(Татарско-Русский электронный Переводчик находится на сайте www.tatarca-text.narod.ru)
Зљбђер МИФТАХОВ
КЊРЂЧЂГЕЋ БУЛСА...
Хикђя
Ќђйнећ гадђти бер кљне, авылда кызу эш вакыты иде... Ђсхђт кљне буе кырда тракторы белђн печђн ќыйдырып йљреп, кич кояш баеганда гына љенђ кайтты. Шактый арыган иде. Кайтышлый ук ишегалдында коймага эленгђн юынгычта битен-кулын юып алды да, љйгђ кереп, табынга утырды. Хатыны Нђсимђ пешереп-тљшереп алдына куйган итле-токмачлы ашны бњредђй аппетит белђн “сыпыртырга” тотынды. Тулы ике тђлинкђне бушатып куйгач кына ђзрђк, кем ђйтмешли, “йљрђге ялганган” сыман тоела башлады. Аныћ белђн генђ “эш” бетмђде ђле - аштан соћ Нђсимђсе аћа зур кђсђ белђн чђй ясап бирде. Беренче кђсђне Ђсхђт авызына “аударып” кына куйды да, икенчене ясатты, анысын инде ашыкмыйчарак, табында булган тљрле тђм-томнан авыз иткђлђп эчте. Аннары љченчене, дњртенчене... Арыганнар онытылды, кђефлђр тњгђрђклђнде...
Ашап-эчкђн арада гадђтчђ ђзрђк тегене-моны сљйлђшкђлђп утырдылар. Малай белђн кыз тагын “культура йорты”на чыгып киткђннђр иде инде, шуларны телгђ алып, “бик азып йљрмђсђлђр ярый”, “ичмасам син дђ сњз ђйтмисећ” дигђн булыштылар бугай... Аннары, ђллђ ничек кенђ башлап, Ђсхђтнећ Чаллыда яшђгђн Фђрит абыйсын искђ тљшерделђр...
...Ђллђ юкса, нђкъ кискен вакытында юри туры китереп, ходай яисђ фђрештђлђр шулай искђ тљшертђлђр микђн...
- Аерылышкан дип кенђ алга таба гел ялгызы яшђмђс бит инде ул, мљгаен, - диде хатыны. - Шђџђрдђ књз тоткан берђр кешесе бардырмы, юктырмы, ђгђр дђ инде булмаса, дим, Тњбђн оч Гљлфирђне димлђп карасак ничек булыр икђн? Фђриттђн ничђдер яшькђ генђ яшьрђк тђ ул. Кырык љчтђ шикелле. Тљскђ-биткђ дђ чибђр генђ. Ире њлгђнгђ мљгаен инде ел ярым буладыр... Улы читтђ...
- Белмим шул, - диде Ђсхђт, берара тынып, уйлангандай итеп алгачтын. - Љйлђнњ кайгысы микђн ђле анда... Яз кљне кайтканында “эш буенча проблемалар” дип сљйлђнеп алган иде шикелле бит. Эшлђгђн ќирен бетерергђ, њзлђрен кыскартырга ќыеналар дигђн иде. Ничек булып беткђнен телефоннан сорашып белешергђ дђ булыр иде дђ соћ, ђллђ нигђ ућайсызрак сыман тоела... Ђ инде эшлђгђн эшећ белђн тђртип булмаса...
- Дљнья бервакытта да тњгђрђклђнеп бетми ул, - диде Нђсимђ. - Бњген эш мђсьђлђсе, иртђгђ тагын икенчесе килђ дђ чыга тора. Ђ љйлђнњ шикелле нђрсђне аћа карап тоткарламыйлар, юкны сљйлђп утырма... Эш тапмый да тормас тап-таза кеше... Сњз катып карарга кирђк булыр...
Шулай диештелђр дђ, ул турыда бетерделђр...
Тамагын ныгытып туйдырып алгач, Ђсхђт ишегалдына чыкты. Караћгы тљшеп килђ, џава искитмђле рђхђт салкынча, тып-тын иде. Ул койма буенда књшђп торган сыер янына барып, учы белђн сыерныћ арт санына шапылдатып алды.
- Књшђ, хайванкай! - дип куйды. - Ашыйбыз да књшибез, синећ белђн безнећ бњтђн кайгы беткђн... Кат-кат љйлђнеп тђ, аерылышып та йљрмибез... Ђйе! Эшебез дђ - булганда трактор, булмаганда сђнђк тђ ярап торыр... Ђ кешедђн бер генђ дђ ким ќиребез юк!
...Сигез классны бетергђч район њзђгендђ трактор курсларында гына укып кайтты да, тагын ике ел армияне санамаганда, авылдан беркая китми яши дђ яши бирђ Ђсхђт... Бљтен йорт-ќире авылча ќип-ќитеш... Быел ђле менђ торба белђн љенђ газ да керттерде... Кешедђ булган автомобиль анда да бар, иске генђ булса да... Гаилђсе бљтен, балалары бер дигђн њсеп ќитеште, књз тимђсен... Эш барда кинђнеп эшли, бигрђк тђ ќђй кљне... Кыш кљне генђ ул яктан аныћ да “проблемалар”, ђйе, анысы бар... Књбрђк итеп мал-туар асрый, аныћ каравы... Туган нигезне гљрлђтеп яшђтђ... Сиксђнгђ ќитеп килгђн ђни дђ аныћ карамагында, ходай гомерен озын кылсын... Ђтњ йљрилђр кайберђњлђр ђллђ ниткђн бђхетлђр артыннан куып та... Койрыгын бик тоттырмый...
Шуларныћ кайсын эчтђн уйлап, кайсын сыерга сљйлђп, бер њк вакытта кичке тын џавага хозурланып, ишегалдында байтак басып торды ђле Ђсхђт...
...Инде йокыга талып кына барганда, кинђт телефон шалтырады... “Бу вакытта кайсы шайтаны тагын?” - дип бер сукранып, ул трубканы књтђрде. Теге башта кемнећдер еш-еш итеп тын алганы ишетелде.
- Алло! Кем анда? Нђрсђ кирђк? Я, сљйлђ сњзећне!
- Ы-ы! - дип ыћгырашты трубкада кемдер. - А-а! Ы-џы!
- Кем син? Нђрсђ булды?..
Ќавап урынына нибары тагы да ешрак тын алулар ишетелде...
- Џы! - дип куйды Ђсхђт њзе дђ. Йокылы-уяулы килеш “кемдер шаярта” дип кенђ аћлады да, элемтђне љзде. Урынына ятты. Сыны каткандай киеренке хђлдђ бер минутлап ятканныћ соћында, теге сђер тавышныћ иясе кинђт исенђ килеп тљште. Трубкага ыћгырашкан ул кеше - ђлбђттђ, абыйсы Фђрит иде!
Ђсхђт, яткан тњшђгеннђн сикереп торып, тиз генђ абыйсыныћ номерын ќыйды. Бик озак, элемтђ љзелгђнче, трубканы алмадылар. “Ул тњгел ахры, шулай да, љендђ юк бугай бит” дип уйлап, тагын урынына барып ятты. Тик књћеле алай гына йокыга китђрлек тыныч тњгел иде инде... Тагын торып, тагын шул ук номерны ќыйды. Бу юлы, ниџаять, трубканы алдылар...
- Алло!.. Абый, бу синме?
- Ыџ-џы!
- Нђрсђ булды? Чирлђп киттећме ђллђ?
- Ыџ-џы!
- Шулаймы?.. Ярый, аћладым, абый... Аћладым!.. Син анда бик борчылма, тыныч кына булып тор. Главные - тыныч бул! Без иртђгђ иртђн њк килеп ќитђрбез. Хђзер ќыена башлыйбыз!
Теге башта трубка шакы-шокы килеп алды, шуннан соћ элемтђ љзелде...
Нђсимђ дђ йокламый иде инде. Тиз генђ юлга ђзерлђнергђ керештелђр. Нђрсђ булганы ђлегђ бик билгеле тњгел, ђмма инде Фђрит белђн ниндидер зур бђлђ-каза килеп чыкканлыгы аермачык иде...
* * *
...Фђритнећ кичђ кичтђн њк инде хђле шђптђн тњгел, ђзрђк башы ђйлђнеп, књћеле болганып, бик сђер рђвештђ тђне оешып тора иде. Њзе моны я кљндез начар сыйфатлы сыра эчкђннђн, яисђ менђ тагын бер кљннећ файдасызга, мђгънђсезгђ њтеп китњеннђн дип кенђ юрады. Режим да бозылып беткђн бит, аннары: кайчакта тљне буе авыр уйлар уйлап, йоклый алмый ята да, иртђгђсен тљшкђ чаклы уянмый... Ђ кайчакта шуныћ киресенђ ђйлђнеп китђ - бик иртђ ятып йоклый да, таћ атканчы ук књзлђре шар ачыла... Нишлђргђ дђ белми аптырый шуннан соћ... Эш юк, шљгыль юк, бњлмђсендђ бер ялгызы... Инде ничђнче ай буена гел шулай...
...Иртђн уянгач, гђњдђсен кузгатып урыннан торырга њзендђ кљч туплый алмыйча, озак кына тњшђмгђ карап ятты. Ахырда бљтен ихтыярын ќигеп кузгала гына башлаган иде - башы чатнап авыртып китте... Чир иде инде бу, сыра-фђлђн шаукымы гына тњгел, ниндидер бер шомлырак нђрсђнећ башланып китђргђ торуы иде... Аћлады да кебек шуны њзе, киредђн ятарга да уйлап куйды... Тик алай тиз генђ бирешергђ, йомшаклык књрсђтергђ телђмђде... Аннан башка да тирђн кризислы бу дђверендђ аћа џич кенђ дђ чирлђргђ ярамый иде! “Баш чећлђгђн саен назланып ята башласаћ...” - дип њзалдына сукранып алды да, ђкрен-ђкрен торып басты, туктый-туктый, башы чатнап сызлаганны “тыћлый-тыћлый” гына ванна бњлмђсенђ узды. Ќылымса су белђн аннан-моннан юынып алды. Хђлсезлеге џаман ђле узарга ќыенмый иде. “Ђллђ бњгенгђ тешне чистартып тормаска микђн?” - дип, бик кыен проблема чишкђн шикелле уйланып торды... Алай да, зур тђвђккђллеккђ барган тљсле итеп, щетка белђн авыз эчен ике-љч тапкыр булса да ышкып алды. “Бирешмђскђ, алдан-ала чиргђ сабышмаска!” - дип куђтлђде њзен.
Кухняга чыгып, чђйнектђн бер чынаяк салкын чђй агызып эчте. Шуныћ артыннан ук тагын бер чынаякны эчђргђ ќыенган иде дђ, књћеле болгана башлаганны тоеп тукталды. Косарга туры килеп, њз хђлен тагы да начарайтудан курыкты... Башы инде тик кенђ торганда да бљтен тамырлары белђн сулык-сулык килеп сызлый иде...
“Юк, булмый... Ђзрђк ятып алырга кирђк...” Фђрит, утырган урындыгыннан сак кына торып, бњлмђсенђ таба кузгалды. Исерек кеше сыман чайкалып китте... Берничђ генђ адымны кљч-хђл егылмыйча атлап узды да, књз алдында диван шђњлђсе књренгђч, аяк буыннары кинђт бушап китеп, бљтен гђњдђсе белђн шул диванга аркылы авып тљште. Баш эчендђ кайнар џђм яп-якты ут кљлтђсе кабынып киткђндђй булды...
Шуннан соћ књпме аћсыз яткандыр... Бервакытны яћадан башы чатнап сызлаганны тоя башлады... Исђн икђн ђле, димђк... Књзен ачып карады, тик аклы-каралы ниндидер шђњлђлђрне ачык бер књренешкђ оештыра алмады. Нидер уйламакчы булган иде дђ, ул уе чуалып китеп икенчегђ књчте, анысы да чуалып, тернђклђнђ генђ башлаган аћы тагын вак кисђклђргђ-ертыкларга таркалып китте... Шулай ђллђ ничђ тапкыр кабатланды...
Џђр нђрсђнећ бер азагы булган кебек, аћсызлык чигендђ саташып ятулар да ђкренлђп узды... Хђзер инде Фђрит њзенећ кинђт џђм бик каты чирлђп киткђнлегенђ ачык тљшенђ иде. Ђзрђк кузгалырга, селкенергђ итеп тђ карады... Џђм шунда бик шомлы бер хђл - ућ як кулыныћ џђм аягыныћ њзенђ буйсынмавы билгеле булды. Ућ як гђњдђсе бљтенлђе белђн ничектер тућар-тућмас шикелле булып, чымырдап, ђрнешеп тора иде... Сул ягы, мђгђр, алай тњгел, сул кулы белђн аягы да элеккечђ сау иде...
Башында “нишлђргђ?” - дигђн анык кына сорау калкып књтђрелде... Кемгђ дђ булса хђбђр итђргђ кирђктер... Телефон... Хатынга... Ђ, тњгел, хатыны юк бит аныћ хђзер... Авылга... Номер?.. Ђ, ђйе, ђзер кнопкага басарга...
Сул як кул-аягы ярдђмендђ ућайсыз гына, интегеп кенђ борыла тљшеп, ул якындагы љстђл читендђ торган телефонга њрелде, аны њз љстенђ тартып тљшерде. Шуны эшлђгђн арада хђле бетеп, башы ђйлђнеп, тагын аћы чуалып китте. Ђле генђ нишлђргђ ќыенганын исенђ тљшерђ алмыйча аптыранып ятты... Исенђ тљшергђч, књкрђк љстендђ яткан телефонныћ билгеле бер “хђтер” кнопкасына басты...
...Трубкада энесе Ђсхђтнећ тавышын ишеткђч, инде шућа ќавап бирергђ укталгач кына, ул њзенећ тагын бер бик яман чиргђ тарыганын - теле белђн сњз оештырып ђйтђ алмый башлаганын ачыклады... Томанлы гына аћына “паралич” дигђн уй килде... Шул “паралич” янында џич исенђ тљшђ алмый азапланган тагын бер сњз ђйлђнђ иде... Анысы - “инсульт” иде...
* * *
Тљнне ул яткан шул бер урыныннан кузгалмыйча, ярым уяу, ярым саташулы хђлдђ њткђрде. Иртђнгђ таба исђ баш авыртуы басыла, аћы тотрыклана тљшкђндђй булды. Сул як кул-аягы белђн тљрле хђрђкђтлђр ясап, бу хђлендђ њзенећ нилђр кылырга сђлђтле икђнен чамалап алды. Кулга таянып кына торып утырып та була икђн... Ђйткђне буенча, озакламый энесе Ђсхђт килеп ќитђргђ тиеш... Аћа ничек тђ ишекне ачасы булыр бит инде... Ишеккђ шуышып барырга буладыр... Њзе белђн урындык та шудыртып бара алса, гђњдђне шућа књтђреп, исђн кул белђн йозакны ачарга да мљмкиндер...
...Звонок шалтыраганда инде ул, чыннан да, ишек тљбенђ њзе љстерђп китергђн урындыкка гђњдђсен салган хђлдђ, сул кулы белђн ачкычны борып азаплана иде...
Ачылып киткђн ишектђн энесе Ђсхђт џђм район њзђгендђ яшђгђн Мђдинђ апасы керде. Ђсхђт Фђритнећ хђлен белешкђн, њзе нишлђргђ дђ белми “љтђлђнгђн” арада, Мђдинђ апасы телефоннан “ашыгыч ярдђм” чакыртты... Фђритнећ њз башына исђ шул гади генђ нђрсђ нишлђптер килмђгђн иде... Моћарчы, теш яматуларны исђпкђ алмаганда, медицина белђн алыш-биреше юк иде шул аныћ. Исђн чагында чит-ятлардан ярдђм эзлђгђне дђ булмады... Шућа књрђдер ахры...
Фђритне иплђп яткырдылар, чђй ђзерлђп китерделђр. Љстђлдђ яткан кенђгђдђн карап, аерылган хатыны Фђнирђнећ номерын таптылар, шуныћ буенча шалтыраттылар... Ђсхђт: “Безнећ Фђрит белђн менђ шундый хђллђр булып китте бит ђле...”, “Сез аћа барыбер бљтенлђй њк чит-ят кеше тњгел бит инде...”, “Кызыгызныћ њз атасы бит инде...” дигђн тљсле сњзлђр кыстыра-кыстыра озак кына сљйлђшергђ кереште... Монысы инде, њзе болай бик тђ аћлаешлы, табигый хђл булса да, Фђрит љчен тагын бер “башка китереп суккан” яћалык булды. - Хђзердђн башлап, димђк, ул инде њзенећ ић нечкђ шђхси эшлђренђ хђтле њзе хуќа тњгел... Ђйе... Кичђ генђ ђле типсђ тимер љзђрдђй таза ир кеше, вакытлыча бераз кыен хђллђргђ тарыган булса да ђле “дљньяныћ кендеге” иде, ђ бњген инде - тулысы белђн “кеше љстенђ калган”, бернинди ихтыярсыз авыру... Њзе њлђ ятканда да шалтыратмаган элекке хатынын, ђнђ шулай итеп, уйлап та тормыйча, аныћ хђленђ катнашу турында юмалыйлар... Ни дђ булса мљнђсђбђт белдерергђ њзенећ теле генђ дђ юк ичмаса...
...Фђритнећ яшђгђн квартирыннан нђрсђлђрне хђзер њк алырга, нђрсђлђрне калдырып торырга дип тђ кићђшеп алдылар. Документларыныћ кайда ятканын сорадылар... Хђзинђдђ булган акчаларын инде ул њзе, кулы белђн ишарђлђп књрсђтеп бирде...
“Ашыгыч ярдђм” килеп ќитте. Ишектђн кергђн ак халатлылар Фђритне тиз генђ карап-тикшереп алдылар да, эшлекле генђ кыланып, носилка белђн љеннђн алып чыгып киттелђр...
Чаллы клиникасында бер атна ятты Фђрит. Тикшерделђр, анализлар алдылар, тљрле дарулар белђн ђзрђк дђвалаган булдылар. Бер атнадан соћ инде, њз машинасы белђн тагын ђйлђнеп килгђн Ђсхђткђ биреп ќибђрделђр...
- Бљтенлђй терелеп бетњенђ ышаныч зур тњгел, анысын ачыктан-ачык ђйтђм, - диде Ђсхђткђ кырыс кына кыяфђтле врач-невропатолог. - Ђмма дђ лђкин, инде љметле генђ реабилитация бара. Њзен-њзе карап йљртерлек, ќићелчђ берђр эшкђ дђ ярарлык хђлгђ кайтуы бик тђ ихтимал. Бљтенесе сезнећ њзегездђн тора. Даруларын язып бирдек... Кискен хђрђкђтлђр ясатмагыз, кљчђндермђгез, ђмма дђ лђкин тик кенђ дђ ятмасын, њзен-њзе књнектерсен. Ђкренлђп йљри дђ башлар. Култык таягы, кул таягы, махсус ђйберлђр алырсыз. Инвалидлыкка комиссия њтђсе булыр, анысын безнећ язулар буенча њз районыгызда да мљмкин... Аннары бигрђк тђ шунысы - борчылдырмагыз, кыен хђлгђ куймагыз, тђрбиялђп кенђ тотыгыз. Нервысы чирле кеше ул чљнки. Ђмма дђ лђкин њз туганыгыз... Туганнарча сљйлђшегез, њзен дђ ешрак сљйлђштерегез. Аћлашыламы? Аћлашылса, тагын шуны да ђйтим - авыл ќире какраз ић килешкђн ќир аћа хђзер. Тыныч ќир. Моннан чыккач та ђллђ кайларда ђллђ ниткђн имнђр-дђвалар эзлђп љстерђп йљртсђгез, файда зур булмас. Ђ зыян булырга мљмкин. Бигрђк тђ экстрасенслар, имчелђр турында ђйтђмен... Аћлашыламы? Акчагыз бик књп булса, ђгђр дђ ки, кыйбатлырак дарулар юллап табарга тырышыгыз лутчы...
* * *
Туган-њскђн иске љйне Ђсхђт ђле њзе яшь, атасы исђн чакта ук сњтеп, аныћ урынына иркен џђм биек алты почмаклы яћа љй салган иде. Бераз еллар њткђч шућа тагын янкорма љстђп салды, янкорманы ике бњлмђгђ бњлде. Яшђргђ кысан тњгел, шулай итеп. Урын бар... Кечерђк бер бњлмђ тулаем ђни карчык карамагында иде - Фђрит љчен шул бњлмђгђ тагын бер карават кертеп куйдылар. Ић баштагы мђлдђ кот очмалы тоелган авыр мђсьђлђ шуныћ белђн чишелеп тђ бетте дип ђйтергђ мљмкин... Авыру тыныч кына ята, аћа књз-колак булып, кирђк-ярагын биреп торырга ђни бар, бу эшлђр генђ аћа џич тђ авыр тњгел... Љйдђгелђрнећ берсенђ дђ зурдан алып ђйтерлек комачаулык килеп чыкмады...
Хђер, бљтенлђй кузгалмыйча тњшђк љстендђ яткан авыру да тњгел бит Фђрит. Шђџђрдђн кайтарып шул урынына салгач, бер тђњлек чамасы тынычлап кына ятты, олы књченеш мђшђкатьлђре белђн бђйле стрессларыннан ял итте дђ, икенче тђњлектђ инде бик тырышып, њзенчђ бертљрле дђрт белђн, хђрђкђт књнегњлђре ясарга кереште. Ућ кулы џђм аягы бљтенлђй њк ќансыз тњгел, ђзрђк кенђ булса да ихтыярга буйсына, кузгала иде бит аныћ... Шул тереклек галђмђтен ђкренлђп кљчђйтергђ генђ кирђктер, мљгаен... Врачларныћ ђйтњенђ караганда, баш миендђге њлгђн нервыларныћ эшен ђкренлђп башка нервылар эшли башларга тиеш ди бит... Тыгылган кан тамырларын урап узып яћа тамырлар њсђргђ тиеш ди... Моныћ љчен исђ баш миенећ ђнђ шул эшлђми башлаган љлкђлђрен гел генђ эшлђтергђ тырышып, тынгысызлап торырга кирђк ди... Тырыша башлады Фђрит... Ничек тырышмасын ди инде!
Бер њк вакытта, сђламђт сул ягын мљмкин булганча дљрес итеп файдаланырга љйрђнђ башлады. Торып утырырга, бер аякка басарга, бер кул белђн тљймђ тљймђлђргђ, кашык тотып ашарга, юынырга, тагын бик књп шундый эшлђр эшлђргђ, бер књнегеп алсаћ, ђллђни кыен тњгел икђн... Култык таягы белђн йљрергђ итеп тђ карады. Љйдђгелђрнећ “егыла калса” дип ике яктан сагалап торуы астында бњлмђ ишегенђ кадђр барды, тик беренче тапкырда хђле шуннан арыга ќитмђде. Ђмма икенче тапкырда инде ул ишек бусагасын да атлап чыга алды... Ђ љченче тапкырда љй эчен бер ђйлђнеп узды. Тора-бара ђкренлђп ишегалдына да чыгып йљри башлады.
...Шулай итђ торгач, бљтенлђй терелеп китђргђ дђ мљмкиндер бит ђле ул! Терелер! Терелергђ тиеш! Менђ бер кљнне элеккечђ тап-таза хђленђ кайтыр да, Ђсхђт энесенђ, ђнисенђ, туганнарына баш иеп рђхмђтлђр ђйтер дђ - чыгып китђр њз тормышын љр-яћадан корырга! Џђм ђле ничек кенђ итеп корыр! Џичбер кыенлык алдында тукталмас, џичбер нђрсђгђ карап тљшенкелеккђ бирелмђс! Гел хђрђкђттђ, гел эшчђнлектђ булыр. Чљнки, ни љчен дигђндђ - ул хђзер сау-сђламђт кеше булуныћ кадерен, никадђр зур бђхет икђнен белђ! Барысыннан яхшырак белђ! Кырык алты яшендђ генђ ђле ул - тагын бер, љр-яћа гомер яшђп алырга да буладыр, ђгђр дђ мђгђр терелеп китсђ...
...Фђриттђ яћа кљч белђн яшђњ дђрте кабынды. Исђн-таза чактагыдан да кљчлерђк иде шикелле ул дђрт! Кљн саен бђлђкђй генђ, сизелер-сизелмђс кенђ булып љстђлђ барган ућышлыклары исђ аныћ књрексез генђ, тыштан караганда мескен генђ булган яшђешен ђллђ нинди матур бизђклђр белђн бизђп, ђллђ нинди якты љметлђр белђн баетып торалар иде.
* * *
”Телсез” кеше булгач, Фђрит белђн кем сљйлђшсен, ничек сљйлђшсен, ни дип сљйлђшсен, бер караганда... Ђмма, кљндђлек тормыш алай ук котсыз булып чыкмады. Беренчедђн, врачлар аны ешрак сљйлђштереп торырга куша бит, џђм бу эшнећ њзенђ књрђ “методика”сы да бар икђн. Ђсхђтнећ унберенче класста укучы улы Илшат шундый бер китапчык табып алды да, Фђрит абыйсы белђн “дђрес”лђр њткђрђ башлады. Њзе ђйткђн сњзлђрне кабатлап ђйттерђ, китаптан укып ђйтергђ куша, яисђ ђзрђк сљйлђп ала да, Фђрит шуны яћадан “сљйлђргђ” тиеш була. Баштарак шул бала алдында “этенеп-тљртенеп” утыру бик кыенсындыра иде аны, лђкин тора-бара књнегеп китте. Прогресс та юк тњгел иде бит, аннары - тирђ-яктагылар аныћ ђйткђн кайбер сњзлђрен инде аћлый да башладылар! Ђ Илшат љчен бу “уен”ныћ аерым бер мђгънђсе дђ бар икђн ђле - мђктђптђн соћ медицина институтына керергђ тели икђн ул, џђм шул сђбђпле, Фђрит абыйсын сљйлђшергђ љйрђтњне менђ дигђн “фђнни практика” дип саный икђн. Аныћ шул “практика”сын ничек итсђћ итеп “бишле”гђ бирдертергђ кирђк иде инде, ђлбђттђ.
Теле булмаган кешенећ кемгђ дђ булса сер чишњеннђн куркасы юк бит ђле тагын... Андый кеше дђ бик кирђк булып куя икђн ул кайчагында... “Дђрес”лђр вакытында Илшат “сљйлђшњ књнекмђсе” бирњ белђн мавыгып китђ дђ, њзенећ мђктђбе, укытучылары, классташлары, кичке маќаралары турында сљйли башлый иде. Фђрит белђн шул њсмер егет бер-берсенђ ныграк иялђшкђн саен, мондый сљйлђшњлђр-серлђшњлђр дђ ешрак булгалый башлады.
...Гашыйк булган кызы бар икђн аныћ, мђсђлђн, ђмма ул кыз њзе Илшат ягына карамый да, олырак яшьтђге икенче бер егет белђн “йљри” икђн. Илшатныћ бљтен булган “гыйшкы” да ђнђ шул кызны уйлап янулардан, аћа хђтере калулардан, “њкенер лђкин соћ булыр” кебек юраулардан џђм теге егетнећ “иманын укыту” хыялларыннан тора иде шикелле... Бик начар, явыз кеше ди, имеш тђ, ул егет, џђм њзе генђ тњгел, бљтен нђсел-нђсђбенђ хђтле бар да шљкђтсез, начар кешелђр ди... Сљйли-сљйли дђ шулар турында Илшат, “дђрес”е исенђ тљшеп, Фђрит абыйсына “књнекмђ” бирђ:
- Яле, Фђрит абый: “Ул начар кеше” дип ђйт! “Начар кеше” диген!
- Яхшы кеше! - ди Фђрит, булдыра алганча тырышып. - Ђйбђт кеше! - дип тђ кабатлый... Баш бармагы белђн “шђп” дигђн ишарђ књрсђтђ... Чљнки Илшат ђйткђн теге кеше, “кљндђш” егетнећ атасы - аныћ яшьлек дусты...
- Ђй, синећ белђн сњз сљйлђшеп буламыни! - ди дђ Илшат, хђтере калып, бњлмђдђн чыгып китђ. Лђкин иртђгђсен тагын ђйлђнеп кергђндђ инде ул турыда оныткан була...
...Икенчедђн, Фђрит њзенећ ђнисенђ бик кулай бер “ђћгђмђдђш” булып китте. Ђнисе “књнекмђ” бирњлђр белђн гел дђ кызыксынмый, савыгу мђсьђлђсенђ “ходай эше” дип кенђ карый, ђмма Фђрит белђн сљйлђшњнећ ќаен яхшырак аћлый, њзенђ дђ шуннан юаныч таба иде. Авыл буенча йљргђн тљрле яћалыкларны тњкми-чђчми аћа да ќиткерђ, љй эчендђге хђллђр турында да аћа сукранып эчен бушата. Вак-тљяк эш-хђрђкђтлђр бетеп торган араларда исђ Фђриткђ њткђн заманнар турында истђлеклђрен сљйли... Фђрит арып-ялкып китсђ, яисђ њз чиренећ тагын бер књћелсез хасияте буенча “алмашынырга” итебрђк тора башласа, бер генђ караш ташлый да, сњзеннђн туктый... Кулына дисбесен алып, авыз эченнђн генђ: “Аллаџу ђкбђр... Аллаџу хђким... Аллаџу кадыйр...” - дип, њзалдына укынып утыра башлый...
...Ђнђ шул ягы да бар шул ђле Фђритнећ, гљнаџ шомлыгына каршы... Ђйбђт кенђ утырып я кырын ятып торганда, тиктомалдан “алмашынып” китђ дђ, “књзенђ књренгђн” ђллђ кемнђр белђн кызып-ярсып њзенчђ сљйлђшђ башлый. Књзлђре алан-йолан карый, кул-аяклары тартышып-тартышып ала... Шуннан соћ шактый вакытка тынып кала... Тагы да кабатлап саташмаса, “айнып” китеп, инде “бу дљнья”га ђйлђнеп кайта... Болай њзе артык зыянлы хђл кебек тњгел дђ соћ, ђмма мондый “алмашыну”ларны халык арасында бер дђ яхшыга юрамыйлар... Фђрит њзе дђ андыйга тарыган кешелђрнећ я тора-бара тђмам акылдан язуы, я шул чир аркылы теге дљньяга китеп баруы турындагы мисалларны шактый белђ... Йљрми башлаган аяк-кулы тљзђлгђннђр никадђр књп булса - “алмашыну” ишедђн тђмам терелгђннђр шулкадђр њк сирђк...
...Ђллђ нинди эчке бер тавыш аћа эндђшђ, аны каядыр чакыра тљсле тоела башта... Ул њзе шућа мотлак буйсынырга тиешле була. Аннан соћ књз алдында ниндидер шђњлђлђр барлыкка килђ, ул шђњлђлђр ђкренлђп чып-чын тљсле бер књренешкђ оешалар, џђм Фђрит шул књренеш эченђ кереп китђ... Менђ бу юлы аћа каяндыр баш артыннан: “Атыћны куала!” - дип боералар икђн, имеш тђ... Караса - чокыр-чакырлы, сазлы-баткаклы юл буйлап авыр йљклђр тљялгђн ат-арбалар бара... Ул њзе дђ шунда бер биек арба кырыеннан атлый, ђледђн-ђле кулындагы озын дилбегђне каккалый, кыен ќирлђрдђ арбаны арттан этђ... Шарлап аккан сулар аркылы чыгалар, њр менђлђр, њр тљшђлђр, тагын чокыр-чакырга килеп керђлђр... “Ђйдђ-ђйдђ, тизрђк-тизрђк!” - дип ашыктыра теге усал тавыш... “Хђзер, хђзер!” - ди аћа каршы Фђрит... Лђкин шулчак тђгђрмђч чокырга тљшђ дђ, арбаныћ арт књчђре ќиргђ тия. Фђрит иелђ тљшеп, бер кулы белђн арба читен књтђрђ, икенче кулы белђн дилбегђ кага, “на-а!” дип атка кычкыра. Бу чокырдан чыгып озак та њтмилђр, тагын икенчесенђ тљшеп баталар... Шунда бер књтђрелеп караса - арбада, тљрле ђйберлђр арасында аныћ яшь чактагы беренче хатыны Ђлфирђ утыра икђн... Менђ Ђлфирђ арбадан тљшђргђ итђ башлады... “Тљшмђ! Тљшмђ!” - дип кычкыра Фђрит. Ђлфирђ дђ нидер ђйтђ: “Атка авыр була” диме, “Бњтђн бармыйм” диме - ачык кына аћлашылмый... Бу яктан тљшертмђгђч, арбаныћ теге ягына таба китђ... Фђрит арба читен тагын кљч-хђл књтђреп, тђгђрмђчне чокырдан чыгарып, яћадан бер караса - арбада инде Ђлфирђ юк... Ђ арттан ишетелгђн усал тавыш берни кылырга ирек бирми, џаман ашыктыра... Аћа буйсынып, Фђрит атны куалый...
...Саташулы књренешлђр шунда ничектер буталып китђ дђ, ул яћадан чынбарлыкка ђйлђнеп кайта... Љй бњлмђсе икђн, ул њзе карават читендђ утыра, каршыда ђнисе ђле џаман дисбесен тарта-тарта догаларын укый... Фђритнећ хђлен дђ карап-књзђтеп кенђ тора, мђгђр... Аныћ саташудан айнып беткђнен сабыр гына кљтеп алды да, менђ, сорау бирде:
- Кайларда нинди атлар куалап йљреп кайттыћ, балам?
Фђрит, булыр-булмас теленђ кул ишарђлђре белђн ярдђм итђ-итђ, “књзенђ књренгђннђрне” сљйлђп бирђ.
- Дљнья атлары ул, балам, - ди ђнисе, тыћлап бетергђч. - Тормыш арбалары... Син дђ књп куалап карадыћ инде аларны њз гомерећдђ, ђйтерећ бармы... Куалыйбыз, куалыйбыз, ђнђ шулай, ђ нђрсђлђр генђ тљяп алып китерђбез? Актык кљннђргђ ќитђрђк бер карасаћ - тормыш арбаћдагы бљтен булган байлыкларыћ узган гомернећ чокыры-чакыры саен коелып, чђчелеп беткђн була... Ходайдан шулай боерылгандыр, дисећ дђ торасыћ инде, ни хђл итђсећ...
Фђриткђ хђзер бераз тынычлап ял итеп алырга кирђк... Утырган ќиреннђн авышып кына, ул караватына сузылып ята... Тик књзенђ йокы керми... Саташу аркылы ярсынып калган уйлары аны, ирексезлђп дигђндђй, еракта калган њткђннђргђ алып китђлђр... “Тормыш арбасы” шул, ђйе, “дљнья атлары” шул - ђнисенећ ђйткђне бик тђ дљрес... Такыр гына юлдан ќилдертеп кенђ алып киткђн тљсле иде бит алар теге чакларда... Ђмма, ничек шулай бик тиз арада књчђр сындыргыч сикђлтђлђргђ юлыктылар да, мђкерле сазлыкларга кереп баттылар соћ ђле...
* * *
...Ђгђр биография итеп язарга дисђћ, тормыш юлы бер дђ катлаулы тњгел аныћ. - Туган авыл мђктђбендђ урта белем алды, аннан соћ армиягђ киткђнче колхозда, фермада эшлђде. Армиядђн кайткач тагын ел ярымлап шул ук фермада... Ике тапкыр, армиягђ кадђр џђм аннан соћ, институтка укырга керергђ барды, тик конкурстан њтђ алмады... Шуннан инде, љченче тапкырында язмыш белђн артык шаярып маташмады, тотты да - Чаллы Автомеханика техникумына барып керде. Институт кебек “искитмђле зур” уку тњгел, шућа књрђ анда керње ќићел, лђкин ир-егет љчен менђ дигђн белгечлеклђр биреп чыгара торган ќир иде ул... Яшђве тулай торакта булды, билгеле. Анысы ул чакта ђле књћелле маќара шикелле генђ тоела иде.
Техникумнан соћ КамАЗ заводларыныћ берсендђге ремонт цехына мастер итеп эшкђ билгелђнде... Ђнђ шуннан алып, књптђн тњгел эшсез калганчыга кадђр, бљтен хезмђт дђвере КамАЗда њтте дђ китте... Дљрес, аныћ соћгырак чордагы эш урынын тљгђл генђ КамАЗ дип атавы кыен, исем џђм хуќалар башкачарак була башлады, ђмма эш урыны, шљгыль рђвеше шул ук бер “ремонт цехы” иде барыбер... Менђ, бетте дисђћ дђ була биографияне... Ђ гади генђ шул кыса эченђ нинди катлаулы, драматик гомер вакыйгалары сыйганны исђпли китсђћ!..
...Ђлфирђ шул ук цехныћ икенче бер участогында шлифовщица булып эшли иде... Мђхђббђт џђрвакытта да серле була дилђр, ђ Фђритнећ бу ќђџђттђн ђлегђчђ аћлап бетерђ алмаган њзућача бер сере дђ бар. Ни хикмђттер - шул Ђлфирђ белђн алар ярты ел чамасы танышлар булып, сирђк-мирђк очрашкан чакларда исђнлек бирешеп йљргђннећ соћында гына кљннђрдђн бер кљнне ныклап дуслашып, яратышып киттелђр. Шул ук чибђрлек, шул ук буй-сын бит югыйсђ, ђ билгеле бер “тылсымлы” сђгате сукмыйча књћел тњренђ њтеп кермђгђн.... Ниндидер берничђ детальне шул кызныћ станогында шомарттырып алырга кирђк иде Фђриткђ ул кљнне, ђ кызый риза булмады: “Детальлђрнећ шлифовка белђн алдырасы ќире артык калын, башта фреза белђн юнып китерегез”, - дип карышты. Ђлбђттђ, ул хаклы иде, лђкин бит, фреза белђн эшкђртњ љчен тагын ђллђ кая заявка биреп мђшђкатьлђнергђ туры килђчђк иде... Фђрит кызны юмаларга кереште, сњз иярђ сњз китте... Ахырда књндереп, эшен эшлђткђч инде, “шуныћ љчен” дигђн булып буфеттан бер плиткђ шоколад алып бирергђ сылтау килеп чыкты... Ђ эштђн соћ кич алар бергђлђп кинога бардылар, џђм бу вакытта Фђрит аћа баштанаяк гашыйк булып љлгергђн иде инде. Кыз ягыннан да “ќавап” шундый ук булды, гаќђпкђ каршы...
Аларныћ мђхђббђте турында фильм тљшереп яисђ китап язып булмыйдыр, мљгаен... Тыштан гына караганда бик гади иде ул... Киноларга, концертларга йљрделђр инде, кайчагында берђр кафега кереп, пирожный-морожный алып утыргалыйлар иде. Кичлђрен Чаллы урамнары буйлап ђкрен генђ атлап “гњлђйт” итђргђ, шунда тљрле юк-бар нђрсђлђр турында сљйлђшергђ яраттылар. Заманасы ярлы, њзлђре заманадан да ярлы, торган ќирлђре исђ икесенеке дђ нибары тулай торак иде бит. Булган ић зур “байлык”лары - ђнђ шул мђхђббђт булды, ђмма ул башка барлык тљр байлыклардан љстен байлык иде... Књптђн сулып сњрелгђн ул хисне хђзер инде хђтердђ генђ булса да кабат терелтње бик кыен... Ђмма, сњз белђн шуны ђйтергђ мљмкиндер - Фђритнећ бљтен яшђешен Ђлфирђ генђ билђп алган тљсле иде ул чакта. Кайда нинди матурлык књрсђ - шуны Ђлфирђгђ дђ књрсђтергђ телђде... Башына бер кызыклы уй килсђ - шуны Ђлфирђгђ дђ ђйтергђ ашкынды. Ђлфирђне ярты кљн књрми торса да “њлеп” сагына башлый, аны тизрђк кабат књрер љчен мећ тљрле сылтаулар уйлап чыгара иде... Дљнья шундый да гњзђл, џђм бары њзендђ Ђлфирђ яшђгђнгђ књрђ генђ шулай гњзђлдер тљсле иде...
Бераз вакытлардан соћ инде алар бер-берсенећ тулай торак бњлмђсенђ “кунакка” йљрешергђ дђ књнегеп киттелђр. Фђрит ике кешелек бњлмђдђ тора, бњлмђдђше бњтђн сменада эшли, ял кљннђрендђ исђ туганнары янына китеп югала иде... Ул яктан ућай булды дияргђ ярыйдыр... Бер ел чамасы шулай йљрешкђч, кызны инде тђмам “њзенеке” иткђч, озакка сузмыйча гына туй ясап, алар ир белђн хатын булыштылар. Туйны матур гына итеп авылда њткђрделђр. Туйдан соћ исђ кабат Чаллыга килделђр дђ... берни булмагандай икесе ике тулай торакта яшђњлђрен дђвам иттерделђр...
Заманалар њзгђрђ тора, џђм мондый хђл килђчђк буын кешелђренђ бђлки инде бик сђер дђ тоела башлар. Кияњ белђн кђлђш љчен зур шђџђрдђ икесенђ бер почмак табылмауны башларына да сыйдыра алмаслар. Ђ теге заманда ђле бу бер дђ сђер хђл тњгел, тормышта еш очрый торган, гадђти диярлек књренеш иде. Чљнки, ялгыз егеткђ яки кызга тулай торактан башка яшђњ урыны бирергђ, дђњлђт “Ђндри казнасы тњгел”, аннан башка да квартир мђсьђлђсендђ коточкыч кризис хљкем сљргђн дђвер... Љйлђнешкђн парларга инде бирергђ ярый, лђкин, моныћ љчен алар ђле башта озын гына чират аша њтђргђ тиешлђр... Вакытлыча ђнђ шул ике арада торып калганнарга карата исђ “алга киткђн социализм” системасында бернинди закон џђм кагыйдђлђр каралмаган, андыйлар гомумђн дђ “юк” саналалар иде. Ир кеше њзенећ законлы хатынын књрергђ дип тулай торакка њтеп керер љчен, “малай-шалай”дан бернинди аермасыз рђвештђ, вахтада документын калдырырга џђм журналга кул куярга тиеш, кичке сђгать 11гђ кадђр чыгып китђргђ тиеш... Ђ хатын, ђлбђттђ инде, бњлмђдђ берничђ “иптђш кызы” белђн бергђ яшђвен дђвам итђ... Хђер, анысына гына аптырыйсы бармы... “Тулай торакта бала тапкан ялгыз хатыннарга аерым бњлмђ бирелергђ тиеш” дип њзђк гђзитлђргђ язып, шул проблеманы гына да яћа-яћа књтђрђ башлаганнар иде бит ђле ул чакта...
Кеше - винтик, џђм бары тик њзенђ билгелђнгђн књчђр тирђсендђ ђйлђнергђ тиеш иде. Ђгђр шул књчђрдђн беркая да тайпылмаса, дђњлђт аћа ић минималь шартларны гына булса да тђэмин итђ иде, бљтенлђй ансыз да тњгел иде... Фђрит белђн Ђлфирђгђ дђ тиз арада, дњрт я биш ай эчендђ, тљзелеп бетеп килгђн бер йорттан малосемейка бирелђчђге билгеле булды. Алар икђњлђп шул йортны барып та карадылар... Башта бик сљенделђр... Ђлфирђ инде балага узган иде - димђк, шулай итеп, туасы бђбине алып кайтырга аларныћ њз почмаклары булачак!..
...Лђкин, ђгђр нибары “винтик” булган гади кеше њз књчђреннђн чак кына читкђрђк тайпылырга уйласа - бетте инде, мондый “дуамаллык”ныћ бљтен бђлђсе дђ фђкать њз башына... Фђрит белђн Ђлфирђ ђнђ шулай “читкђ тайпылдылар” - ул малосемейканы алудан баш тартып калдылар. Чљнки, эш шунда ки - Фђритнећ инде “чын” квартир алырга да чираты артык озын калмаган, анысын да ел ярым, књп булса ике ел эчендђ бирергђ тиешлђр иде. Тљзелђ башлаган йорты шулай ук инде билгеле иде... Ђ шуннан алда гына малосемейка алып љлгерсђћ - чиратныћ ић азагына таба “тђгђрђтерлђр” дђ куярлар. Яисђ бљтенлђй тљшереп калдырырлар... Мђсьђлђнећ шул ягын уйлап, аптырашып, икелђнеп, ахырда баш тартырга булдылар шул... Бер елга куян тиресе дђ чыдый, ничек тђ ќаен табарбыз ђле, дип уйладылар... Балалары туса, аныћ хакына вакытлыча тњлђњле бњлмђ табарга да була иде бит, аннары... Охшаш хђллђргђ тарыган бљтен кеше шулай итђ иде...
Тагын бер ай чамасы вакыт њткђч, мђгђр, Фђрит профкомнан бик књћелсез яћалык алып чыкты... Тљзелеп яткан теге йорттагы квартирлар бњленешен “югарыда” яћадан караганнар да, КамАЗ љлешен тљзелеш оешмасы файдасына шактый кисеп алганнар икђн. Фђриткђ булырга тиешле квартир да шул “киселгђн” љлешкђ элђккђн. Чиратныћ аћа ќитњ вакыты билгесез срокка кичектерелгђн...
...Алга килђ торган язмышны кљтеп шул кље генђ яши бирсђлђр, бђлки анда да бер ќае табылыр иде дђ соћ... Ђлфирђ башкача эшлђде... Аннан сорап, аныћ белђн кићђшеп тђ тормыйча, њзе генђ хђл итте дђ куйды... Аборт ясатты...
Соћыннан гына билгеле булуынча, аны бу эшкђ њз апасы књндергђн икђн. “Ђллђ нинди билгесез хафаларга батарга бик ул хђтле ашкынып торма, баланы тормышыгыз рђткђ салынгач та табарга љлгерерсећ, ђле яшьсећ, бљтен гомерећ алда”, - дигђн... Аныћ ул апасы бу ќђџђттђн њзе бик “утка пешкђн” кеше иде шул. Вђгъдђ биреп йљргђн егете њзен авырлы килеш ташлап качкан да, шуннан соћ туган баласын тулай торакка алып кайткан, хђзер инде њсеп килгђн бала белђн шунда бер аерым бњлмђдђ яшђњче “ялгыз ана” иде...
Аборт ясатуныћ, тыштан гына караганда, ние бар инде югыйсђ. Чыннан да кыен, хђвефле чорда бала мђшђкатеннђн котылып тору дип кенђ дђ кабул итђргђ ярыйдыр... Лђкин кеше - исђплђњ машинасы тњгел шул, мондый эшлђрне файда-зыян кысаларына гына сыйдырып бетерђ алмый... Эчендђ ќаны бар аныћ... Шул вакыйгадан соћ Ђлфирђ бик боегып, моћаеп калды. Элеккечђ елмаеп-кљлеп сљйлђшмђс булды. Тљрле књћел ачуларга йљрњдђн дђ тђмам бизде... Юк кына нђрсђлђр љчен дђ њпкђли, Фђритне битђрли, њзе елый башлый торган булып китте... Аћа карата мђхђббђте сњнде - ике арадагы бљтен бђйлђнешлђрдђ ђнђ шул књзгђ ташланып тора иде инде...
...Ђлфирђгђ чыннан да књп борчулар кичерергђ туры килгђндер - ярый, шулай да булсын ди... Ђ Фђритнећ ул чакта нилђр кичергђнен кем нинди њлчђњлђргђ салып караган?.. Ирмен дигђн ир була торып, кичлђрен њз хатыныныћ тулай торак тђрђзЂсенЂ вак таш ыргытып йљрњлђр ђллђ аћа бик књћелле идеме? Законлы хатыныныћ аннан бала табарга телђмђвен, шул мђсьђлђдђ аныћ белђн аћлашып та тормавын ќићел њткђреп ќибђрдеме? Џђм, ахыр килеп, ир белђн хатын рђхђт чакта гына чљркелдђшеп бергђ яшђргђ тиеш тђ, кыенлык килеп чыгу белђн џђркайсы њз ќаен карый башларга тиешме?
...Њз ќаен тиз тапты Ђлфирђ, ђйе... Чираттагы отпускысы ќиткђч, берњзе генђ авылына кайтып китте дђ... Шунда мђктђп чорында ук ђле њзе артыннан йљреп алган бер ялгыз егет белђн очрашкан... Очраштырганнар булса кирђк... “Сине џаман яратам, - дигђн теге егет, - ђгђр њзећ риза булсаћ, бернигђ дђ карамыйм”, - дигђн... Йорт-ќирлђре бик бљтен, њзе колхозда электрик булып эшли икђн...
...Фђритне ташлап яћадан “тормышка чыгуы” турында башта хат язып белгертте Ђлфирђ, шулай аћлашуы ќићелрђк булганга књрђдер инде. Формаль эшлђрне генђ хђл итеп бетерњ љчен ул кире шђџђргђ ђйлђнеп килгђндђ, аларныћ инде, чын дљресендђ, њзара сљйлђшер сњзлђре дђ калмаган иде... Бљтенлђй чит-ят булыштылар да куйдылар...
Хђер, кемгђ ничектер бит... Фђрит, ђле менђ бњген дђ аны књћеленнђн сызып ташлый алмыйча, ќаны телгђлђнеп ята... Берчђ њзен гаепли, берчђ Ђлфирђне... Берчђ ике як та гаепле сыман, берчђ икесе дђ гаепсез - бљтенесе фђкать язмыш кушуы буенча кылынгандыр кебек...
Шунысы тагын бер сђер - ђлеге вакытта ул, нинди имгђнњле хђлендђ дђ, њзенђ књрђ яшђњ дђртенђ бирелеп маташкан була... Ђ бит теге чакта бљтен дљньясыныћ инде бернинди мђгънђсе калмаган тљсле тоела иде. Яшђњ аныћ љчен авыр џђм котылгысыз бер мђќбњрилек кенђ иде... Књнегелгђн сђгатендђ торып эшкђ китђ, заводта кљне эш белђн юанып њтђ, ђ тулай торакка кайткач њзен кая да куярга белми ќђфалана иде... Хђсрђте андагы “дус-иш” белђн уртаклаша торган да тњгел - алар белђн бары тик уртактан берђр шешђне бушатырга мљмкин... Шуннан ни - эчђргђ сабышып китте... Эштђн кайтышлый ук бер яртыны кыстырып алып керђ иде дђ, тљн урталарына кадђр дљм исерергђ љлгереп, чак-чак тњшђгенђ кайтып егыла иде... Моныћ эш буенча да зыяны тими калмады: ике-љч тапкыр соћга калганы, берме-икеме тапкыр эшкђ “баш тљзђтеп” килгђне љчен мастерлыктан алып, шул ук цехында токарь итеп калдырдылар. Акчасы кимрђк тњгел иде, мђгђр...
Организмында эчкечелеккђ каршы иммунитет бардыр, књрђсећ - акны-караны белми ќиде-сигез ай эчњгђ дђ карамастан, ул алкоголик булып китмђде, ахырда њзен-њзе кулга алып, бу бозыклыкка чик куйды... Хђер, анысы буенча бик кљчле ихтыяр белђн мактана алмый - хђтђр бер очрак “ярдђм итте”... Бервакытны юньлђп таныш та булмаган “шешђдђш дуслары” белђн исерек баштан сугышып китте дђ, њзен бик каты кыйнап ташладылар. Егылгач та ђле эченђ, књкрђгенђ, башына типкђлђп, тђмам эштђн чыгардылар. Чак исђн калды, тын алырга да интегеп, озак кына больницада ятты... Эчњен шуннан соћ ант итеп ташлады да инде. Тљгђлрђге - тыелгысыз эчњдђн туктады. Сирђк-мирђк “салгалап” алуны исђ соћгы дђвергђ кадђр дђвам итте, анысын бик олы зыянга санамады. Авыррак хђллђргђ тарыган чакларында исђ сирђк-мирђк белђн генђ дђ калдырмый иде...
...Башына да ђнђ шул кыйналган чакта берђр ќитди зыян салынмады микђн соћ аныћ?.. Тыштан беленми иде алай, лђкин эчтђн берђр ќирдђ кан-мазар укмашып калган булуы бик тђ ихтимал...
...Фђритнећ шунда уйлары чуалып китте... Нђрсђ эшлђргђ тиеш иде соћ ул ђле генђ?.. Ниндидер кђкре-бљкре коридор, ян якларда ишеклђр, кайсы бикле, кайсы ачык, ачык ишеклђрдђн эчтђ ђллђ нинди бњлмђлђр, ђллђ нинди кешелђр књренђ... Ђ-ђ, аныћ њзенђ дђ шушы йорттан квартир бирделђр бит... Менђ кулында ачкычы... Тик кайсы ишек аныкы?.. Квартирныћ номеры онытылган... Башына нђрсђдер булган иде шикелле, шућа књрђ микђнни?
...Ул ђле бер, ђле икенче ишеккђ бара, ачарга итеп карый - кайсы ачылмый, ђ кайсы ишек артында чит кешелђр булып чыга...
...Ђллђ аныћ квартиры монда тњгел, бњтђн йортта микђн?.. - Фђрит бормалы џђм текђ баскычлардан тњбђнгђ омтыла, подъезд ишеген бђреп ачып тышка чыга. Йљгерђ-атлый Чаллы урамнары буйлап китђ... Аларныкы ђнђ теге биек йорттыр мљгаен... Ђ юк, аннан аргысы... Юк, тагын ул тњгел...
...Шулай каћгырып йљри торгач, ниндидер ќир асты юлына тљшеп китђ. КамАЗга керђ торган юл икђн бит бу... Ђ анда аныћ Ђлфирђсе эшли, яћа квартирныћ да кайда икђнен ул гына белђ... Ничек моћарчы башына килмђгђн?.. Ђ, ђйе, башы эшлђми, эшлђп бетерми...
...Шаулап-гљрселдђп торган КамАЗ заводы эченђ килеп керње була - аны шунда ук бер галђмђт зур станок авызына озын тимерлђр тыгып торырга куялар. Аћа бит югыйсђ хђзер Ђлфирђне эзлђп табарга кирђк! Лђкин станокка тимер тыкмыйча торырга ярамый! Тыга да тыга тимерлђрне Фђрит, тыга да тыга...
...Юк, монысы инде “алмашынып китњ” тњгел иде... Монысы - Фђритне озак еллар буена тљн аралаш диярлек йљдђтђ торган тынгысыз бер тљш иде...
* * *
Район њзђгендђ яшђгђн Мђдинђ апасы Фђритне тљрле дарулар, дђвалар белђн тђэмин итеп торырмын дигђн иде. Џђм ђйткђн сњзен ихласланып њтђргђ дђ кереште. Атна азакларында еш кына авылга кайтып, кодеин, декадрон, церебролизин кебек, моћарчы исемен дђ ишетмђгђн берђр дару калдырып киткђли башлады. Даруны ничек эзлђп тапканын, аныћ ни хак торганын, ни файдалар љчен икђнен дђ сљйлђп ала шунда... Кыйбатка џђм кыенга тљшђ икђн, мђгђр, Фђритнећ менђ шушылай “туганнары љстендђ” чирлђп ятулары!.. Яћарак кына билгелђнгђн пенсиясе тулысынча шул даруларга китеп бетђ, ђле ќитми дђ кала икђн... Њзе, ђлбђттђ, “кирђкми” дип ђйтђлми. Кирђк чљнки - њзенђ дђ, туганнарына да аныћ мљмкин кадђр тизрђк терелње бик тђ кирђк!
Хђле дђ, ђкренлђп булса да, яхшыра барган тљсле бит, аннары... Эш тыныч авыл шартларында гына тњгелдер, шул даруларныћ да ућай йогынтысы бардыр, мљгаен...
Ђ беркљнне Мђдинђ апасы аны “дђвалау сеансы”на дип њзе белђн алып китте... Районга атаклы экстрасенс Фђрис Галлђмов килгђн, халык шуныћ сеансларына ябырылып йљри икђн! Сеанска култык таягы белђн яки коляскада килеп, аннан инде сау-сђламђт кље њз аягы белђн кайтып китњчелђр дђ еш булып тора ди, имеш тђ: сеанс алдыннан шуларныћ ничек терелеп китњлђре турында њзлђреннђн сљйлђтђлђр ди!.. Фђрит экстрасенсларга тамчы да ышанмый иде, лђкин шућа да карамастан, бармыйм дип карыша алмады. Чљнки “кирелегећ аркасында терелми калдыћ” дип ђйтњлђре, ђйтмђсђлђр дђ уйлаулары бар бит... Ни кушсалар шућа буйсыну да тору инде аныћ хђзерге бљтен бурычы... Илтеп куйдылар Мђдђният сараена, култык таягы белђн аксаклап њзе кереп утырды... Тик экстра-сеансныћ џичбер кызыгын да, файдасын да тапмады, нибары моныћ мђгънђсез бер аферистик тамаша икђнлегенђ ышанычын ныгытып кайтты.
Озак та њтмђде, аны тагын район њзђгенђ, бу юлы инде мђчеттђ љшкертергђ алып бардылар... Аерым бер љшкерњ кабинетлары да бар икђн аларныћ анда... Изге догалар укып, зђмзђм сулары бљркеп ђйбђтлђп љшкерделђр, “махсус” догалыклар да биреп ќибђрделђр... Џђм шуныћ белђн шул - књзгђ књренгђн бернинди файдасы да булмады. Мђгђр зыяны да тимђде, Аллага шљкер.
Књрше мари авылында данлыклы бер имче карчык бар икђн ђле тагын, шућа да алып бардылар... Карчык дигђннђре 57 яшьлек ќитез генђ хатын булып чыкты. Пенсиягђ чыкканчы район больницасында медсестра булып эшлђгђн икђн... Њз љендђ чып-чын дђваханђ оештырып ќибђргђн - Фђрит килгђндђ, анда инде ашказаны язвалы бер ир, аяклары йљрми торган њсмер бала, радикулиттан ќђфаланучы хатын-кыз дђваланып яталар иде. Фђритне дђ бер атнага шунда калдырдылар. Имченећ дђвалары сљлек салудан, банка куюдан, тљрле њлђн тљнђтмђлђре эчертњдђн, тђнне њзе ђзерлђгђн шифалы майлар белђн ышкып массаж ясаудан џђм шуларныћ бљтенесенђ кушып ниндидер тылсымлы ырымнар укудан тора иде... Гаќђпкђ каршы, Фђрит шунда яткан арада язвалы ир белђн радикулитлы хатынныћ хђллђре аруланды, ахырда алар “терелдек” дип, имчегђ рђхмђтлђр ђйтеп, тиешле тњлђњ љстенђ бњлђклђр дђ биреп, љйлђренђ кайтып киттелђр... Фђриткђ дђ ђзрђк файдасы тиде шикелле - ућ як тђненећ ќилсенеп торуы сизелерлек кимеде. Ђ аяксыз бала аннан соћ да дђваланырга калды ђле...
Кљз ќитеп, агач яфраклары алтын тљскђ кергђндђ, Фђрит инде њзен ярыйсы гына тоя башлады. Башы авыртмый, тђне ђрнеп сызламый, ућ аягы белђн кулы кљчсез генђ булса да ђзрђк хђрђкђтлђнђ, энђ кадаганны сизђ... Сул кулындагы таякка таянып, ућ аягын ућайсыз гына љстерђп салып, ул инде ишегалдына, бакчага, урамга чыгып йљри ала. Йљргђн ќирендђ хђтта аркылы яткан нђрсђлђрне торкылы алып куя, њзенчђ ђзрђк файда китерергђ тырыша... Кљннђр ќылы торганда урамга чыгып, койма буендагы эскђмиядђ озак кына утырып керђ... Анда књћелле - кешелђр њтеп-сњтеп йљри, танышлар туктап књрешеп китђ, исђнлек-саулык сорашкан була... Кайчакта аныћ янына эскђмиягђ утырып, теге-бу турыда сљйлђшкђлђп тђ алгалыйлар...
...Бигрђк тђ Галимќан исемле, утыз биш - утыз алты яшьлђрендђге бер адђм урамнан узган саен шунда тукталып, ђзрђк “лђчтит сатып” китђргђ ярата. Књп очракта “салмыш” була, сњзен дђ шућа бђйлђп башлый:
- Эчтем ђле мин, абзый, - ди беркљнне, мђсђлђн, эскђмиягђ килеп утыру белђн њк. - Чљнки мића “пожалысты, эч инде” дип кыстап салып бирђлђр. Ђ чљнки кулымнан эш килђ! Тњбђн очта љй салабыз. Ђ ул эшнећ рђтен минем хђтле белњче юк! Шућа књрђ, “пожалысты” димђсђлђр эчмим дђ! Ђ эчмђсђм эшлђмим дђ!
- Эчтем ђле мин, абзый, - ди тагын икенче юлы. - Чљнки йљрђк яна, понимаешмы? Авыл љстендђ йомыш чыкканда гына эшлђп йљрњдђн надоел, аћлыйсыћмы? Минем менђ кичђ эшем бар иде, ђ бњген - юк! Ђ эшем булмагач, мин нишлђргђ тиеш? Эчђргђ тиеш, чљнки эч поша, йљрђк яна!.. Понимаешмы?
...Чыннан да, кайчандыр зур џђм куђтле булган авыл бњгенге кљндђ таркалып бетеп бара, монда инде элеккенећ яртысы кадђр дђ калмаган бер сыер фермасы џђм яртылаш кына ќирлђрне эшкђртњче кырчылык хуќалыгы калган иде. Авылдан “качып” бетђргђ љлгермђгђн халыкныћ да шактый љлеше бары тик њз ихатасында терлек асрап, бђрђћге њстереп џђм љй салу, бура бурау ише очраклы кђсеплђр белђн кљн књрђ иде. Галимќан шундыйларныћ берсе иде...
Фђритнећ чиренђ карата исђ мђзђк аралаш чынбарлык кушып ђвђлђгђн њз бђясе бар икђн аныћ...
- Терелеп аякка басарга бик ашыкма син, абзый, - ди беркљнне, гадђттђге “эчтем ђле”сен ђйтеп узганныћ соћында. - Чык та утыр менђ шушылай, утыр да кояшта кызын... Џавада очкан кошларны књзђт... Ђ Ђсхђтнећ сине генђ карарга байлыгы бик ќитђ аныћ, ул ягына бер дђ кайгырма... Њзећ дђ пенсия аласыћдыр бит инде... Ђ аяк ул тамакны туйдырыр љчен генђ кирђк, чын дљресендђ... Ђгђр алдыма ашарга-эчђргђ китереп биреп кенђ торсалар, мин њзем, мђсђлђн, аякларныћ икесен бергђ куша бђйлђр идем дђ куяр идем!.. Ђйттем исђ кайттым... Љченче елдан алдагы елны минем дђ менђ шушы сул аяк балтырдан сынган иде бит... Башта авыртты, конешно, но зато аннан соћ иллђ рђхђт булган иде! Эш эшлисе юк бит инде... Хатын: “Хђлећ ничек, ќаный” дип кенђ, кљн саен бер тђмле ђйбер пешереп сыйлап кына тора, мин сићайтим!.. Ђ аяк ќиргђ терђп басарга ярый гына башлаган иде - “Эш эшлђ!”, “Акча тап!” - дип ќанга тияргђ дђ тотынды!
...Бљтенлђй юк-бар сњзнећ дђ тљбендђ берђр тљрле тирђн асыл ятмый калмыйдыр, књрђсећ... Дљрестђн дђ, Фђрит инде њзенећ шушы хђленђ шактый иялђшђ башлаган иде... Ул чирле кеше, џђм аннан тыныч кына, иплђп кенђ чирлђп яту талђп ителђ... Љй эче, ишегалды, урамда койма буе, шуларда була торган вак-тљяк хђллђр-вакыйгалар аныћ љчен инде бљтен дљньяны алыштырган аерым бер дљньяга ђверелде... Исђн-сау кешелђр иртђн торып эшкђ, укуга - ђйтерсећ лђ бљтенлђй чит планета орбитасына чыгып китђ. Фђритнећ исђ ул читке орбиталарда бљтенлђй бернинди катнашы юк... Кайдадыр еракта калган Чаллы каласы да инде чын тњгелдер, нибары берђр китаптан укылган уйдырма хикђя генђдер тљсле тоела башлады... Гомер њткђн бит шунда, югыйсђ... Ничђ еллар шул калага хезмђт ителгђн, шунда хатыннар, балалар, дус-ишлђр, квартирлар, ђллђ никадђр мљлкђтлђр табылган... Табылган да ќуелган... Бњген килеп инде Фђрит љченгђ аларныћ берсе дђ юк... Бђлђгђ тару белђн њк аны оныттылар да ташладылар, инде менђ њзе дђ онытып бетеп бара шикелле...
...Урамнан љйгђ кергђндђ, књтђрмђ тљбенђ ќиткђч, ул шунда чак кына хђл ќыярга утырды... Хђл дигђне, ничек кенђ яхшыруга бармасын, шул унбиш-егерме метр араны узарга да бик ќитеп бетми шул ђле... Савыккан очракта да кинђттђн сау-таза кешегђ ђйлђнмђс, сикереп торып кына тышкы дљнья белђн яћа кљрђшлђргђ ташлана алмастыр инде ул, мљгаен - хђлсезрђк, аксаграк, имгђклерђк бер кеше булып калыр... Баштагы мђлдђ булган дђртле хыял чынга ашып бетмђде, инде шуны танырга, башны иеп язмышка буйсынырга вакыттыр... Шулай итеп, алайса, имгђклерђк кљенчђ тагын Чаллыга чыгып китђсе булырмы? Аны ђзмђвердђй чагында изеп-таптап ташлаган, бљтен нђрсђсен тартып алып талаган ул Чаллы каласында инде хђзер нилђр генђ кыйрата алыр икђн соћ?
Телђсђ нђрсђ дисеннђр - њзенећ элекке дљньясына киредђн кайтасы килми аныћ! Кайтуныћ мљмкин тњгеллеге яхшы хђтта! Азмы-књпме савыккан очракта менђ шушында, шушы туган авылда тыйнак кына, тереклек итђрлек кенђ бер њз тормышын корып ќибђрђ алыр бђлки... Књп тђ кирђкми шикелле бит - терлеккђ ашарга салырга, асларын чистартырга, бакча утарга, шуныћ ишегђ ярый башласаћ ђгђр - авылда ђнђ шуныћ белђн генђ дђ инде файдага яраклы кеше буласыћ... Техника, механика тирђсендђ “казынып”, “кыштырдап” йљри торган берђр эш тђ табылып куйса - бљтенлђй дђ яхшы, тагын нђрсђдер телисе дђ калмый... Хђер, бетеп барган авылда аныћ љчен генђ шундый шђп эшнећ “вакансия”дђ ятуы бик икеле... Лђкин, џич югы каравыл тору булса да ярап куяр иде бит! Ђ аннан да арысы инде - ђнисе ђйтмешли, Ходай эше... “Ќан биргђнгђ ќњн биргђн” дигђн мђкаль дђ чынга ашып куймасмы...
Анысы да монысы - авылда яшђп калса, туганнары белђн, туганнары књз ућында булыр бит... Дус-ишлђр онытты, хатыннар ташлады, балаларга хђтле чит булды - туганнарга кайтып егылды бит ђле менђ... “Ят ярлыкамый, њз њтерми” дип бик белеп ђйткђн икђн шул борынгылар... Туганнар љстендђ авыр йљк булудан туктар ул озакламый, Алла боерса, ђмма лђкин, алардан ерак китеп тђ олакмаска тырышыр...
...Фђрит ђкрен генђ књтђрмђдђн торып љйгђ керде, караватына барып ятты... Кичкђ кадђр ерак, йокларга џич тђ мљмкин тњгел иде ђле... “Булыр-булмас” башына тагын катлы-катлы уйлар агылып тула башлады...
...Туганнар дигђннђн... Чаллыда џич тђ “мескен-ятим” булып яшђмђде бит ул, югыйсђ... Хатыны, балалары, квартиры, менђ дигђн эше - нормаль кешелђрдђ була торган бљтен нђрсђсе дђ бар иде бервакытны... Ничек шуларныћ барысы да ќил себереп алгандай юкка чыгып бетте соћ?.. Инсульт - ђнђ шул яман хђллђрнећ нђтиќђсе булды бит, мљгаен...
* * *
...Теге чакта кыйналып, больницада ятып чыкканнан соћ озак та тормыйча, ул бер ел чамасы вакытка КамАЗдагы эшеннђн китеп алды бит ђле... Биографиянећ шул бер “чи тљене” инде бљтенлђй дђ онытыла язган, ђ бит њз чорында нинди катлаулы драма иде аныћ љчен...
...Кљн арты кљн гел генђ бер станок артында басып тору бик ялкыткан, тирђн тљшенкелек кичергђн чакта кылынган вак гаеплђре љчен мастерлыктан алуларына карата књћелдђ њпкђ дђ бар иде... Џђм менђ шулар фонында - аћа Чаллы автохуќалыкларыныћ берсенђ инженер-механик булып књчђргђ тђкъдим ясадылар. Завод эшеннђн “њз телђге белђн” китеп, ђнђ шул яћа эшкђ урнашты да куйды Фђрит. Аныћ акчасы књбрђк, укыган белгечлегенђ дђ ныграк туры килђ, њсеш перспективасы да зуррак шикелле иде...
Лђкин юкка булган икђн. Автохуќалыкныћ искергђн, кырык ямаулы техникасы чираттагы тапкыр ватылган саен, бљтен гаепне аныћ љстенђ тагалар иде анда... Юлда кинђт ватылу сђбђпле берђр машина авариягђ юлыкса, моныћ љчен “башыћ белђн ќавап бирњ” куркынычы да шактый реаль янап торды... Коллективта берећ љстенђ берећ эш яки бђлђ аудару, ђлђклђшњ дђ кић тамыр ќђйгђн иде... Чак бер нђрсђ булса, премияне кисђлђр, эштђн куып чыгару турында кисђтђлђр... Ђледђн-ђле кугалап та торалар... Балык башыннан чери, дигђндђй, ул АТХныћ ќитђкчесе юньсез кеше иде, бљтен болгавырлыкларныћ баш сђбђбе шуннан килђ иде... Бу шартларга чыдый алмый киткђн бер кеше урынына килгђн булган икђн Фђрит - њзе дђ чыдый алмады, бер ел дигђндђ, элек эшлђгђн заводына кире ђйлђнеп кайтты. Тик инде токарь булып та, мастер булып та тњгел, ђ инженер-технолог булып эшли башлады.
...Лђкин, китте дђ кайтты гына тњгел иде шул... “Њз телђге белђн” киткђндђ, билгеле ки, аныћ квартир алу чираты “зђћгђр тљтен белђн янып” калды, ђ кире кайткач шул ук чиратка “арттан ић беренче” булып яћадан басарга туры килде. Бакча чираты, машина алу чираты да бар иде ђле тагын, алары да янды... Ђ бит, мондый чиратларда тору - њзенђ књрђ “капитал туплау” дигђн сњз иде ул чакларда: кешенећ эшлђп тапкан байлыгыныћ яртылаш љлешен ђнђ шул чиратларны азакка ќиткереп “бушлай” алынган квартир, бакча, машина, џђртљрле стаж љстђмђлђре џђм льготалар тђшкил итђ иде. Хђзерге исђп белђн карасаћ, миллион сумга таладылар аны... Ђ шуныћ љчен гаеп тагарлык бер кеше дђ юк, турыдан-туры гына беркем дђ аћа зур яманлык кылмады... Ул њзен дђ тормышта яхшырак урын табарга укталып караганы љчен генђ гаепле саный алмый... Замананыћ бљтен системасы шундый иде, ни хђл итђсећ...
“Совет кешесе” дигђн кысалардан беркая чыкмыйча, билгелђнгђн њз књчђреннђн купмыйча гына яшђгђн булса, чама белђн шул вакытларда аныћ инде квартиры, хатыны, бер я ике баласы џђм бђлки љч сутый бакчасы, “Ока” машинасы булыр иде - ул мљмкин булган “стандарт” бђхетлђрнећ барсына диярлек инде ирешеп тђ бетђр иде... Шулар урынына исђ - тулай торакта яшђњче буйдак, “хатын аерган” ир, чиратлары нольдђ, бљтен мљлкђте диярлек бер тумбочка эченђ сыя... Гел эшлђп кенђ тора иде њзе югыйсђ, ару гына белгечлеге дђ бар иде...
...Ђнђ шул хђлендђ утыз ике яшен тутырганчы йљрергђ туры килде аћа...
Икенче хатыны Фђнирђ белђн аны шул чактагы бер дустыныћ туган кљн кичђсендђ таныштырдылар. Матур гына кичђ иде, каршында утырган шул Фђнирђ исемле яшь кенђ, сљйкемле генђ хатын-кыз баштан ук “аныкы” итеп билгелђнгђн иде инде... Чђкђшеп шђраб эчтелђр, парлашып биеп, берничђ ќљмлђ генђ сњз сљйлђшеп алдылар. Фђнирђ алар эшлђгђн шул ук заводта бухгалтер булып эшли икђн, ђлеге моментта ялгыз икђн... Кичђдђн соћ ул аны љенђ озата барды... Љй дип, Фђнирђ нибары малосемейка бњлмђсендђ яши иде ђле... Љч яшьлек улы да бар икђн њзенећ, Радик исемле икђн...
Шул кичђдђн башлап алар бергђ яшђп киттелђр. Дљрес, Фђрит моћа башта очраклы бер “мђхђббђт маќарасы” дип кенђ караган иде, лђкин бик тиз бњтђн акылга килде. - Шуннан да ары сайланырга, ул бит инде яшь егет тњгел... Фђнирђ аћа чыгарга бик риза... Улы бђлђкђй ђле, аныћ чынлыкта њги бала булуын њзенђ бљтенлђй белгертмђскђ дђ мљмкин... Тагын ни ќитмђгђн?.. Кыскасы, шартын китереп Фђнирђгђ тђкъдим ясады да, ир белђн хатын булып киттелђр...
...Бу инде чын гаилђ тормышы иде. Фђритнећ, моћарчы љйлђнеп алган кеше була торып та, анысын татып караганы юк иде ђле. Тормыш иптђше белђн џђрчак бер тњбђ астында, бљтен нђрсђлђре њзлђренеке, иртђ-кичен ашарына ђзер, љс-башы юылган, чистартылган... Бала да гел њзеннђн туган шикелле якын, тансык булып китте... Ике ел шулай бергђ яшђгђннђн соћ, ниџаять, аларга љч бњлмђле квартир да бирделђр. Ђ тагын бер елдан кызлары Эльвира туды... Тормышныћ бљтен яклары да, шулай итеп, тиешле ќаена салынып бетте... Бђхет љчен кешегђ никадђр аз нђрсђлђр кирђк, џђм шуларныћ чын бђясе никадђр кыйммђт тора бу дљньяда!..
Ђмма, бђхетсезлеклђр тагы да азрак нђрсђлђрдђн килђ, њкенечкђ каршы... Фђритнећ гаилђ бђхете ќимерелњ исђ ул њзе ишетергђ-белергђ дђ телђмђгђн “вак” нђрсђдђн - Радик дигђн малайныћ чынлыкта аћа њги бала булуыннан, дљньяда аныћ њз туган атасы да булу фактыннан њсеш алып китте...
Фђнирђнећ ић башта ук сљйлђп аћлатуына караганда, Радик дљньяга килердђн аз гына алдарак аныћ чын атасын, Альберт исемле егетне караклыкта гаеплђп љч елга тљрмђгђ утыртканнар... Шућа да карамастан бала туган... Ата кеше баштагы ике елда атна-ун кљн саен бик купшы сњзле, “мђћге тугрылык” турында антлар белђн тулы хатлар язып торган. Лђкин, тљрмђдђн чыгарына књп тђ калмастан, бљтенлђй башка тљрле бер хат ќибђргђн. “Кичерђ алсаћ кичерергђ тырыш, фђлђн дђ тљгђн, ђмма мин џич кљтмђгђндђ-уйламаганда њземнећ чын мђхђббђтемне таптым, инде берни дђ кыла алмыйм, теге дђ бу”, - дигђн... Тљрмђгђ кадђр њк берьюлы ике “ќаный” белђн йљргђн булган икђн, дућгыз, ђнђ шул икенчесенђ дђ тљрмђдђн “чђчђкле” хатлар язып яткан... Котылып чыккач исђ, Фђнирђне ирсез бала тапкан “ялгыз ана” язмышына калдырып, шул икенчегђ љйлђнгђн...
...Радикка, ђлбђттђ, ул турыда белгертмђделђр. Малай Фђритне њз ђтисе дип белђ, аћа “ђти” дип эндђшђ иде. Фђрит аны какмады-сукмады гына тњгел, хђтта киресенчђ - берђр ярамаган эше љчен тиргђргђ яисђ “чђбђклђп” алырга телђгђндђ дђ, башына “њз балам тњгел бит” дигђн уй тљшеп, тыелып кала торган иде. Фђнирђ дђ ул яктан шактый “кљнчел” булды, ућае чыкканда: “Њзећнеке булмагач та”, - дип исенђ тљшергђлђп торды... “Медальнећ икенче ягы” дигђндђй, бђлки Фђрит Радикны чын њз баласы шикелле яратып та ќиткермђгђндер... Тагы да сљйкемлерђк бђлђкђй кыз Эльвира њсеп килђ иде инде, љстђвенђ - књћел нишлђптер гел шућа гына тартылып тора иде... Радикка карата ђзрђк салкынлык та булмый калмагандыр ахырсы... Беркем дђ ђњлия тњгел... Табигать њзенекен итђ...
Радик мђктђпкђ йљрњ яшенђ ќиткђч исђ бу ќђџђттђн эшлђр бик хафалы рђвештђ катлауланып китте... Теге Альберт дигђн кеше Радикны урамда, мђктђптђн чыкканда очратып, аћа я берђр тђм-том, я уенчык биреп киткђли башлады. “Мин синећ њз ђтиећ” дип тђ ђйтђ икђн, ќитмђсђ... Мондый хђллђр берничђ тапкыр кабатлангач, Фђрит ул Альберт белђн њзе очрашып сљйлђшергђ булды. Адресын белешеп, љйлђренђ барды. Љенђ њк кереп тормады, билгеле, подъездга чакырып чыгарып кына сљйлђште. Ђмма, кешечђ ђћгђмђ барып чыкмады... “Аћламадым!”, “Нђрсђ дидећ?”, “Шуннан ни?” - дип, “гонор” белђн сљйлђшђ торган адђм булып чыкты Альберт, шунысы ук инде књћел кайтаргыч иде. Радик мђсьђлђсендђ: “Мин шулай телим”, “Минем хакым бар, бала чынлыкта минеке” - дип кенђ фикер йљртђ... Ђ Фђритнећ гаилђ иминлеге, Радикка карата аныћ хокуклары кебек нђрсђлђр турында кылы да селкенми... Ниндидер “тљрмђ тђрбиясе” аћкып торган бу бђндђ яныннан тагы да ныграк књћел кырылу гына алып кайтып китте Фђрит...
...Тора-бара Радикныћ Фђриткђ “ђти” дип ђйтњдђн тайчанып калырга тырышуы сизелђ башлады...
Бервакытны, инде њсмер егет булып килгђндђ, Радик љйгђ шул чакта бик модалы булган, ару гына хак торган магнитофон-плеер тотып кайтып керде... Фђритнећ: “Каян алдыћ?” - дигђн соравына каршы, књзен тоздай итеп туры карап: “Ђти бирде!” - дип ќавап кайтарды... Бљтен килеш-килбђтеннђн, шундый да реаль булып, Альберт сыйфатлары чагылып китте...
- Мин сића ул кешедђн бернинди дђ бњлђклђр алмаска дип ђйттемме? - диде Фђрит, “кабынып” китњдђн њзен чак тыеп торган хђлдђ. - Ђйттем... Китер ђле монда!..
Џђм плеерны Радикныћ кулыннан тартып алды да, идђнгђ ташлап, љстенђ китереп басты... Тагын џђм тагын басып, ваткалап ташлады. Шаккатып калган Радикка башка бер сњз дђ ђйтмичђ, борылып икенче бњлмђгђ кереп китте...
Лђкин, ул каџђр суккан плеер њз хакыннан књпкђ кыйбаткарак тљште Фђрит љчен - Радикныћ ђнисе Фђнирђгђ берничђ кљн буе сукранып, тиргђнеп, хђтта књз яшьлђре коеп Фђритне “талау” љчен бик шђп бер сылтауга ђверелде. Имеш: “Баланыћ њз атасы булу тирђн сер булса ярар иде, ђмма ни дип бњген шул ућайдан тавыш чыгарырга?! Ни дип бер-берсен якын књргђн љчен генђ ата белђн баладан шулай ямьсез итеп њч алырга?! Аннан килеп, бљтен дус-ишлђрендђ булган нђрсђ нишлђп Радикта гына булмаска тиеш? Бик алай ђйбђт булгач, нигђ Фђрит аћа ул плеерны њзе алып бирмђгђн? Чљнки њги књрђ ул аны! Џђм чљнки њзенећ кулыннан килми! Бик килер иде дђ - эшлђгђн эшенећ рђте юк! Чљнки њзе булдыксыз! Ачыгавыз! Ђ ђйбер ватарга оста!” Џђм башкалар, џђм башкалар...
...Хатын-кыз кай ќирне чагарга белђ инде ул, ђйтђсе тњгел... Эш џђм карьера ућышлары ягыннан Фђрит тњбђн тђгђри бара, ђ теге Альберт “чђчђк ата” иде ул дђвердђ...
Илдђ “њзгђртеп кору” башлану белђн, КамАЗ заводларыныћ шома гына эшлђп торуы бозылып китте, ђ Двигательлђр заводында чыккан янгын бљтен бу автогигантны аяктан егып салды... Айлар буена эшсез утырулар, болай да юк чигенђ калган эш хакларын тоткарлаулар, акча урынына њзлђре куйган бђя белђн товар бирњлђр, эшчелђрне књплђп кыскартулар гадђти књренешкђ ђйлђнде... Фђрит эшлђгђн ремонт цехы да бу хђллђрдђн читтђ калмады. Лђкин, КамАЗ машинасы чыгаруга турыдан-туры бђйлђнеп катмаган тармак булганлыктан, монда њзаллы рђвештђ заказлар табып эшлђњгђ ќайлаша башладылар... Велосипед детальлђре, трактор тагылмалары љчен тљрле узеллар, кљнкњреш кирђк-яраклары ясарга керештелђр... Фђрит тђ, билгеле ки, шул яћарышларныћ њзђгендђ кайнады... Књпмедер “болганып” алганнан соћ, алар тулаем кризисны читлђтеп урап, кљйле генђ эшлђп киткђннђр иде инде.
Лђкин, озак та њтмђде, ремонт цехы “катнаш милекле”, “Олрайт” дигђн чит-ят исемле бер фирмага ђверелеп, асылда КамАЗдан аерылып чыкты... “Приватизация” ясау юлы белђн аныћ мљлкђтен њзлђштерњ “фокусы” иде бу, ђлбђттђ... Яћа хуќалар исђ тљп профильлђре буенча сђњдђ-коммерция белгечлђре иде... Тимердђн нечкђ сыйфатлы ђйберлђр ќитештерњне дђ њзлђренећ алыш-биреш, ђвеш-тђвеш, очсызга алып кыйбатка сату, эш хакларын кысу ише ысуллары белђн алга ќибђреп була дип белделђр ахырсы... Цехныћ искереп беткђн станокларын заманча техника белђн алыштыру турында уйлап та карамадылар, эшлђп табылган бљтен керемне њзлђренећ “чиста табышы” дип санап, кесђлђренђ генђ шудыра бардылар... Нђтиќђлђр озак кљттермђде... Ђле бер, ђле икенче заказчы, њзлђренђ кулайрак партнерлар табып, “Олрайт” белђн хезмђттђшлектђн баш тарта торды... Тернђклђнђ генђ башлаган цех яћадан торгынлыкка батты...
Ђ бђлки хуќаларга шул гына кирђк тђ булгандыр?.. Бђлки аларныћ ић баштагы тљп максаты да цехны књз буяу љчен генђ азрак эшлђткђн булып, соћыннан бљтен мљлкђтне араф-тараф сатып бетерњдђн торгандыр? Бик тђ шућа охшаган иде... Башта берђр “дефицит” узелы ватылып яткан станоклар бик сђер рђвештђ каядыр озатылды... Аннары эшлђп торганнарыныћ да “артык”лары “кыскартыла” башлады... Џђм, ниџаять, тљрле сђбђплђр барысы бергђ ќыела килеп, цех бљтенлђй диярлек эштђн тукталды... Џаман да шул књз буяу љчен генђ, монда нибары боз тишкечлђр, бораулар џђм љтергелђр, кухня пычаклары кебек берничђ тљрле чњп-чар ясап маташу исђн калган иде инде... Эш хаклары да ић тњбђн дђрђќђгђ тљште. Эшчелђр “њзлђре телђп” таралып бетсен љчен юри дђ тњбђнђйтеп торалар иде шикелле анысын...
...Фђрит бу хђллђрне бик авыр кичерде... Лђкин, шушы цехка ярты гомерен багышлаган, мондагы џђр станокныћ џђр детален диярлек њз кулыннан њткђргђн, эшче-хезмђткђрлђр белђн бертугандай якынаеп беткђн кеше иде бит инде ул хђзер... Шућа књрђдер, яхшырак башка урын эзлђргђ, ягъни “качарга” ашыкмады: “њз цехын” “коткарырга” тырышып йљрњен дђвам иттерде...
...Ђ Альберт дигђн кеше бу вакытта читтђн товар кайтартуга махсуслашкан, зур табышлар белђн эшлђњче “Транс-Трэйд” дигђн бер тђэминат фирмасыныћ директор урынбасары булып алган иде инде. Андыйлар, ничек кенђ гаќђп булмасын, бер-берсенђ таянышып, бер-берсен “тартып књтђрешеп” яшилђр, џђм заманасына књрђ ић отышлы тармакларны “элђктереп ала” белђлђр бит...
...Фђнирђ Фђритне бервакытта да ир буларак санга сугып бетермђде, горурлыкка ничек кенђ тимђсен, дљресен танымыйча булмый... Аћа караганда тђвђккђлрђк, чаярак холыклы иде чљнки... Фђритнећ эш хакы да аныкыннан кимрђк булды... Аныћ љенђ “йортка кергђн генђ” кеше булуы да шул ук исђпкђ салына бит инде тагын... Кыскасы, гаилђдђ баш кеше чынлыкта Фђнирђ иде, ул ђйткђн сњз актык сњз була иде. Њзе генђ шундый булса ни ђйтер идећ - ђмма балалар да шундый мљнђсђбђткђ књнегеп њстелђр... Ђнилђре ни дисђ шуны эшлђделђр, ђнилђре юл куйган ќирдђ “ђти ни ђйтер” дип борчылмадылар...
...Радик еш кына “њз ђтисе” янына китеп югала, берничђ кљннђр шунда булып кайта башлады... Соћга табарак инде киресенчђ - Фђнирђ белђн Фђрит янына сирђк-мирђк “кунакка” гына килеп књренђ торган булып китте. Малайныћ гаилђдђн китњенђ ђнисе нишлђптер бик риза иде. Ул риза булгач, билгеле ки, Фђрит тђ артык шаулап маташмады. “Њги њз булмас” дигђн фикергђ књнде дђ, шуныћ белђн тынычланды.
Лђкин, монысы ђле “ярык тагарак янында калуныћ” ић башы гына булган икђн... Кљннђрдђн бер кљнне Фђнирђ заводтагы эшеннђн “њз телђге белђн” китте дђ (кысрыклап чыгара башлаганнар, имеш), атна-ун кљн чамасы эш эзлђгђн атлы булып йљргђннећ соћында... “Транс-Трэйд” фирмасына бухгалтер булып урнашты да куйды. Ягъни, Альберт канаты астына барып сыенды... Ђ нђкъ шул вакытта, Радикныћ бер кайтканда сљйлђгђне буенча, ул Альберт њз хатыны белђн аерылышып йљри иде... Ике очракныћ шулкадђр “тылсымлы” рђвештђ бергђ туры килње џич юкка тњгел, моныћ тљбендђ ни ятканны ић актык юлђр дђ аћларлык иде инде...
Шуннан соћ озак та њтмђде, Фђрит белђн Фђнирђ арасында да аерылышу турында бик ќитди сљйлђшњ булып узды... Сњз артыннан ук “эш” тђ кузгатылды...
...Кеше књћеле - тљпсез кое, ђлбђттђ... Фђнирђ њзен кыз чагында алдап, яшь бала белђн ялгызын ташлап калдырган ул Альбертны ничек шул дђрђќђдђ гафу итђ алды икђн соћ? Ђлегђчђ аптырый Фђрит... Уртак балалары булган Радикны њзенђ ќђлеп итње белђн Фђнирђнећ бљтен булган элекке нђфрђтлђрен эреттеме тегесе? Юктыр, анысын гына гел капма-каршы мђгънђдђ - гаилђне таркату, њсеп ќиткђн “ђзер” баланы тартып алу дип тђ кабул итђргђ була... Бай џђм дђрђќђле иргђ чыгу перспективасы дисђћ - менђ анысы Фђнирђнећ холкына-фигыленђ якынрак туры килђдер... Шул ќирлеккђ яшь чактан сњнеп бетми калган мђхђббђт кузы да љстђлсђ инде ђгђр... Хатын-кызныћ мђхђббђт дигђне нђкъ менђ Альберт шикелле бђндђлђрнећ “сулыш љргђнен” генђ кљтеп ята бит ул... Ђ Фђриткђ карата Фђнирђ гомердђ дђ андый хислђр белђн янмады...
...Бай иргђ чыкса да, Фђнирђ суд аркылы мљлкђт бњлешергђ онытмады, мђгђр... Љч бњлмђле квартирны ике џђм бер бњлмђлегђ бњлделђр. Фђрит љлешенђ, ђлбђттђ, бер бњлмђле тиде...
Бљтен бу эшлђр азакка ќитеп беткђч, Альберт белђн бер очрашып, ипле генђ сљйлђшеп алдылар алар... Альбертка инде шактый олпат, “солидный” кыяфђт кергђн иде. “Тљртенеп” сљйлђшмђде, “ќићњен” тышка бђреп чыгармады...
- Радикны карап-тђрбиялђп њстергђнећ љчен мин сића, ђлбђттђ, бик рђхмђтле... Инде менђ њз кызыћ минем тђрбиягђ књчђ икђн, анысы буенча бер дђ борчылма. Син ничек, мин дђ шулай, так что квиты булырбыз”, - диде... Истђ калганы шул...
Тормышта булган бљтен нђрсђлђр бер чылбырга бђйлђнгђн, бер челтђргђ њрелгђн... Фђритнећ эшлђгђн эше акчалы џђм љметле булса, гаилђсе дђ ќимерелми калыр иде бђлки... Гаилђ ќимерелгђч исђ эштђге хђл џђм вакыйгаларныћ да џичбер кызыгы калмады. Тљп стимул юкка чыкты... Инде бетњ чигенђ ќиткђн “Олрайт” фирмасыныћ озакламый булачак “ликвидация”сен дђ кљтеп ќиткермђде Фђрит - цехныћ мљлкђтен сатып тарату ућаеннан булган, инде мђгънђсе калмаган бер скандалны куертып ќибђрде дђ - нђтиќђдђ “њз телђге белђн” эштђн китђргђ мђќбњр булды... Тиз генђ яћа эш эзлђп табу љчен дђ “кычкырып торган” стимул юк иде, мђгђр... “Булгач-булгач яхшы эш булсын, беренче туры килгђнгђ кермим ђле” дип, эш турындагы игъланнарны берђм-берђм карап њткђрђ генђ торды...
...Ђ айдан-айга сузылган берьялгызлык, рђхимсез язмыш тарафыннан изеп-тапталганлык, авыр књћел газаплары, кљнозын шљгыльсезлек, чит кешегђ калган кызын сагынып љзгђлђнњлђр, шуларныћ бљтенесен аракы џђм сыра белђн “юарга” азапланулар ахырда аныћ њзен бер мизгелдђ ватып-ќимереп ташлар дип уйламаган... Хђер, књћелнећ бер почмагында андый шом да караћгы књлђгђ шикелле сагалап утыра иде инде... “Язмыш њзе кая да булса алып чыгар ђле” дип кенђ гамьсезлеккђ бирелеп йљрде Фђрит... Алып чыкты, менђ...
* * *
Тормышында бњтђн вакыйга џђм юанычлар калмаса, кешенећ бљтен хђл-ђхвђле џава торышына карап њзгђрђ башлый икђн ул... Алтын кљзнећ кояшлы џђм коры кљннђрендђ Фђритнећ књћеле дђ кљр, саулыгы да гел яхшыруга таба барган тљсле иде, лђкин аннан соћ атналар буе салкын вак яћгыр сибђлђргђ кереште - џђм аныћ да ќанын-тђнен ниндидер авырлык басты, љшђнњ билђп алды... Хђзер инде ул кљннђр буена гел диярлек љй эчендђ була... Авырсынып кына кузгалып ишегалдын бер ђйлђнеп керђ дђ, нишлђргђ дђ белмичђ тагын карават читендђ утыра, я булмаса ятып тора... Кљндђлек дђва књнегњлђрен ясап ала, тик инде алардан соћ да тђне элеккечђ ќићелђеп китми, арып-алќып кына кала... Атап кына ђйтерлек авырткан ќире юк, ђ температурасы утыз ќидедђн тљшми...
Мондый эч пошыргыч вакытларын китаплар укып њткђрермен дип уйлаган иде дђ... Тик, џаман да шул “баш бозылганлык” бђлђсеме - бер абзацны укыганчы аннан алдагысы онытыла бара кебек, китапныћ эчтђлеге хђтергђ бербљтен булып сећми... Аћлашылган кадђресе дђ нишлђптер гел генђ тљче, ясалма сыман тоела... Телевизордан да кљне-тљне бер њк тљрле “шалтыравык” књрсђтђлђр... Хђер, анысыннан Фђрит сау-таза чагында ук ялкып бизгђн иде инде...
Љйдђгелђр аћа тђмам књнегеп, њзлђренчђ ќайлашып бетте... Кайгы-шатлыклары, борчу-мђшђкатьлђре нинди генђ булмасын - барысын да ничектер шома гына итеп Фђритне читлђтеп њткђрђлђр... Салкын караш књрсђтмилђр, югыйсђ - табынга чакырып утырталар, кирђк нђрсђлђрен ђзерлђп бирђлђр, хђлен дђ белешеп кенђ торалар, ђ Илшат кичлђрен берђр сђгать књнекмђлђр њткђрњ турында да онытмый... Лђкин, ђйтик, алар њзара сљйлђшкђндђ, Фђрит ђйтерсећ лђ юк кеше: аћа џичбер сњз дђ катмыйлар, турыдан-туры њзенђ кагылмаган нђрсђлђрдђ аннан кыенсынып, тартынып та тормыйлар... Ярым телсез, шул ук вакытта шљгыльсез, шул ук вакытта љйдђн беркая китми торган кеше белђн башкача мљмкин дђ булмас, анысы аћлашыла. Лђкин, аћлашылуга карап кына Фђриткђ ќићелрђк тњгел...
Соћгы вакытларда аныћ чире буенча да сђер генђ њзгђреш барлыкка килде - “алмашыну”лары бњтђн тљрлерђккђ ђйлђнде. Хђзер инде ул књзенђ ђллђ нђрсђлђр књренеп, кинђт калтыранып саташа башламый, ђ вакыты-вакыты белђн њзалдына сљйлђнеп китђ... Бу дљньядан аерылып та бетми: љйдђ кешелђр булганда авыз эченнђн пышылдап кына, ђ ишегалдында тавыш белђн сљйлђнђ... Эндђшсђлђр туктый, тиз арада “айнык” хђленђ кайта... Яхшыруга, терелњгђ таба дип юрыйлар инде моны барысы да... Аныћ њзенђ, мђгђр, мондый њзгђрештђн бер дђ књћелле тњгел... Чљнки ђнђ шундый чакларында яисђ тљшендђ књргђннђрне чынлыкта булганнардан аерып бетерђ алмый башлады...
...Кичђ аныћ белђн кызы Эльвира сљйлђшкђн идеме, ђллђ ул аны тљшендђ яисђ “алмашынганда” гына ишеттеме? - дип “баш вата”, мђсђлђн, беркљнне...
“Ђти, хђлећ ничек, терелђсећме?.. Ђ мин хђзер њземђ аеры бер бњлмђдђ яшим... Мића видео тљшерђ торган телефон алып бирделђр... Альберт абый ђйтђ, нигђ ђтиећђ шалтыратмыйсыћ, ди, оныттыћ дамыни, ди... Нигђ онытыйм, онытмадым... Ђ безнећ Радик абый бизнес институтына укырга керде... Ђни ђйтђ, КамПИга керсђ тљплерђк белем алып чыгар иде, ди... Ђ Альберт абый “дипломы булса ничек тђ ярый” дип ђйтђ...” - дип џђм тагын ђллђ нилђр дип “чђтелдђгђне” истђ калган... Чын идеме-тњгелме дип љйдђгелђрдђн сорарга њзе кыенсына, “шуны да аермый икђн” дип шомга калырлар сыман... Ярый ђле, кичен ђнисе белђн Нђсимђ кече якта икђњдђн-икђњ генђ элекке килен Фђнирђне бераз “чђйнђп” алдылар, шунда Эльвираныћ телефоннан шалтыратуын да телгђ алып њттелђр... Чын булган инде алайса...
...Ђ менђ ниндидер читке тавышныћ: “Син кем?”, “Гомерећдђ нилђр књрдећ?”, “Тагын нилђр телисећ?”, “Ђйбђт кеше идећме соћ њзећ?” - шикелле сораулар биреп, аннан ќавап сљйлђтњенећ “алмашыну” булуын ул соћыннан фикер йљртеп тљшенђ... Чын тормышта беркем дђ, бервакытта да кешедђн андый нђрсђлђр турында сорамый бит...
“Син миннђн кемлегемне сорыйсыћ... Кеше мин! Нишлђсђм дђ кешечђ эшлђдем! - дип, усалланып ќавап бирђ башлый ул, гадђттђ. - Гомерем буе гел яхшы кеше булырга тырыштым... Ђ шулай булгач, кешечђ яшђргђ дђ хакым бар идеме минем, юк идеме?! Сораган буласыћ, ђйтерсећ лђ аныћ љчен мин генђ ниндидер аерата зур яхшылыклар эшлђргђ тиеш идем! Ђ бит миннђн књпкђ начар кешелђр дђ бу дљньяда ђллђ нинди бђхетлђр эчендђ йљзђлђр! Юк, мића књп кирђкми... Бђхет њк булмаса да ярый... Лђкин, нигђ мине менђ шушындый ук хђлгђ тљшерергђ иде?!. Кем дип сорыйсыћ - белмим, кемдер мин хђзер... Ничеклђр булып бетђрмендер...”
...Ђ кайчакта ул тын гына тавыш белђн узган тормышыннан берђр вакыйганы искђ тљшереп сљйли... Кайчакта исђ нилђрдер њтенђ, ялвара, књћеле нечкђреп елый да башлый... Ђ теге читке тавыш бљтенесенђ битараф... Сорау бирђ дђ, тынып юкка чыга...
Кышны Фђрит бик авырлык белђн њткђрде... Кљзге яћгырларда башланган “катлаулану” чирлђре беренче кар тљшкђн чорда гына бераз чигенеп алдылар да, яћа кљч белђн ќђфаларга керештелђр. Барыннан ешрак њпкђсенђ салкын тия иде аныћ. Тышка чыгып йљргђн чакларында кайвакыт юеш салкын ќилдђн љшеп-калтыранып китђ дђ, шул ќитђ кала... Тын юллары авыртырга тотына, њпкђсе тыгыла, бугазны ертырдай интегечле ютђл килеп ябыша... Ютђл љянђге менђ њтте генђ дигђндђ, ни сђбђптђндер тђне ќилсенеп китђ - бармак баскан урыннар чокыраеп кала башлый. Ќићелчђ генђ авыртыну аркылы бљерлђрнећ, бавырныћ кай тљштђ икђне сизелеп тора... Ахыр килеп ул чир дђ уза, лђкин... атна-ун кљн арасында ђллђ ничек кенђ итеп тагын њпкђсенђ салкын тия...
Авыл фельдшеры да, бер тапкыр район њзђгеннђн килеп караган врач та ђллђни ярдђм итђ алмадылар... “Хђрђкђт чиклђнгђнлек џђм кљчле дарулар кабул итњ сђбђпле организмында иммунитет какшаган” дигђн нђтиќђ чыгардылар да, ђнђ шул иммунитетны кљчђйтђ торган яћа даруларга рецепт язып бирделђр. Лђкин, Фђритнећ чирлђре шул ук бер эзлеклелек белђн дђвам итђ торды...
...Њпкђсе аеруча нык тыгылган берчакны Фђрит њзенећ менђ шушылай тын алалмыйча њлеп китђргђ дђ мљмкин икђнлеген аермачык тойды... Моћарчы њлем кайчандыр килђчђктђ буласы нђрсђ генђ иде - ђмма ул инде менђ хђзер, бђлки шушы мизгелдђ њк аны мђћгелеккђ алып китђргђ дип аяк очында сагалап тора икђн лђбаса... Башы тагы да кљчлерђк томаланып китђр дђ, тын ќитмђњ газабы ныгытып бер буып алыр да - шуныћ белђн барысы да бетђр, дљнья юкка чыгар... Ђ аныћ артында нђрсђ? Ул бит ђле менђ хђзер њк њлђргђ ђзер тњгел!.. Ул бит ђле аћа кадђр ниндидер бик мљџим бер ноктага барып ќитђргђ тиеш! Шућа ќитеп, артка бер карап: “Гомер яшђдем, шуныћ белђн инде тђмам!” - дип ђйтергђ тиеш!.. Шућа кадђр исђ, бигрђк тђ менђ мондый, ахмак дђрђќђдђ ућайсыз хђллђргђ тарыган мђлендђ, аћа њлђргђ џич тђ ярамый бит ђле!..
...Шул кискен чиреннђн исђн калып ђзрђк тернђклђнђ башлагач та, ул њлем турында уйланудан туктамады...
“Ђйе, аћа њлем хђзер њк килергђ дђ бик мљмкин... “Гомер яшђдем” дип ђйтер чагы да нђкъ менђ шушы вакыты тњгел микђн соћ? Паралич сугып егылган мизгелендђ њк инде аныћ тулы бер гомере тљгђллђнде тњгелме? Шунда њлђргђ дђ бик ихтимал иде инде ул... Њлмичђ калган икђн ђгђр - бу аћа бљтен шул гомерне тагын бер кат хђтердђн кичереп њткђрњ, нђтиќђ ясап, ахырда “тђмам” дип ђйтњ љчен Ходай тарафыннан бирелгђн форсат кына тњгелме? Терелеп аякка баса алса да хђтта - анысы барыбер элекке гомернећ дђвамы булмас, яћабаштан яшђп китњ булыр бит... Тагын бер, лђкин мљгаен тагы да авыррак гомер булыр... Картаеп барган, ялгыз, хђлсез инвалид гомере... Чынлыкта бик шулхђтле телиме соћ ђле ул аны?.. Юк, телђми... Менђ шушында тђмам булганы яхшы... Инде ќитђр... Тђмам итсен Ходай...”
...Тљшенђ дђ, чып-чын шикелле аермачык булып, њлем керде... Зират эчендђ йљри икђн, имеш тђ... Кабер чардуганнары тезелеп киткђн... Ул, ќан љзгеч тирђн хђсрђткђ бирелгђн хђлдђ, шулар арасыннан њзенекен эзли... Табылмаса иде, гел дђ булмаса иде дип тели, лђкин кайдадыр шушында бар икђнен дђ белђ... Шулвакыт, ђллђ каян гына, љстенђ ак књлмђк кигђн, озын кара чђчлђре књлмђге љстенђ сибелеп тљшкђн, ап-ак џђм моћсу-чибђр йљзле бер кыз килеп чыкты... Кыз тњгел, фђрештђ икђн лђ... “Килдећме? - диде фђрештђ. - Мин сине шундый озак кљттем... Курыкма, анда берни дђ юк! Чир дђ юк, кайгы да юк, берни дђ юк!”... Алар кулга-кул тотынышып, ямь-яшел чирђмлек љстеннђн озын-озын адымнар белђн йљгереп киттелђр... Берничђ адымнан соћ аяклары ќиргђ тими башлады...
Ђмма, яз ќиткђч, карлар эреп гљрлђвеклђр аккан бер арада, Фђритне кыш буена ќђфалаган чирлђр дђ барысы юкка чыккан тљсле булды. Температурасы нормага кайтты. Ул тагын элекке сыман, таягына таянып ишегалдына, урамга чыгып йљри башлады. Аеруча ќылы, кояшлы кљннђрне ераккарак барып та кайткалый иде... Кайткач та туры гына љйгђ керми, бакча ягына чыга, агачларда бљрелђр бњртенгђнне, эрегђн кар астыннан яшел њлђн кыяклары калкып чыкканны кызыксынып књзђтђ... Яз галђмђтлђре аркылы књћеленђ тагы да яшђњ љметлђре ићђ... Кыш кљннђрендђ аћа бђлки кояш яктысы, чын кояш ќылысы гына ќитми торгандыр? Организмы тиздђн њсеп чыгачак яшел њлђннђрдђ генђ була торган чып-чын витаминнарга сусагандыр?..
Карлар эреп бетђ язган, ќиргђ инде тђмам ќђйге, ямь-яшел тљс кергђн беркљнне ул тышта бигрђк тђ озак йљрде. Урам буенча берничђ йортны узып, тыкрыкка борылды, су буена тљшеп китте... Куе таллыкны ярып узган тар гына сукмак аша кичеп, ђле џаман язгыча туп-тулы булып, шаулап агып яткан елга ярына чыкты... Озак кына сокланып суга карап торды... Књзенђ яшьлђр килеп тыгылды... Бик нык сагынган иде шул ул бала чагыннан ук таныш џђм газиз булган шушы су буйкайларын... Менђ тагы да бер књрергђ язган икђн бит...
...Шул кљнне кичкђ таба чак кына, ќићелчђ генђ томау тљшђ башлаган сыман иде аћа... Лђкин чынлыкта њпкђсенђ бик каты салкын тидергђн булган икђн... Иртђгђсен урыныннан тора алмады... Тыны кысылып, ютђленђ буылып, тљн урталарына кадђр газапланды да... дљньядан китеп барды...
...Аны ќирлђп, зираттагы йола эшлђрен бетергђч, ќыелган ућайдан файдаланып, “њлгђн артыннан њлеп булмый” диешеп, ир-атлар иртђгђдђн кырга кљтњ чыгара башлау турында да сљйлђшеп-кићђшеп алдылар... Бљтен ќирдђ ямь-яшел њлђн књпереп њсеп килђ иде инде чљнки. Исђннђр љчен тагын бер, искитмђле матур ќђй башланырга тора иде...
* * *
01.2007