Сурак: – Досым Кайырбекулы, ВАЛЕОЛОГИЯ жана дамып келе жаткан гылым саласы болгандыктан, арине, ауелде турлі киыншылыктар да болган шыгар?
Жауап: – Жана істін кайсысында болмаса да турлі адасушылыктар мен киыншылыктардын болуы занды кубылыс.
Мысалы, басында валеологияны тек кана таннін дурыс жумыс істеу тартібі ретінде карастырды. Валеология сабагын жургізгенде Ресей мектептерінде де коптеген олкылыктар болган. Казіргі кездерде салауатты омір туралы коптеген окулыктар, кітаптар жарык коріп жатыр. Бірак солардын бірсыпырасы адам оміріндегі кубылыстардын себептерін тусіндіре алмай, тек кана онын пайда болу
салдарын гана карастырады. Сондыктан мундай кітаптарда турлі реттегіш тартіптер, медицина, дене шыныктыру тарізді тек кана танді бір калыпта устау жонінде, арі кетсе адамнын психологиялык сипаттары карастырылады.
Сондыктан, казіргі заманда салауатты омірді дурыс калыптастыру ушін онын философиялык негізін жасау озекті маселе болып тур. Сонда бул гылымнын манызы ашыла тусіп, оны омірде пайдаланудын жолы женілденер еді деп ойлаймын. Салауатты омір салтын калыптастыру ушін ауелі адам болмысын танып, онын букіл алеммен байланысын, алемдегі адамнын алатын орнын, тіпті адам омірінін негізгі максатын аныктап алу керек. Омірдін осындай тупкі сырларын озіміздін Абай бабамыз, Шакарім атамыз тарізді халкымыздын улы тулгалары ашып, беріп кеткен. Тек кана соларды коріп, дурыс тусіне білсек болды. Сонда жогарыда айтылгандай олкылыктардан аулак болар едік. Абай, Шакарім мураларын зерттегенде осыган менін козім абден жетті.
Сурак: – Досым Кайырбекулы, ВАЛЕОЛОГИЯ денсаулык жоніндегі гылым болгандыктан, енді денсаулыктын не екені туралы айта кетсеніз.
Жауап: – Болмыстын уш туріне байланысты адамнын денсаулыгын уш денгейге болуге болады:
Онын біріншісі – тан саулыгы.
Екіншісі – психикалык, акыл-есінін саулыгы.
Ушіншісі – жан саулыгы.
Адамнын физикалык танінін денсаулыгы деп онын агзасынын сау болып, барлык жуйелердін бір-бірімен дурыс уйлесімді турде жумыс аткаруын айтамыз. Бул медицина саласы. Ягни медицина валеологиянын бір болігі гана болып табылады.
Психикалык денсаулык деп адамнын коршаган ортаны дурыс кабылдап, оныме дурыс байланыс жасап, алга койылган максатка байланысты дурыс шешім мен оны дурыс іске асыру кабілеттігін айтамыз. Алеуметтік омірде буган арбір адамнын озіне берілген табиги жане когамдык міндеттерді дурыс орындау жатады.
Рухани денсаулыкка адамнын рухани болмысынын тазалыгы мен касиеттері жатады. Рухани денсаулыкка адамнын таніне, алеуметтік, жыныс, этникалык, діни, жане мадени айырмашылыктарынан болек адамнын озін-озі рухани дурыс тануы жатады. Осы уш аспект адам болмысынын барлык жактарын камтиды. Енді адам денсаулыгынын осы осы уш денгейлері мен олардын озара байланысына токталайык.
Булардын бір-бірімен тыгыз байланысты екені тусінікті нарсе. Мысалы, адамнын агзасы коптеген мушелер мен жуйелерден куралады. Бірак, ол біртутас болып арекет жасайды, Сондыктан, бір жерінін ауырганы онын букіл денесіне асер етіп, адамнын жалпы денсаулыгы бузылады. Сондыктан, казіргі заманда толык дені сау адамды кездестіру оте киын.
Ал агзанын саулыгы адамнын психикалык жагдайына байланысты. Тіпті агзасы толык сау адам табылса да, егер онын коніл куйі бузылса онын турлі ауруларга ушырауы мумкін. Коніл куйдін казіргі заманда шешуші калып екеніне журек, кан тамырлары ауруларынын кобейіп жатканы далел.
Ал адамнын коніл- куйі онын психикасына байланысты екені белгілі. Омірде озінін орнын тауып, коніл-куйін жаксы калыпта устап, жан тыныштыгын сактай алмаган адамнын дені узак уакыт сау бола алмайды. Бул адамнын тан саулыгы онын алеуметтік-психологиялык жагдайына коп байланысты екенін корсетеді. Ал адамнын психикалык жагдайы онын рухани жетілу денгейіне байланысты.
Омірдегі киыншылыктардын себебін уш топка болуге болады. Олар:
адамнын озінін білместігінен, кемшіліктерінен туатын кателіктер;
баска жан иелері корсететін;
табигат куштерінін асерінен туатын ауа райынын озгерістері мен жер сілкінісі, су таскыны, орт тарізді турлі апаттар;
Булардын кайсысынан болса да толык аман журу мумкін емес. Тіршіліктік сергелдендері аркімді де женіп, ал сырттан келетін табигат апаттары кімнін болса да алдынан шыгуы мумкін. Бірак солардын соккыларынын ауырлыгы адамнын рухани жетілу денгейіне байланысты артурлі болады. Адамнын озін-озі танып, сезіну барысында озін кіммен балауына байланысты онын тіршілік кубылыстарына катынасы мен натижелері аркилы болуы мумкін.
Адам мен болмыс омірінін уйлесiмдiлiгiнін бузылуы адамзат омірiне кауып тондіруіне байланысты кейінгі жылдары салауатты омір салттары гылымы, ягни в а л е о л о г и я пайда болды. Абай iлiмi рухани негіздегі толык білім болгандыктан одан валеология гылымынын да негізін табуга болады. Бул гылым саласы жана калыптаса бастады. Валеология гылымынын калыптасуынын алгашкы кадамдарында ескi материалдык козкарас кедергі болып, коптеген маселердiн туп негізін дурыс тусінуге жол бермей отыр. Абай iлiмiн пайдалану валеологиянын дурыс жуйесiн табуга, бул кедергілерден кутылуга мумкiндiк береді.
Валеология – денi сау адамдардын денсаулыгын калыптастыру, сактау жане ныгайту жонiндегi iлiм. Кайталап айтканда, валеология міндеті – адамнын дурыс омір салты, ягни салауатты омір салты деген соз. Салауатты омір суру ушін адам ауелі озін-озі танып, сонан кейін дурыс омір суру жолына тусуі керек. Абай ілімі бойынша адамнын озін-озі тануы жогарыда соз болды. Енді сол білімді жузеге асырудын жолын іздеуіміз керек. Бул жолдын багыты адамнын денсаулыгын сактау гылымы, ягни валеология багытымен сайкес.
Себебі, адамнын омірi букiл космос тiршiлiгiмен уйлесiмдi болганда гана онын денсаулыгы мінсіз болмак. Ягни, бул Абайдын “Сен де бiр кiрпiш дуниеге, кетiгiн тап та, бар, калан” деген кагидасын оз манiнде дурыс тусініп, толык орындаганда гана жузеге асады. Ол ушін аркім озінін болмысын, букіл алемдегі алатын орны мен міндетін, ол міндетті жузеге асыру жолын, сонымен бірге, ен бастысы – Тупкі Иені тани білуі керек. Сонда гана адам омірдін негізгі максатына жете алады. Сонымен бірге, мінсіз омір берген онын денсаулыгы да мінсіз болады. Осылай жогары максатка жету мен мінсіз денсаулык, салауатты омір жолдары бір-бірімен уйлесіп, біртутас болып жатканын кореміз. Ол жол – болмыс зандылыктарын бузбай уйлесімді омір суру, ягни, имандылык жолы.
Денсаулык дегеніміз адамнын тан саулыгы гана емес, сонымен катар онын психикасынын, ягни назік болмысынын саулыгы. Ал одан жогары рухани саулык тур. Рухани саулык дегеніміз – жаннын кірден адалыгы, ягни, жан тазалыгы. Осылай денсаулык – тан саулыгы, психика саулыгы жане жан саулыгы болып уш денгейге болінеді. Міне, адам озінін осы уш болмысын да тазартканда мінсіз денсаулыкка жетеді.
Бугiнгi кундерi адамзат омірi бул уйлесiмдiлiкке сайкес келмейтiн болгандыктан, шын манiнде, когамда жогары дарежедегi денi сау адам сирек кездеседі. Осылай болмыс омірiне сайкес келетiн денсаулыктан бугiнгi кундердегi адамдар айырылып отыр. Ендігі міндет денсаулыктын сол жогары денгейіне жету, ен болмаса соган жакындату. Денi сау адамдардын денсаулыгын калыптастыру дегенiмiз осы. Бул маселе, арине, букiл когам, арi кетсе адамзат денгейiнде шешiлуi керек екенi тусiнiктi. Абай iлiмi бул маселенi шешудiн негiзiн береді. Оган Абайдын берген адам омірiнiн максаты жане болмыс негiздерi туралы iлiмiн карастырганда козiмiз жеттi. Денсаулыкты калыптастырудын негiзгi шарты адам омірi мен букiл алем омірiнiн, ягни макрокосм мен микрокосмнын омірiн уйлесiмге келтiруде жатыр.
Денсаулыкты калыптастырганнан баска валеологиянын келесi екі максаттары – денсаулыкты сактау жане оны ныгайту. Денсаулыкты сактау белгiлi бiр реттегiш тартiптердi кабылдау аркылы орындалса, ал денсаулыкты ныгайту – адам сана-сезімін осіріп, озін-озі жетiлдіргенде орындалады. Салауатты омірде гана денсаулыкты сактауга жане оны ныгайтуга болады. Ал салауатты омірдiн дарежесi ауелi материалдык сатыдан басталып, арі карай рухани сатыга дейін котерiле береді. Рухани сатыда денсаулыктын ен жогаргы кемеліне жетуге болады. Сонда салауатты омір салты адамнын ойы мен созiн онын iс-арекетiмен онтайландырып, болмыс сипатымен уйлескенде калыптасады. Болмыспен уйлесiмдiлiк омір аркімнін сана-сезімінін жетiлу денгейіне байланысты артурлi болады. Абай iлiмi бойынша ендi осыган коз жеткiземiз.
Ол ушін адам болмысына тагы бір рет коз жіберейік. Абай ілімі бойынша адам дегеніміз жан, акыл-ес (психика) жане таннiн бiрлiгi болды. Бул ушеуiнiн касиеттерi бiрдей емес, артурлi. Сондыктан олардын тiлейтiн кумарлыктары да артурлi. Ол кумарлыктар бiр-бiрiмен унемi талас пен куресте. Сонда олардын кайсысы билеу керек? Адамнын омiр максаты, мiнез-кулык, iс-арекетi барлыгы мiне осы сурактын шешiмiне байланысты. Бул суракка данышпан жетiншi кара созiнде анык жауап бередi. Ол ауелi жан кумары мен тан кумары туралы тусiндiрiп келедi де, арi карай былай дейдi:
"Таннен жан артык едi, тандi жанга бас ургызса керек едi. Жок, бiз олай кылмадык, узактай шулап, каргадай баркылдап, ауылдагы боктыктан узамадык. Жан бiздi жас кезiмiзде билеп жур екен. Ержеткен сон, куш енген сон, оган билетпедiк. Жанды танге бас ургыздык, ешнарсеге конiлмен карамадык, козбен жаксы карамадык, конiл айтып турса, сенбедiк."
Адам озiн танмен баласа, онда ол барлык хайуанаттар тарiздi тек кана таннiн ыкпалымен, сонын максаты ушiн гана омiр суредi. Бул таза материалдык козкарас. Маркстiк-лениндiк дуниетаным мiне осынын бiр корiнiсi. Бул козкарас бойынша "сананы болмыс калыптастырады". Ягни букiл болмыс омiрi материалдык алемнiн ыкпалында. Болмыстын бiр болiгi адам да сол зандылыкпен омiр сургендiктен, онын омiрi уакытша, рухани бiлiм жок жане касiретке толы. Буны откен кенес дауiрi жаксы далелдедi. Бул тан денгейіндегі омір.
Ал егер адам озiн акыл-есiмен баласа, онда ол омiрiн бiлiм алуга, озiнiн акыл-есiн канагаттандыруга умтылады. Бул жогары интеллектуалды омiр. Гылым, мадениет, онерге жан-танiмен берiлген адамдар осымен шугылданады. Зиялы кауым деп осыларды атаймыз.
Адам озiн жанмен баласа, онда онын омiрi тек кана жан кумарын канагаттандыруга арналады. Жан кумары кандай азыкпен канагаттанады? Абай айтуынша, ол рухани азыкпен канагаттанады. Жан кумарымен жургендер омiрдiн тупкi максатына жету жолынын турасына шыккандар. Булардын омiрi мангiлiктi, бiлiмге жане лаззатка толы. Булар "Сананы болмыс емес, керiсiнше, болмысты сана калыптастырады" дейдi. Себебi, олар букiл алем омiрi рухтын баскаруымен болатынын жаксы бiледi. Бiрак бундай рухани адамдар оте сирек кездеседi. Булар рухани жолдагы Абай іліміндегі "толык" адамдар.