы реттілікті ашады.
Иманды адам ен ауелi озiнiн табиги мiндеттерiн, ягни ата-аналык, балалык сиякты жеке басынын дурыс орындайтын болады. Ол реттегіш тартіптерге багынгандыктан, каражатты калай табу керек екенін біледі. Сонымен бірге, тапкан каражатын дурыс пайдаланады. Бул оны біртіндеп даулетке жеткiзедi.
Даулетке жету денгейiндегi адамда терен рухани бiлiм жок. Ол тек кана омір зандылыгын бузбайтын, адал енбек етiп, аділ омір суретiн адам. Бундай адам туралы Абай озiнiн жиырма бесiншi кара созiнде былай дейдi:
"Балаларды окыткан да жаксы, бiрак кулшылык кыларлык кана, туркi (тiлiн) танырлык кана таза окыса болады. Онын ушiн бул жер дарулхарап (кауiптi), мунда ауелi мал табу керек, онан сон араб, парсы керек. Карны аш кiсiнiн конiлiнде акыл, бойында ар, гылымга кумарлык кайдан турсын? Асап-iшуге малдын тапшылыгы да, агайыннын араздыгы да – артурлi палеге, урлык, зорлык, кулык, сумдык секiлдi нарселерге уйiрлендiруге себеп болатугын нарсе. Мал тапса, карын тояды. Онан сон, бiлiм тугiл онер керек екен. Соны уйренейiн не балама уйретейiн деп ойына жаксы туседi".
Мiне, Абайдын бул данышпандык созiнде соз болып отырган адамнын болмысы берiлген. Бул адамнын арi карай жетiлуiнде манызды орын алатын кезен. Абайдын айтуынша, оку-бiлiм, онер уйрену тарiздi озiн жетiлдiру тек карын тойганнан сон болмак. Ауелi материалдык даулетке жету барлык жан иелерiнiн максаты. Ягни, адамнын рухани жетiлуi ушiн ауелi омір суруге колайлы жагдай болсын.
Уйленiп уй болып, бала-шагалы болганнан кейiн оларга таршылык корсетпей, турмыс-тiршiлiгiне кажеттi тагаммен, киiм-кешекпен камтамасыз ету керек. Ол ушiн адам когам омірiне араласып, турлі уйымдар-когамдастыктарга кіріп, енбек етiп, каражат, мал табады. Мiне осы тарiздi омірлiк кажеттіліктерге колы жеткеннен кейiн гана адам озiн арi карай жетiлдiруге конiл боле алады. Сойтіп бакыт сезіміне болене алады.
Осы денгейдегi карапайым адамдарга Абай кобiнесе енбек етудi, мал табудын жолын уйренудi усынган. "Акыл даулетке бiтпейдi, акылга даулет бiтедi, – дептi Абай Даулетиярга.
– Акылды орнымен жумсап, бакыт, даулет табу – арбiр адамнын жiгер, талап, кайраттылыгына, енбек, онерiне байланысты".
Стамбек дегенге ол: "Кедейлiктен енбек кылсан кутыласын, жалгыздыктан коппен пiкiрiндi коссан кутыласын", - деген. "Енбек етсен ерінбей – тояды карнын тіленбей." – деген мателге айналган, улагатты созі де осы катардан.
Бул денгейге жете алмай жургендерді "Талай соз будан бурын коп айтканмын" оленінде : "Не гылым жок, немесе енбек те жок, Ен болмаса кеттін гой мал бага алмай." – деп мусіркей сойлейді. Сондыктан кайтсен де мал тап, енбек ет. Бірак келесі денгейге котерілу ушін имандылыкты осіру керек екенін умытпа.
Сондыктан малды кулык, сумдыксыз озіннін адал енбегінмен табу керек. Айтпесе ондай енбектін пайдасынан корі зияны коп болып кетеді дегендей, акын былай деп жазады:
Тауекелсіз, талапсыз мал табылмас,
Енбек кылмас еріншек адам болмас.
Есек котін жусан да мал тауып кел,
Колга жукпас, еш адам кеміте алмас.
Кулык, сумдык, урлыкпен мал жиылмас,
Сум напсін уйір болса, тез тиылмас.
Зиян шекпей калмайсын ондай істен,
Мал кетер, мазан кетер, ар буйырмас.
("Аш карын жубана ма май ас жемей", 1895 ж.)
Ойшылдын осы гибратты создері асіресе бугінгі жана бой котеріп, байып келе жаткан бизнесмен, коммерсант делінетін жастар ушін оте манызды. Себебі кейбір жас бизнесмендер арасында колына жинаган аздаган каражатын напсінін сонына салып, оздерінін енбегін, елдін байлыгын боска расуа кылып, шашып жургендер бар.
Оларга улы ойшыл "Сум напсін уйір болса, тез тиылмас." – деп ескерту жасагандай болады. Одан да тапкан байлыгынды халык ушін пайдаланып, оз болмысынды тузетуге жумсап, арі карай жетілуге умтыл дегендей болады.
Сонымен бірге, максат жалгыз "курсак камын ойлау" болса, даулетке жеткен адам сонымен канагаттанып, арi карай талпынбаса омірдiн негiзгi максатын есiнен шыгарып алуы мумкiн. Негiзгi максатынан айрылган адам конiлiн омірдiн шыргаландарына аударып, одан шыга алмай шырмалып калады.
Сондыктан ойшыл бул денгейдегi адамдар колы жеткен азын-аулак мал-даулетпен токырап калмай, жетiле тусуге, кокiрек козiн ашып, келесi денгейге котерiлуге жол сiлтейдi. Ол озінiн ушiншi кара созiнде:
"Казактын бiрiнiн-бiрiне каскунем болмагынын, бiрiнiн тiлеуiн бiрi тiлеспейтугынынын, рас созі аз болатугынынын, кызметке таласкыш болатугынынын, оздерiнiн жалкау болатугынынын себебi не?" – деп адам мiнезiнiн коленке жактарын тiзе келiп сонын себебiн озi арi карай былай деп тусiндiредi:
"Мунын барi торт аякты малды кобейтемiннен баска ойынын жоктыгынан, озге егiн, сауда, онер, гылым – солар секiлдi нарселерге салынса, булай болмас едi".
Мiне, данышпан томенгi денгейдегi бейбактарга "енбек ет, мал тап" десе, оган жеткендерге "оны енді таста, онан да жогары максат бар, соган умтыл" дегендей олардын алдына баска мiндеттi колденен тартады. Уйткенi муктаждыктан кутылып, белгiлi молшерде мал-дуние жинаган адам оз алдына биiгiрек максат коюга, бурынгы шенберден кенiрек ойлауга мумкiндiк алады.
Имандылыгы арi карай дамыганда тамагы тойып, "артурлi палеге, урлык, зорлык, кулык, сумдык секiлдi нарселерге" бармайды. Бул онын назiк болмысын, акыл-ес, ой-орісiн тазартады. Егер адамнын имандылыгы оспесе, ол сол денгейде тусалып калады, тiптi томен кулдырауы да мумкiн. Буларга Абай "Тамагы токтык, жумысы жоктык аздырар адам баласын" деп ескертедi.
Сойтiп ізденгіш адам омірден канагат алып, лаззаттангысы келедi. Онын санасы енді тан денгейінен котеріліп акыл-ес денгейіне жетеді. Мундай адам бiлiмге, онерге, турлi ойын-сауык, кызыктарга конiл боле бастайды. Бул –онын келесi денгейге, сезiм канагаты денгейiне котерiлуiнін, озінін сана-сезімін арі карай дамытуынын кепілі.