Рухани жетiлу сатысындагы "толык адамнын" материалдык даму сатысындагы "адамнан" айырмашылыгы неде? Булардын бiрнеше айырмашылыктары бар. Аулиелер мен карапайым адамдарды ажырату ушiн жане аркiм озiнiн рухани денгейiн кору ушiн бул айырмашылыктарды бiлу керек.
Барлык жан иелерiнiн арекеттерiнде екi максат болады.
Бiрiншiсi, озiнiн материалдык кумарлыктарын канагаттандыру.
Екiншiсi, рухани кумарлыктарын канагаттандыру.
Абай біріншісін – "тан кумары" десе, екіншісін – "жан кумары" деп атайды, ягни Алла тагаланын разылыгы ушін арекет жасау.
Будан білетініміз – іс-арекет козгалыс корінісі гана. Сондыктан, ол жаман не жаксы болмайды. Іс-арекеттін максатына байланысты жаксы іс-арекет не болмаса жаман іс-арекет болып болінеді. Мысалы, хирург операция жасау ушін адам журегін пышакпен кесетін болса – бул жаксы іс-арекет. Себебі, ол адамнын омірін сактау ушін арналган.
Ал егер кылмыскер адамды олтіру ушін журегіне пышак салса, бул – жаман арекет. Себебі, бул – адамды омірден айыру ушін жасалган. Осылай жасалу максатына байланысты іс-арекет жаман-жаксы болып болінеді. Сондыктан, букіл омірдін манді не болмаса мансіз болуы адамнын іс-арекетіндегі максатына, онын ниетіне багынышты.
Толык адам сатысындагылар омірін Алла тагалага толык арнайды, ал адам сатысындагылар толык арнамайды. Олар оздеріне пайдасы болса Кудайды еске алып, Оган ризалыктарын білдіреді, ал егер пайдасы болмаса Оны умытып, омір кызыгымен кетеді.
Сонымен, адам мен толык адамнын арасындагы б i р i н ш i а й ы р м а ш ы л ы к адамдардын іс-арекетерінін максатында. Материалдык арекет жасайтын адамнын санасы дене денгейінде, сондыктан ол озін "денемін" деп санайды.
Соган байланысты "менiкi" – онын танiмен байланысты отбасы, бала-шага, мал-мулiк, халык, отан, тагы сол сиякты болып шенберi кени бередi. Рухани арекеттегілердін санасы рухани денгейде. Олар ушін "Мен" – жан, ал "менiкi" – Алла тагала, ягни менiн Жараткан Ием.
Адам сатысындагыларда имандылык бар. Бірак бул толык иман емес. Сондыктар оларды Абай отыз тортінші кара созінде: "Оны кайтіп тузете аламыз? Оларды мусылман деп, калайша иманы бар гой дейміз?" – деп томен бага береді. Олар барлыгын жараткан Алла тагала екенiн бiледi. Бiрак Алла тагала ушiн арекет жасамайды, тек кана Одан озiнiн омірiнiн жаксы болуын тiлейдi.
"О, Алла тагала! Маган тамак бере гор, денсаулык бере гор, отаныма тыныштык бере гор" жане тагы-тагылар деп ол озiнiн денесiне байланысты кундылыктарды сурауы мумкiн. Сойтiп адам Кудайга кулшылыкты озiн канагаттандыру ушiн пайдаланады. Материалдык дегенiмiз осы.
Себебi ол алi Абай корсеткен омірдiн негiзгi максатын бiлмейдi, не болмаса толык сезiнiп-туйсiнген жок. Бiрак ол материалдык кажетiн Кудай тагаладан сураган кезде Оны есiне тусiредi. Бул адамнын жанын бiртiндеп тазартып, тубiнде омірдiн негiзгi максатына умтылуга акеледi. Ал толык адам мулде баска. Ол омір максатын тусiнген жане соган барлык омірiн арнайды. Ол озiне ештененi де сурамайды, iс-арекетiнiн барлыгын тек кана Туп Иенiн разылыгына арнайды.
Абай адам баласынын санасын томенгi сатыдан котеру ушiн "имандылык кабылда", "Бес нарседен кашык бол, бес нарсеге асык бол" деп тартiпке шакырады. Даулетке жету ушiн "Енбек ет, мал тап... Енбек етсен ерiнбей – тояды карнын тiленбей" десе, сезiм канагатына боленiп, омір бакытын кору ушiн "Бiрiндi, казак, бiрiн дос кормесен, iстiн барi – бос" деп халык бiрлiгiне, адамзат бiрлiгiн ойлайтын гуманистерге "Адамзаттын барiн суй бауырым деп" дейдi.
Ал рухани сатыга котерiлу ушiн "Сен де суй Ол Алланы жаннан таттi" деп ен жогары максатты корсетедi. Абай осылай адамды саты-сатылап негiзгi максатка акеледi. Булардын ен жогаргысы рухани жетiлу, себебi махаббат суюдiн ен жогаргы нысанасына – Кудай тагалага багытталады, сонымен бiрге "жаннан таттi" деп ол суюдiн баскалардан артык екенін корсетедi.
Адамга ен кымбаты жаны болса, ал "жаннан таттi" деген соз бул сую одан да кунды, ен жогары дареженi корсетедi. Сондыктан рухани жетiлу – ен жогаргы саты, одан жогары сана жок.
Толык адам сатысындагылардын баскалардан е к i н ш i а й ы р м а ш ы л ы г ы – олардын омірлерiнiн тупкi максатында. Толык адамдарда бірак максат бар. Ол – Туп Иеге кайту. Ол ушiн толык адамдар Абайдын "Сен де суй Ол Алланы жаннан таттi" кагидасын берiк устанып, Аллага деген биік махаббатка жетуге умтылады. Олар кулшылык жолындагылар. Себебi бiреудi жаксы кору ушiн оны сырттай бiлiп кою жеткiлiксiз.
Нагыз суйiспеншiлiк карым-катынастан басталады. Сол сиякты Алла тагаланы сую ушiн де Онымен карым-катынас аясына кіру керек. Ал ол кулшылык аркылы гана болмак. Сойтiп олар Алла тагаланы ешуакытта умытпай, аруакытта естерiнде устаушылар. Осылай олар рухани сатыга котерiлiп, Кудайга деген сенiмдерi биiктеп, Онымен кауыша алады. Адам ендi барлык iс-арекетiн озiнін емес, Кудай тагаланын разылыгына арнайды.
У ш i н ш i а й ы р м а ш ы л ы к – Кудайга деген Абай корсеткен ынталы журек, шын конiлдін тазалыгында. Бул олардын касиеттерiнiн айырмашылыгы. Абай айткандай, бул касиеттен баска касиеттер Хакка жол емес. Бул туралы Абай былай дейдi:
Алла деген соз женiл,
Аллага ауыз кол емес.
Ынталы журек, шын конiл,
Озгесi Хакка жол емес.
("Алла деген соз женiл". 1897 ж.)
Осылай Абай "Озгесi Хакка жол емес" деп нактылап, ал кара созiнде ынталы журек пен шын конiлдiн рухани жолдагы манызын баса айтады. Ол озiнiн отыз сегiзiншi кара созiнде былай деп нактылай туседі:
"Ендi бiздiн бастагы тагриф (тусiнiгiмiз) бойынша Кудай тагала гылымды, рахымды, гадалаттi, кудiреттi едi. Сенде де бул гылым, рахым, гадалат уш сипатпенен сипаттанбак: ижти;атiн (талапкер) бар болады. Белгiлi жауанмартлiк (iзгi, кен пейiлдi) уш хаслат (сипат, касиет) бiрлан болар деген, сиддык (шындык), карам (ізгілік), гакыл (акыл) – бул ушеуiнен сиддык гадалат болар, карам шапагат болар. Гакыл маглум дур, гылымнын бiр аты екендiгi. Булар ар адамнын бойында Алла табарака уа тагала тахмин (шамасы) бар кылып жараткан. Бiрак оган рауаж (тарату, осіру) берiп гулдендiрмек, балки, адам оз халiнше камалатка жеткiзбек жа;атiнде (ынта, жiгер) болмак. Булар – оз ижди;адiн бiрлан ниет халис (таза ниет) бiрлан iзденсен гана берiлетiн нарселер, болмаса жок".
Данышпаннын бул создерiнен угатынымыз – бiзде де Кудай тагаланын касиеттерiндей касиеттер бар. Бiрак олар заредей – кiшкене. Рухани жолдын максаты сол заредей касиеттердi осіру.
Ол ушiн, бiрiншiден, ынта-жiгер, екiншiден, таза ниет, ягни Кудайга деген шын конiл керек, болмаса – жок. Абай Кудайга деген ынта мен талап адамнын ниетiнiн тазалыгына байланысты екенiн айтады. Кулшылык барысында ниет тазарып, имандылык ныгаяды. Ал таза ниет пен берiк имандылык Кудайга деген ынта-жiгердi арттырады.
Осылай адамнын Кудайга деген ниетi мен ынтасы бiр-бiрiмен тыгыз байланысып жатыр. Адамнын рухани дарежесi Кудайга деген ынталы журек пен шын конiлiне сай. Сонгылар жетiлу денгейiнін таразысы.
Т о р т i н ш i айырмашылык – адам мен толык адамнын негiзгi касиеттерiнде. Материалдык сатыдагы "адамдардын" негiзгi касиетi – имандылык дарежесiмен олшенеді. Соган байланысты олар турлi жетiлу денгейiнде болады.
Ал рухани жетiлу сатысындагы "толык адамдардын" негiзгi касиетi – Кудайга берiлу, ягни Оган деген ынталы журек пен шын конiл дарежесiмен олшенеді. Ягни, рухани сатыга котерiлу шарты – ынталы журек, шын конiлмен Кудайга толык берiлу.
Сананын бундай биік дарежесі баска сатыларда жок. Бул сатыдагы толык адам озiнiн iс-арекетiнде сырт козге ештененi озгертпеуi де мумкiн. Ол озiнiн бурынгы калпындай жаксы отбасы, когам кайраткерi, ултынын камын ойлайтын кеменгер, патриот, гуманист болып кала бередi. Бiрак онын iшкi дуниесi толык озгередi.
Ол ендi озiн, немесе "менiкi" дегендердi канагаттандыру ушiн емес, барлык себептердiн себебi Алла тагаланынын разылыгы ушiн арекет жасайды, Сондыктан, ол Алла тагаланын озiнiн аясына кiрiп, iстеген барлык iс-арекетi рухани жане оте кемелдi болады. Кемелдi дегенiмiз – барлык жагынан кемшiлiгi жок толык дегенмен бiрдей. Сондыктан бул сатыдагы адамдарды Абайдын озi атагандай "толык адам" деуге керек.
Сойтiп мундай жолда когам да, адам да ештененi жогалтпайды, керiсiнше, когамга бейберекет омірден бiркелкi уйлесiмдi омірге, ал аркiмге рухани жогары сатыга котерiлiп, омірдiн жогаргы лаззатын алуга жол ашылады. Бул – салауатты омірдiн рухани сатысы. Рухани саты жан саулыгын сактайтындыктан, тан саулыгы сонын салдары гана болып, адам тубiнде барлык аурудан арылу дарежесiне котерiле алады.
Мiне, бул бугiнгi адамзаттын арманы болып отырган денсаулык сактау маселесiн шешудiн тура жолы. Оган жету шарты – Абай корсеткендей, рухани омірге деген ынталы журек пен шын конiл.
Бул – шексiз жол. Абай рухани жолды "бек назiк, бек шетiн жол" дейдi. Рухани жолмен акыл-есiн бiр багытта дурыс пайдалана алган адам гана журе алады. Данышпан Абай "Журектiн акыл - суаты, махаббат кылса Танiрi ушiн", ягни Танiрi ушiн пайдаланган акыл журектiн рухани нар алатын суаты болып, жолдан адаспауга мумкiндiк беретiнiн бiлдiредi.
Барлык iс-арекетiн, акыл-санасын, гумырын Жаратушыны лаззаттандыруга арнаган адам гана кемелдiктiн шынына жете алатынын ойшыл былай деп бiлдiредi: "Ендi бiлiнiздер, ей перзенттер! Кудай тагаланын жолы деген жол Алла тагаланын озiндей ни;аятсыз (шексiз, олшеусiз) болады. Онын ни;аятына ешкiм жетпейдi.
Бiрак сол жолга журудi озiне шарт кылып кiм кадам басты, ол таза мусылман, толык адам делiнедi." Сопылык философиядан алынган "толык адам" тусiнiгiн Абай осылай деп бередi. Бул тусiнiктен Кудай тагалага жетудегi шексiз жолга тусудi озiне шарт кылган адамды гана "толык адам" деуiмiзге болатынын бiлемiз.
Бул тусiнiктi ауелi ал-Газали берiп, артынан "толык адам" (ал-инсан ал-камил ) деген создi Ибн ал-Араби алгаш рет колданганы белгiлi. Бул туралы зерттеушi В.В.Наумкин ал-Газалидiн "Воскрешение наук о вере" атты енбегiне жазган тусiндiрмесiнде былай дейдi:
"Озiнiн ен жогаргы дарежесi Кудаймен байланысу болып табылатын, оны омірдiн басты максаты ретiнде кабылдайтын толык адам идеясымен ал-Газали мусылман мистикасындагы букiл бiр дастурдiн iргетасын калаушысы болды. Бул дастур ал-Джили (парсы сопысы, 1366-1406 жылдары омір сурген) "Толык адам" /ал-инсан ал-камил/ атты енбектiн авторы мен Ибн ал-Арабидiн (сопы, 1165-1240 жылдары омір сурген) шыгармаларында оте айкын корiндi".
Жалел-ад-дин Руми толык адамдарды адамзаттын бiрiншi катарына койып, оларды Абсолюттiк акикатка толык берiлгендiктен оздерiнiн материалдык болмыстарынын ыкпалынан кутылгандар деп есептейдi.
Олар сырт козге катардагы адам тарiздi, бiрак шын манiнде барлык кумарлык, ниет, ашу-ыза, осек-аяннан толык арылган перiштелер катарына жатады. Олар жетiлудiн жогары денгейiнде тiптi аскеттiктi, елден болектенудi, барлык курес турлерiне де конiл болмей, ыкпал атаулыдан мулдем арылады.
"Толык адам" денгейiне котерiлу оте узак жане курделi жол екенiн бiлдiк. Бул адамнын бiр денгейден екiншi денгейге бiртiндеп котерiлуінін эволюциялык жолы. Буган пенденін омірi де, имандылыгы да жетпеуi мумкiн.
Ал егер бул жолга тусуге шын берiлген талапкер-мурид болса, бул сатыга калай жетуi керек? Онын амалы бар екен. Ол – Кудайга тура жол. Мынандай мысал келтiре кетейiк. Заулiм уйдiн жогаргы кабатына бiреулер жаяу котерiледi, ал бiреулер лифт аркылы котерiледi. Жаяу котерiлетiндер шаршап-шалдыгып, киналып, ар кабатта дем алып, ангiме-дукен курып асыкпай жетедi.
Олардын копшiлiгi котерiлетiн биiгiне жете алмайды. Ал лифтiмен котерiлгендер жылдам, арi ешкандай кедергiсiз, киналмай жетедi. Сол сиякты, Туп Иеге эволюция жолымен асыкпай жетуге болады. Бул оте узак жане киындыгы мол болгандыктан Туп Иеге жетудiн сенiмсiз жолы. Ал екiншi жол – тура жол.
Бул жол – жылдам, арi машакаттары онша коп емес жол. Бул жолга томенгi денгейде турган адамдардын барлыгы да тусе алады. Бiрак онын шарты бар. Ол шарт Абай корсеткен Кудайга деген "ынталы журек, шын конiл". Мундай тура жол арбiр дiни конфессияда бар. Бул ар тiлде "сопылык жол", "монашество", "Хинаяма" деп артурлi аталады. Булардын барлыгында да максат бiр – ол Кудайга суйiспеншiлiкке жету, ал амалы – Кудайдын касиеттi есiмдерiн кайталау.
Кудайга кулшылык негурлым таза болса, онын натижесi де солгурлым жогары болады. Сондыктан Абай таза кулшылыкка шакырады. Бул туралы озiнiн он ушiншi кара созiнде имандылыкты таза сактамайтын адамдарды сынай келiп, созiн былай деп жалгастырады:
«Иманга карсы келерлiк орында ешбiр пенде Кудай тагала кеншiлiгiмен кешедi-дагы демесiн, онын ушiн Кудай тагаланын гафуына (кешiру) яки пайгамбарымыздын шафагатына (коргау) да сыймайды, мумкiн де емес.
«Кылыш устiнде серт жок» деген, «Кудай тагаланын кешпес кунасi жок» деген жалган макалды куат корген мундай пенденiн жузi курсын», – деп таза кулшылык жасагылары келмейтiндердi катты сынайды. Ол отыз тортiншi кара созiнде бундай адамдарды тiптi «мусылман емес» деп багалайды.
Ендi Кудайга таза кулшылык дегеннiн не екенiне кыскаша токталайык. Кудайга таза кулшылык дегенiмiз – озiне ешкандай да пайда ойламай, барлыгын тек кана Кудай тагаланын разышылыгына арналган ой-орістен бастап, айтылган соз, iс-арекетке дейін тугел камтиды. Нагыз таза кулшылык аулие денгейінен гана басталады.
Таза кулшылык жолындагы адам озi ушiн бiлiм де, пайда да iздемейдi. Барлыгы тек кана Алла тагала ризалыгы ушiн жане ешкандай баска ниет, ой болмауы керек. Бул арада «Егер мен барлыгын тек кана баскалар ушін жасасам, онда мен озiм кайда каламын?» деген сурак тууы мумкiн. Абай iлiмi бойынша оган былай деп жауап беруге болады.
Букiл дуние Кудай тагаланын жаратканы жане барлыгы Сонікі болгандыктан, Ол ештенеге, бiздiн iсiмiзге де муктаж емес. Бiздiн iс-арекет, дуние мулкiмiздiн Оган кажеттiгi жок. Оган бiздiн таза ниетiмiз гана керек. Сондыктан бiздiн iс-арекетiмiздiн натижесi азайып калмайды, керiсiнше, ол рухтанып, бiзге рухани арекет болып кайтады. Сойтiп Алла тагалага кызмет жасау – бiздiн оз игілігіміз ушін кызмет жасау деген соз.
Бiз арбiр iсiмiздi дурыс орындап, барынша кемелдi болуга умтыламыз. Алла тагала біздін ісімізді барлык ижди;ат-ыкыласпен, таза ниетпен жасалганда гана кабылдайтын болгандыктан, осылай бiз кезiнде кемелдi адам катарына котерiле аламыз. Сойтіп, болмысымыз тазарган сайын санамыз осіп, омiрдiн негiзгi максатына жетуге жол ашыла бередi. Кемелдi адамдардан куралган когам да кемелдi болмак.
Тагы бiр ескеретiн жагдай – Кудайга кулшылык іс мангiлiктi, онын натижесі ешуакытта жогалмайды. Бул жан мен Кудайдын мангiлiктiгiнен жане букiл болмыстын мані тек кана Жаратушынын ризалыгы ушiн екенінен шыгады. Букiл болмыс Жаратушыны риза ету ушін жаралса, онын арбір болігі де сол ушін жаралган.
Сондыктан Кудай тагалага иа сенсiн, иа сенбесiн, болмыстын болшектері болып табылатын арбір жан иесі кулшылык етедi. Бірак буны олардын барлыгы бірдей білмейді. Бул алемде барлык жан иелерi Кудай тагаланын калауымен омiр суредi. «Кудайдын амiрiнсiз шоп басы да кимылдамайды» деген халык созi осыны бiлдiредi.
Алла тагалага таза кулшылык жолын исламда суфизм (тасаввуф) деп атайды, онын "шаригат", "тарихат" (жол), "магрифат" жане "хакикат" деген денгейлерi бар екенi белгiлi. Жиырмасыншы гасырдын iрi сопысы Джавад Нурбахш (1927 жылы Иранда Керман каласында туган) суфизм туралы мынандай жалпы тусiнiк бередi:
"Сопылык – бул махаббаттын комегiмен гана козгалатын Хакикатка жол. Сопылыктын максатка жету адісі – тек кана бiр багытка, Кудайга карау". Сопылар iлiмi бойынша Хакикатка тек кана толык адам жолымен жетуге болады жане бул жолмен ниет еткен кім кімнін де журуiне болады.
Бул жол "буйыратын Мен" (нафс-и аммара), ягни адамнын шел баскан, инстинктивтi-хайуанат жанын тазартып, оны "Кудайды коруге болатын айна тарiздi калыпка" дейiн котередi. Осылай мурид Кудайды танып бiлу аркылы Туп иеге кайтуга мумкiндiк алады.
Абай корсеткен рухани жолды теренiнен тусiнудін манызы оте зор. Сонда гана дінді дурыс тусініп, дінаралык кайшылыктарды шешуге жане діни жолды адамзат игілігіне натижелі пайдалнуга болады. Абсолюттi тану iлiмiнiн турлi сатыларын аныктап алмай діни жолды толык тусіну мумкін емес.
Абсолюттi тану дарежесін томенгідей бес сатыга болуге болады:
Бiрiншiсi, ен томенгiсi, жан иелерi коретiн, сезiп-бiлетiн турпайы материалдык болмысты гана мойындап, тану. Бул сатыда заттык алем реттеуші куш ретінде мойындалып, материалдык алемнін жалпы зандылыктары ашылып зерттеледі. Ягни Жаратушынын Озі емес, Онын энергиясы мойындалады.
Абай бул сатыдагы адамдарды рухани жагынан ен томенгі дарежеде екенін айтып, оларды жогары котеруге умтылганы белгілі. Зерделі адамдарды табигат зандылыктарын зерттеу себептердін бір себебі болуы керек деген ойга келтіріп, Абсолюттін Озін тусінуге акеледі. Бул – Абсолюттi турпайы материализм аркылы сезiну корiнiсi. Кенес дауiрiндегi саясаттын ыкпалымен калыптаскан бiржакты дуниетаным осы едi.
Екiншiсi, заттык алемді жане сонымен бірге козге корiнбейтiн, адамнын сезiм мушелерi кабылдай алмайтын назiк болмыстын бар екенiн мойындау. Бул сатыда тургандар болмыста Жаратушы куш барын мойындамауы да мумкiн. Материалдык болмыс мангiлiк, бiрак унемi озгерiп отырады деп пайымдайды. Олар турпайы алемдi гана емес, сонымен бiрге материалдык назiк алемдердi де сезiнiп, олардын озара байланысын мойындайды. Будда iлiмi ауелде осы денгейде берiлiп едi.
Ушiншiсi, заттык жане назік алемдерді гана емес, сонымен бірге, олардын жаратушысы Абсолюттін озін де мойындайды. Олар жан иелерiнiн турпайы, назiк жане рухани болмысы барына сенеді. Кудай жане жан бар, бiрак олар бiр, сондыктан жан иелерi денесiн тастаганнан кейiн жалпы болмыспен бiрiгiп, озінін тулгалык касиетін жояды деп есептейдi.
Бул тусінік Абайдын "алем Алла тагаланын ішінде" деп корсеткен Алла тагаланын алемдік аспектісіне сайкес келеді. Булар Абсолюттiн материалдык жане рухани куаттарын мойындайтын, бірак жаннын тулгалык касиеттерін мойындамайтын имперсоналистер.
Тортiншiсi, жан мен Кудайдын бiр-бiрiнен болек жеке тулгалар екенiн мойындау. Жан сапа жагынан Кудайга уксас, бiрак сан жагынан олшеусiз кiшкене деп пайымдау. Бул сатыдагылар жан материалдык болмыстан болек екенiн мойындайды. Жан мен материалдык алем Абсолюттiн куаты болганымен, бул ушеуi бiрiнен-бiрi болек.
Жан денені тастаганнан кейiн ол Кудаймен бiрiкпейдi, болек тулга ретiнде калады. Булар арбiр жан иесiн жане Абсолюттi жеке тулгалар ретiнде карастыратын персоналистер. Абай бул сатыдагылардын сенімін сенін де Алла тагаланын сегіз сипатындай сипаттарын бар, енді сол сипаттарынды Алла тагаланын сипаттарымен сайкеске келтір деген ойымен білдіреді.
Бесiншiсi, озiне дейiнгiлердi мойындай отырып, сонымен бiрге жан мен Кудайдын озара карым-катынасы бар, ол суйiспеншiлiк аркылы орындалады деп есептейдi. Бул – барлык угымдарды камтитын ен жогаргысы. Бул сатыдагы адам озiнiн барлык болмысын тугелдей Абсолют жолына арнап, толык кулшылык жолына туседi. Бул сатыдагынын тортiншiдегiден айырмашылыгы – адам Абсолютпен суйiспеншiлiк карым-катынаска кiредi. Ол Алла тагала мен жан бiр, сойте тура, олар бiр-бiрiнен болек тулгалар екенiн бiледi.
Себебi, Алла тагала абсолют болгандыктан, Одан шыккан куат жане Онын озiнiн айырмашылыгы жок. Жогары куат – жан томенгi куатпен – материалдык денемен капталган. Сондыктан фани омірде ол озiн жан деп танымайды. Онын мiндетi – Алла тагалага cуйiспеншiлiкпен берiлу аркылы озiн-озі танып, кейiн рухани алемге кайту. Абай корсеткен омірдін бул тупкі максаты ойшылдын "Сен де суй Ол Алланы жаннан татті" деген кагидасы бойынша орындалады.
Осылай рухани алемде арбiр жаннын Абсолютпен турлi карым-катынасы орныгады. Булар – оте сирек кездесетiн жогары рухани адамдар. Оларды Абай "толык адам" деп атаган. Бул сатынын жогары денгейлеріне жеткендер дiни конфессиялардын ыкпалынан шыгып, толык рухани еркiндiк алгандар, немесе, Абайша айтатын болсак: "діннін хак магрифатына жеткендер".
Бул корсетiлген бес саты турлі дiни конфессиялардын бiр-бiрiнен артыкшылык корiнiсi бар деген угым тудырмайды. Себебi кандай дiни агым болса да жогаргы куштердiн ыкпалымен жане сол мезгiлге байланысты белгiлi бiр максатпен берiлетiн болгандыктан, олардын барлыгынын да адам акылынан жогары жаткан рухани Мані бар. Бiрак сол акикат Манді заман ыкпалымен адамдардын оздерi умытып, не болмаса колдагы барды накты устанбаган кезде дiннiн, онымен бiрге сол кауымнын рухани кулдырау дауiрi басталады.
"Толык адам" сатысын Абай отыз сегiзiншi кара созiнде: "Бул айтылмыш уш касиеттiн иелерiнiн алды – пайгамбарлар, онан сон – аулиелер, онан сон хакiмдер, ен акыры – камiл мусылмандар" деп тортке боледi.
Булардын бастапкы екеуi таза кулшылык жолындагылар. Ал сонгы екеуi – аралас кулшылыкта, себебi ниеттерi таза болганымен, болмыстары алi толык тазаланып улгермеген. Олар сый-курмет, атак-данк тарiздi адамнын журегiн курсаган кумарлыктардан алi де болса толык арыла коймаган.
Рухани жолдагыларды олардын жетілу дарежелеріне байланысты алi жетiлмеген томенгi, орта жане жогаргы деп уш денгейге болуге болады.
Томенгi рухани саналы адамдар белгiлi бiр дiни конфессияны берік устанып, соган байланысты Кудай тек мешiтте, шiркеуде, храмда, ал баска жерде жок деп ойлайды. Озінін устанган діни расімін баскалардан артык санап, оз жолын дурыс жане баскалардiкiнен жогары деп есептейдi. Сондыктан олардын арасында фанатизм улгайып, дiни козкараска байланысты жиi келiспеушiлiктер туып жатады. Олар адамдардын рухани дарежесiн ажырата бiлмейдi. Булар – камiл мусылмандар.
Орта рухани саналы адамдардын торт белгiсi бар. Бiрiншiсi – олар Кудайды барлык жерде бар, мангiлiк деп бiледi. Сондыктан дiндердi бiр-бiрiнен боліп алаламайды. Екiншiсi – Кудайга толык берiлгендердi тани бiлiп, олардан улгi алуга, жакындасуга умтылады. Ушiншiсi – алi рухани бiлiмi жок, бiрак ужданы таза адамдарды тани бiлiп, оларды имандылык жолына тартады. Тортiншiсi – олар имансыз атеистердi айыра біліп, олардан аулак болуга умтылады. Булар – хакiмдер.
Жогары рухани саналы адамга тутастык сана тан. Олар букiл болмыстын Кудаймен байланыстылыгын сезiп-бiледi. Адамдарды алалап болмейдi. Ол ушiн адамдар гана емес, тiптi барлык жан иелерi бiрдей. Сондыктан барлыгына бiрдей карап, олардын барлыгына жаксылык, кайырымдылык жасауга умтылады. Барлык жан иелерiне жаксылык ойлагандыктан олардын жаулары болмайды. Булар – аулиелер мен пайгамбарлар.