ДОСЫМ ОМАРОВТЫН «ШАКАРІМ ШЫНЫ» ЖАНЕ «ШАКАРІМНІН УШ АНЫГЫ» АТТЫ КІТАПТАРЫНА
Филология гылымдарынын докторы М.М.Имангазиновтын пікірі
Шакарімнін 150 жылдык мерейтойы карсанында ойшыл акыннын омірбаяны мен онын рухани мурасына арналган біраз енбектер болды. Олардын арасында Шакарімнін рухани денгейін шын танып, оган озіндік дурыс бага берген жумыстар да аз болган жок. Асіресе Досым Омаров жазган «Шакарім шыны» жане «Шакарімнін «Уш аныгы» атты екі кітабы сырткы сымбатымен гана емес, сонымен бірге, ішкі терен манімен де конілді ерекше аударады.
Абай мурасы тарізді Шакарім жазгандары да болмыс купияларын теренінен ашып, адамды бурыс жолдан дурыс жолга багыттайтын, омір сырларына унілтіп, адамнын тар кокірегін кенейтетін, рухани нур шашып, журек кірінен арылтатын дуниелер екені белгілі. Досым Омаров ойшыл акыннын курделі де, мол казынасын тілге женіл де, карапайым создермен окырманга жеткізе білген.
Шакарім шыгармаларын теренінен тусініп, берген нарін толык кабылдап, сезіну ушін оларды акылы сау, сергек оймен, конілді сана-сезімнін толык куатымен оку керек. Максат – Абай созімен айтканда «Журегіне сунгі де, тубін козде, Сонан тапкан – шын асыл, тастай корме».
Шакарім шыгармаларынын тагы бір ерекшелігі – ойшылдын берген таглымын акыл курсауында устамай, оны арі карай пікірлеп дамытып, адам омірінін рухани арнасына айналдыра білу талабы. Досым Омаровтын бул екі кітабы осы талаптарга сай жазылган деуге болады.
«Шакарім шыны» кітабы ойшылдын озінін жеткен рухани шынды корсетуге арналган.
Шакарім аулиелік денгейге котерілген. Ойшылдын бул жогары денгейін танып-білу онын бізге калдырган мол рухани мурасын калткысыз кабылдауга мумкіндік береді. Кітапта Шакарімнін мундай зангар биік денгейге котерілуі ен ауелі онын текті тукымнан шыгып, сонан кейін, устазы Абай бастаган онегелі ортада осуінен жане озінін табигатынан берілген жан касиеттерін дамыта білуінін аркасында екені конілге конымды да, накты далелдер келтіріп баяндалады.
Осылай Шакарім озінін окып білгендерін омірден, табигат коріністерінен тауып, арі карай теренінен тусініп, болмыс сырларын ашкан гуламага айналган. Онын коптеген жылдар бойы тау басына, елсізге кетіп омір суруінін себебі де, пайдасы да, міне, осында жатыр. Ол окып-токыган білімі аркасында бул сырткы корнеу омірге гана емес, сонымен бірге, сезімдермен коріп-білуге болмайтын ішкі комескі эзотерикалык омірге де уніліп, сонын натижесінде болмыс купияларын терен тусіне алды.
Акикаттын озінін алгашкы таза калпына келуі ушін адамзат когамында журек аркылы кабылданатын жана рухани ашылулар керек. Осылай Абай созімен айтканда «Замана, шаруа, мінез кунде озгерді, Оларга кез-кезімен наби (пайгамбар) келді». Ондай уздік ойдын окілдеріне адамзатка келген пайгамбарлар гана емес, ислам алеміне келген ал-Газали, Жалел ад-дин Руми, Ибн Араби, ал-Халладж, Ахмет Яссауи тарізді данышпан-аулиелер де жатады. Казак халкы ушін, тіпті букіл адамзат денгейінде де Шакарім тулгасын осы катардан коруге болады.
Ол барлык данышпандар сусындаган кайнар коздін озіне умтылып, акикаттын шексіз бай казынасынын есігін кагып, оган кіре білді.
Шакарімнін жеткен рухани денгейін корсету ушін Д. Омаров ауелі сана-сезімнін не екенін жане онын жетілуінін бес денгейін корсетеді.
Болмыстын шексіз коп куаттарын жалпы бес денгейге топтастыруга болады. Бул денгейлер – болмысты тану корсеткіштері. Осы денгейлердін кайсысын кабылдап, кайсысына орныгуына байланысты сана-сезімнін турлері аныкталады. Эволюциялык дамуда сана-сезімнін осы денгейлерінін кайсысына жеткені адамнын омір корінісін береді.
Сойтіп, болмыс коріністерін тану бес денгейде байкалып, оларды кабылдауына байланысты сананын да соларга сайкес бес денгейі бар екен. Бул денгейлердін біріншісі – тандік сана-сезім, жан иелерінін озінін бар болуын сактау денгейі. Бул денгейде жан болмысты озінін тані аркылы кабылдайды.
Омірдегі негізгі сурак – озімді калай сактаймын? Сондыктан, ол оз танін гана коріп, озінін тан кумарлыгын канагаттандырудан аса алмайды. Тан кумарлыгы букіл жан иелеріне ортак болып табылатын тамак, уйкы, жыныс катынасы жане корганыстан турады. Напсі, немесе напсікумарлык дегеніміз, міне, осы тан кумарлыгын канагатандырудан аса алмаушылык.
Бірак адам озінен баска жан иелері барын сезіп-туйсініп, озінін солардын бір мушесі екенін, сондыктан когам зандылыктарын толык орындау керектігін сезе бастаганда ол екінші денгейге – ой-оріс денгейіне котеріле бастайды. Бірінші денгей жан иелерінін оздерінін бар болуын сактау болса, ал екінші денгей – сол бар болуды тусіну денгейі. Бул денгейдегі негізгі сурак – озімді не ушін сактаймын?
Сондыктан адам озін гана емес, озін коршаган дуниені, ондагы алатын орнын тусінуге умтылады. Тусіну ой-оріс аркылы болатындыктан, сана-сезімнін бул денгейін ой-оріс денгейі деп атауга болады. Букіл болмыс, онын ішінде адамзат, бір Абсолюттін куаттары болгандыктан, бул денгейдегі сана-сезім букіл болмыс куатын тусіну денгейіне котеріледі. Осылай жетілу барысында ой-оріс букіл космосты камтып, космостык денгейге жетуге болады. Ягни, бул денгей – Абсолюттін турлі куат турлерін, букіл алем хикметтерін тусіну денгейі.
Сана-сезімнін ушінші денгейі – бар болуды сактау, оны манісін тусіну гана емес, сонымен бірге онын манін тусініп-кабылдау денгейі. Бул денгейдегі негізгі сурак – болмыстын мані неде? Бул манді тусіну ушін білім керек. Болмыс манін тусіну – болмыс коріністерін коріп-тусіну, сондыктан, енді адам олардын тупкі себебі мен максатын білуге умтылады. Осылай адам баласы болмыстын тупкі маніне, онын кайдан пайда болуы тарізді сурактардын жауабын іздейді. Шакарім бул сурактарды былай деп кояды:
Талайдан бар бір ой менде:
Бул алемді жараткан не?
Жогала ма жан олгенде,
Тузу жол, істер іс калай?
Болмыс манін, ягни онын не ушін жане кімнін калай жаратканын, болмыстагы озінін орнын тусінген кезде, енді адам осы тусінікпен омір суруге умтылады. Сойтіп ол келесі денгейге – тортінші, озінін нагыз болмысын, ягни, озінін жан екенін сезініп-туйсіну денгейіне котеріледі.
Бул денгейдегі негізгі сурак – тусінігімді калай жузеге асырамын? Озінін тусінігін жузеге асырган кезде адам озінін рухани болмысын танып, жан екенін, ягни, шыбын жан екенін біліп кана коймай, енді оны толык сезінеді. Бул оган Газиз жанмен байланыс жасауга мумкіндік береді. Барлык лаззаттын кайнар козі Газиз Жан болгандыктан, Онымен байланыс шексіз лаззат акеледі.
Осылай жан бесінші, лаззат денгейіне котеріледі. Лаззат денгейі –бакыттын шыны. Себебі, бул денгейде адам фани омірдегі откінші бакыт емес, мангілікті жане лаззаттын шыны болып табылатын рухани сезімге боленеді. Мундай сезімді тек кана сол денгейге котерілген адам гана сезіне алады.
Шакарім осы денгейге котерілген. Бул денгей – адамнын фани алемнін ыкпалынан толык шыккан аулиелік денгей. Бул денгейде ешкандай сурак калмайды, барлыгы тусінікті. Д.Омаров ойшылдын шыгармалары аркылы жане онын омірінен мысалдар келтіре отырып Шакарімнін осындай аулиелік денгейде болганына коптеген конілге конарлык далелдермен корсетеді.
Досым Омаров «Шакарімнін «Уш аныгы» атты екінші кітабын ойшылдын айгілі терен философиялык «Уш анык» шыгармасына арнап, оны талдап, тусініктеме беруге арнаган.
Шакарім озінін «Уш анык» шыгармасында екі алемнін – козге корініп білінетін заттык алем мен сезімдерден тыс жаткан, адамнын бес сезім мушесі кабылдай алмайтын эзотерикалык алемнін – байланысын корсетеді.
Ойшыл алемдегі аруактардын кімдер екенін, олардын манызы мен болмыстагы алатын орнын коптеген мысалдармен далелдеп корсетеді. Досым Омаров теолог ретінде ол мысалдарды талдап, аруактардын томенгі алемге жане адамга калай асер ететінін тусіндіріп береді.
Жан мен рухтын, акыл мен таннін озара байланыстарын корсетіп букіл болмыс омірінін калай баскарылатынын, ондагы жан иелерінін озара карым-катынастарынын сырларын карапайым тілге женіл журекке жылы тиетін создермен тусіндіреді.
Когамда болмыс маселесі туралы турлі даулар, агымдар туып, ол ежелден келе жаткан дастурге де айналды. Онын себебін тусіну де киын емес. Гажайып сырлы болмыс коріністері аркімге бірден ашыла бермейді.
Ол ушін оте жогары рухани денгей керек. Сондыктан букіл адамзат кауымы болып бул курделі маселені бірден тусініп, бір ортак тужырымга келе калады деуге болмайды. Сол себептен болмыс маселесі туралы турлі ойлар ежелден айтылып келе жатыр. Бул туралы Шакарім былай деп жазады:
«Жогаргы Танірі бар ма? Жан бар ма? Бул сурауларга баягыдан бері талай жауап айтылып, талай ой жургізілген. Сол жауап пен ойлардын кейде анасы устін болып, кейде мынасы устін болып келген».
Тек уяттын комегімен гана омірдін бул негізгі маселелерін дурыс шешуге болады. Шыгарманын сонгы такырыбын Шакарім «УЖДАН – СОВЕСТЬ» деп атаган. Такырыпты казакшалаганда «Уждан – совесть – уят» болып шыгады.
Шыгарманын бул сонгы болігі ойшыл ойынын корытындысы тарізді. Буган дейін ол рухани болмыс пен заттык болмыстын екеуінін де бірдей бар екенін, ягни екеуінін де анык екенін далелдеді. Ал омір дегеніміз – рухани болмыс пен заттык болмыстын байланысы. Ендеше мінсіз омір дегеніміз – рухани болмыс пен заттык болмыстын аныгын мойындай отырып, оларды дурыс байланыстыра білу болып табылады.
Алем омірінін зандылыктары бар. Ол зандылыктар адамнын ужданында, ягни уятында жазылган. Бірак уят алсіреген сайын ол зандылыктар умытыла бастайды. Бугінгі кундердегі дагдарыс себебі – Шакарімнін берген ар ілімін умытып, напсінін ыкпалына тусуден! Бул Досым Омаровтын жазгандарынан жаксы корінеді.
Ал бул дагдарыстан шыгып дурыс омір суру ушін, ужданды оятып, журекті тазарту аркылы болмыс зандылыктарын кайта калпына келтіру керек.
Шыгармада аруактардын адамзат оміріндегі орны корсетіледі. Коптеген манызды сурактардын жауабын жогары алемдердегі аруактардын оздері береді. Баска біреу емес, олген адамдардын оздері аруак ретінде келіп, болмыс сырларын ашып, келесі омірдін аныз емес, нагыз акикат екенін далелдейді.
Олар оздерінін омірлерін ангімелеп, немен шугылданатынын, не сезіп, не керек кылатынын айтып, онын акикаттыгына козімізді жеткізеді. Осылай аруактардын комегімен озіміздін осы омірдегі кылыгымыз ушін алда кандай омір кутіп турганын коріп, соган дайындалуга мумкіндік аламыз.
Шакарім букіл болмысты бір Жаратушы баскаратынын корсетеді. Абсолют материалдык алемді озінін сансыз коп комекшілері аркылы баскарады. Ол ушін арбір жан иесі соган сайкес материалдык дене алады. Бул дене назік жане дорекі тан болып екіге болінетіні айтылады. Рухани алемде жан шексіз толык білімді.
Бул білім онын рухы аркылы іске асады. Материалдык алемде ол материалдык элементтермен капталады. Сондыктан, жан озінін білімін толык пайдалана алмайды. Білімін пайдаланып, материалдык алемде арекет жасау ушін ол озінін рухы аркылы материалдык элементтер калыптастырады. Осылай сезім, акыл, ес жане озін «мен» деген сезінуі пайда болады. Бул адамнын назік болмысы.
Назік болмыс элементтері материалдык алемде рухтын жумысын аткаратын куралы, не болмаса онын жалгасы тарізді. Сондыктан, когамда адамнын назік болмысын жетілдіруді рухани арекетке жаткызып, одан алынган пайданы рухани байлыкка жаткызады. Ендеше, халыктын рухын котеріп, рухани байлыгын молайту ушін адамнын назік болмысын гана емес, сонымен бірге, рухани білім беріп, жан дуниесін де тазарту керек.
Кітапта Шакарім ілімі аркылы жаннын табигатты, сонымен бірге, адамнын оз денесін калай баскаратыны да тусіндіріледі. Адам денесі материалдык элементтерден куралатын болгандыктан, ол да табигаттын бір болігіне жатады.
Табигат деп материалдык элементтерден куралатын барлык заттар мен букіл алем кубылыстарын айтамыз.
Жандар материалдык элементтерден букіл заттык алемді калыптастырып, оларга омір береді. Жандар осылай материалдык алемді курастырып, онын омірін баскарады. Сонымен бірге, материя жаннын бул омірден сабак алып, озін жетілдіруге арналган курал болып табылады. Жан заттык алемге асер етеді, сонымен бірге, заттык алем де жанга асер етеді.
Осылай фани алемде жан мен табигат бір-біріне асер етіп, озара тыгыз байланыста болады.
Осындай білімнін аркасында имансыздар келесі омірге сеніп, иманга келеді. Ал бурын коніл болмей жургендер енді коніл боліп, кокірек коздері ашылып, омірдін манызын тусініп, келесі омірге сеніммен аяк басады.
Сондыктан Шакарім ілімі адам омірін дурыс жолга салып, бакытка жеткізетін ен кушті курал. Ол омір сырларын кенінен ашып, адамды имандылык жолына тусіреді.
Досым Омаров осынын барін озінін жазган кітабында колмен койгандай етіп карапайым тілмен конілге кондырып, санага куйып береді.
Кітаптын сонында автор оте манызды усыныс жасайды. Ол усыныс – осы маселелерді кенінен ашып, теренірек тусінуіміз ушін Шакарім мен Абай ілімін толык менгеруге арналган улы ойшылдардын мураларын зерттейтін арнайы орталык ашу. Автор: «Екі ойшыл акыннын рухани мурасын бір жуйемен халыкка усына білсе, когам улкен пайда алар еді» деген ой тастайды.
Абай мен онын шакірті Шакарімнін рухани муралары жаксы ундесетіні белгілі.
Ендеше Абай мурасын толык менгергенде гана Шакарім ойларынын терен сырын коруге болады. Досым Омаров коп жылдар бойы Абайдын рухани мурасын зерттеп, оны оз бойына уялата білуінін аркасында гана осындай шыгармалар жазуга мумкіндік алды деуге болады. Оган далел – абайтанушы Досым Омаровтын енбегіне кыргыздын алемге айгілі зангар жазушысы Шынгыс Айтматов берген жогары бага.
Ол Досымнын «Абайтану» кітабын окып шыккан сон «Бул кітап абайтану саласын рухани жана денгейге котерген енбек екен» деп бул кітапка озіндік жогары бага беріпті. Бул туралы Асет Мукашбеков 2007 жылы жарык корген озінін «Рух пен таннін саулыгы» атты кітабында жазады.
Досым Омаровтын кітаптары казак топырагында туып-оскен данышпандардын журегінен шыккан рухани куатты талапты окырманга жеткізе білген, сондыктан оларды казіргі кездегі дагдарыстан шыгу жолын корсететін енбектер ретінде санауга болады.
І.Жансугіров атындагы
Жетісу мемлекеттік университеті
филология гылымдарынын докторы /колы/ Имангазинов М.М.
Уй тел. 24-45-03, жумыс тел. 22-25-42 Уялы тел. 8-777 251 50 36
/Растаган кол мен кадр болімінін морі/
2.Досым Омаровтын жазган кітаптарына Казакстан Республикасы Улттык
гылым академиясынын, Ресей жане Украина гылымдар академиясынын академигі Р.А.Оразалиевтін пікірі:
Досым Омаров Шакарімнін 150 жылдык мерейтойына арнап «Шакарім шыны» жане «Шакарімнін «Уш аныгы» екі кітап жазды. Данышпан Шакарімнін рухани мурасын тануда бул шыгармалардын айырыкша орны бар. Ойшыл акыннын жазып кеткен адам болмысынын калыптасуынан бастап жан иелерінін болмыспен байланысын тугел камтитын толгамдары бул шыгармаларда кенінен талкыланады.
Адам болмысынын калыптасуы мен тагдыры онын бул дуниеге келгендегі уш жагдаймен тыгыз байланысты. Муны адам омірінін уш бастауы деуге болады. Ягни, адамнын болашакта коретін куаныш-кайгысы, жасайтын жаксы-жаман кылыктары мен істері, ой-орісінін калыптасуы, тіпті букіл омірінін бакыты осы уш бастаудын сапасына, іске асу денгейіне жане олардын озара уйлесімділігіне байланысты.
Халык дастурінде бул бастаулар жаксы ескеріліп, олардын уйлесімділігі келешек урпак тагдыры ушін катан кадагаланып отырган. Бул бастаулардын біріншісі – ата-ананын касиеттері, ягни генасы; екіншісі – оскен ортасы, ягни алган тарбиесі; ушіншісі – адамнын жан дуниесінін ерекшеліктері.
Досым Омаров озінін «Шакарім шыны» кітабында ойшыл акыннын омірін мысалга ала отырып жане онын терен сыр создеріне суйеніп адам болмысынын осы уш бастауын жаксы корсетеді.
Адам тагдырын курайтын бул негізгі уш шарт бір-бірінен болек, озара тауелсіз. Сондыктан біреуінін кемшілігін екіншісі толыктыра алмайды.
Бул табиги зандылык жане барлык жан иелеріне ортак. Мысалы, осімдік дуниесінде де осімдіктін дурыс осуі онын урыгынын жогары сапалы, топырактын кунарлы жане онын кутімінін жаксы болуы тарізді уш бастауга байланысты екені биологиядан белгілі. Егер кунарсыз топырак болса, оган кандай жогары сапалы урык егілсе де онімі томен болады.
Немесе, кандай кунарлы топырак болып, оган кандай жогары сапалы дан егілсе де егер кезінде суару, топырагын копсыту тарізді агротехникалык кутімдер болмаса, дурыс онім болмайтыны белгілі. Тіпті егілген тукым онім бермей, оліп калуы да мумкін.
Ендеше букіл жанды табигатка ортак осы зандылыкты адам тарбиесінде неге унемі есте устамаска? Муны ескермесек бала тарбиесінде де, ултымыздын сапалык касиеттерін осіруде де улкн кателіктер жіберіп алуга болады.
Мысалы, баланын туган ата-анасы жаксы болып, жас шагындагы жан дуниесі баскалардан ерекшеленіп турганымен, онын оскен ортасы, алган тарбиесі дурыс болмаса, ол баланын осе келе озінін табигатынан берілген ерекше касиеттерін жогалтып алуы мумкін. Муны бала тарбиесімен шугылданатын педагогтар жаксы біледі.
Досым «Шакарім шыны» кітабында Шакарімнін данышпандык, даралык купиясын тусіну ушін ауелі онын уш бастауына уніледі. Шакарім омірі аркылы осы уш бастаудын озара байланысу зандалыгын ашады.
Адам оміріне асер ететін онын ата-тегі, оскен ортасы жане жан дуниесінін ерекшеліктері ауелде нарестенін пайда болар шагында бір-біріне тауелсіз бастаулар болса да, сонымен бірге, ана курсагынан бастап келешек баланын кандай адам болып дуниеге келуі олардын уйлесімділігіне байланысты болады.
Бул уйлесімділікке байланысты омірде жаксыдан жаман туып, ал жаманнан жаксы туатын жагдайлар жиі кездеседі. Мысалы, егер анасы екі кабат кезінде озін дурыс кутінбей, омірін уйлесімді жасамай, табиги зандылыктарды бузатын болса, онда аке кандай асыл тектен шыгып, онын касиеттері кандай жогары болса да, келешек баланын дурыс болмай, онын психикасы мен дене бітімі алсіз, аурушан болуы абден мумкін.
Кадуілгі омірде кейбір жагдайларда іштегі нарестенін осуі ананын мінез-кулкына катты асер етіп, ол ана турлі кайгы-касіретке урынады. Не болмаса, дурыс тамактанбай, ащы, кышкыл нар татып, тіпті, арак ішіп, темекі тартатын аналар да болады. Осылай жатырдагы нарестенін осу ортасы бузылып, онын баска екі бастауы жаксы болганына карамастан, омірге каншама коп бала зардапты кемшілікпен келіп жатыр!
Досым Омаров ерік пен тагдыр байланысын да ашып береді. Адам баласына ерік жане оны оз максатында дурыс пайдалана білу ушін акыл беріледі. Ал адам баласынан баска жан иелерінде ондай акыл мен ерік жок.
Олар инстинктпен омір суреді. Сондыктан хайуанаттар ешуакытта табигат зандылыктарын бузбайды. Хайуанаттар мен осімдік алеміндегілер табигат зандылыгы аясынан шыкпайтын болгандыктан олардын жаксы тукымынан дурыс багып, куту аркылы жаксы онім алынады.
Адам баласынын табигаты баска.
Ол озіне берілген аздаган ерікті дурыс пайдалана алмай, сезімдеріне беріліп, табигат зандылыгы аясынан жиі шыгып, оган карсы арекет етеді. Сойтіп, кейде болмыс уйлесімділігінен де шыгып кетеді.
Болмыс уйлесімділігінен шыгып, табигат зандылыгына карсы арекет жасаганнан кейін ол, арине, дурыс жетіле алмайды. Осылай, ол табигаттын аділет зандылыгы бойынша жетілу емес, кулдырау жолына тусуіп, тагдыры озгереді.
Сонымен, карапайым омірде адам баласына ерік беріліп, бірак олар оны дурыс пайдалана алмай, табигат зандылыгын жиі бузатын болгандыктан, оларды селекциялау киыннын киыны деуге болады. Хайуанаттар тарізді табигат зандылыгын бузбайтын катан тартіпке алып, ерекше тарбиелегенде гана адам баласын хайуанаттарды жаксарткандай жаксартуга болатын шыгар, деп жазады автор.
Бірак, ондай жагдайда адамнын еркін алатын тоталитарлык тартіп керек. Ал бул адам табиагатына болмыстан берілген ерікке шек кою деген соз. Болмыстын берген еркіне шек койып, табигат зандылыгына карсы, адамга зорлык корсеткен ушін, тоталитарлык тартіп коп омір суре алмай, куйреуге ушырайды.
Буган откен коммунистік когам мен Чили президенті Пиночет сияктылардын орнаткан тартіптері жаксы мысал.
Адамнын рухани касиеттерін алатын болсак, оларды селекция аркылы жетілдіру тіпті мумкін емес. Себебі жан касиеттері тек кана жаннан шыгады. Бул арада селекция зандылыгы дарменсіз. Селекция зандылыгы тек кана материалдык алемді баскара алады. Баланын жогары рухани жанды болуы ата-анасынын касиеттері гана емес, олардын келешек урпак негізін салу кезіндегі ниеттерінін тазалыгы, жогары максаттары, ой дурыстыгына байланысты.
Егер олардын сезімдері таза болып, ой-орістері жогары болса, онда келешек нарестенін жаны да жогары алемдерден нар алып, рухы таза болады. Осылай жогары рухтын отбасына келуі аке-шешенін генасына жане оскен ортага гана байланысты емес екенін корсетіледі.
Шакарім білімі – материалдык болмыс пен рухани болмысты бірдей камтитын толык білім. Ол заттык алем зандылыктарын, табиги омір коріністерін саралай отырып рухани болмыс сырларын ашып отырады.
Осылай Шакарім казак философиясында алгаш рет осы екі дуниені – рухани дуние мен заттык дуниені, біріктіруге умтылып, олардын арасында кайшылыктын жок екенін, керісінше олар бір-бірімен тыгыз байланыста екенін далелдеуге тырысты, далелдеді де.
Оз заманынын білімділерінін бірі болган Шакарім діни шенберде калып койган жок. Ол таза материалист философ та болган емес. Кітапта Шакарім дуниетанымы – рух пен таннін, дін мен философиянын синтезі, болмыстын екі болігін біріктірген жана денгей екені корсетіледі.
Ерлік мінез бен ой еркіндігі, арине, «Кураннын шын магынасын шатак угып, Молдалар маган коймак капір деп ат» деп акыннын озі мойындаганындай, кезінде улы ойшылга коптеген киыншылыктар тудырды. Бірак, озінін ойынын аділдігін жаксы білетін Шакарім ешкімге де мойын усынбады, ешкімге де берілген жок.
Барлык акикатты тура жазып, барлык шындыкты тура ашып береді. Мундай коркем мінез, асыл касиеттін казіргі кездерде кандай улкен тапшылык екені баршага аян. Сондыктан Шакарім омірі казіргі бізге де, келешек урпакка да улкен онеге.
Ойшыл акыннын жазгандарынан озімізге тосын корінетін ойларды, тіпті тусініксіз тужырымдарды кездестіретін болсак та, оларды акыл таразысына салып карасак, барлыгы да адамзаттын улы тулгалары айтып кеткен болмыс шындыгы, касиетті жазбалармен жаксы ундесетін, бірак алі бізге кездеспеген дуниелер екенін коре аламыз.
Себебі, Шакарім озінін ой тужырымдарын журек тубінен алып, таза акылга салып жане адамзатка берілген касиетті жазбалармен салыстырып, тексеріп отырган. Осылай Шакарім сана-сезімін уштай отырып, философиялык ой-орістін шынына котерілген. «Сондыктан, онын создерінде кателік болмайды» деп тужырымдайды кітап авторы.
Досым Омаров екінші кітабында Шакарімнін «Уш анык» атты дуниетанымдык шыгармасына тусініктеме жазады. Бул курделі шыгарманы шама-шаркына байланысты аркімнін артурлі тусінетіні белгілі. Автор Шакарім берген уш аныкты былай деп аныктайды. Бірінші анык – сезім мушелері кабылдайтын болмыстын заттык корінісі.
Бірак болмыстын бул корінісі акикат емес, ягни толык болмысты білдірмейді. Толык болмысты, ягни акикатты акыл козімен гана коруге болады. Акыл козі дегеніміз, адамнын логикасы, немесе акыл-ойынын жумысы. Шакарім «акыл» деген созді онын кен магынасында пайдаланады. Акыл адамнын акыл-есін, ой-орісін, сана-сезімін аныктайды. Сондыктан осы бір созбен адамнын адами касиеті белгіленеді.
Екінші анык – олімнен сонгы тіршілік, ягни болмыстын козге корінбейтін болігі. Болмыстын бул болігі эзотерикалык, козге корінбейтін алемге жатады.
Ал ушінші анык – екі омірге де, ягни козге корінетін заттык алем мен корінбейтін алемге де керек – уждан.
Шакарімнін «Уш аныгын» талдау барысында Досым корнеу жане корінбейтін алемдердін байланысын корсетіп, олардын коптеген сырларын ашып береді. Адамнын болмыс омірімен уйлесімді болып, дурыс тіршілік куруы онын акылына коп байланысты екені белгілі. Акыл адамнын назік болмысына жатады.
Акылдан ой туады. Адамнын акылы дурыс багытталмаса, онын ой-орісі томендеп, жаман касиет, жаман адеттерге ие болады. Жаман оймен жаксы арекет жасауга болмайды. Ендеше, сау емес, дертті акылмен адам омірде бакытты бола ала ма? Арине, бола алмайды. Ой мен тагдырдын тыгыз байланысын автор былай деп ашып береді: «Ойдан арекет туады, арекеттен адет туады, адеттен мінез туады, мінезден тагдыр туады».
Егер шеткі екеуінін арасындагыларды алып тастасак: «ойдан ... тагдыр туады» болып шыгады. Осылай тагдырдын оймен тыгыз байланысты екенін кореміз. Бул «Калай ойлауымызга жане не туралы ойлауымызга байланысты букіл тагдырымыз куралады» деген соз. Ой акылдан шыгады.
Ал акыл бес сезім мушесі аркылы хабар алады. Ендеше сезім мушелерімізбен нені кабылдап, неден аулак болу керек екенін жаксы білуіміз керек. Сонда озіміздін ойымызды озгерте аламыз. Ой озгерсе – тагдыр озгереді. Ягни, оміріміздін дурыс болуы ушін ен ауелі не тындап, не коріп, кіммен калай дурыс карым-катынаста болуымыз керек екенін жаксы білуіміз керек екен. Аркімнін бакыты оз колында дегеніміз осы.
Автор адам болмысын курайтын жан, рух жане акыл-естін табигатын, олардын озара байланысын талдайды. Адамнын рухани болмысы жан жане рухтан куралады, ал материалдык болмысы – психикадан, ягни назік денеден жане таннен куралады. Адам омірі осы тортеуінін озара уйлесімділігіне тікелей байланысты.
Адам омірі олардын озара уйлесімділігіне байланысты бірде орлеп, бірде кулдырап, кубылып отырады. Бул тезис букіл адамзат омірі ушін, сонымен бірге, арбір жеке адам ушін де оте манызды. Бул тезисті колданудын екі жолы бар. Онын біріншісі – бул омірдін негізгі максатын тусініп, сол максатка жетуді озіне міндет етіп койган рухани жолдагы адамдар ушін. Олар бул тезистін бірінші жартысын, ягни, рухани жагын алга кояды.
Ал екінші жартысы, ягни, материалдык жагы, олар ушін тек кана жанды денеде сактау ушін гана керек. Баска созбен айтканда, олар танді тек кана жан ушін, жаннын кулшылык етуі ушін гана пайдаланады. Олардын омірі – тан кумарын, напсілерін толык ауыздыктаган, аскеттік омір.
Тезисті колданудын екінші жолы – жалпы копшілікке арналган. Абай да, Шакарім де жалпы копшіліктін алдына койган накты рухани максаты болмайтынын білдіреді. Сондыктан олар оздерінін бакытын омірдін куаныш-кайгысынан іздейді.
Фани алемде озін бакытты сезіну ушін адам рухани жане материалдык жагын тен устауы керек. Олар ушін бул екі жарты кустын екі канаты тарізді. Кус екі канатын тен устамаса багытынан ауыткып кететіні тарізді, арбір адам, сонымен бірге, когам, тіпті адамзат омірі осы екі канатты тен устанбаганда дамудын тура жолынан ауыткып, кулдырау жолына туседі.
Табигат сырлары шексіз. Табигат сырларынын шексіз болуынын себебі – заттык корнеу алемге корінбейтін эзотерикалык алем асер етіп, онымен тыгыз байланыста болып, унемі оз ыкпалын жасап отырады. Сонын натижесінде заттык алем жанданып, онгеленіп, озгеріп, шексіз тіршілік коріністерін береді.
Кітапта адамнын назік болмысы назік алемнін бір болігі екені, сондыктан адамнын ой-орісі мен іс-арекеті болмыс оміріне улкен асер ететіні корсетіледі. Автор осылай назік алем мен заттык алем арасындагы узілмейтін байланыс сырларымен таныстырады.
Досым Омаров коп жылдар бойы Абай дуниетанымын зерттеп, абайтану саласына елеулі улес косканы белгілі. Шынгыс Айтматов онын енбектеріне жогары бага берген. Заманымыздын зангар жазушысы Шынгыс Айтматовпен екеуміз жаксы таныс едік.
Ол Досым Омаровтын «Абайтану» кітабын окып шыккан екен. Бірде екеуміз жолыкканда ол менен: «Абайтанушы Досым Омаровты білесіз бе?» деп сурады. Мен оны жаксы білетінімді айттым. Сол кезде маган «Ракым Алмабекулы, Досымнын «Абайтану» кітабы абайтану саласын рухани жана денгейге котерген енбек екен» деді.
Кейіннен маркум Шынгыс Айтматов олерінін алдында «Абайтану» кітабын улкен бір гылыми отырыста мактап, оны кыргыз тіліне аудару керектігін айтыпты. Шынгыс Айтматовтын Досым Омаровка деген осындай жаксы ниеті туралы Асет Мукашбеков озінін «Рух пен таннін саулыгы» жане «Жаратушыны аруактар аркылы тану» кітаптарында жазады.
Досым кунделікті омірдін алданыштарына коп беріле коймайтын, рухани жогары жетілген азамттардын бірі. Ол жазган енбектерін гана емес, букіл омірін халыктын игілігіне арнаган.
Казакстан Республикасы Улттык
Гылым академиясынын академигі: Ракым Оразалиев
«Туркістан» газеті, 16 шілде 2009 жыл