Адамнын озін-озі тануынын шыны – озінін рухани болмысын тануы. Озін-озі тану дегеніміз озін-озі білу емес. Абайдын "Акыл мен жан – мен озім, тан – менікі" дегенін біліп, біз озімізді бірден жан ретінде тани алмаймыз.
Озін білу мен тану, екеуі екі баска, арасы жер мен коктей алыс. Білу дегеніміз тек кана хабар, акпарат дейтін болсак, тану дегеніміз сол акпаратты сезіну, бойга сініріп, озіндік касиетке айналдыру. Озінін жан екенін тану дегеніміз – озінін жан екеніні сезініп, рухани касиет алып, жанша арекет ету деген соз.
Бул онын материянын ыкпалынан шыгып, мулде баска касиет, рухани касиет алды деген соз. Онын ой-оріс, сойлеген созі, жасаган іс-арекеті мулде баскаша касиетке ие болады. Ондай адам бул фани алемнін зандылыктарынан босанып, тані материалдык алемде болса да, озі рухани алем зандылыгымен омір суреді. Озін жан екенін тану дегеніміз, міне, осы.
Озін жан екенін тану денгейіне тек кана тажірибе (практика) аркылы жетуге болады. Озін-озі танудын екі турлі жолы, ягни тажірибесі бар.
Біріншісі – адам озінін ой-орісін пайдаланып алемде болып жаткан хикметтер туралы, болмысты курайтын элементтер туралы пікір (фікір) жасау. Сойтіп, ол жогарыда айтылган алемнін зандылыктарын біліп, кандай элементтерден куралатынын, оларды бір-бірінен айырып, жіктеп, сонында барлыгы жан аркылы баскарылатынын сезіп біледі. Ол ушін жогары дамыган ой-оріс, мыкты интеллект керек.
Абай ілімі бойынша білімге куштарлык – жан кумары болгандыктан, білімге умтылу жаннан шыгады. Жан алемнін барлык элементтерін, олардын байланыстарын білуге умтылады. Адам тіршілігі жаннын озінен шыгатындыктан, ол тіршіліктін козін іздеу – жаннын озін-озі тануга умтылуы деген соз.
Жан сезімдер аркылы тускен барлык хабарды (сигналды) мига акылмен саралатын, сонан сон еске беріп, оган корытынды жасатады. Жан осылай біртіндеп озін-озі таниды. Ол озін таныган сон, онын рухани касиеті назік жане турпайы болмыстарга, ягни психикага жане танге беріледі.
Жан осылай адамнын назік болмысын озін тануга жумсаганда назік болмыс рухтын касиетін алып рухтанады. Осылай адамнын букіл болмысы рухтанады.
Шакарім мен Абайдын да рухани жетілулері пікір адісі аркылы болган деп пайымдауга келеді. .
Екіншісі – барлык ой-орісті ішкі дуниеге, жанга, Кудайдын нурына, не болмаса зікір аркылы Жогары Жанга шогырландыру (медитация).
Пікір адісінде адам озінін бес сезімін толык пайдаланса, ал шогырландыру адісінде, керісінше, барлык сезімдерді туншыктырып, олардан бас тартып, козгалыстарын токтатады. Сонда оте назік рухани сезімдерге арналган психикалык энергияны сырткы сезімдер пайдаланбагандыктан, олар бос калады.
Енді ол назік энергияны ішкі сезімдері кабылдап, ашыла бастайды. Сол кезде адам назік алемдердін оте кушті ыкпалын сезіп, нагыз рухани байлыкты сезінеді. Ой-оріс жанга жане Жогары жанга тура багытталгандыктан, олар тезірек рухтанып, адамнын озін-озі тануы женілдейді. Міне, сол ушін осындай сирек жан иелері барлык сезімдерін токтатумен коптеген жылдар шугылданады.
Шыгыс елдерінде жердін астына тусіп, су карангы, жым-жырт жерде окшаулану адеті бар. Онда сезімдерге ештене жок жагдайга келу тажірибесі бар. Тек кана ой калып, сол гана жумыс істейді. Туп Иемен бірігу ушін, сонан кейін, тіпті онын жумысын да токтатады. Бул адіс фани омірден толык кол узіп, сезімдерді журектегі Алла тагалага толык шогырландыруды керек ететіндіктен, катан аскетизммен (такуалыкпен) орындалады.
Окшау омір суру аркімнін колынан келе бермейтін оте киын, бірак жеткізетін жетістігі оте биік жане оте натижелі жол. Мысалы, Ахмет Яссауи озінін рухани жолында осы адісті пайдаланган. Ол алпыс уш жастан кейін жерден шункыр казып, калган омірін сол "Килуетте" откізген.
Рухтын касиеті мангілікті болгандыктан, рухани дене де сонын касиетін алып узак сакталады. Сондыктан ондай адамнын омірі узак болып, ал олсе – денесі узак уакыт булінбей сакталады.
Мысалы, Абайга арнап кесене салардын алдында онын суйегі бурынгы жаткан жерінен алып баска жерге жерлеу ушін казып алынган екен. Сонда рухани жетілген Абайдын суйектері тусін озгертпей сол ак куйінде калыпты, ал касында жаткан Кудай жолына коп беріле коймаган Оспаннын суйегі карайган екен, деп жазады коргендер оздерінін естеліктерінде. Павлодар облысында туган аулиелік касиеттері бар Машхур-Жусіп Копейулынын денесі де коптеген жылдар жер астында жатса да булінбепті деген соз халык аузында бар.
Салауатты омір салтымен адам рухани болмысын тану денгейінін жогары дарежесіне жеткенде барлык надандыктан арылады.
Адамнын озін-озі тану денгейіне котерілу жолын тагы бір шолып отелік. Адамнын имандылыгы дамып, белгiлi бiр дарежеге жеткенде оны фани омірдiн кызыгы жалыктыра бастайды. Сол кезде ол бул омірдiн кызыгынан да жогары лаззат барын сезеді.
Ол iзденiс жасап, озiнiн iшкi дуниесiне конiл боледi. Абай созiмен айтканда "Адамнын хикмет кеудесi" екенiн укканда ол конiлiн толык iшкi жандуниесiне аударып, iзденiске туседi. "Мен кiммiн?" деп адам озін-озі таныгысы келеді. Сойтiп имандылыгы арi карай жетiлген кейбiр адамдар сезiм канагатынан, келесi денгейге – озiнiн рухани болмысын тану денгейiне котерiледi.
Ол ендi озiн денесiмен емес, рухани болмысымен балай бастайды. Сойтiп онын жалган эгосы нагыз эгога айналады. Бул денгейде Абай "Акыл мен жан – "мен озiм", тан – "менiкi", "менi" мен "менiкiнiн" магынасы екi", – деп жазады.
Бул денгейде адамнын тiршiлiк сипаты уакытша фани омірден мангiлiктi баки омірге ауысып, толык озгередi. Ол рухани бiлiм алып кана коймайды, ендi оны жетiлдiрiп, озiнiн болмысын сезiнеді. Бурынгыдай конiлiн сырткы омірге болмей, ендi кобiне iшкi дуниесiн тусiнуге шогырландырады.
Озін Жогары Рухтын бiр болшегi ретiнде сезiнiп, касиеттерi жагынан Абсолютпен бiрдей екенiн сезiне бастайды. Бул бiрлiк тусiнiгi оган куат берiп, имандылыгын арттырады.
Бул денгей Абай корсеткен Туп Иеге кайтуга мумкiндiк бередi. Бiрак бул – рухани алемге кіретін тек кана табалдырык кана тарiздi.
Рухани болмысын тану денгейіндегі адам кулшылык жолына алі туспегендіктен, онын алі Туп Иемен карым-катынасы болмайды. Тусінікті болу ушін жогарыда келтірілген акесінен адаскан ханзаданы еске тусірейік. Ханзада хан сарайына кіріп озінін акесін коргенде, арине, оте куанды. Бірак, онын куанышы мен алган лаззаты акесімен кушактасып, сойлесіп, бір-бірімен карым- катынас жасай бастаганда онын куанышы мен бакыт сезімі одан да улгайды емес пе.
Осылай Туп Иемен алі байланыска кірмеген адам мен Онымен байланысын орнаткан адамнын алатын лаззатін салыстыруга болады. Арине, булардын алатын лаззаттарын бул алемнiн олшемiмен салыстыруга келмейдi.
Сонымен, озінін рухани болмысын тануды Кудаймен бiрiгiп кабысудын алгашкы кадамы деуге болады. Барлык жан иелерi баскалармен бiрiгуге умтылады. Себебi бiрiгу – лаззаттанудын тура жолы. Бiрiккен кезде карым-катынас жасауга мумкiндiк болады. Болектенсе – ешкандай да карым-катынас жок.
Омірде отбасы, когам, халык, улт, адамзат тарізді бірігудін турлі денгейлері бар. Бiрак бiрiгудiн рухани жане материалдык денгейлерi болады. Бірігудін турлі денгейлерін тусінудін манызы оте зор. Сондыктан, енді Абай ілімі бойынша бірігудін маніне келейік.
Рухани бiрiгу Абайдын "Алла тагала бiр" деген созiн талдаганда жогарыда айтылды. Алла тагала Абсолют болгандыктан барлыгы Сонын курамында, Одан баска ештене де жок. Егер Онымен бiрге емеспiн дейтiн болсак, бул Алла тагаланын бiрлiгiн жокка шыгарумен тен. Муны сезiну, мiне, осы денгейде, адам озiн жан екенiн сезiнген денгейде мумкiн болады. Бiрак бiрiгудiн баска жогары денгейлерi бар.
Мысалы, кейбiр жогары жетiлген сопылар Алла тагаланы "Гашыгым" (Асыгым), "Досым", "Туп Ием", "Жаратушым" жане тагы баскадай деп атайды. Булар Алла тагаланы сезiнудiн жане Онымен карым-катынастын артурлi денгейлерi. Ар денгей баска денгеймен салыстырганда алатын лаззатымен де, карым-катынас сипатымен де озгеше. Бул карапайым адам тусiнiгiнен тыскары, купия.
Бул туралы Абай: "Тагрипка тілім кыска aх!" – дейді. Озiнін рухани болмысын сезiнгендегi лаззаттан да жогары рухани лаззаттын кандай улкен екенiн сипаттауга фани омірдiн тiлi жетпейдi. Сондыктан, енді рухани алемнен томендеп, озiмiзге таныс фани алемге келейiк.
Фани алемде де бірігудін негізгі максаты – лаззат алу. Томенгі алем жогарыдагы алеммен сайкес болгандыктан, жан иелерi лаззаттанып, омірдiн рахатын кору ушiн бул алемде де бiрiгедi. Бул – материалдык бiрiгу.
Рухани алемде кiшкентай жандар рухани кундылык аясында бiрiксе, фани алемде олар томенгi материалдык куат аркылы, ягни материалдык кундылык аркылы бiрiгедi. Бул екi бiрiгудiн бір-бірінен айырмашылыгы улкен: рухани бiрiгуде – шексiз лаззат бар, ал материалдык бiрiгу – басында балдай таттi болып корінгенмен, ол уакытша, сондыктан, арты уга айналады. Бул – материалдык алемнiн зандылыгы. Материалдык бiрiгудiн зардабын Абай алтыншы кара созiнде былай деп тусiндiредi.
"Казактын бiр макалы: "онер алды – бiрлiк, ырыс алды – тiрлiк" дейдi. Бiрлiк кандай елде болады, кайтсе тату болады – бiлмейдi. Казак ойлайды: бiрлiк ат ортак, ас ортак, киiм ортак, даулет ортак болса екен дейдi. Олай болганда байлыктан не пайда, кедейлiктен не залал? Агайын курымай мал iздеп не керек? Жок, бiрлiк – акылга бiрлiк, малга бiрлiк емесА Бiрлiк малга сатылса, антургандыктын басы осы. Агайын алмай бiрлiк кылса керек, сонда аркiм несiбесiн Кудайдан тiлейдi, айтпесе Кудайдан тiлемейдi, шаруа iздемейдi. Ауелi бiрiне-бiрi пале iздейдi. Не тусiн, не ажарын, не окпесiн булдап, ол болмаса, бiр пале салып, коргалатып, айтеуiр бiрiн-бiрi алдаудын амалын iздеседi.
Мунын кай жерiнен бiрлiк шыкты?" Абайдын бул создері омірдегі бірліктін негізі неде екенін тусінуде улкен манызы бар. Ол бiрлiктiн негiзгi максаты рухани кундылыкта болу керек екенін тусіндіреді.
Бiрак фани омірдегi бiрлiк екi турлi болатынын айтады. Бiрiншiсi – ортак киiм, ортак даулет, ягни мал-дуние аркылы. Мундай бiрлiктiн бакытынан залалы коп болады. Оган себеп – оздерiн тан деп бiлгендiктен, озімшілдік сезімдерімен адамдар бакытты тан аркылы сезiнуге умтылады. Тойымсыз, арсыз сезiмдер адамды озiне тиесiлi несiбеден артык камтуга итередi.
Олар "Судын да сурауы бар" деген кагиданы умытады. Аркiм колынан келгенше турлi кулыктарга барып, басканы алдап тусіруге умтылады. Осылай, Абай созiмен айтканда, "Кудайдан тiлемей" оз куштерiмен табамыз деп имандылыгын жогалтады. Бiрiне-бiрi пале iздеп, не тусiн, не ажарын, не окпесiн булдап, пале салып алдаудын амалын iздейдi деп, ойшыл осылай мал аркылы жасаган бiрлiк адамга бакыт акелмейтінін, сонымен бiрге адамга бакыттан горi зардабы мол болатынын корсетедi.
Ол бiрлiктiн будан горi жогары турiне сiлтейдi. Ол – акылга, ягни адамды суйіспеншілікке акелетін рухани болмыс аркылы болатын бiрлiк. Сонда аркiм несiбесiн Кудайдан тiлейдi дейдi. Осылай Абай бабамыз бiрлiктiн максаты Кудайга жакындату екенiн бiлдiредi.
Жогары Жан ыкпалында бiрiгуде ешкандай боліс жок, барлыгы бір ортанын муддесінде болады. Сондыктан рухани бірлік барлык бiрлiктердін туп казыгы. Баска бірліктер осы негiзгi бiрлiкке апаратын жол жане онын салдары гана. Фани алемде омірдін жогары максатына жету ушін аркiм озiнiн денесiн дурыс калыпта сактай білуі керек, ендеше мал бiрлiгi де керек. Адамдар Кудайга кулшылыкты жаксарту ушiн бірігіп турлi уйымдар курады.
Ауелі, еркек пен айел бiрiгiп отбасын курайды. Бул арада олардын тандерi гана емес, сонымен бiрге назiк болмыстары да бiрiгiп араласады, сойтiп екi жарты бiр бутiн курайды. Табигат зандылыгы оларды бiрiктiрiп, бiр максатта арекет еткiзедi. Сойтiп жан иелерi когамнын алгашкы уйымын – отбасын курады.
Мундай бiрлiк барлык жан иелерiне тан. Мысалы, мал iшiнде жылкынын уйiрi, андардын iшiнде каскырдын уйiрi осынын корiнiсi деуге болады. Бiрак адам мен хайуанаттар бiрлiгi арасындагы айырмашылык бар. Хайуанаттарда бiрлiктiн негiзi физикалык таннiн табиги кажеттiлiгi болса, адамдарда бiрлiктiн негiзi олардын адамшылыгында, ягни акыл-ес, ой-оріс, калау-ниет тарiздi назiк болмыстарынын бiрлiгiнде. Абай осылай адамнын жетiлуi ушiн отбасынын манызын бiлдiредi.
Адамдар баскаларына караганда сана-сезiмдерi жогары болгандыктан, отбасынын бiрлiгi де жогары болуы керек. Отбасы адам максатын игеру жолында дамып, жетiлуiне алгашкы мумкiндiктер жасайды. Сондыктан отбасын куру фани алемде адамнын негiзгi табиги мiндеттерiнiн бiрi болып табылады.
Материалдык жетілу сатысындагылар турпайы физикалык таннiн гана емес, сонымен бiрге назiк болмыстардын да ыкпалында. Сондыктан олардын бiрлiгi назiк болмыстарына да негiзделедi. Адамдар оздерiн лаззаттандыру ушiн оздерiнiн созiн, ой-орісiн, мiнез-кулкын колдайтын адамдармен бiрiгiп озiндiк орта, партия курайды. Сойтiп, назiк болмыстары араласып, алмасуы аркылы адамдардын озiндiк касиеттерiне уксас уйымдар пайда болады. Олар оздерiнiн бiрлiктерiн сактауга умтылып, сол ушiн курес жургiзуi де мумкiн. Фани омірде адамдардын ой-орісiнiн жетілуіне байланысты сезімдері ру, тайпа, улт, халык, мемлекет, букiл адамзат тарізді уйымдар аумагын камтып, кени бередi.
Адамнын жандуниесi тазарып, бiлiмi толыскан сайын озiн балау шенберi кени бередi. Ондай тулгалар кемелдену барысында отбасы муддесi шенберiнен асып шыгып, улт, мемлекет, тiптi адамзат муддесiн ойлайтын дарежеге котерiлуi мумкiн.
Халкынын камын ойлаган Абай оз карабасы камымен жургендерге "Бiрiндi, казак, бiрiн дос кормесен, iстiн барi – бос" – дейдi. Осылай Абай адамды томенгi денгейде токтап калмай, iлгерi журуге, биiкке котерiлуге шакырады. Ал оган жеткендердi адамзат колемiнде бiрiгуге, улт не ру муддесi деп алаламауга ундейдi. Букiл адамзат муддесiн коздеп арекет ететiндердi бiз шын гуманистер деп атаймыз. Оларга "Адамзаттын барiн суй бауырым деп" – дейдi Абай. Булар – адамдардын барлыгы тен екенiн толык сезiнген кемелденудiн биiк денгейiндегi адамдар.
Бірак, нагыз бірігу, бірігудін шыны – рухани алемде Туп Иемен бірігу болып табылады. Олар –оздерiнiн рухани негізін таныгандар. Бул бiрiгу материалдык денгеймен салыстыруга келмейтiн биiкте болгандыктан, алатын лаззаты да сондай жогары дарежеде болмак. Буларда толык рухани бiлiм бар. Озін толык таныган адамдар барлык жан иелерiн алаламай, барлыгына бiрдей карайды.
Мундай адамдардын санасы гарыштык сана денгейiнде, сондыктан оларды адебиетте "гарыштык санага ие адамдар", немесе кейде "жогарыадам" (сверхчеловек) деп атайды. Бул денгейге жеткен адамдарда шынында да карапайым пенделерде жок касиеттер болады. Олардын акыл-есi, сана-сезiмi, ягни назiк денесi гарыштык назiк алеммен байланыса алатындыктан, оларга материалдык алемнiн коптеген эзотерикалык купиялары ашылады. Олар откендi жане алдагы омірдi корiп, болжай алады, материалдык назiк алемдердегi жан иелерiмен байланысады, назiк денелерiн таннен болiп алып, баска планеталарга ушып бара да алады.
Мундай "жогарыадамдарда" баска да коптеген купия касиеттер болуы мумкiн. Мысалы, ел аузында Ахмет Яссауи тан намазын Меккеге барып окып келеді-мыс деген соз тараган. Жогарыда бiз Абайдын жетiлуi туралы айтканда, онын да ерекше касиеттерден куралакан болмаганын корсетiп, оган далелдер келтiрдiк.
Озін толык таныган адамдардын негiзгi касиетi – бул фани омірге байланбай, онын аяк тусайтын ыкпалынан шыга бiлулерi. Ондай адамдар рух пен материяны айыра бiледi, жан таннен болек екенiн сезiнiп, жаннын ыкпалымен омір суредi. Жан лаззатка, бiлiмге толы жане мангiлiктi, сонымен бiрге ол дененi рухтандыратын болгандыктан, олардын омірi фани омірдегiлерден мулде болек лаззатты. Олардын омірiн карапайым адамдар тусiне де бермейдi.
Бул денгейге котерiлген адамдарда, жандары денелерiн толык баскаратын болгандыктан, карапайым пенделерде жок жогары адамгершiлiк касиеттер болады. Олар журттын курметiне боленген, бурынгы кезде амiршi-хандар сарайында емшi, устаз, немесе олардын акылшы-комекшiлерi болып, елдiн денсаулыгын сактау, бiлiм алу, немесе салауатты омір кепiлi болган. Буган мысал ретiнде Абсаттар кажы Дербiсалiнiн айгілі жерлесiмiз ал-Фараби жонiнде "Казак даласынын жулдыздары" атты кiтабында жазган бiр ангiмесiн келтiре кетейiк /27/.
"Ал-Фараби омірiнiн сонгы жылдарын Шамнын Халаб каласында откіздi. Осы жердiн амiршiсi Сайф ад-Дауланын сарайында турган, кейбiр деректерге караганда онын дарiгерi болганга уксайды. Бiрак онда да узак турактамаган.
Ибн Халликан шежiресiнде Абу Насiр ал-Фарабидiн Халабка алгаш келген кездегi Сайф ад-Дуламен танысуы жайлы кызыкты деректер келтiрiлген. Мысырдан кайтып оралган бетiнде ал-Фараби Сайф ад-Даула озiнiн нокерлерiмен мажiлiс курып отырган устiне кiрiп келгенде, Сайф ад-Даула оган "Отыр!" деп амiр етедi. Ал-Фараби: "Кай жерге отырайын, сiз отырган жерге ме, жок алде озiм турган жерге ме?" – дейдi.
Сонда Сайф ад-Даула: "Озіне кай жер лайык деп тапсан, сол жерге отыр" – дейдi. Ал-Фараби Сайф ад-Дауланын касына келiп, оны орнынан ыгыстырынкырап касына жайгасады. Амiршi озi жане бiрнеше нокерi бiлетiн купия сарай тiлiмен оларга: "Мен мына кiсiге бiрер сурак коямын, егер ол лайыкты жауап бере алмаса, жазаландар"–дейдi.
Сонда ал-Фараби iле шала Сайф ад-Дауланын озi жана гана сойлеген купия тiлмен "О, амiршiм, сал сабыр ет. Ар iстiн артын баккан жон болар!"–деген кезде ол кайран калып: "Апырай, сiз бул тiлдi кайдан бiлесiз?" – дейдi. Сонда ал-Фараби: "Ия, мен жетпiске жуык тiл бiлемiн" – деген екен.
Будан кейiн ал-Фараби Сайф ад-Даула мен онын сарайындагы аншi, акын, галымдармен онер жонiнде сухбаттасады.
"Сайф ад-Даула сарайга ауезшiлер келсiн деп буйырады. Олар аспаптарында ойнаган кезде ал-Фараби ауезшiлердi токтатып, ескерту, тузетулер жасап отырады. Сонда Сайф ад-Даула: "Сiз бул онердi де жаксы бiлетiн бе едiнiз?" – деп сурайды. Ол: "Иа" – деп жауап бередi. Сойтедi де, белiндегi сахтиан кiсесiн шыгарып, iшiн ашады, одан жiнiшке аспапты алып, кулак куйiн келтiрiп, ойнауга кiрiседi.
Жанга рахат саз шыгып, отыргандар жадырай бастайды. Ал-Фараби ендi аспаптын кулак куйiн баскаша келтiрiп, тагы да ойнауга кiрiседi. Аса мунды саз куйылып, отыргандар егiлiп жылай бастайды. Акырында ол аспаптын кулак куйiн тагы да баскаша келтiредi де, ойнауга кiрiседi, сонда баршасы, тiптi амiрдiн нокерлерiне дейiн мулгiп, уйыктап кетiптi. Оларды сол уйыктаган калпында калдырып, ол сарайдан шыгып кетедi".
Мiне халкымыздын улы перзентi ал-Фараби омірiнен келтiрiлген осы ангiмеден рухани жетiлген адамдардын кадiр-касиетi мен олардын кандай жогары сыйга ие болганын коре аламыз.
Бул денгейдегiлер барлык жан иелерiнiн негiзi бiрдей, барлыгы да рухани жан екенiн сезiнгендiктен, адамдарга гана емес, жан иелерiнiн барлыгына да бiрдей козбен карайды. Олар ешкiмдi жыныска, ултка, дiнге болiп алаламайды, ешкiмдi жаксы-жаман пенде деп те болмейдi, ешкiмге ренiш те сактамайды.
Себебi олар аркiмнiн кадiр-касиетi, iс-арекетi оларга берiлген дене турлеріне байланысты екенiн жаксы бiледi. Сондыктан олар баскага деген ашу, ыза, коре алмаушылык, напсiкумарлык тарiздi фанилік касиеттерден арылган.
Озінiн рухани болмысын тануда сикыр-тылсыммен, мистикамен айналысатындар жогары денгейге жеткенде кереметтей мистикалык касиеттерге ие бола алады. Сондыктан фани омірдiн турлi киыншылык, зардап, кайгы-касiреттерiне де тозiмдi келедi.
Буган тарихтан коптеген мысалдар келтiруге болады. Орта гасырда омір сурген мистик сопы ал-Халладжды "Ан-ал-Хак" (Мен – Хакпын) дегенi ушiн оны дурыс тусiнбеген дiни фанатиктер 922 жылы азаптап олтiредi. Сонда олардын бiлместiгi ушiн Кудайдан кешiрiм сурап, озi езуiн жимай кулiп олген екен.
Мысалга ал-Фараби, ал-Халладж, Ахмет Яссауи тарізді улылардын омірін келтіргеніміз олар осы озiнін рухани болмысын сезіну денгейiнде болды деген емес. Бул мысалдар оздерінін рухани болмысын таныган адамдардын дарежесiн корсету ушiн гана келтiрiлiп отыр. Ал олардын оздері одан да жогары рухани жетiлу сатысында – "толык адам" сатысында болган.
Абай рухани болмысын танудын биігіне котерілу ушін адамдарга жан мен таннiн бiр-бiрiнен болек екенiн, жаннын мангiлiктi, ал таннiн уакытша екенiн, омірдiн арбiр сатi кунды жане оны керi кайтаруга болмайтынын, сондыктан дурыс откізу керек екенiн тусiндiредi. Абайдын жан туралы iлiмiн дурыс тусiнiп, кабылдаган адам кемелденудiн осы жана денгейiне котерiледi. Бул денгейге котерiлетiн адамдар сирек, себебi копшiлiк журт оздерiнiн материалдык назiк болмысын сезiнуден аса алмайды.
Рухани болмысын сезіну денгейiнде екi улкен кедергi кездеседi. Бiрiншiсi, рухани жетiлу барысында жогары денгейге жеткендер кеудесiндегi жанды корiп-сезiнедi. Жан касиетi жагынан Алла тагаланын нурына уксас болгандыктан, ондай адам озiнiн Алламен сайкестiгiн сезiнедi. Сойтiп, барлыгы – рух, мен де – рух, сондыктан Алла тагала мен екеумiздiн арамызда айырмашылык жок деген тусiнiк туып, озiн Жогары Рухпен тенейдi. Бул, арине, Жаратушыны кабылдамаумен бiрдей, Онын Жогары Рух екенiн мойындамау болып табылады.
Екiншiсi, бул денгейде карапайым пенделерде жок ерекше кудiреттi куштерге ие болган кейбiр адамдарда астамшылык пайда болуы мумкiн. Бул ой Алла тагаланын мейiрiмдi шапагатын умытып, "жеткен жетiстiктердiн себебi мен озiм" деген тужырымнан туады. Адам озiн жаратушы, кудiреттi сезiнедi.
Сойтiп, озiне гана сенiп, ол Алла тагаладан алыстайды. Рухани жолдагы бул кедергiлердiн себебi – адамнын имандылык денгейiнiн керектi калыпта жетiлмеуi. Бул екi кедергi де адамнын арi карай жетiлуiне улкен бакытсыздык акеледi. Адам рухани жетiлуiн токтатады, не болмаса томен кулдырауы мумкiн.
Сонымен, адамдар ауелгі сатыда имандылыкты кабылдап, даулетке жеттi, сезiмдерiн канагаттандырып фанилiк бакыт тапты, ендi мiне озiнiн рухани болмысын сезiндi. Аркiмнiн бiр денгейден екiншi денгейге котерiлуi ушiн имандылыгы белгiлi бiр дарежеге жету керек екенiн бiлдiк. Имандылык – жаннын касиетi.
Абайша бул, материалдык жетiлудiн озi жаннын тазаруына себепкер рухани урдiс. Бiрак осы денгейлердiн барлыгында да адам тек кана озiнiн камы ушiн, немесе Алла тагаланын жараткандары ушiн гана арекет жасады. Максат – озiн канагаттандыру болды. Ол алi алдына Алла тагаланын разылыгы туралы максат койган жок. Сондыктан адам Алла тагалага толык берiлген жок. Адам Алла тагаладан озiн болек сезiнiп, оз камы ушiн арекет еткендiктен жетiлудiн бул денгейлерi материалдык сатыга жатады.
Имандылыгы арi карай ныгайганда адам Жаратушыны танып, Онын рухани касиеттерiн сезiнедi. Оган деген суйiспеншiлiк сезiмi туып, Оган берiлгiсi келедi. Сойтiп Алла тагаланын разылыгы ушін кулшылык етуге ниет туады. Бул ниет оны келесi сатыга котередi. Ондай адам барлык жагынан да кемелдi, толык. Сондыктан Абай ондай адамды "толык адам" деп атайды.