Кулоклар хакида кисса ёхуд Фолчиботир

Анвар Шукуров
 2007 йилнинг 17 апрель куни Тошкент шахар Намуна тумани, Намуна махалласи, Намуна кўчаси 13-уйнинг дарвозаси ёнида ёши олтмишлар атрофидаги икки киши ва тахминан шу ёшлардаги аёл уччавлон сухбат куришарди.

 – Буни каранг Хошимжон ака, орадан нак йигирма беш йил ўтди-я, инсон шунча вакт хам комада ётаркан-а,-деди бўйи калтарок, оппок сокол кўйиб, тўн кийган ранглари тоза киши, кўлидаги тасбехини ўгириб, – Оллохнинг инсон акли етмаган сир-синоати росаям кўпда.

 – Хикматли дунё дегани шу, Тилавжон,-деди бўйи узун кулранг костюм шим кийиб, бошида тўк кўк рангли духоба дўппили кария Хошимжон ака, – Коплонбек дўстимизнинг ухлаши хакикатда чўзилди.

 – Бутун дунёга шов-шув бўладиган вокеа-я, нак Гиннесснинг рекордлар китобига туширадиган факт, аммо унга мурожаат килиб бўлмайди,-деди уларнинг ёнида турган кўзойнакли, юзидан нур ёгилиб турган, сочлари окарган аёл.

 – Нега бўлмайди, Гулчехрахон? – сўради Хошимжон ака.

 – Чунки беморни биз уй шароитида парваришладик, - деди кўзларидаги кўзойнагини бурни узра кўтариб кўяркан Гулчехра буви, – бундан ташкари ўзбекистонда рўй бераётган оламшумул янгиликларни чет элликлар ёритишни кўпам исташмайди.

 – Э, Гиннессни нима киласиз?-эътироз билдирди Тилавберди ака, – хамма гап одамнинг тириклигида, энди каддини тиклаб, яна орамизда юришида.

 – “Бизга олам тинч бўлиб, дўстлар саломат бўлса бас”,- демокчисиз-да, Тилавжон, - деди Хошимжон ака гапни илиб кетиб.

 – Балли, дўстимиз соглиги, яна йигирма беш йилдан сўнг, хаётга кайтиши нак мўъжизанинг ўзи-ку!

 – Бу беморнинг борлиги махалладагиларнинг хам ёдидан чикиб кетган.

 – Нима бўпти, эсидан чикиб кетса, кайтанга яхши эмасми, -деди Хошимжон ака.

 – Ха, Гулчехра Пўлатовна савобнинг остида колдингиз,-деди окараётган соколини ўнг кўли билан тутамлаб Тилавберди ака.

 – Агар сизларнинг моддий ва маънавий кўмакларингиз бўлмаганда бу ишларни килмасдим, чинданам тарихий вокеанинг устида турибмиз. Чорак аср комада ётиш, бу огизга осон. Икки кун бўлди юра бошлаганига, жисмонан хали нимжон, бугундан бошлаб аста-секин кўпрок овкат бераяпман, хотираси хали хам 1982 йил 14 апрель кунидагидек.

 – Кириб кўрсак бўладими? Ахир бир хафтадан буён уйгонганини бизга айтдингиз-у, кўрсатгани кўймайсиз,-деди норози охангда Хошимжон ака.

 – Йўк, асло мумкин эмас. Агар сизларнинг афт-башараларингдан таниб колиб, нега бунчалик кариганларингни ечимини тополмай миясига яна босим тушса борми, кайтадан комага тушиб колиши мумкин. Факат сизларга бундан бир хафта олдинги яширин камера оркали уни туширган тасмани кўрсатишим мумкин.

 – Майли, шунисига хам розимиз,-деди Хошимжон ака.

 – Ха, бир кўрайлик-чи, халиям ўттиз ёшдаги дўстимизни,-деди Тилавберди ака хам кизиксиниб.

 – Ундай бўлса, менинг хонамга мархамат,- деди шифокор кампир ва мехмонларни ховлининг ўзи яшайдиган чап бурчагидаги хонасига олиб кетди.

 Учовлон хонага кирганларидан сўнг, кампир ўн тўрт ёшлардаги ўгил набирасини бошлаб келди.

 – Кани, Абдумаликжон ўша куни телефонингда туширган суратларингни мана бу буваларингга кўйиб берчи?

 Абдумалик телевизор ёнида турган видеоплеерга дискни жойлаб уни ёкди. Дискдаги тасвир телевизорга ўтиб у кўрсата бошлади. Сим кроват, хонадаги барча жихозлар ўтган асрнинг саксонинчи йилларини эслатади, худди ўша йиллари урфдаги пижамада Коплонбек кўзини очган ва Гулчехра Пўлатовнани саволга тутарди.

 – Онахон бугун нечанчи кун?

 – Бугун, 14 апрель 1982 йил.

 – Мен каердаман?

 – Сизми, дўстингиз Тилавбердининг холасиникидасиз.

 – Унинг холаси? ... Хечам холам бор демаганди-ку, ахир унинг барча кариндошлари Кашкадарёда яшарди-ку.

 – Мен унинг хакикий холаси эмас, узокрок холаси бўламан, кеча кечкурун сизни шу ерга олиб келганди. “Хола бу йигит менинг дўстим бўлади, кеча зинадан йикилиб тушди, бир икки кун шу ерда туриб турсин”,- деганди.

 – Тилавберди кишлокилигига боради-да, ахир мени касалхонага олиб бориш керак эди-ку, менга касаллик варакасини энди ким беради?

 – Касаллик варакасини нима киласиз болам, сизнинг Тилавбердидек, Хошимжондек дўстларингиз бор экан, кам бўлмайсиз.

 – Хошимжон? Кайси Хошимжон, ха “Шарк” ресторанининг директорини айтаяпсизми?

 – Ха-да, ўша йигитни айтаяпман.

 – Ха, энди дўст бўламиз,-деди Коплонбек.

 Бу мулокотни кузатиб турган Хошимжоннинг кўзларидан ёш чикиб кетди, Тилавберди махсум эса “Ё кудратингдан” деб кўйди.

 Коплонбек гапиришга чогланди-ю, лекин яна кўзлари юмилиб уйкуга кетди.

 – Мана шу мулокот хам ундан жуда катта жисмоний куч талаб килади,- деди Гулчехра опа масалага ойдинлик киритиб.

 Бу пайтда ховлининг карама-карши бурчагида жойлашган хонада Коплонбек ётган жойидан уйгониб бошидан кечирганларини, мехнат фаолиятини кандай бошлаганини магнит тасмасини айлантиргандек бирма бир эслаб ётарди...

 “Бекасам тўн кийган Коплонбекни хатна килиш тўйи. Кари отаси ва онасининг йиглаши, одамларнинг унга пул беришлари. Кейин мактаб, биринчи синфга гул кўтариб ота-онаси билан бирга бориши. Ўнинчи синфни тугатиши, институтдан йикилиши, отасининг огир хасталиги, унинг вафот этиши, кейин совет армияси сафида хизмат. Армиядан кайтиши, аскар тўй. Онасининг хасталиги, у ота-онасига угай эканлигини онасидан билиши, унинг хакикий ота-онаси ўрис кишилар экан, исм шарифи аввал бошда МЭЛС Самуилович Крачевский эканлигини билиш, энди ўгай бўлиб колган онаси Гуландон опанинг вафоти, кабристон, мактабга коровулликка ишга кириши ва нихоят хаётини агдар тўнтар килган кун.

 Яъни, 1976 йил 2 апрель. Ўрта мактабнинг коровулхонаси. Почтачи Тамара Федоровна “жуда мухим хат, бир ўйнаб берасан”дея кисталанг килиб хат ташлаб кетди. Коплонбек кўлларини икки ёкка баланд кўтариб, кимирталатиб, ракс тушган бўлди-ю хатни олиб колди. Хатда “правительственная почта” тамгаси босилган бўлиб, у Москва вилоятидан келган эди.

 Коплонбек хатни очиб, бўгинларни бирма-бир, аста-секин кўшиб, хижжалаб ўкий бошлади.

 “Азизим МЭЛС - Коплонбек Ўткирович Олмосов! Сени сог-саломат юрганлигингни эшитиб хурсанд бўлдим. Мана ёшинг йигирмадан ўтди. Совет армиясидаги хизматни хам тугатиб, аклинг кўп нарсаларга етадиган бўлди. Мен биламан, сени бир олижаноб ўзбек оиласи карамогига олди, улар сени ўз ўглидай, сен эса уларни ўз ота-онандай кўрардинг. Лекин, аччик бўлса-да хакикатни билишинг шарт. Мен сенинг багритош, биологик онанг Зинаида Маратовна Грушевская бўламан. Давлат ишлари муносабати билан мен сени болалар уйига топширишга мажбур бўлгандим. Хозирги кунда хукумат касалхонасида даволанмокдаман. Ўглим, ушбу айбим учун айбдор онангни кечир! Мабодо калбан ва жисмонан ногирон онанг билан учрашувга рози бўлсанг, конвертдаги манзилга шошилинчнома юбор, йўл харажатларингни жўнатаман ва сени Москвада кутиб олиш тараддуди кўрилади, шошилинчнома харажатлари 10 сўм жўнатилмокда деб конверт ичида битта кип кизил ўн сўмлик пул хам бор эди. Коплонбек осмондан тушган насибаси - ўн сўмни чўнтагига солиб, конвертдаги юборилган манзилни кайтадан яна бир бор ўкиди :

 Москва вилояти, Намуна тумани, Намуна хукумат касалхонаси 2-бўлим, 4-палата.

 Коплонбек хатда кўрсатилган биологик онаси уни болалар уйига ташлаб кетганлигини, Гуландон опадан эшитган ва у муштипар аёл ўшанда унга, унинг хакикий онаси качонамдир кидириши мумкинлигини, ўшанда онасининг ёнига бориши лозимлигини касал бўлиб ётган пайтида васият килиб кетганди.

 Шунда Коплонбек Гуландон опага “менинг сиздан бошка онам йўк, агар мабодо нариги дунёдан тирилиб келса хам уни тан олмайман”, деганди. Бундок ўйлаб караса Гуландон опа узокни кўра билган аёлга ўхшаб колди. Коплонбек махаллада, уйда ўзбекча, мактабда русча таълимга кўниколмаганди. Ўкиш масаласида жуда кийналди, ўкишга армияга кетишидан олдин киролмаганди, кайтиб келгач, беш ойча бекор юрганидан сўнг, кўлида тузук хунари ёки кобилияти бўлмаганидан ўзининг кадрдон мактабига каровулликка ишга жойлашганди.

 Тартибга кўра коровулхона мактабда кираверишда бўлгани туфайли бу хат биринчи бўлиб Коплонбекнинг кўлига тушди. Бирон бир карорга келиши учун хам нак бир хафта муддат кетди.

 Ахийри хатдаги ўн сўм пул аллакачон ичиб битирилгач хамда хатдаги “хукумат пакети” мухри, “харажатлар юборилади”, “кутиб олиш тараддуди кўрилади” каби жумлалар Коплонбекнинг онги шуурини оханрабодек ўзига тортди ва 1 май дам олиш куни душанба бўлишини хисобга олиб “уч кунлик дам олиш кунларида бориб келишим мумкин” –дея шошилинчномани хатда кўрсатилган манзилга жўнатди.

 Орадан икки кун ўтгач, почтачи 200 сўм пул олиш хакида патта билан “паспорт маълумотларини юборинг, билет такдим этилади” мазмунидаги шошилинчнома берди.

 Хуллас, 29 апрель куни тушда уни Домодедово аэропортида касалхона вакили, онасининг шахсий котибаси, ўттиз ёшлардаги ихчам кора костюм юбка, ок кўйлак кийган, юришлари эркак харбийларникига ўхшаган, ўзини Маргарита Инесовна Задорожная деб таништирган ёрдамчиси навбатчи кора “Волга”да кутиб олди.

 Машинада икки соатлар юрилганидан сўнг, куюк ўрмонзор ичидаги касалхонага кириб боришди. Белгиланган вактда, Коплонбекни бутун дунё пролетар революцияси дохийлари К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин, И.Сталиннинг суратлари осилган хонага олиб киришди. Хона четида Чегеваранинг хаммага маълум ва машхур береткада тушган сиймоси, Ф.Кастронинг тамаки чекиб кўлларини мушт килиб турган сурати алохида чирок билан ёритилиб турарди. Хона тўрида аёллик жозибасидан махрум бўлмаган кампир, кадимги киборлардек тўр илинган тим кора кўк шляпада, оппок сарафан ва кора костюм юбкада, афт-башараси турли буёклар билан чапланиб, француз атири уфуриб турган холда, аэропортда уни кутиб олган шахсий котибаси каровида, ногиронлар аравачасида ўтириб, кўлларини очиб “МЭЛС болагинам”дея сохта нолиш билан уни кабул килди.

 Коплонбек хам онаси багрига ўзини отди, она-бола яна зўрма-зўраки дийдиё килдилар, “мени нега ташлаб кетдингиз она!”,-деди Коплонбек, “калби тошдек котган онаизорингни кечир болам”,-деди унга жавобан онаизор. Табиийки иккаласининг хам кўзидан ёш чикмади. Шундай бўлса-да, улар кўлларидаги рўмолчалари билан “намланган кўзларини” артгандай бўлиб, бир-бирларини согинганликларини билдирдилар.

 Кампирнинг оёклари ишламасди. Коплонбек тўрхалтасидан Тошкент бозоридан турли хил курук меваларни чикарганидан кейин, онанинг чиройи бироз ёришди, Коплонбекка синчиклаб караб туриб, худди ўзим бўпсан,- деди.

 – Ахир мен сизнинг ўглингизман-да, онажон, - деди Коплонбек.

 – Кўлинг очиклигини айтаяпман, сумбатинг эса отангнинг нак йигирма ёшидаги туриши. Кел бир багримга босай. Она бола яна бирпас кучоклашдилар.

 – Менга ортикча хаяжонланиш мумкин эмас, боласини ўзидан итарар экан,- деди кампир ва Коплонбекни дид билан безатилган, конъяку-ароклар кўйилган, турли газаклар билан тўлдирилган столнинг нариги томонида ўтиришга таклиф килди.

 Коплонбек кўрсатилган жойга ўтириб олгач, кампир мунгли охангда деди:

 – Кани гапир, ўглим, шунча вакт менсиз кандай хаёт кечирганингни айтиб бер, мени безовта кўнглимни тинчит.

 Кампирнинг стенограммачиси кўлига когоз ва калам олиб сухбатни когозга туширишга шайланди. Коплонбек кискача, таржимаи холини айтиб берди. Болалар уйида колдирилгани, уни олти ойлигида фарзанди йўк, кари чол-кампирдан иборат ўзбек оиласи карамогига олгани, улар унинг исм шарифини Коплонбек Ўткирович Олмосов деб ўзгартирганликларини, угай, аммо ўта мехрибон чолу-кампирлар бундан бир неча йил бурун вафот этиб кетганликлари, мактабга боргани, уни битиргани, армия сафида бўлгани, келгач ўкишга киролмагани ва хозирда мактабда коровул бўлиб ишлаётганини айтиб берди. Кампир ўглининг бошдан кечирганларини, Гавана сигарасини тутатиб, эътиборсиз тинглади, чунки, ўгли тўгрисидаги маълумотлар унда Коплонбек айтаётганидан хам кўплиги билиниб турарди.

 Она бола ўртасидаги сухбатда стенограммачи борлигидан Коплонбек ўзини худди вазирликда мухим ишга кабул килинишидан олдин бўлаётган савол-жавобларда ўтиргандек хис киларди.

 – Ха, Сувонкулнинг худди ёшлиги бўлибсан, - деди кампир хулосада.

 – Менинг отамнинг исми Самуил эмас, Сувонкулмиди?

 – Ха, оти шунака эди, отасининг исми Исматулло, фамилияси Мухиддинов биз амакиваччалар эдик. Отанг кейинчалик Самуил Иссакович Крачевский бўлиб олдилар.

 – Она, биз ўзбеклармизми?

 – Албатта, ўглим. Лекин болам, мен она дейишингга арзимайман,-деди жиддий охангда кампир, – мени Зинаида Маратовна деб чакира кол.

 – Хўп, майли. Зинаида Маратовна, унда сизнинг хакикий исм шарифингиз ким?

 – Меники Заргул Муродуллаевна Гиёсиддинова эди.

 – Исм шарифларингизни нега славянчасига ўзгартиргансизлар?

 – Славянча эмас, жухудларникига?

 – Хўп, майли, нега шундок бўлди?

 – Бунинг тарихи узок, Коплон бола, кадахига коньяк сузишни имлади кампир, кейин стенограммачига “буни ёзиш шарт эмас” дегандек, кўлларини хоч килди. Стенограммачи ёзишдан тўхтатди.

 Коплонбек кампирнинг кадахини тўлдирди, кампир, стенограммачига хам коньякдан куйдириб унга хам ичирди, ўзи хам конъякни сипкориб маза килиб ичди, устидан плитка шоколодни хидлаб уни тишлар экан, гапини давом этди,

 – Ха, ўша пайтда буям бир мода эди-да. Бизнинг (эр-хотиннинг) диний хисобланган исм фамилияларининг ўзиёк, атеистик мамлакатда кун кечиришга бўлган барча дарвозаларни ёпиб кўярди. Бутун дунёдаги барча пролетар революциясининг бошловчиси, илхомчиси ва амалга оширувчилари жухудлар бўлганидан кейин биз хам улардай бўлишни истаганмиз. Кадимда хам жухудлар халкларни бошкариб келганлар. Авраам, Исхок, Моисей, Довуд, Сулаймон ва бошка подшолар улардан чиккан, халкларни бошкарган ўта билимдон олимлар хам улардан чиккан.

 – Бизнинг махаллада бошкача гапиришади. Яъни уларнинг барчаси Аллох томонидан юборилган пайгамбарлар экан. Яъни, бу даражага инсон ўз саъй-харакати эвазига эришолмасмиш.

 – Нималар демайди, ўша колок акидапараст махалладошларинг. Атеистик нуктаи назардан ёндошадиган бўлсак, хаммаси ойдай равшан бўлади. Гапдан чалгиб кетдим. Карл Маркс хам, Совет Иттифокидаги пролетар революцияси дохийларининг 90 фоизи хам жухуд эди. Буларнинг барчаси камбагалларни озодликка чикаришга интилишди, кайсидир маънода бунга эришдик. Барча бошкарув дастурлари - ВЧК, ОГПУ, НКВДнинг фаолиятини жухудлар ишлаб чиккан ва бошкарарди. Кискаси европалик жухудлар нисбатан яхширок мансабларда ўтиргани учун, биз Сувонкул билан шундай килдик.

 – Бу тадбири иш бердими?

 – Мен зарар кўрганим йўк, отанг эса мен сенга олти ойлик хомиладор пайтимда, мени ташлаб, бир яхудий аёлни севиб колиб унга уйланди. У аёл эса отангнинг ўзбеклигини билиб колиб каматиб юборган деб эшитгандим. Кампир стенограммачига кўзи билан имлаб “ёзишинг мумкин” дегандек имо килди. Стенограммачи аёл, шу имога илхак эканми, шоша-пиша когоз каламини яна кўлига олди.

 – Кейин, у камокдан чикиб сизни топдими?

 – Йўк, кидирмаган, эшитишимча у хозир хам Тошкентдаги савдо ташкилотларининг бирида ишлаяпди.

 Маълум бўлишича, Зинаида Маратовна 1935 йилда ўн тўккиз ёшида НКВДга ишга киргач, Тошкент ресторанларида официанткалик килган. “Сенинг хам келажагинг олдинда болам”, кўшиб кўйганди ўшанда кампир ўглига далда бериб ва гапида давом этганди, “сенда менинг коним бор, мана кўрасан сенинг истеъдодинг, худди меники каби йигирма ёшдан кейин намоён бўла бошлайди. Мен хам ишни оддий фаррошликдан бошлаганман”.

 Иш жуда огир эди. Хар ойда Узок Сибирдаги конларда ишловчилар сафини кўпайтириш учун, фалонча микдорда халк душманини аниклаш бўйича Хукумат томонидан разнарядка (буюртма) келарди, каердан топасан уларни? Стахановчасига рекордлар кўйиш бўйича мусобака килардик ўшанда.

 Ким нима деса-десину, лекин Л.Берия дахо эди, у вазиятдан чикишнинг энг макбул, эски услубини жорий килди.

 – Йўг-э, ўша халк душмани деб топилган кишини айтаяпсизми?

 – Бу гапни бир гапирдинг иккинчи гапирма, у киши менинг учун Илох эди, ўлгунимча шундай колади.

 – Давр такозоси бўйича эса у киши жуда фидоий ва энг жонкуяр киши эдилар.

 – Узр Зинаида Маратовна, сизни хафа килмокчи эмасдим. У кишининг дохиёна кашфиётлари нимадан иборат эди?

 – Гап бундок, барча вазирлик, идора ва корхона, ташкилотларда мажбурий равишда, ошхона ва буфетлар очилиб, уларда ходимларнинг тугилган кунлари, байрамларни нишонлаш шарт килиб кўйилди, табиийки, нишонлаш спиртли ичимликларсиз бўлмайди. Спиртли ичимлик эса халк душманларини аникловчи энг синалган ва кулай восита эканлигини яна бир бор кўрсатди. Айтишларича, бу услубни конхўр ва маккор мўгил – Чингизхон ўйлаб топган экан. Эх, Коплонбек Ўткирович, мана шу югур-югурлар менинг оёкларимни майиб килди,-деди кампир мажолсиз оёкларини силаб. – Хозир эсласам, кандай килиб шундай огир вазифани бажарганимга аклим етмайди. Ўзинг ўйлаб кўр, сигарани кулдонга кўяр экан,- давом этди, кампир, – иш вактимиз белгиланмаган, кечкурун соат 18-00 дан тонгги 6-00гача тиним йўк. Яна тагин хар бир мижознинг юз-кўзи, кийими, асосий белгиларини овкат менюси бахонасида, ён дафтарчага шартли белги чизиб, кайд килиш керак. Ундан кейин эса ресторанда ким нима дегани-ю, кандай ножўя килик килгани хакида белгиланган шифрли белгини чизиб, ўша варакда кайд этиш, мижозлар кетганидан кейин эса НКВД учун хисобот ёзиб чикиш керак. Осон иш эмас булар мен сенга айтсам.

 –Хакикатда машаккатли, лекин давлат ва партия учун фойдали фидойилик,-деганди ўшанда Коплонбек онасининг гапларини маъкуллаб.

 – Лекин, мен афсус килмайман, ўглим. Ахир бизнинг тинимсиз мехнатимиз туфайли Узок Шаркда канчадан канча шахарлар, каналлар, ГЭС ва ГРЭСлар курилди. Бундан ташкари минглаб, балки миллионлаб Марказий кўмита, Халк комиссарлари, Министрлар Совети, Олий Совет, Олий суд, Харбий комиссиариатга, иттифокдош республикалар рахбарияти, обкўм ва райкум таркибига сукулиб кириб олган ёт унсурлар, мехнат ва уруш кахрамонлигига муносиб бўлмаган душманлар, ичикора шоиру, ёзувчилар, олимлару, спортчилар, артистлару-машшоклар фош этилди, жазога тортилди. Хатто кечалари уйкуларимда хам ўша манфур чехраларни кўраман, ўзинг ўйла, мен улар билан турли жойларда мулокот олиб борганман, уларни ён дафтаримга кайд этганман, хабар берганман. Кейин дастлабки тергов давомида уларни фош этганман. Битта соткин ёки хоин билан бир марта ресторанда, иккинчи бор терговда учрашиш биз революционерлар учун канчалик огир бўлганини билсайдинг.

 – Нега судда эмас, терговда?

 – Суд очик мажлисда кўрилади, агар биз судга борсак, хуфялигимиздан нима фойда? Учлик судлари бизни холатимизни тўгри тушунишган.

 – Хакикатда, мушкул иш экан бўлмаса,-деганди куюнчаклик билан Коплонбек ва навбатдаги кадахни тўлдираркан.. – Зинаида Маратовна бу ишларни амалга ошириш учун “Килич ва Калкон” фильмидаги Йоган Вайсникидек хотира бўлиши керак, чамаси.

 Тўлдирилган кадахни сукут билан уччалалари хам сипкоришганди. Кейин эса халк душманлари билан беаёв курашчи Зинаида Маратовна ўз нуткида давом этганди:

 – Шуни айтишим керакки, Коплонбек Ўткирович, мен доим хисоботларимни ўз вактида тартибли ва тўгри топширганман.

 – Табиий чикимлар хам бўлган албатта,-сухбатга аралашганди стенограммачи Маргарита Инесовна.

 – Бўлган, табиий чикит хамма жойда бор.

 – У нима дегани? – сўради гап нимадалигини тушунмаган Коплонбек.

 – Э, бехосдан нотўгри отувлар ва камалишлар,-деди кўлини силтаб Зинаида Маратовна.

 – Масалан?

 – Масалан, баъзи хамкасбларимиз, хоин айтган гапларни бошка кишининг варакчасига ёзиб кўйиши, бу холат кейинчалик терговда аникланиб колиши, шундай бўлсада, у киши отилиши ёки камалиши. Ёки баъзида пролетар революцияси хакида бирон нарса гапирмаган, эшитган латифага кулмаган, давлат тизимини танкид килмаган, аммо ейилган овкатнинг кайтимини сўрагани ёки кайта хисоблатгани учун ёт унсурларнинг кора рўйхатдан жой олиши.

 – Баъзи фохиша ролига кирган ходимларга мижознинг кам пул бергани, уни кониктирмагани, айгокчиларнинг шахсиятига тегадиган гап килгани хам шулар жумласида,-деди стенограммачи хам кулиб, бу сирлардан вокиф эканлигини билдирар экан.

 – Бунинг хеч хайрон коладиган жойи йўк, -деди сигарани чукур сўриб кампир, мана шулар табиий чикит дейилади, тушундингми ўглим?

 – Тушундим Зинаида Маратовна. Гапларингиз тўгри, табиий чикит хар жойда бор, биз армияда пайтимизда, ўкув машгулотларида 100та аскарга битта ўлим табиий чикит бериларди,-деганди онасидан илхомланиб турган Коплонбек.

 – Мана кўрдингизми, хатто хозир хам бор бу таксимот, - деди кампир ўгли уни кўллаганидан хурсанд бўлиб.

 Онасининг колган таржимаи холи чет эллардаги революцион курашлардан иборат эди. Уни аникладилар, кўлга туширдилар, отдилар, буни кузатдилар, кўлга туширдилар, камокка олдилар. Тўнтариш килдилар, галаба килдилар, бошка жойга кўчирилдилар.

 Коплонбек ўшанда оловкалб ва довюрак онасининг килган ишларидан нихоятда магрурланар, гўё тирик афсона билан ёнма-ён тургандек хис киларди ўзини. Айникса, онасининг “Коплонбек болам, мен аминман сени буюк келажак кутаяпди” деган тилаги хаммасидан ошиб тушганди. Коплонбек шу тобда бошига акл куйилиб келаётганини хис килди ва буюк дахолардан интервью олаётган журналистлар каби онасига битта аклли савол бермокчи бўлиб, сўраганди:

 – Зинаида Маратовна НКВД томонидан фаррошу, официанткаларни айгокчи килиб олиниши жуда тўгри ўйланган тадбир, лекин ўгри-каллакесарлар хизматидан кандай фойдаланилган?

 – Ленинградда карокчи Лёнка Пантелеевни эшитгансанми?

 – Ха, Ленинградлик бир ўртогим армияда айтиб берганди, лекин у ўтакетган каллакесар, карокчи ва ўгри бўлган экан-ку.

 – Ўртогинг бадиий адабиётдан ўкиган бўлса керак. Аслидачи Лёнка бизларнинг одам бўлган.

 – Демак, битта иккита жиноятлари кечирилган.

 – Бусиз бўлмайди, албатта.

 – Зинаида Маратовна уруш пайтида СМЕРШда хам ишлаганмисиз?- сўраганди Коплонбек, онасининг кахрамонликларига махлиё бўлиб.

 – Бэ, СМЕРШдагиларнинг биринчи гурухи яхши ходимлар эди, колгани соткин ва чаласавод Абакумовнинг ўзига ўхшаган калтафахмлар эди, биз эса Л.П.Берия бошчилигида махсус гурух эдик, бизга СМЕРШни хам кузатиш вазифаси юклатилган эди.

 – Яна ўша ошхонами?

 – Бўлмасам-чи, уруш майдонларидаги кўчма ошхоналарда ошпазлик килганмиз, кези келганда бошка топширикларни хам бажарганмиз, милтикдан отган ўнта ўкдан 97дан кам очко тўпламаганман, 100 метр масофани 15 секунддан олдин босиб ўтардим,-деди кампир ва ногиронлар аравачасида жонсиз бўлиб колган чап оёгини силаб кўйди. – СМЕРШни хам, маршалу-генерал, полковник, майору, лейтенант, кахрамонман деб кўкрагига урадиган, лекин ичи хиёнатга тўла солдатларни хам тартибга солиш бизнинг вазифамиз, ватан олдидаги бурчимиз бўлган.

 – Рахмат она, кечирасиз Зинаида Маратовна мен сиздай кишига кариндошлигимдан фахрланаман, - деганди Коплонбек кувончини яшираолмай.

 – Хамма даврнинг ўз талаби бўлади, энг мухими уни илгаб, курашнинг олдинги авангардида бўлиш керак. Яшасин И.В. Сталин ва Л.П.Берия! Революция дохийларини бир пулга алмаштирган соткинларга ўлим! - навбатдаги кадахни уруштираркан, - девди кампир жўшиб.

 Бундай оташин гап учун уччалалари кадах уриштириб уни сипкоришганди ўшанда.

 – Хаётим давомида 5000га якин хиёнатчини фош килганман ва бу ишимдан пушаймон эмасман,-деганди кампир кадахни стол устига кўяр экан, шоколаддан бир тишлам олиб.

 – Официанткалар хакида янги латифа эшитдим айтиб берайми?- деганди Коплонбек, тиржайиб, конъяк уни кайфини ошира бошлаган эди.

 Зинаида Маратовна , “эшитаман” дегандек, бошини силтади ва стенограммачи аёлга караб, “сизга рухсат, жонгинам, ўглимга менинг баъзи шахсий ва мухим гапларим бор”, - деди. Энага чикиб кетгач, Коплонбек, ўзини эркин хис килиб, латифасини бошлаганди.

 Бир офицантка, Москва кўчасида яп-янги кизил “Мерседес” миниб светофорнинг кизил чирогига тўхтамай ўтиб кетибди. ГАИ ходими уни оркасидан кувиб етиб, “бу машинани каердан олдингиз”-деб сўрабди. Официантка: “Лёнка, совга килган”-дебди. Шунда, ГАИ ходими “гражданка, аникрок гапиринг ким эди у Лёнка” деб ўдагайлабди. Шунда офицантка, “мен учун у Лёнка, лекин кўпчилик уни Леонид Ильич деб чакиради”- дебди. ГАИ ходими ковун тушурганини шунда билибди ва ўнг кўлини ўнг кошига олиб бориб, официанткани манзилигача олдига тушиб кузатиб кўйибди.

 – Гирт беъмани латифа экан, бу Лёнка Бош котиб бўлиб, давлатни обрўйини бир пул килди. Садкаи котиблик, ренегат,-деганди кампир жахли чикиб.

 – Ахир, бунинг нимаси ёмон. Бу латифа официанткаларнинг обрўси накадар юксаклигидан дарак бериб турибди-ку, - деганди ўшанда Коплонбек (у латифани онасини обрўйини оширмок учун айтганди).

 – Бир томондан, Коплон бола, сен хакка ўхшайсан, жилмайганди Зинаида Маратовна, – ха, бу латифанг пролетар дохийси В.И.Лениннинг “бизда ошпаз аёл хам давлат бошкаради” деган принципига мос. Агар спиртли ичимлик ичишни чеклаб кўймаганларида борми, мана шу ажойиб сўзлар учун кадах кўтарган бўлардим. Лекин, мен хизматда пайтимда шу латифанг билан кўлимга тушганингда бормиди, ўглим бўлсанг хам оттиртириб юборардим.

 Шундай килиб Коплонбек топган онасининг килган кахрамонликларидан бир кувонган бўлса, сохта киликлари кўплигидан бир эзилди. Ха, айтмокчи тил учида , “она юринг, олиб кетай”,- девди.

 Лекин онаси кўпни кўрган аёл эмасми, гапнинг ўгил боласини гапирганди ўшанда.

 – Мен фаррошми, официантками ёки бошка бир касб танлаганманми, доим пролетар диктатураси галабаси учун жон фидо килдим. Энди эса давлат менга нисбатан ўз карзини узиши керак. Керак бўлса, бокади, парваришлайди ва кўмади. Сеникига бориб нима киламан? Хали уйланмаган бўлсанг, ойлик маошинг билан ўзингни бокасанми, меними. Ўглим, барибир менинг коним сенда жўш ураётганидан хурсандман, мени эса тинч кўй. Ундан кейин коровуллик деган ишни йигиштир, уят бўлади. Бутун дунё пролетар революцияси юз бериши кутилаётган пайтда гафлат босибди сен болани. Бу тадбирда фаол катнашиши керак. Хозирги пайтда, партиянинг энг фаол катлами хозир каерда биласанми?

 – Сиёсий бюрода.

 – Бу пирамиданинг чўккиси, унинг таянчи халк назорати кўмитаси. Айтиб кўяман, Тошкентда Республика халк назорати кўмитасига учрашасан. Сени кайнок кураш фронтига жўнатишади. Бу фронтда мехнатсиз даромад топган ва топаётган каллобларни йўкотишда иштирок этасан. Лекин бир нарсани унутма, пора олма, агар катталаринг мажбур килишса (баъзида шароит шуни такозо килади) олгину, бирон бир хайрия фондга, чет эл пролетарлари хисобига ўтказиб юбор. Бу хам шубха ўйготадиган бўлса, пулларингни тиллага айлантириб кўй. Ютказмайсан. Унутма, бизнинг авлодимиз доим турмушнинг энг илгор кисмида бўлган. Бу гапларимни кулогингга куйиб ол. Яшасин бутун дунё пролетарлари, ура! Энди манавини олда боракол, менга ортикча хаяжонланиш мумкин эмас, - дея кампир Коплонбекка тепасида Иттифок герби туширилган семизгина, кўрса одамнинг кўзига кўркув ва хурмат багишлайдиган, тўк кизил гувохнома ва устига 2000 сўм деб ёзилган, пуллик конверт бературиб, тайинлаганди:

 –Бу гувохномани доим ёнингда сакла, сенга бахт келтиришини тилайман!

 Коплонбек хурсанд бўлиб гувохномага кўл чўзганди. Онаси уни тўхтатиб:

 – Аввал касам ич!-деди.

 – Канака касам?

 – Билганингдай.

 – Чин комсомол сўзим, гувохномани кўз корачигимдай саклайман.

 – Йўк, бўлмайди,-деганди онаси гапни бўлиб. “Ушбу гувохномани бутун дунё пролетар революцияси галабаси йўлида ишлатаман ва танамда коним бор экан уни кўз корачигимдай саклайман”-дегин.

 Коплонбек касам матнини такрорлаганди.

 – Балли, касам кишининг ишга бўлган масъулиятини оширади,- девди онаси, – ок йўл, яхши бор болам,- яна сохта хўнгради Зинаида Маратовна.

 Коплонбек йўл-йўлакай онаси хакида яна ўйлади. Кандай мард, жасур онаси бор экан-а! Онаси Киров, Бухарин, Оржоникидзе каби пролетар дохийси В.И.Лениннинг шогирдлари, Тухачевский каби атокли маршаллар билан хам тиккама-тикка кўркмасдан кандай гаплашди экан-а? Бунда ишлар унинг кўлидан келмайди. Оддийгина мактаб директори Екатерина Васильевнанинг олдида оёклари калтирайди-ю, райкўм, обкўм котиблари, атокли сиёсатчиларнинг олдида ўзини умуман йўкотиб кўйса керак, деб ўйлаганди ўшанда.

 Онасининг халоллик хакидаги сўзлари жуда таъсирли эди. Совет Иттифокида буржуй маданияти кириб келиб, кишилар капиталистларга хайрихохлиги кундан кун ошиб бораётганини онаси тиник илгаган ва шу тиникликни Коплонбекка ўшанда юктирганди. Одамлар мол-дунёга хирс кўйишмокда. Буларнинг барчаси, умрини яшаб бўлган капиталистик тузум тегирмонига сув кўйиш, бойларнинг кўпайишига олиб келади. Бу бойлар давлатнинг чўнтагини кокиб, ўзларини билмаганга олиб талтайишмокда. Аслида 100 сўм ойлик билан ховли жой кураётганлар, машина олаётганлар, ресторанларда бир кечада бир ойлик маошини сарф килаётганлар очик душманларку. Интизом сусайди. Янги пролетар революцияси тезрок юз берсайди! Бунинг учун И.В.Сталин, Л.П.Бериялар етишмаяпди, шунда буржуа элементлари йўк килинади.

 

 *** *** *** *** ***

 

 “Иккинчи бор у онасини бўлиб ўтган учрашувдан олти йил ўтганидан сўнг, бундан деярли бир хафта олдин (1982 йил 8 апрелда) эслади, ўшанда Тошкент шахар N. туман Халк назорати инспекцияси тажрибали инспектори Коплонбек янги келтирилган тўк кизил румин гарнитури билан безатилган кабинетини аввал бошда бир айланиб чикди, бу анжомлардаги акс этаётган тасвир хам, Иттифок фабрикаларидан фаркли ўларок инсон юзини чиройли, гавдасини бузмасдан кўрсатаркан, “бу жихоз хам мебель, хам ойна” эканлигини кашф килаётиб, унинг ўз кўлини кўядиган жойи ранги синиккании кўриб колувди”.

 Коплонбек оддий инспектор бўлса-да, туман инспекция бошлигидан калласи зўр ишлайди ва ундан камида беш баравар устунлиги учун, Республика халк назорати кўмитаси раиси ўринбосари Бўрибой Шеровичнинг кўрсатмасига асосан ушбу жихозларга эгалик килганди. Туман халк назорати инспекция бошлиги Кобул Исмоилович бунака мебелга эга бўлиши учун неча ковун пишиги керак. Бир кун аввал мебелни олиб келишганда кирганди, уятдан ер ёрилмади, ерга кириб кетмади. Тўртинчи каватдаги ўзининг хонасига чикканча кайтиб тушмади. Коплонбек хозирча “аэродром”да турганлигини, эрта-индин, унинг ўрнига ўтириши мумкинлигини у хис килди, чоги.

 Якин кунлар ичида вазият яна ўзгариши мумкин. Мана нихоят касалдан чиксам, вазифам кўтарилиши тайин, вилоят назорат кўмитасигами, шахар назорат кўмитасигами, каерга маъкул кўришса кетавераман. Эх, чалгияпман, ўша куни нима бўлувди?

 Бир хафта олдинги вокеа хам узок ўтмишда колиб кетгандек туюлаяпди. Хотираси кучли кишилар, тез унутишади деганди, кимдир. Вокеаларни эслашга харакат килиш эса хотирани кучайтиради, деганди яна бири. Коплонбек, пешонасини тириштириб, ўнг кўли билан уни босганча ўша кунги вокеаларни эслай бошлади. Чунки, кейинчалик рестораннинг иккинчи каватидан йикилиши шу гаплардан кейин бошланганди.

 “Ха, у костюми чўнтагидан рўмолчасини олиб, столнинг ўзи ўтирган кисмида, кеча кўли тегиб из колдирган жойини иссик нафаси билан куф-куфлаб пуркаб намлади, кейин рўмолчаси билан тозалаб кўйди. Фаррошнинг шу нарсага эътибор бермаганидан бошини сарак-сарак килди. Кейин бўйнини ўнгга, чапга ва оркага чўзиб кўз кирини тозаланган жойга каратди. Назарида столнинг ранги янада очилди. Ўрта бармогини бош бармогига уриб карсиллатиб, Республика идораси унга берган жихозидан мамнун эканлигини билдирди.

 Кейин столга бока туриб, ўрнидан турди, дераза ёнига бориб унинг бир табакасини очди, ташкаридан енгил шабада хонага кирди”. Шу пайтда хонага яна ўшанда шабада киргандай бўлди, Коплонбек хотирасини тиклашда давом этди.

 “Кейин иш столига кайтди, айланма юмшок ўриндигига ўтириб, хар кунги одати, янги газеталарни бирма-бир вараклай бошлади. Соат миллари 9-20ни кўрсатиб турарди. Очилган дераза томонидан кушларнинг чугур-чугури кулокка чалина бошлади. Нега бунча гўзалсан бахор, деб хайкирмокчи бўлди. Идора котибаси Сожида нариги хонада, машинкасини чикиллатиши Коплонбекни яна кундалик юмушлар уни кутиб турганлигини ёдига солди. Ха, Сожида ўтган ойда олибсотарлик ва нархни ошириш хисобига социалистик тузум душманлари хакидаги зарур хисоботни, шахар халк назорати кўмитасига тушгача тайёрлаб бериши керак эди.

 Аввал “Правда” кейин “Известия”, “Совет Ўзбекистони” каби газеталар бирма-бир икки уч сония кўз югуртиришлар эвазига кайта тахлана бошланди. Марказий газеталарнинг биронтаси хам социалистик мулкни талон-тарож килишга карши курашиш хакидаги долзарб маколаларни босавермаслигидан афсусланди, Коплонбек бундай газеталар хакида фикр билдиришдан олдин хонада ёлгиз ўзи бўлишига карамасдан, атроф-четга олазарак бокдида тишлари орасини тили калинлигида очиб, ўзи эшитар-эшитмас килиб “кўркоклар” деб кўйди.

 Кейин эшик очилиб Сожида кўлёзмани кўтариб келди.

 – Коплонбек Ўткирович, мана бу сўзни тушунмаяпман.

 – Кайси сўз экан, Коплонбек столдан гавдасини кўтарди.

 – Практикачимией.

 – Кани, бир кўрайчи, Коплонбек кўлёзмага кўз югуртирди, “Ха, практикачи Б.Хасанов” деб ёзилган.

 – Ўзбек тилида практикачи эмас, “практикант” деб ёзилади.

 – Шунаками, русчада хам шундай-ку?

 – Байналминал сўзлар ўзгартирилмайди.

 – Майли билганингиздай ёзинг, Сожидахон.

 Коплонбекнинг саводи русча чиккани учун котиба билан тортишмайди. Бу далолатномани холислар тузган. Сожида олий маълумотли тилшунос, Коплонбек ўзбек (рус тилини хам ёлчитолмайди) тилини яхши биладиган котибага мухтож. Шунинг учун ўз ёнидан 70 сўм маош бериш эвазига тўрт каватли туман ижрокўми биносининг биринчи каватида улар иккалалари ишлашаётганди. Сожида боласини бокиш таътилида. Битта нукта ёки вергул инсон такдирини хал килиб юборади. Калам билан ёзилган нарсани болта билан хам ўчириб бўлмайди.

 Кискаси, юридик хужжатларни ёзиш ва расмийлаштириш катта эътибор хамда махорат талаб килади. Сожида эса айнан шундай ходима. Аммо, саволи кўп эканда. Ха майли хар тўкисда бир айб.

 – Шу бола сотилаётган 6 кило пиёзга 3 тийиндан кўйгани учун камалдими? – сўради ўшанда, энсаси котган Сожида хонадан кетатуриб.

 – Камалгани йўк, жиноий жавобгарликка тортиш хакидаги материаллар ОБХССга юборилди. Камок масаласини суд хал килади.

 – Бечора бола, энди келажаги бутунлай барбод бўлибди, - деди чикиб кетар экан Сожида.

 – Бунака рахмдиллик килаверманг, Сожидахон, бу ерни Халк назорати деб кўйибди. Халкнинг хакига хиёнат килиш, партияга, колаверса Ватанга хиёнат билан тенг, оркадан бакирди Коплонбек котибасига”.

 Шу жойда Коплонбекнинг бошига яна огрик киргандай бўлди. Кейин яна хотиротлар уммонига кайта бошлади.

 “Кейин негадир Сожиданинг тарафини олгандай фикрлай кетди, “бечоранинг куйинишида жон бордай. Кооператив техникумининг практикага чиккан талабаси, кишлокдан экан, кийналгандир, балким кишлогига кетиш учун кира хаки хам йўкдир, Коплонбекнинг ичи ачишмадими? Ачишди. Лекин наилож, давлат бедарвоза эмас, унинг хам конун-коидаси, режаси бор. Хар ойда хеч бўлмаса учта материални ОБХССга ошириш керак, бўлмаса Сожида тугул ўзи хам ишдан кетиши хеч гапмас. Иккита яхши, кулинг ўргилсин материал - кремплинни яшириб сотган “Газлама” дўкони сотувчиси билан, чехларнинг “Цебо” туфлисини сотаётган поайфзал дўкони сотувчисининг ишлари ОБХСС эшигигача кўркоклик ва соткинлик туфайли етиб бормади, аттанг, борганда бормиди, ана олкишу, мансаб пиллапоясининг кейинги боскичи накд эди. Ишга райкум котиби хам Республика халк назорати кўмитаси бошлиги ўринбосари Бўрибой Шерович хам аралашди, иккала кучнинг босимига бардош бериб бўлмаганди.

 Замон шундай тескари айланса-ю, Коплонбек Республика халк назорати кўмитасининг бошлиги бўлиб колсами? Жиноятчиларнинг хомийси бўлган котибни хам, Бўрибой Шеровични хам кунини зулматга айлантирган бўларди. Майли, хозирча бир кадам оркага ташлаб туради. Коплонбек туманга бошлик бўлиши мумкинми? Мумкин. Ўзбекларда ажойиб макол бор. “Минг кўйли бойнинг иши бир кўйли бойга тушибди”, деган. Райкум котиби хам Бўрибой Шерович хам мисоли олтин балик. Хатто эртакда хам унга айтиладиган тилак чегарали. Айтиладиган тилакнинг биттаси сарф килинмай захирага колдирилди. Материаллар хар доимгидек ёкиб юборилди. Килинган яхшиликнинг кийматини тўлаш учун эртаси куни райПОнинг раиси Обид Болтаевич келди. Коплонбек ёш бўлсада, кўп нарсаларни бошидан кечирган, калласи жойида, “акага рахмат айтиб, кўйинг”, маъноли гап килди Коплонбек. Раис, “акани ўзим рози киламан”,- деди-ю, ўроглик когозни ташлаб кетди. Коплонбек очиб караса 2000 сўм экан. Бирдан порага олинган бу пулни хайрия ишларига ўтказиб келди. Коплонбек дўкончилар канча харажатга тушганини чамалади. Беш мингдан беришган бўлса керак. Демак унинг 2.000 сўми Коплонбекка, 5.000 сўми котибга, 3000 сўми раисга экан-да. Бир нарсадан курук колгандай Бўрибой Шерович хам уни сўраттирибди.

 Коплонбек “ока”сининг харом томирида кон тўхтаб колганини сезди, райПО раисига телефон килиб, “каттанинг олдига ўзи бир ўтиб келиши лозим”лигини тайинлади. Раис канча олиб борди билмайди, лекин рози килган. Коплонбек бошлигининг ёнига кириб, “ишдаги материаллар хом экан, Бўрибой Шерович”-деганди, Бўрибой Шерович, “ха, майли”, деб кўл силтаганди.

 Бўрибой Шерович билан Коплонбекнинг ораларидан кил хам ўтмайдиган бўлиб колганди. Бўрибой ака Коплонбекнинг оркасида Иттифок хал назорати кўмитаси раиси ўринбосари Иннокентий Абрамович турганини билади. Бўрибой Шерович Республика кўмитасининг энг ишчан ходими, мехмонлар унинг зиммасида, у хам мехмон келди дегунча Коплонбекни сўраттиради.

 Бўрибой Шерович кўпни кўрган, ишбилармон, маккор, ўзини покиза кўрсатишга устамон. Тасаввур килинг, сиз у киши билан биргаликда нахорги ошга бордингиз, дейлик ошни еб ташкарига чиксангиз, сизнинг лабингиз ёг, корнингиз дўмпайиб туради, Бўрибой Шеровичнинг лаблари курук, корни хам ичига кириб, ошни емагандай бўлиб кўринади. Омма ўртасида, ўзини мусичадай беозор, кўйни огзидан чўп олмагандай кўрсатади. Киёфага кириш-чикиш бўйича Коплонбек устозидан кўп нарсаларни ўрганиши керак.

 Устозининг яна бир Коплонбекка ёкадиган кирраси бирон ресторанда у киши билан улфатчилик килиб мажлисга келдингиз дейлик, шунда у киши сизни яхшилаб койийди. Эртаси куни, “Фалончивой, бирон жойга таклиф хам килмайсан”, деб кўнгирок килади. Коплонбек бундай пайтларда эски таниши “Шарк” ресторани директори (якинда камалган Солижон)га кўнгирок киларди. Алохида хонада ўтиришганларидан кейин Бўрибой Шерович, “кечаги гаплар учун, хафа бўлиб ётма” деб узр сўрайди. Сих хам кабоб хам куймайди. Коплонбек эса, бундай пайтда гапнинг йўригига караб, “кўйсангизчи, хўжайин, сизни додам деганман, дода бўлгандан кейин койиш нима, сўкиш, хатто бирон шапалок тортишга хам хаклисиз” дерди хушомад килиб. Охирги пайтларда, Коплонбек уйидан чиккунча “бир яхши жарангдор иш бўлса-ю, айбдор узок муддатга камалса, айни шу ишни менга насиб килса-ю, юз мингдан кўп ахолиси бор туманга бошлик мен бўлсам” деб ният килиб чикарди.

 Кейин эшик ортидан кимнингдир гулдурак товуши келди, хойнахой Тилавберди, Коплонбекнинг штатсиз ходими, “каттанинг олдида ким бор” дегандай сўраб, котибанинг жавобини хам охиригача эшитмасдан эшикни очиб кириб келувди. Тилавберди 30 ёшлар атрофида, ўрта бўйли бакалок, кўлоклари шапалокдай, бурни картошкага ўхшаш, лаблари калин, огзи катта, турган битгани вахима. Коплонбекдан тўрт ёш катта бўлишига карамай, довдир, аммо Коплонбекка энг садокатли дўст, улфат ва ёрдамчи. Политехника институтини сиртдан битириб, курилиш вазирлигида бироз ишлаб, ишдан бўшаган пайти.

 – Коплонбек Ўткирович! - ховликиб кириб келди ўша куни Тилав.

 – Факат довдираманг, Тилав, тартиб билан, биринчи вазифадан гапни бошланг.

 – Майли, - деди Тилав бир ютиниб олиб ва гапида давом этди, - аввал мана, топширик бўйича хисобот, банк томонидан тўлов амалга оширилганлигини тасдикловчи тамга босилган паттани узатаркан.

 – Москвадаги болалар уйи хисобига ўтказдингизми?

 – Ха, худди шундай, - деди Тилав шоша-пиша, у иккинчи масалани гапириш ўтида ёнарди.

 Коплонбек штатсиз ходимининг бу килигини сезмаганга олиб, салобат билан паттанинг у ёг, бу ёгига тикилди, куёшга тутиб кўрди, паттанинг хакикийлигига амин бўлгач ўрнидан кўзгалди. Сейфни очиб, у ерда турган оппок бели бойланадиган папкани олиб уни белбогини ечди. Унинг ичида Ангола учун 500 сўм, Веьтнам учун 500 сўм, Куба учун 500 сўм, Бирма учун беш юз сўм бор эди. Булар райПО раиси бериб кетган маблагдан шаклланган эди. Бугунги патта Коплонбекнинг кечаги, Тилав билмайдиган чапакай тушумидан берилган 50 сўм эди. Бу ўз кўл остидагиларга, ўзини янада тозалигини кўрсатиш эди.

 – Коплонбек Ўткирович, нега пулни Москвага жўнатдингиз? Ўзимизда хам болалар богчалари борку, ниманидир сўраш кераклиги учун, - девди Тилав.

 Коплонбек, штатсиз ходимга, янада тозарок кўриниш учун, якин орада бутун дунёда пролетар революцияси юз бериши мумкинлигини, шунда хамма жой алгов-далгов бўлиб, еган-ичганларнинг хаммаси сўралади, шунда мен хайрияга ўз хиссамни кўшгандан фахрланаман, демокчи бўлди. Лекин Тилавнинг огзи бўшлигини ёдига олиб, бутун дунё пролетар революциясининг сири ошкор бўлиб, ўзлари соткинликда айбланиб, камалиб кетиши мумкинлигини тасаввур килиб, тилини тийди. Аслида бу гапларни унга онаси айтганди, кампир дунё кўрган аёл, “шуни эсингда тут Коплонбек, замонлар келади, порахўрликка аёвсиз кураш очилади, мана шунда сенга тош отадиганлар кўпаяди, пулларни беминнат пролетар революцияси ва унинг бўлгуси жангчиларига сарф килганлигининг эса сенга нажот аркони бўлиб хизмат килади” деганди ўшанда онаси унга.

 Коплонбек, хаёлга берилиб кетганини сезиб колувди.

 – Ўзимизда шароит етарли, - деди шоша-пиша у Тилавбердига ва ходимига бериши лозим бўлган саволи ёдига тушди:

 –Хўш, энди иккинчи масала “Шарк” ресторанининг янги бошлиги Хошим Абдуалиев билан танишдингизми?

 – Танишдим, э ўзига бино кўйган, олифта йигит экан.

 – У ёги билан ишингиз бўлмасин, тайинлаган гапимни айтдингизми?

 – Ха, айтдим. Халк назорати кўмитаси инспектори, шу худуд бўйича ваколатли вакил Коплонбек Ўткирович юбордилар, бугун тушда битта мехмон билан келарканлар, алохида хона ташкил килиб кўйинг, дедим.

 – Хўш?

 – Бу ерга келишдан олдин Марказкўмдан сухбатдан ўтаётганда Пётр Саркисович, “алохида хоналар, факат Марказкўм ходимлари, уларнинг мехмонларига ёки чет эллик мехмонларга ажратилсин, бошка кишилар кириши ман этилади, агар тартибни бузсанг, мен сени ишда колишингга кафолат беролмайман”, деганмиш.

 – Пулини тўлайдилар демадингизми?

 – Дедим, унамади.

 – Касам ичингчи!

 – Мана шу тепамдаги шифт, бошимга куласин агар ёлгон гапираётган бўлсам.

 – Яхши, ишондим. Ўзим хам шундай деб ўйлагандим, - деганди Коплонбек дахо эканлигини кайд этмок истагида.

 

 Аммо, унинг жахли чикиб, лаблари пирпиради, хаяжондан титраётганини билдирмаслик учун “ВТ” сигаретасидан битта олди-да тутатди.

 Холатни тушунган Тилавберди, “менга рухсатми”,- деди.

 Коплонбек, ўзини кўлга олиб хар хафталик мажлисларда кайтариладиган муаммолардан келиб чикадиган топширикларни Тилавбердининг зиммасига юклаб ташлади:

 – Туман худудини яхшилаб ўрганиб чикинг, почта идорасига кириб бизнинг худуддан хеч ким чет элдан хат-пат, посилка олгани йўкми, кимлар халкаро телефон тармогига уланди, кимларга чет элдан буюртмали хат келди аникланг, улар олдиндан огохлантирилган, махаллаларга кириб ким кўшимча бино кураяпди, ким машина олди, ким уйида энага ёки мардикор саклаяпди, такикланган касб билан шугулланаяпдими, нон, сомса, кази-карта килиб сотяпди, яширин цехларда уст-бош тикаяпдими, уйида ховлисида мол-кўй бокаяпдими, кискаси мехнатсиз даромад олаяпдими аникланг.

 

 Сартарошхона, чойхона, дўконларга кириб бирдан чикиб кетманг, бирон-бир мухим хабар топишингиз мумкин, одамлар гавжум жойларга боринг, пивохонада ўтириб бироз улфатчилик килинг,-шундай дея Коплонбек чўнтагидан ўн сўм чикариб Тилавберди томонга уни суриб кўйганди, у эса ўз навбатида пулни дархол олиб костюми кўкрак чўнтагига солувди, Коплонбек сўзида давом этиб – кўчада партия ва совет тузумига карши гапираётган ёки уни писанд килмайдиган кишиларни топсангиз дархол сўраб суриштиринг, сизга жавоб, хаммасини ўрганиб келинг,- девди..

 – Майлику-я, - чайналганди ўша куни Тилавберди, лекин штатсиз ходим...

 – Штат бўлади, балким бугун, балким эрта, топширикни бажаринг.

 – Бошликка айтдингизми?

 – Кайси бошликка?

 – Кобул Исмоиловичга?

 – Хе, Тилав бу менинг вактинча бошлигим, Сизнинг масалангизни жуда катталар билан гаплашиб кўйибман.

 – Бўрибой Шерович биланми?

 – Ха, топдингиз

 – Ундай бўлса, жуда соз, мен кетдим бўлмаса, - деганди Тилав ва чикиб кетувди.

 Коплонбек сигаретасинин чукур тортар экан, Хошимжонни “кўлга тушириш”, айни ўйлаб турган жарангдор иш эканлигини ўйлай кетганди. Негадир Коплонбек сигарета чекмокчи бўлди. Аммо, ўрнидан кўзгалиши билан яна кўзлари боши коронгилашим толиккани сезилди ва яна уйкуга кетди.

 Бир пайт Тилавбердининг холаси унинг боши узра туриб, олма соки олиб келган экан, уйготиб уни ичирди.

 – Тилавберди келмадими? – сўради Коплонбек.

 – Кашкадарёга кетувди, бир икки кунда келиб колар,-деди кампир ва жуда мулойим килиб пиширлган ширгурунчни унга кошиклаб едириб чикиб кетди.

 Коплонбек орка миям жарохатланган бўлса керакки, кўлим хам оёгим хам мажолсиз деб ўйлади. Кейин эса, кечаги йикилишгача бўлган вокеалар тафсилотини яна эслай бошлади.

 Тилавберди хонадан чикиб кетгач, Коплонбек Пётр Саркисовични ўйлай кетди.

 – Тушунарли, демак Хошимжоннинг танкаси Пётр Саркисович, эканда. Марказкўм савдо, саноат бўлими йўрикчиси, кардош республикалар ёки чет эллик мехмонларнинг келиш-кетиши ташкилотчиси. Жуда соз. Коплонбек кейин сейфини очдида у ерда алохида сакланаётган ён дафтарчасининг Аванесов Пётр Саркисович деган жойини ўкий бошлади – Пётр Саркисович Аванесов Тошкентдаги Марказ-1 массивида 8 хонали уйи бор. Еревандаги ховли амакисининг номида, ўтган йили 50000 рублга олди, Москвада Кремль ёнидаги 4-хонали уйи 100000 рублга олинган, укасининг номига расмийлаштирилган, ГАЗ-24 кора рангли “Волга” бувисининг номида, машина жиянининг Москвадаги уйи ёнидаги гаражда сакланмокда. Шопири тошкентлик Аброрнинг номига хам битта ховли, шопириннг онасининг номида хам битта ГАЗ-24 “Волга” расмийлаштирилган, яна Махкамов Исмат деган шогирдига 4 хонали, Шокиров Хуррам деган шогирдига 5 хонали уйни кейинчалик хадя килишлари шарти билан бериб кўйибди. Ўта маккор, топган пуллари яширин жинси тикиш ва Тошкент вилоятида жойлашган хуфёна конфет цехидан келади, шу боис конундан ўлгундек кўркадиган одам. Йўлига тўганок бўлганларни эса белига пул билан уриб йикита олади. Бир сўз билан айтганда, турган битгани гавго, бу фактлар очилса Пётр ака нак отувга хукм килиниши хеч гапмас. Аммо, бу жарангдор ишни “жаранглатиш” хамманинг хам кўлидан келавермайди. Юмалок хат килиб, Иттифок МКга ёзилса хам уни ёпиши мумкин. Москвада кариндошлари жуда ахил ва томири бакувват. Лекин Пётр муомалага хам кўнади. Шунча мол-дунёси бўлатуриб ўта камтар. Дакёнусдан колган костюм шими елкасидан тушмайди. Ресторанларда ўтирса доим ўзига ўзи пул тўлайди. Зиёфат нархини ортиги билан тўлаб, официантларга чойчака хам беради (бунинг сабабини Коплонбек яхши билади). Тошкентнинг 5-6 ресторанининг директорларини вазифасига ўзи кўйдирган, лекин улар кимлигини хамма хам билавермайди. Коплонбек бугун уларнинг биттасини фош килиб турибди. – Ха, Хошим Абдуалиев энди буёгига эхтиёт бўлишинг талаб килинади. Чунки, Коплонбек ишга киришмокчи, - деди, кўлларини бир-бирига ишкаб Коплонбек ўзига-ўзи.

 Рестораннинг аввалги директори хам дўст, хам улфат, ўта сахий хомий эди-я. Мехмонларга шу кўндаланг бўлиб келаётганди. Энди буёги нима бўлади? Ўзбек деган халкнинг нимаси кўп, мехмони кўп. Ўзбек дегани бир ойлик маош билан мехмон хам кутади, минг кишилик зиёфат хам беради, уй хам куради, машина хам олади, койил бу тадбиркор халкка!

 Биронта ресторан топсамикан? Кийин масала. Ресторанларнинг хаммаси хам казо-казолар томонидан бўлиб олинган. Бўлиб олинмаслигига хам директорларнинг ўзлари кўйишмайди. Масалан, биронта собик директор ёки даъвогар тўйдами, зиёфатдами бирон прокурор ёки милиция бошлиги билан ўтириб колди дейлик. Танишишади. Ичадилар, улфатчилик килишади, фахш ишлар хам килишади. Эртаси куни даъвогар прокурор ёки милиция бошлигининг кабинетига бориб, “фалончи ресторан бошлигини бўшатиб, ўрнига мени кўйдириб беринг, нима хизмат бўлса биздан”,-дейди. Ана кейин ресторан учун даханаки жанг бошланиб, казо-казолар бир-бирлари билан урушиб кетадилар ва кучли одам лукмага эгалик килади.

 Халк назорати кўмитаси уларнинг олдида нима бўлибди? Халк назоратида кўркитадиган нима ваколат бор ўзи? Килган иши чумчук чир-р этгандай кўркитиши мумкин. Хулосада килган иши эса бор материални прокуратурага оширади холос. Яъни, ошга масалликларни солиб, яхшилаб дамлаб, пишгандан кейин ОБХССга ёки прокуратурага олиб боради. Ош ОБХССдан прокуратурага, ундан ўтиб судга борса-ю, биронтаси камалса, пиширган ошингдан бирон насиба (мактов ёрликлар, мансабдан кўтарилиш каби имтиёзлар) сенга хам тегади. Агар окланиб колса борми, сичконнинг ини минг танга бўлиб колади. Унда ошни пишираман деб унга ўт калаган хам, масалликни топиб, уни пиширган хам тавки лаънатга колиб энг енгили огохлантириш ёки бутун республика тизими олдида изза бўлиш билан жазоланади. Шунинг учун “Шарк” ресторани унга - Халк назорати кўмитасига хизматга олинган эди-ю, афсус бу дориломон кунларнинг масофаси киска экан. Бу бизнинг харажатларни камайтириш бўйича нажот калъамиз эди-я. Солижон ака камалиши билан истехкомимиз ракиб томонидан эгаллаб олинди ва унга магрурона Пётр Саркисович номлари тикилган байрокни кадаб кўйишди. Ракиб томондан эгалланган калъани кайтариб олиш учун, жуда катта ишлар килиш керак. Масалан, Пётр Саркисовичнинг козонидаги масалликни юлиб олиш учун, унинг бу ердаги хомийсини шохини кайириш керак. Унинг учун Москвадан бакувват хомий топиш керак. Иннокентий Абрамовичнинг кучи Пётр Саркисовичнинг Москвада хомийларига етармикин? Агар кучи етмай, акси бўлиб колса борми, Худо урди. Унда Коплонбек деган исм Бароквойми, Тароквойми, Бегамжонми деб алмаштирилади-да, индамайгина пана-пасткамга караб кетилаверади. Унда сенга “Хў, ука, ўйнашмагин арбоб билан, арбоб урар хар боб билан дейилгани эсингдан чикдими?”- дейдиганлар кўпайишини караб тураверасиз.

 Бироз вакт олдин ишдан хайдалишига сал колганди, ўшанда Пётр Саркисовичдан хам маккоррок бир кишини йўкотишда ўз кучига ортикча ишониш сабаб бўлганди.

 Ўшанда Коплонбекнинг неча йиллик орзуси, унинг шахсий душмани - Интурист ресторанининг директори Самуил Исаакович фохишабозлик устида кўлга тушганди.

 – Келишайлик, - деди маккор Самуил. Коплонбек кўнмади, ёзган актинг эртага ўзинг олиб келиб, кечирим сўрайсан,- деганди Даъюс, сўзининг устидан чикди. .

 Самуил Исаакович агарда ўзбекчасига “хў, тирранча, киличингни кесадиган жойга сол, киличингни синдириб шарманда бўласан, сендай муттахамларнинг нечтасини кўрганман, уругинг билан йўк килиб юбораман” деб, бакириб, стол устидаги вазани ерга улоктириб синдиргандами ёки бирон шапалок тушургандамиди, Коплонбек бу одамга килинаётган тазийк кучсизлигига амин бўлиб, бошка тадбир ўйлаб топарди. У эса мулойимгина килиб, “Коплонбек Олмосович, келишайлик, пулми, тиллами, валютами” деб мулойимлик килди. Соддадил ўзбек оиласида тарбия олганлиги панд бериб, Коплонбекка бу муомала ракиб юз фоиз таслим бўлгандек кўринди. У “туфлимнинг пошнасини яла десам, хозир ялайди” дея ган туйгуни калбига солди. “Тиз чўк” ўдагайлади Коплонбек Самуил Исааковичга, чунки бу шахс Коплонбек ва унга ўхшаш яна канча бегунох йигит-кизлар олдида олдида шундай катта айб килган эдики, касоскор сифатида Коплонбек бутун жабрдийдаларнинг аламини бир ўзи олмокчи эди.

 Агар тиз чўкканида борми, пошнасини ялатиб, Самуил Исаковичнинг ўзи хам билмаган сирни ошкор килмокчи эди. Лекин, Самуил Исаакович, жилмайиб, “Коплонбек Олмосович, мен хаётимда хеч кимга тиз чўкмаганман, тиз чўкмайман хам, - деди.

 – Менга хамми, Сувонкул Мухиддинович? - сўради Коплонбек.

 Самуил Исааковичнинг тили айланмай колди. Бу бола унинг аввалги исм шарифини каердан билади? У бироз тикилиб турдида, Заргулнинг ўглимисан? -деб сўради.

 – Ёшлигингиздаги суратингиз эсингиздами?

 – Ха-я, нахотки сиз менинг ўглим бўлсангиз?

 – Ха, лекин бунинг энди сизга нафи йўк.

 – Майли, майли, мен сенинг олдингда карздорман, ўглим, айт огзингга сикканини айт.

 – Тиз чўкиб товонимни ялайсиз.

 – Ахмок бола экансан, отангни шарманда килма, нима берай олтинми, валютами, рублми айт?

 – Менинг хаётда борлигимни била туриб, кидирмагансиз, бу кечирилмас гунох! Бойлик тўгрисида гапириб, гижинимни келтирманг. Чунки сиз революцион гояни сотдингиз, бу эса фарзанддан хабар олмасликдан хам огир жиноят!

 – Эх, ха, ўша онанинг боласисан-ку, бу революциялар нега бўлганини сен онангдай мушохада килаяпсан, аслида буларнинг хаммаси бойлик орттириш, ўмариш учун бўлади, эркаклар хам, аёллар хам бунда бир хил кабих ва очкўз.

 Аёлларга тил теккизманг. Шартимни бажарасизми, йўкми?

 Самуил Исаакович бир кизарди, аммо ўзини бирдан кўлга олди ва вазмин охангда кийимларини кияр экан деди:

 – Ахмок бола экансан, ўз отангга шундай шарт кўяяпсанми? Майли мен сенга аввал ёрдам беролмаганим учун шу шартни айтдим, бўлмаса каматиб юборардим, - деди у маккор Бугунча сен голиб, аммо эртага ишингдан хайдаттираман, садкаи бола кет.

 

 Айтганини килди муттахам. Бўрибой Шерович ўртага кириб уларни ўзаро яраштириб, тизимда олиб колди, хужжатлар йўк килинди.. Лекин бу дегани Самуил Исаакович кутилиб колди деган гап эмас. Качонамдир, ўч олишнинг вакту соати келади.

 “Шарк” ресторанини яна кайтадан кўлга киритиш учун Пётр Саркисовични куролсизлантириш керак. Унга Коплонбек пул бермайди, албатта. Биринчидан у рестораннинг янги бошлиги Хошим Абдуалиевдан ортикча пул беролмайди, иккинчидан халк назорати кўмитаси, худди райкўм ва райкомсомол каби ўзининг ичидаги катталарга пул бериши мумкин, бировга пул бермайдиган ташкилотлар хилидан. Лекин ресторан бошлиги кимларга пул бермайди бечора, ОБХСС, санэпидстанция, ёнгинга карши кураш бошкармаси, туман статистика комитети, халк назорати, партия назорати, турли туман ревизору ва яна бир канча назорат-текширув идоралари, санаб адогига хам етолмайсан. Бепул овкатланиб кетадиганлар канча-ю, пулини тўламай кетадиганлар канча? Асабига койил коласан буларнинг, натижа эса ёмон. Ресторанда камомадга йўл кўйди ёки сифатсиз овкат таркатибди деб Солижонга ўхшаб камалиб хам кетаверади. Лекин битта ресторан бошлиги ишдан бўшаса, ўнтаси пул халтасини кўтариб ўрин талашади. Нега одамлар била туриб, ўзини чохга ташлайди? Ахир, омборда ётган эски, бундан 30 йиллар олдин 1950 йилларда музлатилган ёки Австралия-ю Янги Зеландиядан келган тахтадек каттик гўштдан сифатли овкат тайёрлаб бўладими? Вилоятларда хеч ким ресторанга кирмагани хам тўгри. Кўзини лўк килиб, чой хакига фалон сўмни ундириб оладиган официанткалардан кочишдан ташкари, масаллик эскилигини улар яхши биладилар. Шундан кўра кассобдан 2 кг гўштни олиб, уйда ёки чойхонада улфатларнинг ўзи пишириб егани минг афзал. Солижон гох-гохида бозордан ўзи зигир ёг, кўй ва мол гўшти сотиб олиб ресторанида мижозларни хурсанд килиш пайида бўларди. Агар ресторанлар трестидан биронта назоратчи келиб колиб, бу фактнинг устидан чикиб колса борми, бир ойлик топган фойдасини ундириб кетарди. Эх, Солижон, Солижон кимларга ташлаб кетдинг бизни!. Отаси билан бўлган вокеа Коплонбекни яна хаяжонлантирди. Кон босими ошди шекилли, яна мажолсизланиб уйкуга кетди.

 

 *** *** ***

 

 Хошимжон ака Коплонбекнинг тузалиб нак йигирма беш йилдан сўнг, хаётга кайтаётганидан жуда хурсанд эди. “Йигирма беш йил-а? Чорак аср дегани, бу давр ичида канча ўзгаришлар бўлиб кетди. Хакикатда Коплонбекка бўлиб ўтган вокеаларни тушунтириб бериш учун озмунча вакт керакми? Халк назорати деган идора таг-туги билан йўк бўлиб кетди, десам тушунармикин? Халк назорати деган идора йўколди эмиш, ОБХСС, райкўм, обкўм, КПСС деган ном бутунлай эсдан чикди, Совет Иттифоки деган мамлакат бу орада йўк бўлиб кетди десам, Гулчехрахон айтгандай яна комага тушиб колса керак.

 Ажаб савдолар ўтган экан-да. Дўкондан бирон кимматрок нарса оламан десанг, хангома вокеаларга йўликардинг. Камёб товарлар - автомашина, видеомагнитофон оламан десанг, райижрокўмнинг рухсати керак эди. Самолётда учаман, поедда юраман десанг, билет олиш учун неча бир таниш билиш ишлатиш керак эди. Хошимжоннинг ёдида бор, унинг хомийси Пётр Саркисович хотини билан Киевга самолетда армиядош дўстиникига тўйга бориши керак эди. Учишга хали ўн беш кун бор. Идорасига билдирмасдан кетилаётгани учун, “билет олганимни биров билмасин,- тайинлади, Пётр Саркисович. Хошимжон таниш билишларини ишга солиб уч кун билет олиш учун, билет нархидан икки хисса ортик пул кўтариб югурди. Тополмади. Шунда аэропортдаги хазиначи Валя опа тўгри маслахат берди. У Киевга учаётган учувчилар билан келишиб, самолет юкхонасига чикиб олди. Киевга бориб ўша ёкдан Украина брони эвазига иккита Тошкентдан-Киевга, Киевдан-Тошкентга учадиган рейсга билет олиб келди. Билет кандай олинганини эшитиб Пётр Саркисович хам ханг-манг бўлиб, “Хошимжон юлдузни бенарвон урадиган йигит экансан” деб тан олганди.

 Костюм, шим, туфли, спорт кийими, духилар, шляпа, гарнитурлар, барча чет элнинг моллари савдо пештахтаси остидан сотиларди. Буларни эслаб ётибди, Москвада борганида бир жойда роса навбат чўзилган экан. Хошимжон бирон-бир камёб мол сотилаётган бўлса керак деб, навбатда турди. Навбати икки соатда келди, бировдан суриштирмаган хам экан-да, одамдар туалет когозига навбатда туришган эканлар. Уялганидан хам Хошимжон ўша зормандадан ўнта олганди.

 Яшашчи, яшаш? Икки каватли уй куриб бўлмасди, иккита машина олиб бўлмасди. Олганда жавобгар килишарди-да. Ух, бу борада туман халк назорати кўмитаси оддий инспектори Коплонбекка хеч ким бас келолмасди. Хошимжон, бу гапларни ўша реторандаги машъум вокеадан кейин, Коплонбек касалхонага тушганидан кейин сўраб-суриштириб аниклаганди.

 Маълум бўлишича, ўз худудида Коплонбек “ўзи хон, кўланкаси майдон” бўлган экан. Савдо ходимлари, бозорчилар, отарга юрадиган ашулачилар, сартарошу, сув сотувчилар хатто гўрковлар ундан Иблисни кўргандай кўркишаркан. Унинг худудидаги ошхонами, дўконми, ресторанми, барми хаммаси унга чўтал бериб турар, “Шарк” ресторани эса бепул овкат бериш билан бирга, халк назорати Кўмитасининг мехмонларини кузатишни ўз зиммасига олган экан.

 Хошимжон ана шу тартибни бузмокчи бўлганди холос. Нак аждархо билан ўйнашаётганини каёкдан билсин? Хозир Коплонбек орадан йигирма беш йил ўтганини билмайди, унинг хисобига кўра у 1982 йил 9 апрелда яшаяпди. Кизик, бирдан жисмоний кучга тўлиб кўчага чикиб кетса нима бўларкин? Бутун халк билан урушиб кетса керак. Коплонбекнинг хисобига кўра Хошимжон унинг энг ашаддий душмани. Вахоланки, энди уларнинг душманликларига чек кўйилди. Шунча йил Хошимжон унинг холидан хабар олиб келди. Гулчехра опани моддий ва маънавий кўллаб-кувватлади. Орадан не-не ишлар, гавголар ўтмади.

 У “Шарк” ресторанига нега ишга келганини, нима ишларни бошлаганини, ўша куни кандай вокеа юз берганини эслашга харакат килар экан, хотирасини тиклашга уринди. Шунинг учун ўзи умуман нега ошпазликни танлаганини эслаш учун болалигини эслай кетди...

 Хошимжон ўн тўрт ёшидан чойхонада ишлай бошлаганди. Отаси фронтга кетганидан кейин оиланинг бошлиги сифатида махалла чойхонасига самоварчи бўлиб ишга кирди. Бир куни кечаси чойхонада фаргоналик саксонларга кирган оксокол чол тунади, чол жуда хориб холдан тойган, нимадандир кўнгли бузилган бир кайфиятда кун ботар-ботмас келган эди. Ким билади ўглидан кора хат келганми ёки неварасини фронтга кузатдими, чол аввал тахорат олиб шом намозини ўкиди. Кейин гўжа ошни еб устидан чой ичди. Хошимжон савоб учун дея бобонинг айтган гапини чопкиллаб бажараверди. Чолган Хошимжоннинг нимасидир ёкдими бир чойнак чойни ичиб бўлгач, уни ёнига чакириб, чой дамлашнинг сир асрорини унга ўргатганди.

 – Болам, Хошимжон.

 – Жуда ажойиб исминг бор экан. Илойим элимиз омон бўлиб, бошинг тошдан бўлиб унинг хизматида бўл, энди чойни дамлаш бундок бўлади, чойнакка курук чойни солишдан олдин, чойнакни кайнок сувга бир чайиб оласан, идиш иссик бўлсин, кейин курук чойни солиб бир пиёлача кайнок сув солиб уни бир чайкаб оласан, кейин унинг устига чойнакдан узокрок масофада тўлгунича кайнок сув соласан, агар масофа якин бўлса кайнок сув курук чойни куйдириб, мазасини кочиради, сўнгра бир пас дам берасан, уч-тўрт дакикадан сўнг чойни уч марта кайтарасан, биринчи кайтарганингда чойнакдаги сув лой бўлади, иккинчи кайтарганингда мой бўлади, ана учинчисидан кейин чой бўлади, ана ундан кейин чойни мижозга олиб борасан. Хеч качон кайнаган сувни бошкатдан кайнатма, чойнинг шамасини олмасдан устига шама солма. Хар бир ишингни килаётганингда ичингда бўлсада “бисмилло”ни унутма. Мижозларни худди ўзингнинг уйингга келган мехмондек кабул кил, бахиллик килиб курук чойни кам солсанг, мижозни кочирасан, шошиб туриб шамасини олмасдан чой дамласанг ёки чой дамини олмасдан олиб борсанг хўранда маза килолмайди. Мени гапларимни укдингми?

 – Укдим.

 – Жуда соз, кани бўлмаса, менинг айтганимдай килиб икки баробар курук чойдан солиб, битта чой дамлачи, мен бир кўрай.

 

 Чол Хошимжоннинг чойни кандай дамлаётганини кузатиб турди ва адашган жойларида керакли маслахатини берди.

 – Битта гап ёдингдан чикмасин, болам, кўлинг кўксингда бўлиб, тилинг ширин бўлсин,-деди чол кетар чогида.

 

 Хошимжон бу кариянинг исм шарифини хам сўрамабди. Кейинчалик Фаргонага борганда, гавжум жойларни кўп кезди, бозорларда, туй-хашамларда бўлди, Хошимжонни халкка Хошимжонбой килган гапларни айтган шу карияни учратаманми, деб ўйлади. Тополмади. Ширин сўзу, мазали чой шунаканги мўъжизалар килдики, чолни эслаганда Хошимжонинг кўзларида нам пайдо бўладиган бўлиб колди. Самарканд дарвоза ёнидаги кулинария билим юртини тугатгач, армия сафига йўл олди. У ерда ошпазлик хунари кўл келиб, штаб кошида ошпаз инструктор бўлиб, партия сафига номзодликка ўтиб уйга кайтди.

 Келгач, махалласидаги ошхонани унга расмийлаштириб беришди, Хошимжон думбали сомса килишни, кейинрок лагмон чўзиш хадисини уйгурлардан ўрганди. Хамма, сомсанг зўр-у, лагмонинг мазали дейди-ю, аслида унинг шохона таоми овкат устидан ичиладиган чойда эканини билмайди. Мижоз кўпайгандан кўпайиб, кичкинагина чойхонанинг номи бутун шахарда шухрат козонди. Хошимжон ошпазлигу, чой кайнатишни шогирдларга бериб, ўзи ишнинг энг масъулиятли жойини олди. Бу иш Хошимжонга кайф хам берарди. У эрта тонгдан туриб бозор кезади, гўшт ва бошка масалликларни умумий овкатланиш корхонасидан беришади, уларнинг козонга тушишини кузатиб, пишишигача назорат килади. Овкатнинг мазасини биринчи бўлиб ўзи ейди, кейин хўрандаларга овкат сузилади. Хошимжоннинг хамир овкатлари барчага манзур ва машхур, ковурма лагмон, лагмон, иманти, сомсадан бирга бир фойда колади, зарар кўрилиб ишланадиган жой бу дамланадиган чой, лекин юкоридаги даромадларнинг олдида бу хемири хам бўлмайди, Хошимжоннинг оркасидан, махалладаги бир неча оиланинг фарзандлари ишли, корни тўк, усти бут. Хошимжон бор пайтида чойхонага кари кампир ёки чол келиб колса, ўша кария ёдига тушиб, чойхонага файз киргандек, уларнинг дуосини оламан деб, овкатни бепул бердиради. Лекин шогирдлари бундай хотамтойлик килишни билишмайди.

 Шу билан биргаликда ошхонадан бепул овкат еювчи давлат ходимларининг хам бир нечаси бор-у, улар келиши билан Хошимжон жуфтакни ростлашга харакат килади. Овкат ейишса майли, спиртли ичимлик ичишиб, Хошимжонни хам ичиришга харакат килиши унга ёкмайди. Улар билан келишувга мувофик, уларнинг хар бирига бериладиган овкат бепул, буфет хисобидан бериладиган ичимлик эмас, агар мехмон билан келишса, унда овкат бепул бўлмайди. Шарт шу. Давлат идорасида ишловчилар эса хечам ёлгиз ўзлари овкатланишни ёктиришмайди, шунинг учун бу муаммони Хошимжон ўз фойдасига устомонлик билан хал килганди. Хошимжоннинг чойхонаси ташки томондан кўримсиз, ичкаридаги стол-стуллари, кўрпа тўшаклари хам эски, лекин доим покиза бўларди. Чойхона биноси уруш вактидагидан деярли ўзгармаган, бу Хошимжонга кўл хам келарди. Агар бинони бузиб янгисини солдирса, аввалги фаришталар кочиб кетадигандек, у ошхонанинг ташки киёфасини хам, ички жихозларини хам ўзгартиришга интилмасди. Шундай бўлсада, ошхонанинг барча режалари доим бажарилар, Хошимжоннинг сурати эса туман умумий овкатланиш корхонаси Хурмат тахтасидан тушмасди. Шахар, республика микёсидаги мажлисларга делегат килиб юборилиб туриларди. Москвада хам бир неча марта бўлиб кайтди. Шу ишлар билан биргаликда рахбариятнинг кистови билан Хошимжон Самарканд кооператив институтини сиртдан битирди, партия аъзолигига аллакачон, армияни (армияда номзод бўлганди) битириб ишга килган йилиёк кабул килинганди. Бир сўз билан айтганда, 40 ёшни коралаган Хошимжон бошка касбдошлари ўрнак бўладиган савдо ходими даражасига етди.

 Бир куни туман ички ишлар бўлими бошлиги, сомсахўр Гарик Арменович, улфати Ўз.КП МК йўрикчиси Пётр Саркисовични бошлаб келди. Бунака катта даражадаги мехмон келиши муносабати билан Хошимжон сомсани ўзи ёпди.

 Мехмонлар кечга якин келишганди, ярим тунгача колиб кетишди. Хошимжон мехмонларга якинда кашкарлик бир кишидан ўрганган, пишлокдек кесилган мол гўштидан тайёрланадиган “хитойча гўшт” номли мазали таом тайёрлаб уларни лол килди. Улфатлар яна бир неча бор келишди. Пётр Аванесовичга таом хуш ёксада, ундан маза килишнинг бир икки нокулайликлари бор эди. Биринчидан, Хошимжоннинг чойхонаси шахар четида, иккинчидан бино ва жихозлари кўримсиз.

 Пётр Саркисовичнинг кейинчалик айтишича, Хошимжонни “Шарк” ресторанига тайинлаш жараёни бундок кечган экан:

 – Ўша пайтларда ЎзКП МКнинг савдо, саноат бўлимида йўрикчилик килар эдим. Барча чет эллик ёки кардош республикалар делегацияларини кутиб олиш, кузатиш менинг зиммамда. Ресторанларда эса европа мамлакатларида килинадиган, тўгрироги Россия овкатлари берилади, ўзбек мехмондорчилигини, унинг бой ошхонасини билган баъзи мехмонлар “шарк таомлари”га олиб боришни сўрайди, бу орада эса бўзчининг мокисидек сарсон бўлган мен.

 

 Чунки, мехмонларни кутиш баробарида ўзим хам уларда мехмон бўлиб турибманда ва бошка халкларнинг шохона таомларини еб, ўзбек таомининг шохонасини уларга едиролмай юргандим. Сенинг ошхонангга боргач, бунака сомса-ю, лагмон киладиган, хитойча гўшт таомини пиширадиган ошпазни учратмагандим. Шунда, “бор экан-ку кўли гул ошпазлар” днб ўзимга ўзим хайкиргандим. Лекин сени кандай килиб шахар марказига олиб келиш муаммоси бор эди. Шунинг учун, “канийди шахарда, идорамизнинг ёнида биронта жой бўш колса-ю, Хошимжонни шу ерга олиб келтирсам” деган фикр менга тинчлик бермайдиган бўлиб колибди. “Шарк” ресторанининг директори Солижон ишдан кетиши мумкинлиги хакидаги хабар яшин тезлигида Марказкўмга келиши билан, темирни кизигида босмасам, ниятимга етолмай колишим мумкин эди.

 

 Шунинг учун МКнинг бўлим бошлиги Геннадий Васильевичнинг тушдан кейинги уйкудан сунг кайфияти яхши бўлишини билиб, котибадан гумони тасдигини обдон суриштириб, эшикни секин такиллатиб унинг ёнига кирдим.

 – Геннадий Васильевич, “Шарк” ресторанининг бошлиги Солижон Ахмедов ишдан кетармиш.

 – Эшитдим, ёмон йигитга ўхшамасди.

 – Ха, устига нарх кўядиган бир официанткасини ишдан хайдаган экан, у эса хамма жойга ёзавериб, уни холи жонига кўймаяпди.

 – Эх, ўчакишиб нима килади, ўзинг еяпсанми, бошкаларга хам ейишга берда.

 – Шундай дейсиз-да, сиз билан биз унчалик мол-дунёга ўч эмасмиз (Ўзинг тушун Хошимжон, мен ўзбек халкини жуда хурмат киламан, замон шунака эди, ниятга карши сал-пал нотўгри гапиришга тўгри келарди, чунки, асосий гап максадга етишда. Максадга етиш учун эса хар кандай ёлгон-яшик, уни тингловчининг кўнглига караб тўкиб борилаверади, шархлади ўша пайтдаги холатни тушунтирган булди Пётр Саркисович). Бу ўзбекларнинг бола-чакани кўпайтиришни яхши кўришади. Кейин дабдабали тўйларини айтмайсизми. “Каттик жойда сув туради” деб баъзида, бахилликни ошириб юборишади.

 – Мана юз йилдан ошди, буларга маданият таркатаётганимизга, хечам бу халкни колипга солиб бўлмаяпди,-деди Геннадий Васильевич. Мен биронта ўрис ёки бошка миллат вакилини бировдан пул олиб, порахўрлик килганини бу ерда эшитмадим, хаммаси ўзлари, агар бу ерда бошка миллатлар бўлмаса, улар давлатни бошкаролмайди.

 – Тўгри айтасиз, дейишдан бошка иложи йўк эди Пётрнинг.

 – Хўш нима гапинг бор? - дейди Геннадий Васильевич , Пётр Саркисович бекордан-бекорга ташриф буюрмаганига амин бўлиб.

 – Шу “Шарк” масаласида битта ажойиб кадр борда.

 – Жонга хам тегиб кеттиларинг, боятдан буён ресторанлар трести хам, “Ўзбекбирлашув”нинг раиси хам битта яхши кадр бор деб кулок миямни кокиб берувди.

 – Ана шундай-да, биронта делегация келса, Петя ундай кил, бундай кил деб бирдан мени югуртирасиз, агар биронта таклиф билан келсам, бирдан бировлар мендан олгирлик килиб олишади, – ўзини хафа бўлганга олди Пётр Аванесович.

 – Оббо, буни хафа бўлишини.

 – Аввал топган одаминг ким, нимаси билан сенга маъкул деб сўранг.

 – Хўш, айтган одаминг ким?

 – Аввало, Улуг Ватан уруши катнашчисининг ўгли, отаси фронтда Сталинград, йўг-э Волгоград остонасида, белига граната боглаб танк тагига кириб, ўзини портлатиб кахрамонларча халок бўлган.

 – Хужжатлари борми?

 – Танк билан биргаликда портлаганда бутун танаси бир тийинлик тангадек титилиб кетади-ю хужжат коладими?

 – Бўлмаса, каердан аникладинг.

 – Анча йиллардан кейин отасининг фронтдош дўсти бу хакда Хошимжонга айтиб берган. Вахоланки, улар “урушда бедарак йўколди” деган хат олишган. Уруш бўлса, англашилмовчиликлар бўлиб туради-да.

 – Отаси хакидаги гапларинг жуда шубхали. Касам ич!

 – Чин коммунист сўзим.

 – Яхши, лекин отаси хакидаги хужжатлар йўклиги барибир ишни белига тепади-да. Яхшиси отаси умуман бўлмаганда яхши бўларди.

 – Э, отасини нима киласиз, ўзини сўранг, ўзи эса партиямизга содик коммунист, ишлаб чикариш илгори, багрикенг сахий бир киши, кўли гул ошпаз, унинг сомсасини Тошкентда хеч ким килолмайди, лагмон, ковурма лагмон, норин, манти бўйича Ўрта Осиёда унга тенг келадигани йўк, десам ишонаверинг. Шохона таоми бор, уни номини сизга айтмайман, ўзингиз борганда тановвул килиб бахо берасиз деб ўйлайман.

 – Нимадан тайёрланади, яна кўй гўштиданми?

 – Афсуски, тополмадингиз, айнан сиз-у бизларбоп таом, мол гўштидан тайёрланади. Хар кандай чет эл делегациянгизни койилмаком килиб кузатиб юборишига мен кафил.

 – Мактовни хам бопладинг, агар Социалистик Мехнат Кахрамони унвони бериш менинг кўлимда бўлганида, бу гаплардан кейин ўша ходимингга бериб юборардим. Фарзандлари нечта, шунисини гапир?

 – Битта фарзанди бор, у хам хали ёш, безбетлик билан ёлгонни яна дўндиради Пётр Аванесович, нима деб жавоб килиши кераклигини тушуниб.

 – Агар битта фарзанди бўлса, майли, ўйлаб кўрса бўлади. Бояги телефон килганларнинг камида учтадан фарзанди бор экан. Анкетасини тайёрлатиб олиб кирчи?

 Шундай килиб, Шарк ресторанининг бошлиги Солижоннинг камалиши, унинг ўрнига эса Хошимжоннинг ўтириши хакидаги хукм сиртдан хал бўлган экан.

 Хошимжон Пётр Аванесовичнинг маслахати билан официанткаларни бўшатгани йўк, бош ошпазни алмаштирди, холос, кейин самоварчи штатини очтириб, уни ўзидан кўйди хамда туман архитектура бўлими розилигини олиб, ресторанни орка томонидан кўшимча курилиш куриб, кундузи хамирдан тайёрланган таомлар сотишга рухсат чикартириб олганди ўшанда.

 

 *** *** ***

 

 Коплонбек Гулчехра опа олиб келган кайнатма шўрвани биринчи бор ўзи ўтириб ичди. Корни тўйишига озгина колганида бўлаклаб еяётган ноннинг мазали эканлигига ахамият берди. Тошкентда шунча йил яшаб, тандирда бунаканги мазали патир килинганини билмайди. “Бирон-бир яширин цех бўлса керак, тўлик согайиб олай, кейин бу нонвойлар билан ўзим гаплашаман”-кўнглига тугди, келажакда иш топилганидан, Коплонбек. Шўрвадан кейин келтирилган кўк чой хам мазали чикди. Бироздан сўнг, Коплонбекнинг ичаклари юриша бошлади. Коплонбек , хона четида жойлашган хожатхонага кириб, у ерда бироз ўтиргач. Хожатхонадаги кафелларнинг бежирим эканлигига, оппок салфеткага ўхшаша, аммо каттиккина туалет когози хам ажойиб мосламага кўйилганидан хайрон колди. “Бу кампиршо, бадавлат одамга ўхшайди” хаёлидан кечди Коплонбекнинг, кейин ваннахонага ўтди. Бу ерда хам ўша хожатхонадаги бежирим кафелдан кўйилган, кўл ювгич, душ мосламалари хам бошкача, хайбатли, гўзал эди. Сочикнинг ранги хам оч кизил бўлиб, бунака гўзал рангни Коплонбек олдин кўрмаганди. “Кафел хам, сочик хам чет элники - хулоса килди Коплонбек, –бу кампиршода хийлагина гап борга ўхшайди, бу Тилавбердининг холаси пролетар душмани, нак капиталистга ўхшайди. Тезрок бу ердан кочишнинг иложини килиш керак”. Кўлини, юзини ювгач, сочикка юзини артди-ю, оёгида жон колмаганини хис килди. Коплонбек, бир амаллаб, ўзининг ётогига етиб олиб, унга чўзилди. Уйгонганида, уй саранжом килиб тозаланган ва ташкарида тун бўлганлиги деразанинг ойнасидан билиниб турар ва ховлининг нарёгидан, умуман маза матрасиз мусика билан, хеч кандай маънони бермайдиган гаплардан иборат ашула янграрди. Вахоланки, якинда Сан-Ремо-82 ашула конкурсида маза-матрасиз кўшик айтиб, биринчи ўринни олган ансамблни Марказий телевидениеда кўрсатиб, буржуа маданиятининг ўта колок маданият эканлиги, бутун бўйига очиб ташланган эди.

 Коплонбек, гаройиб туш кўраётгандек эди. Ёки аклдан оздимми? Ўзига савол берди Клплонбек. Йўк. Инсон ўз хотирасини тиклаши учун, бўлган вокеаларни кайта тиклаши керак дейишарди. Хатто, бировдан сўраш имкони бўлса хам, ундан сўрамаслик керак экан. Коплонбек, бундан бир неча кун аввал бўлган вокеа тафсилотларини кайта тиклай бошлади.

 Ха, Тилавбердининг машъум хабаридан сўнг, Коплонбекнинг навбатдаги вазифаси Хошимжонни тавбасига таянтириш учун ўзига елкадош кидириш эди. Э-ха, кимлар билан курашга тушиши кераклигини билади. Хозирча Бўрибой Шеровични ўз томонига огдириш керак. У эса ўз навбатида Москвадаги Иннокентий Абрамовични кўндириши керак. Шунинг учун у аввал бошда Хошимжон Абдуалиевнинг эски махалласидаги чойхонасига йўл олиб, тушлик килган киши бўлди. Шу йўсинда Хошимжоннинг кимлиги хакида баъзи кизикарли маълумотларга эга бўлди. Кейин эса Республика халк назорати кўмитаси раиси ўринбосарининг кабулхонасига йўл олди.

 – Шарк ресторанига бошликликка ким тайинлангани биласизми Бўрибой Шерович? – сўради Коплонбек, олиб келган когоз халтасидан бир блок “БТ” сигаретасини стол устига кўйиб.

 – Ким кўйилибди? – саволга савол билан жавоб берди Бўрибой Шерович, сигаретани столдан олиб унинг тортмасига соларкан.

 – Урушда Власовчилар томонига ўтиб, хозирда Германияда яшаётган халк душманининг тўнгич фарзанди.

 – Йўг-э! Касам ич?

 – Халк газаби бошимга тушсин!

 – Яхши. Халк душмани ўгли кўйилибди дегин-а?

 – Ха, ўзимизнинг расмий идораларда бедарак йўколган деган хатни, уруш пайтида икки халта ун хисобига кариндошлари тайёрлатишган эканлар.

 – Буни каранг-а? Одамлар канака маккорликлар килишмайди-а? – огзи очилиб колган кўзичокдай хамсухбатига ўзини кўрсатди Бўрибой Шерович.

 – Бе, булар хали хеч нарса эмас, давлат, жамият, партияни хам алдаб, коммунистик партия сафига хам кириб олиб, бошликлари томогини мойлаб, хурмат тахтасидан хам тушмай келаркан.

 – Буниси энди, жуда ошиб кетибди,- бош чайкади Бўрибой Шерович хакикатда эзилганидан. У Коплонбек бу гаплари билан энди “Шарк”даги маишатларимиз кўлдан кетди, демокчи бўлаётганини аллакачон фахмлаб, истехкомни кайтариш учун хар кандай режага тайёр эканлигини билдирмокчи бўлди, - бу холатда зийраклик кўрсатмасак, виждон азобига йўликишимиз тайин, тадбирини килиш керак.

 – Бўрибой Шерович, биласизми ким унинг тарафида эканлигини?

 – Ким экан?

 – Нак Пётр Аванесовичнинг ўзи турибди унинг оркасида.

 – Марказкўмдагими?

 – Ха-да.

 – Койил, бу ёт унсур шундай мукаддас жойга хам сукилибдими?

 – Аникладим, нак 30.000 берган дейишаяпди.

 – Сугдиёна ресторанининг бошлиги вазир ўринбосари бўлгач, нарх-наво хам кўтарилиб кетди.

 – Ха, биз билан сиз ойлик маош билан юрибмиз, кунимизни кандок ўтказамиз деб, партия ва давлатни эса пулдор корчалонлар эгалламокда. Кучимиз етмайди, бор-йўги халк назорати бўлсак,- деди, айёрона кўз кирини бошлигига ташлаб Коплонбек.

 Бўрибой Шерович стол устида турган сигаретасини кўлга олганди, Коплонбек гугурт чакди. Бошлик сигаретасини тутатди.

 – Берган бўлса, нима бўпти, - деди Бўрибой Шерович сигаретасини чукур тортаркан. Мени шахсан биринчининг ўзи яхши билади. Агар, хужжатларни яхши расмийлаштириб, ресторанни кўлга туширсак, катта эшитганда хам, тўгри килибди, деб кўя колади. Ишончларини неча бор оклаганман, ахир.

 – Майлику-я катта ўзимиздан, шароитни тушунадилар, лекин Пётр Саркисовичнинг Москвада томири чукурлигини эътибордан четга сурманг.

 – Хе, буни йўли осон, сигаретасини кулини кулдонга кокиб, деди Бўрибой Шерович ва хонасидаги ўнта телефоннинг ўртасида герби борини кўтариб, “Москва. Иттифок халк назорати кўмитаси, Иннокентий Абрамовични уланг”- деди ва гўшакни жойига кўйди.

 Зум ўтмай телефон кайта жиринглади. Бўрибой Шерович, зимдан томогини кириб олиб, гап бошлади:

 – Иннокентий Абрамович, Геворкяннинг Тошкентдаги гурухи бизни одамларимизни кўчадан ўтгани кўймаяпти. Ёрдам бермасангиз бўлмайди, айникса сиз юборган шогирдим Коплонбекни бўралаб сўкибди. Хечам чидайолмаяпман. Ха, ха, ўша йигитни. Яна бир марта, илтимос. Бошка илтимос килмайман бу кварталда. Бўрибой Шерович телефон гўшагига караб шараклаб кулди-да давом этди:

 – Уми, у олифта ватан хоинининг ўгли, отаси уруш пайтида бутун взводи билан Власовчиларга ўтиб кетган, хозир Мюнхенда яшармиш, яширинча хат хам олиб турармиш, катта пул эвазига ресторанга бошлик бўлиб олди. Кеча шогирдим Коплонбек тушлик килгани борса, коровулига айтиб ичкарига киритмабди. Ишонмайсизми? Мархамат “халк газаби бошимга тушсин!”... Кейин Коплонбек, гувохномасини кўрсатиб, бошликнинг ёнига кирса, огизга олиб бўлмайдиган сўзлар билан сўкиб, “ким сени ишга олган бўлса, ахмок экан”дея, роса хакорат килибди. Ха, хакикий босмачи, сиз билмайсизда бизнинг одамлар пули кўпайса кандай кутиришини, уйида болаларига караш учун энага ва молига караш учун молбокар хам саклайди, хакикий ёт унсур, каттага айтиб кўйинг, попугини пасайтириш учун рейд ўтказмокчи бўляпмиз. Биламиз, бу гап тезда у ёкларга бориб етади. Саакян у кишига албатта чикадилар, илтимос каттик турсинлар. Нима? Э, Иннокентий Абрамович, бўпти камалмайдиган, ишдан хайдайдиган килиб хужжатлаштирамиз, хўп янаги хафталарда ўзим ўтиб коларман. Телефонда айтиб бўлмайдиган бошка гапларни ўша ёкда тушунтираман. Хўп, рахмат!

 Бўрибой Шерович гўшакни жойига кўяр экан, Коплонбекка караб, “калай, койил килдимми” дегандек “хў” деб товуш чикарди-да бош иргаб кўйди. Коплонбек Бўрибой Шеровичнинг каллоблигидан беш чандон мугоббирликни эпласа-да, худди биринчи марта бундай муомалани кўриб тургандай, икки кўлини баланд кўтарди-да, “мен таслимман, хўжайин”, - деди.

 – Коплонбек энди бундок, Иннокентий Абрамович сенинг хам менинг хам ишончли кўргонимиз, у киши ўта сермулохазали киши, хаётда кўпни кўрган. Ўшаёкдан туриб хам ишонкирамаяпди. Огзи куйганда Ўрта Осиё Республикаларидан, камалмайдиган иш килинглар дегани шу бўлади. Касам ичганимдан сўнг гапимга ишонмай иложи канча, шундай бўлса-да, бўри хам оч колмасин, кўйлар хам тирик колсин, деяпди. Ресторан директорини ким девдинг?

 – Хошим Абдуалиев.

 – Ха, ўша Хошим Абдуалиевнинг отаси хакикатда фронтга борганми ёки мехнат батольонига кетган эканми?

 – Канака мехнат батальонига?

 – Сибирга Олтой трактор заводига борганларнинг хам жуда кўплари совукдан ўлиб кетишган. Давлатга чикимни кўпайтирмаслику учун уларнинг баъзиларига “фронтда бедарак йўколди” деган важ билан кора хат юборилган, яна тагин шундай бўлиб чикмасин, суриштириб кўй.

 – Майли суриштираман.

 – Энди гапнинг пўсткалласига ўтаман, маълумотинг бор, “Шарк” операциясини пухта ўйла, холислар, гувохлар тайёр турсин. Кейин, энг асосий гап, кўлга тушганда жиноят кодексининг шундай моддаси бўлсин-ки, жарима ёки очикка хукм килиш тайинланадиган бўлсин. Масалан, курилиш материалларини ноконуний олиб келганлигими, машинасида кира килишими, уйида мардикор саклашими, буларни хам ёдингдан чикарма, кискаси етти ўлчаб бир кес, тушундингми?

 – Тушундим! - деди Коплонбек устозининг топширигини бекаму-кўст, балки ортиги билан бажаришга шайланиб.

 

 *** *** *** *** ***

 

 

 Кейин уйига келди. Бўлажак тадбирга тайёргарлик кўриш керак эди. Бунинг учун онаси айтганидек, Жиноят Кодексининг ўзи учун энг мухим хисобланган моддаларини ёддан когозга тушира бошлаганди.

 Коплонбек хар канча уринмасин, жиноят кодексидаги ўша куни ўкиганларига ёдига тушавермади. Шунда у секин ўрнидан туриб, чирокни ёкди ва китоб жавонида ўзининг уйидаги китоблари турганлигига кўзи тушди. Тилавберди бу китобни хар дам, хар доим ўкиб юришимни билади-да, шунинг учун келтириб кўйибди, жилмайди ўзича Коплонбек. Кейин уларнинг ичидан энг севимлиси Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси деб ёзилган малла китобчани олди. “Ушбу китобни олганимга бир йил хам бўлгани йўк-ку, буни чанг босиб кетганини каранг”,-деди китобчанинг чангларини пижамаси енги билан артаркан Коплонбек. Кейин кечки овкат тузатилган столга келиб ўтирди. Термосдаги чойдан пиёлага куйиб ичар экан, ўша куни кўз югуртирган моддаларни кайта ўкий бошлади.

 Аввало, нима килмишлар, жиноят деб аталишини яна ёдга олди.

 Кодекснинг 7-моддасига мувофик эса куйидаги килмиш жиноят эди:

 Совет ижтимоий ёки давлат тузумига, социалистик хўжалик системасига, социалистик мулкка, шахсга, гражданларнинг сиёсий, мехнат, мулкий ва бошка хукукларига карши каратилган, жиноят конунида кўрсатилган жамоат учун хавфли харакатлар (харакат ёки харакатсизлик), шунингдек, социалистик хукукий тартибга карши каратилган, жамоат учун хавфли бўлган, жиноят конунида кўрсатилган бошка харакатлар жиноят деб танилади.

 Гарчи расмий жихатдан жиноят конунида кўрсатилган бирор харакатнинг аломатлари мавжуд бўлса хам, лекин ўзининг кам ахамиятлилиги сабабли жамоат учун хавфли характерда бўлмаган харакат ёки харакатсизлик жиноят деб танилмайди.

 Огзи куйган катикни хам пуфлаб ичибди деганларидек, Бўрибой Шерович айтганидек, Хошим Абдуалиевни попугини пасайтириш учун отувга ёки узок муддатга камок бериш хакидаги нормаларнинг кераги йўк эди.

 “Таёкнинг икки учи бор” деганларидек, Коплонбек Пётр Саркисович хужумга учраган пайтида, ўзини кандай тутишини билмайди-ку. Агар унинг Москвадаги томири кучлилик килиб, Коплонбекни хам Бўрибой акани хам пирпиратиб учириб юборса нима бўлади?

 Хошимжонни кўлга туширишда жиноят кодексининг шундай моддалар бўлиши керакки, айбдор шартли равишда озодликдан махрум килишга, жазо ижросини кечиктиришга ёки жарима тўлаб ўз иш жойида колиши учун хукукни мухофаза килувчи идораларга каттагина пул тўлаши керак. Савдо ходими иктисодий жихатдан бундай жазоланса, ипакдек момик бўлиб колади. Кизик, Хошимжон шунча йилдан буён умумий овкатланиш корхонасида ишлаб, бирон марта Коплонбекка ўхшаган, пролетар интизоми тарафдорлари кўлига тушмаган эканми? Агар шундок бўлса, уни тарафини оладиганлар бу ошпазни роса эркалатиб юборишган эканда ўзиям. Ўзбекча айтганда, “тарвузи кўлтигидан тушмаган” кўринади. Агар бир марта бўлса-да каттарок пулга куйганида бормиди, хозир мусичадай беозоргина бўларди. Майли, майли бугун эрта бўладиган вокеадан кейин акли кириб колади. Кимдир унга дарс бериши керак-ку. Бундай олганда, мана шу тадбирдан кейин Хошимжон уни устоз деб атаса хам ажабмас. Хўш бу “шогирдимиз” Хошимжонга кандай моддаларни кўллаш мумкин деб ўйлагандим ўша куни?

 Коплонбек жиноят кодексининг ўша куни вараклаган хўжалик жиноятлари бўлимини очиб ўкий бошлади:

 Хўш, 171-модда. Махсулот етказиш юзасидан план ва топширикларни систематик равишда бажармаслик

 Бошка иктисодий маъмурий районлар ёки иттифокдош республикалар учун, шунингдек умумиттифок эхтиёжлари учун махсулот етказиб бериш юзасидан берилган план ва топширикларни рахбар ходимлар ва бошка мансабдор шахслар томонидан систематик равишда сабабсиз бажармаслик –

 икки йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёхуд юз сўмгача штраф солиш билан жазоланади.

 Яхши модда, аммо бу моддани Хошимжонга кўллаб бўлмасди. Чунки, систематик деганда камида икки ой тушунилади, аммо бунинг учун айбдор хам хеч бўлмаганда бир йил ишлаши керак. Бу модда прокуратурадан ўтиши хам гумон. Коплонбек, агар айбдорга шундай айб кўйиш учун харакат килганда, бир йил хам ишламаган 2-таксопарк хайдовчисининг иши прокуратура тасдигидан ўтмагани ёдига келди.

 Хўш, кейингиси 174-модда. Ёлгон кооперация тузиш ва хусусий сохибкорлик билан шугулланиш

 Давлат ёки кооператив ташкилотлари никоби остида ёлгон кооперация тузиш ёки хусусий сохибкорлик (тадбиркорлик А.Ш.) билан шугулланиш –

 мол-мулкини мусодара килиб ёки килмасдан беш йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёхуд беш йилгача муддатга сургун килиш ёки уч юз сўмгача штраф солиш билан жазоланади.

 Бу модда бўйича Хошимжондан айб топиш мумкин. Ресторанда кимдир штатсиз ишлаётган бўлиши мумкин-ку. Бирок, райкум котибининг боласига энага ва шахсий ошпаз саклаётгани хакидаги иш бўйича вилоят, Республика МК каттик турмаганида ишнинг пачаваси чикиши мумкинлиги ёдига тушди. Ўшанда МКнинг рухсати билан Коплонбек бу ишга кўл урган ва райкум котиби ишдан кетиб, унинг ўрнига янгиси келишига ёрдам берганди.

 Бу калтис иш Петр Саркисовичнинг хомийлигида турган кишига нисбатан МКдан нажот кутиш, ёз пайтида хоккей ўйнаш учун кўчани музлатиш билан тенг. Бундан ташкари ўзичи, ўзи хам тил билмаганлигидан Сожидани кўл остида, хеч кандай штатсиз хусусий сохибкорлик билан ишлатиб ўтирибди-ку. Душманга хужум уюштиришдан олдин, ўз истехкомига кайтишни хам ўйлаш керак.

 Хўш, кейингиси 175-модда. Спекуляция

 а) Спекуляция, яъни фойда килиш максадида турли мол ёки бошка буюмларни сотиб олиш ва уларни кайтадан сотиш –

 спекуляция буюмларини мусодара килиб, икки йилгача муддатга озодликдан махрум этиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёхуд уч юз сўмгача штраф солиш билан жазоланади.

 б) Ўша харакатлар касб сифатида ёки кўп микдорда содир этилса –

 мол-мулкини мусодара килиб, икки йилдан етти йилгача муддатга озодликдан махрум килиш билан жазоланади.

 в) майда спекуляция илгари бирон бир спекуляция килган шахс томонидан содир этилган такдирда.

 Спекуляция буюмларини мусодара килиб, бир йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки шу муддатга ахлок тузатиш иши ёхуд икки юз сщмгача штраф солиш Билан жазоланади.

 Хошимжон ресторанда газак килиш ушун яшанги помидор, бодринг, кўкатларни бозордан конуний равишда олармикин ёки иссикхонаси бормикин? Унда хусусий сохибкорликда айбласа бўлади, хотини, болалари иссикхонада ишласачи, бу мехнатсиз даромад бўлиб, буни хам кўллаш мумкин, хеч бўлмаса ўзбошимчалик деб расмийлаштирса бўлар. Майли, мавзуга кайтайлик, яшанги помидор ва бодринг масаласи савдо оборотининг 0,5 фоизига кўкат ва яшанги помидор, бодринг сотиб олиш мумкин, буни аниклаш бироз хисоб китобни талаб киладиган иш. Омборда бундай махсулотлар йўк. Уни устига нарх кўйиб сотади, спекуляция деб квалификация килса бўларкин. Аммо, “Рохат” ошхонасининг чилпарчин бўлган иши ёдига тушди. Ўшанда ишга умумий овкатланиш корхонаси директори билан матлубот жамияти раиси бирданига аралашиб райком котибига чикканди, у эса ўз навбатида, прокурор билан милиция бошлигига телефон килиб, шундай иш келса кайтариб юборинглар деганди. Иш шармандаларча кайтганди. Ошхона мудири анча вактгача бу ишни бировларга айтиб мактанганини Коплонбек эшитганди. Келган прокурор, милиция ходимига “ока, энди бизнинг ресторанларга хурматли мехмонларингиз билан ташриф буюрсангиз, яшанги газак сўраттирманг, чунки Коплонбек деган конунчи бу ноконуний эканлигини бизга ўргатиб кетди” дермиш, муттахам. Ичмайдиган, ичгандан кейин газак килмайдиган суд, прокурор билан милиция ходими бормикин бу дунёда?

 Йўк, бу модда калтисрок эди. Хўш кейинги моддага ўтгандик,

 175-1-модда. Чорва ва парранда бокиш учун нон ва бошка галла мхсулотлари сотиб олиш

 Чорва ва парранда бокиш максадида давлат ва кооператив магазинларидан нон, ун, дон ва бошка галла махсулотлари сотиб олиш, ана шундай харакат учун маъмурий таъсир чораси кўлланилгандан кейин содир этилса, –

 бир йилгача муддатга озодликдан махрум килиш, ёки шу муддатга ахлок тузатиш ишлари, ёки икки юз сўмгача штраф солиш билан жазоланади.

 Чорва ва парранда бокиш максадида давлат ва кооператив магазинларидан нон, ун, дон ва бошка галла махсулотларини кўп микдорда сотиб олиш, ёки ижтимоий-фойдали мехнат билан шугулланмайдиган шахс томонидан, ёхуд ана шундай жиноят учун илгари хукм килинган шахс томонидан сотиб олиниши, –

 Мол-мулки мусодара килиниб ёки мусодара килинмасдан бир йилдан уч йилгача муддатга озодликдан махрум килиш билан жазоланади.

 Хўш, Хошимжон ховлисида чорва ёки парранда бокадимикин? Махалласида чойхонаси бор, унда шогирдлари ишлашаркин. Махаллага ёрдами тегмаса, у ерда чойхонада ишлаб бўладими? Махалладагиларнинг ундан тили кисиклик жойи бўлиб, бор кўйни хам йўк деб, парранда аслида бизники эди, деб колса нима бўлади? Чойхона-ку кўздан кечирилди, Хошимжонниг ховлисига хам бир илож килиб кириб, унинг холатини ўрганиб чикиш керак эди, бу моддани кўлласа бўларди, лекин у кейинги бошка моддаларга хам кўз югуртирганди, Коплонбек, ўша кунги холатини, хотирасини тиклаш учун яна ўкиётган китобига кўз тикди.

 

 Хўш кейинги 177-модда. Харидорлар ва заказчиларни алдаш

 Магазинларда ва бошка савдо, корхоналарида ёки умумий овкатланиш, ахолига маиший хизмат кўрсатиш ва коммунал хўжалик корхоналарида мол сотишда кам тортиш, кам ўлчаш, хакдан уриб колиш, молнинг белгиланган чакана нархларини ошириб сотиш, шунингдек ахолига кўрсатиладиган маиший ва коммунал хизмат бахолари ва тарифларини ошириб кўрсатиш ёки харидорлар ва заказчиларни бошка йўллар билан алдаш –

 икки йилгача муддатга озодликдан махрум этиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши билан ёхуд икки юз сўмгача микдорда штраф солиш билан хамда савдо корхоналари ёки умумий овкатланиш, ахолига маиший хизмат кўрсатиш ва коммунал хўжалик корхоналарида ишлаш хукукидан уч йилгача муддатга махрум килиш билан жазоланади.

 Ўша харакатлар кайтадан ёки бир группа шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб ёхуд кўп микдорда ёинки шундай жиноят килгани учун илгари судланган шахс томонидан содир этилса, –

 Мол-мулки мусодара килиниб ёки мусодара килинмай, икки йилдан саккиз йилгача муддатга озодликдан махрум этиш билан хамда савдо корхоналари ёки умумий овкатланиш, ахолига маиший хизмат кўрсатиш ва коммунал хўжалик корхоналарида ишлаш хукукидан беш йилгача муддатга махрум килиш билан жазоланади. (1972 йил 27 июль Ўз.ССР Олий Совети Фармони № 1061).

 Айни шу модда туз кўзур модда-ю, лекин бир ойнинг ичида битта ресторанда икки марта бир хил модда бўйича текшириш ўтказишга катталар йўл кўядимикин? Аник, кўйишмайди. “Бунакада ишлаб бўладими!” деб Республика савдо кўмитаси дод-вой килса борми? Хамма улар тарафига ўтиб кетади. Лекин шундай бўлса-да Коплонбек шу моддага нега кайтганди, бу холатни хозир у эслолмади. Аник билади, ўшанда у ўзига шундай деганди:

 “Хой Коплонбек, ўйнашмагин арбоб билан, арбоб урар хар бобо билан” Сен кимсан, оддий бир халк контроли, бу ерда ўзининг акула-ю, китлари турганда, сен бир лакка баликча бўлсанг, огзини бир бурчагини очса хам ютиб юборади. Масаланинг шу томони борлиги учун бу моддани етти кават ер остига солиб кўямиз”.

 Кейин бошка моддаларни хам ўвиб чикканди, 13 апрель вокеаларини хотирасида тиклаш учун хар бир нафаси-ю, хар бир юрак уришини кандай бўлганини тиклаш лозим эди. Коплонбек кейинги моддаларни хам ўкигани ёдида, масалан 179-модда.

 Такикланган касб билан шугулланиш

 Махсус равишда такикланган касб билан шугулланиш, агарда бу маъмурий чора кўллашга сабаб бўлмаса,–

 икки йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёки икки юз сўмгача штраф солиш билан жазоланади.

 Худди юкорида айтганидай иссикхонада оила аъзолари ёки бирон кариндош уруги даромад олиш максадида ишлаш деганни кўлласа бўладиган модда эди. Бу фактларни аниклашни Тилавбердига айтаман деганди ўшанда. Аввал аниклаш керак, Хошимжон канаканги такикланган касб билан шугулланади. Акасими, укасими, фолчилик килса, сартарошлик, усталик, давлат ва жамият учун фойдали бўлмаган бирон-бир касб билан шугулланса, факат уйда ўтириб кун кечирадиган бирон бир касб билан шугулланса, шу модда хам бўларди. Майли бироз низолирок экан бу модда, деганди ўшанда ва кейинги моддани ўкишга ўтганди.

 Хўш, кейингисига эса 180-модда. Юк ва пассажирларни конунсиз ташиш

 Гражданларнинг бойиш максадида ўз шахсий мулки бўлган машиналарида систематик равишда юк ва пассажирлар ташиши, шунингдек ўша максадларда автомашиналарни ижарага бериши –

 транспорт воситаларини бошкариш хукукидан икки йилгача муддатга махрум этиб, бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши ёхуд уч юз сўмгача штраф солиш билан жазоланади.

 Ўша харакатлар илгари шу хилдаги жиноят учун судланган шахс томонидан килинса, –

 автомашинани мусодара килиб ва транспорт воситаларини бошкариш хукукидан беш йилгача муддатга махрум этиб, икки йилгача муддатга озодликдан махрум килиш билан жазоланади.

 Деб кўрсатилганди. Коплонбек, Хошимжоннинг шахсий “Жигули”си борлиги аниклади, кимнинг номида экан? Хошимжоннинг кира килишига ишониш кийин. Давлат таксичилари уни сог кўйишармиди, дарров ГАИ ходимларига айтиб, машинасини мусодара килдириб юборишарди.

 Кейингиси 180-1-модда. Транспортдан гараз максадларда фойдаланиш

 Давлат ёки жамоат транспортидан бегона юк ва пассажирлар ташиш учун гараз максадларда фойдаланиш –

 Бир йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки шу муддатга ахлк тузатиш иши билан жазоланади.

 Ўша харакатлар бир неча бор ёхуд олдиндан тил бириктириб бир гурух шахслар томонидан содир этилса, –

 Уч йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши билан жазоланиб, транспортда муайян фаолият билан шугулланиш хукукидан уч йилгача муддатга махрум этилади.

 (30 июль 1973, Ф-1398)

 Бу хам Хошимжонга нисбатан кўлланилиши мавхумрок модда эди.

 Бировни жавобгар килишга моддалар тикилиб ётибди-ю, уни хар томонлама мухокама килиб кўллаш керак.. Хўш, 181-1-модда. Спиртли ичимликларни сотиш коидаларини бузиш

 Савдо корхоналарининг ходимлари арок ва бошка спиртли ичимликлар билан савдо килишнинг белгиланган тартибда тасдикланган коидаларини уларга штраф солинганидан ёки бошка интизомий жазо чоралари, шунингдек маъмурий ёки жамоат таъсири кўрсатишчоралари кўлланилганидан кейин бир йил мобайнида яна кайта бузганлари такдирда,–

 бир йилгача муддатга озодликдан махрум этиш ёки шу муддатга ахлок тузатиш иши билан ёхуд эллик сўмдан юз сўмгача микдорда штраф солиш билан хамда савдо корхоналари ва умумий овкатланиш корхоналарида ишлаш хукукидан уч йилдан беш йилгача муддатга махрум этиш билан жазоланади. (1972й Ф-1061).

 Ух, мана бу модда жуда мосга ўхшарди-ю, нега бу моддани кўллашдан воз кечганди. Ха, айтмокчи бунда жиноят килувчи киши аввал кўлга тушган бўлиши кераклиги халакит килганди. Хошимжон эса коммунист, ишлаб чикариш илгори, корхона Хурмат тахтасидан тушмайди. Бир марта яхшилаб кўлга тушганлар эса, шунаканги устомон психолог бўлиб кетишадики, эшикдан кираётган одамнинг нима максадда кирганини, бир карашдаёк билиб олади. Кейин кўпинча бунака ходимлар ички ишларнинг хуфялари хам бўлиши мумкин.

 

 

 Кейин хам бошка моддаларни ўкиганди, яъни 191-2-модда. Бинокорлик материалларини гайри конуний йўсинда сотиб олиш

 Якка тартибда уй курувчи томонидан бинокорлик материалларининг гайри конуний равишда сотиб олиниши –

 гайри конуний равишда сотиб олинган бинокорлик материаллари ёки шу материал ишлатилган иморат мусодара килиниб, олти ойдан икки йилгача муддатга озодликдан махрум килиш ёки бир йилгача муддатга ахлок тузатиш иши билан жазоланади.

 Ох! Мабодо Хошимжоннинг уйидан курилиш моллари дўконларида сотилмайдиган битта тунука, юкори даражали ўтга чидамли биттагина гиштми ёки биттагина харбий иморатларга ишлатиладиган михми топилса бормиди, мана шу модда кулинг ўргилсин модда бўлардида, Коплонбек зинадан йикилмасмиди? Нега шу моддага тўхталмаганди, ха ёдига тушди, Хошимжоннинг махаллада обрўси баланд бўлишига ишонч кўп эди. Чунки, махаллада тўй борми, таъзия борми, козон ўчок керак бўлади, кўшнилар буларни кимдан олади, чойхонадан олмаса? Хошимжоннинг ўзи хам яхши ошпазмиш, уларга хизмат килган бўлса, одамлар бу яхшиликлардан воз кечадиларми. Мансаб бўйича богликлиги бўлса воз кечиши мумкин, лекин оддий кишилар, “камбагал мард келади” деганларидек, унинг ёнини олишлари тайин.

 Хўш, ўшанда нега оддий кишиларнинг мардлиги хакида ўйлаганди? Ха, у ерга ўзининг (Халк назорати кўмитасининг штатсиз ходимларидан ташкил топган) холисларини олиб бориб бўлмасди, чунки холислар асосан кўшнилардан бўлиши керак-ку. Жуда калтис модда эди бу.


 Хўш, кейингисини хам ўкиганмиди, ўкиганди.

 191-3- Иморатларнинг неча кават бўлиши, хоналарнинг сони, турар жой майдони нормаларини бузиш

 Неча кават бўлишлик, хоналарнинг сони ва турар жой майдонининг хажми юзасидан белгиланган конуний нормаларни бузиб, шахсий мулк хукуки асосида якка тартибда уй-жой куриш –

 белгиланган нормалардан ортиб кетган уй жой майдони мусодара килиниб ва шу ортикча майдон мехнаткашлар депутатлари махаллий Советларининг ижроия комитетлари ихтиёрига топширилиб, олти ойгача муддатга ахлок тузатиш иши билан жазоланади.

 Бу модда бўйича Хошимжоннинг уйи неча кават ёки неча хоналигини аввал аниклаш лозимлиги эди. Шунинг учун бу модда четга сурилганди.

 Коплонбек, мана шу моддаларни кўрганди, йўк, яна битта моддани кўрганди, Коплонбек жиноят кодексини яна бир вараклади-да 219-модда Фохишахона саклаш ва кўшмачилик килишга кўзи тушди. Яъни,

 Фохишахоналар ёки киморхоналар очиш ёки саклаш, шунингдек тамагирлик билан кўшмачилик килиш –

 мол-мулкини мусодара килиб ёки мусодара килмай, икки йилдан беш йилгача муддатга озодликдан махрум килиш билан жазоланади

 Лекин бу ишни махалла шароитида килиш хакикатдан жуда йироклигини ўйлаб жиноят кодексини ўзи ўкиган моддаларини яна бир бор синчковлик билан кўздан кечириб, умумий дафтарига кайдлар олиб боргани ёдида. Хар бир модданинг мусбат ва манфий томонларини, хар томонлама ўрганганди, тун ярмидан окканидан кейин эса кодекснинг 177-моддаси (Харидорлар ва заказчиларни алдаш) дан зўррок модда йўклигига амин бўлганди, бир ойда иккита бир хил модда масаласига келса, уни ечими шундок кўриниб колди. Солижон сифатсиз овкат бўйича камалган эди, Хошимжонни эса харидор хаккидан урганлиги масаласида жавобгар килиш масаласини кўтарса бўларди.

 Бўрибой Шеровичнинг топширигини назарий жихатдан ечган Коплонбек, тинчгина уйкуга кетганди.

 

 *** *** ***

 

 Кейин, эртаси куни эрталаб М.Горький метро бекатидан Чилонзор метро бекатигача келаркан, Коплонбек Тилавберди билан кандай танишганини ёдига олганди.

 Ўшанда Коплонбек туман халк назорати кўмитасига штатсиз инспектор сифатида олинганига уч кун бўлганди. Инспекция бошлиги ишдан кетиб, навбатдагиси хали келмаганди, у янги инспектор билан танишаман, топширикни оламан деб келганди. Идорада хеч кандай ўзгариш бўлмагани учун кабулхонадан чикаётганди, ўзидан ёши каттарок кишининг “ака, бир минутга мени кабул киласизми?” деган мурожаатини эшитди.

 Кўзлари ўйнаб турган вилоят кишлокларидан келганлиги арзон чит куйлаги ва шевасидан маълум бўлиб турган саргиштоб йигит, елкаларини букиб, ўзини хизматга тайёр кишидек ялтокланиб турарди.

 – Хўш, нима гапингиз бор менда?

 – Яхши гап, хурсанд бўласиз.

 – Кизик,- деди Коплонбек ва йигитни четрокка тортди.

 – Аввалалмбор, сиз кимсиз, мени каердан танийсиз, менда нима гапингиз бор?- мижгов саволлари билан довдиратиб ташлади мехмонни Коплонбек.

 – Менми? Мен Тиловберди Эшматов бўламан, 124- автоколоннада КрАЗ хайдайман. Инспектор Норкўзи акани сўраб келувдим, бошка ишга ўтиб кетибди, у кишига мўлжалланган гапни бирон бир кишига айтиб кетаверай бўлмасам, деб турувдим, сизни кўриб колдим. Кўзимга иссик кўриндингиз. Сиз хам шу ерда ишлайсизми?

 – Бўлмасамчи. Коплонбек онасидан олган бежирим гувохномани костюми кўкрак чўнтагидан чикарди.

 – Жуда соз, сиз янги инспектормисиз?

 – Шунга якинрок, - деди Коплонбек ёлгонни сувдай ичиб, – кани нима гап?

 – Шарк ресторанининг директори Солижон Ахмедов кеча ховлисига иккита темир бетон плита келтиртирди.

 – Нима бўпти келтирса? – хайрон бўлди Коплонбек.

 – Э, плита ноконуний, давлат курилишида ишлатиладиган плитани шахсий уй курилишида ишлатиш мумкин эмас. Бу жиноятку.

 – Тўгри жиноят,-деди Коплонбек бироз иккиланиб.

 – Норкўзи ака халк назоратининг кирмаган эшиги хам, тешиги хам йўк деб айтарди, - деди Тилав “гулханга солярка куйгандайди”.

 – Буни биламан. Лекин, хўш уни ким аниклади?

 – Мен ўзим олиб бориб бердим.

 – Норкўзи ака бундай пайтда нима киларди?

 – Э, кизик савол бўлди-ку, мен аризани ёзиб бераман, кейин Норкўзи ака кизил папкасини олиб айбдорнинг ишхонасига борарди, бирон нарса ундириб, мени хам курук кўймасди. Менга ўндан бири бўлса хам розиман.

 – Аризачи?

 – Бе, ариза айбдорнинг кўз ўнгида йиртиб, ёкиб ташланади.

 – Касам ичингчи?

 – Тўгри йўлдан тойиб ерга кириб кетай ёлгон гапирсам!

 – Бўлади, бу йўлчиларнинг касамида, тўгрими?

 – Ха, хайдовчиларга хам кетаверади.

 – Яхши, ундай бўлса ху анави ошхонага ўтайлик, аризани ўша ерда ёзасиз?

 – Нега ошхонада.

 – Бу ердаги ортикча гувохларни нима киламиз, барибир ариза йўк килинади-ку.

 – Бу гап хам маъкул.

 Тилавберди, бировнинг номидан боплаб ариза ёзди. Коплонбек, аризани Тилав айтганидек, кизил папкага солиб, костюм шимда, галстугини такиб, шляпада ресторанга хаяжонланаётганини билдирмаслик учун гердайиб кириб борди.

 Эшик огаси унга кулиб каради (шунинг ўзи анча далда бўлди) ва Солижон аканинг хонасигача кузатиб борди. Солижон телефонда ким биландир бахслашарди. Кизил папкали кишини кўриб, сергакланди. Гўшакка “менга мехмон келиб колди, ўзим телефон киламан”, - деди ва ўрнидан турмасдан, ўтиришга жой кўрсатди.

 – Мен халк назорати кўмитасиданман, устингиздан ариза тушганди, шунга келувдим, - деди Коплонбек, кўйнидан гувохномасини чикараркан.

 Солижон нуфузли идораларникига ўхшаш гувохномани кўрибок, танглайи котганини сезди ва тили айланмасдан, бехосдан ўрнидан туриб ўнг кўли билан ўтиришга жой кўрсатди.

 Бу пайтда мактаб коровули, штатсиз инспектор Коплонбекнинг хам бутун танаси жикка хўл бўлди. Бундай бўлишига сабаблар етарли эди. Биринчидан инспектор штатсиз ходим, иккинчидан хат бировнинг номидан ёзилган, почтадан келмаган, идора рўйхатидан ўтмаган, учинчидан, Солижон хам ок кўйлак, охирги модадаги костюм-шим, галстукда бўлиб, унинг салобати босар, мабодо у инспекцияга телефон килса борми Коплонбекнинг холига маймунлар йиглайди. Камалиб кетиш хеч гапмас.

 Солижон ариза сўзини эшитиб ва инспекторнинг ўзи унга кўш-кўллаб топшираётганидан, ўзини босиб олди ва аризани биронта мижоздан бўлса керак деб ўйлади.

 – Энди ука, бу ресторанда, хамманинг кўнглини олиб бўлмайди-да, - деди креслосига ястаниб ўтириб оларкан Солижон.

 Лекин аризани ўкиган сайин гавдаси олдинга чикиб, бошлари хам бўла бошлади. Кейин юзида кизариш ва мажбурий жилмайиш аломатлари зохир бўлиб, ука деган сўзи окага айланди:

 – Жуда адолатли киши экансиз, ока. Кейин, столи остидаги тугмачани босиб котибасини чакирди. Котиба келгач унга чой буюрди ва Коплонбекка яна мурожаат килди – аризани менга олиб келиб тўгри килибсиз, ока, ока-ука бўлайлик, мен сиздай окага хизмат килишдан бошим кўкка етади.

 Коплонбек ўзидан катта одамнинг бугун иккинчи бор “ока” деяётганига гувох бўлаётганди. Бу унга жуда маъкул келаётганди. Шунинг учун, у хам “Хохласангиз ёкиб юборишим мумкин” деб юборди.

 – Шундок килинг ока,-деди Солижон ва сейфи томон йўналди.

 Сейфни гийкиллатиб очди ва ундан бир боглам уч сўмликни столи устида турган когозга ўради ва Коплонбекка узатди, рози бўласиз, шу ерда бўлсам, сизнинг ейиш-ичишингиз менинг зиммамда,-деди. Бу гаплар нак мўъжиза эди. Коплонбек хаяжонини босиш учун чўнтагидан гугуртини олиб аризани ёкишга шайланди...

 Ха онасининг гувохномаси хакикий хазина экан, онаси бежиз айтмаган экан, унда кобилият энди намоён бўларкан, ха, хакикатда халк назорати кўмитаси катта куч экан. Бир огиз сўзсиз тўрт ярим ойлик иш хакисини олиб ўтирибди-я. Шу пайтгача гўр ва кўзи ожиз экан-а. Хаёт жуда осон ва яшаса бўладиган нарса экану.

 Коплонбек мактабда хам, армия сафида хам аммамнинг бузоги деб айтиладиган болалар хилидан эди. Умри бино бўлиб биров билан муштлашмаган. Хамма низоларни гап – тили билан кечирим сўраш оркали ечарди. Тенгкурларидан бирон марта жисмоний ёки рухий устунлигини хис килмаганди. Мана бугун биринчи маротаба, ўзини етакчилардек хис килди. У бугундан эътиборан ўзини бошкалардан устун бўла олиши мумкинлигини хис килди.

 Ана шундай килиб, Коплонбек “Шарк” ресторани директори Солижон Ахмедов билан “кадрдон дўст” бўлиб колганди. Шу дўсти туфайли Педагогика институтига сиртдан кирди, уни битирди.

 Чапакай даромаднинг эллик сўмини кўлга киритган Тилавберди, бир неча ойдан сўнг, яна каттарок даромад манбаини топиб берди. Унинг бир кишлокдоши нотариусда ишларди. Ўша нотариус, кўчмас мулк савдолари хакида маълумотларни Тилавбердига, у эса бу маълумотларни Коплонбекка етказадиган бўлди.

 Коплонбек онаси билан учрашмагунича, бир тийинини тежаб, камсукум яшарди. Тилавберди билан танишганидан кейин, кайнок хаёт ва маишат бошланди. Тилавберди кайси дўконга кандай камёб мол келганини хабар берар у эса шу ернинг ўзида ёзилган ариза ва кизил гувохномаси билан пайдо бўларди. Дўкон мудири аризани ўкиб, кизариб-бўзариб, фойданинг бир кисмини Коплонбекка чўзишга мажбур бўларди. Коплонбек эса аризани дўкончининг кўз ўнгида йиртиб ташлаб “мардлик” кўрсатарди. Иш шу даражага бориб етдики, ўз тумани худудидаги хар кандай савдо ёки умумий овкатланиш корхонасига кириб махсулот олиши, еб-ичиши, кийматини тўлашга келганда эса кизил гувохномасини бир кўрсатиб кетиши мумкин эди.

 Аммо, махалладагилар унга ёвкараш киладиган бўлиб, тўй-маъракаларга чакирмайдиган, кўча-куйда хам у билан узок сухбатлашмайдиган бўлиб колишди. Синфдошлари хам уни ўзидан тортадиган бўла бошлади. Бунга арзимас бир вокеа сабаб бўлди.

 Синфдоши Азамат, мактабда пайтидаёк грек рум кураши тўгарагига катнаб юрарди. Жисмонан бакувватлиги туфайли у синфдагиларнинг энг зўри, кизларнинг энг севикли йигити эди. Армияда хам спортни тарк этмаган, йигирма тўрт ёшида республика чемпиони бўлиб, терма командасига кабул килиниб, Иттифок мусобакасига кетиши олдидан синфдошларига зиёфат берди.

 Зиёфатда Азаматнинг кариндошлари ва шу махаллада яшовчи бешта синфдоши йигилишган экан. Коплонбек халк назорати кўмитасига назоратчи инспектор килиб тайинланиб, атроф-четдагиларга танила бошлаган пайт.

 Азаматнинг онаси биринчи овкатга угра ош килган экан. Азаматдан ташкари бошкалар киттай-киттай килишмокда.

 Синфдошлари Иброхим Азамат хакида кадах сўзини айтиб,

 – Дўстим Азамат, Иттифокда биринчи ўринни олиб, навбатдаги жахон чемпионатига боришингни тилайман, - деди.

 Азаматнинг онаси:

 – Ўглим менинг акам, Аскар тогасининг ўзи бўлди, у хам полвон, хозир чет элда элчихонада ишлаяпди,-деб ўглини пешонасидан ўпди.

 Азаматнинг отаси эса “мен хам ёшлигимда кураш тушганман, трактор заводининг собик чемпиониман”, - деди гердайиб

 Синфдошлари Санжар эса:

 – Спортчилар учун энг зўр унвон олимпиада чемпионлиги, чунки уларнинг экс чемпион деган камситилган унвони бўлмайди,мен сенга ўша чемпионликни тилайман ва истайман, - деди.

 Давра кизиган кизиб борарди. Хамма бошини дастурхондан олмай турган пайтда Коплонбек унинг оркасида турган кичкина журнал столи устида Азаматнинг мусобакаларда олган мактов ёрликлари, медаллари билан биргаликда Азаматнинг паспорти ва унинг ичидаги самолет билетига кўзи тушиб колди. У ўзини хеч ким кузатмаётганлигига амин бўлгач, паспорт билан билетни костюми ён чўнтагига солиб, Азамат билан хазиллашмокчи бўлди. Кейин паспортни топиб бериб Азаматдан хазиллашиб бўлса-да неча сўм ундириши мумкинлигини ўйлай бошлади. Аввало паспортнинг киммати нимадан иборат. “Кошик овкат махали зарур” деганларидек. Агар паспорт хозир йўколиб колса Азамат мусобакага боролмайди, терма жамоадан кувилади, кискаси 100 сўмни бемалол ундирса бўларкан, деб ўйлаб турганди, даврабоши-синфком Иброхим унга сўз бериб колди.

 Коплонбек, чин юракдан Азаматга муваффакият тиламокчи бўлди, лекин хеч тили яхши тилакка айланмади:

 – Дўстим Азамат,-деди у кўлига кадахни олиб, – синфдаги барча йигитлар сенинг галабаларингдан хавас килиб юрардик. Мана сен Москвага Иттифок мусобакасига кетаяпсан, у ерга борсанг хам, бормасанг хам сен бизнинг дўстимиз бўлиб колаверасан. Дўстлигимиз учун ушбу кадахни кўтаришни сўрайман.

 Коплонбек тили нега айланмади, ўзи хам тушунмади, кейинчалик эслашича, бундан олдинги килиб ўтирган мулохазалари шундай гаплар тилидан чикишига олиб келган. Коплонбек сукунатни бузиш учун ўзи биринчи бўлиб кадахни уриштириш учун ёнидаги шериги Солихнинг рюмкасига рюмкасини чиккиллатди. Колган кадахлар хам жуда секин уриштирилгандай бўлди.

 Бундан ортик гаплар Коплонбекдан чикмаслигини тасдиклагандай, Гофир дабдурустдан бундай деди:

 -Хасадбек кўнглидагини тўгри айтди, козонда бори чўмичга чикади, олдик йигитлар!

 Коплонбек Гофирнинг гапини ижирганиб кабул килди, лекин мажбуран жилмайди ва кўнглига ўк хиссини туйди. Хамма ўзи билан ўзи оввора бўлиб турган пайтда, “мен ташкарига бир чикиб келай” деган бахона билан, ховлидаги хожатхонага паспорт билан билетни ташлаб, кўнгли жойига тушиб кайтиб келди.

 Энди у зиёфатда ўтирганлардан устунлигини хис кила бошлади. Килган ишидан хурсанд эди. Синфдагиларнинг энг зўри Азаматни хам, энг аклли, контрол ишларни кўчиртирмаган Иброхимни хам, ўзининг эркин фикрлари билан гердайиб юрадиган, шоирсифат Гофирни хам, велосипедини беришга кизганган Солихни хам Коплонбек боягина боплаганидан хурсанд эди. Чунки, бугун бўлмаса эртага паспорт ва билет йўколганлиги маълум бўлади. Бу ерда ўтирганларнинг хаммаси шубха остига тушади. Азаматнинг кўнгли хаммадан колади. Коплонбек эса хеч нарсани билмагандай юраверади. У бугун синфдошлари тугул, “аммамнинг бузоги”деб уни калака килган махалладошларининг хам устидан кулаётганди.

 Коплонбек зиёфатда ўтирганларнинг хушчакчак, эртанги кунга бўлган ишончи эртага сўнишини билишидан завкланар, “ўн йил мени устимдан кулдиларинг, энди навбат меники, энг охирги кулган хакикий кулган” деб ўзини мастликка олиб, эртанги маглубларнинг, бугунги зафарона нигохларини ёдда саклашга уринарди.

 Ярим тунда уйига келгач эса бир дафтарча олиб боя зиёфатда гердайиб ўтирган, келажакда олимпиада чемпионлигини накд килиб олган Азаматнинг бугунги килган киликларини, эртага шубха ва гумонга тушадиган бошка синфдошлар, махалладошларнинг хам килган киликларини ёзиб кўйди.

 Азамат мусобакага боролмади, албатта. Шу билан гердайиб юрадиган Азаматнинг боши букчайиб колди. Коплонбек эса хеч нарса билмагандай юраверди. Паспорт хам, билет хам топилгани йўк. Асабийлашадиган Азамат ичкиликка рўжу кўя бошлади, окибат бир куни ичиб олиб Тельман паркида муштлашиб колди ва беш йилга камалиб кетди.

 Коплонбек вакти-вакти билан ўша дафтарчани олиб, Азамат ўша куни, ўзини кандай магрур тутганини кайта-кайта ўкир ва ўша куни синфдошларининг, Азаматнинг ота-онасининг гапларини эслаб ичаги узилгундай, ётиб-ётиб кулар ва калбида голиблик хиссини туяр эди.

 Синфдошлари шу вокеадан кейин, Гофир шоирнинг тилидан ўкдек отилган сўзи – “Хасадбек” лакабини Коплонбек ўрнига ишлатадиган килиб такаб кўйишди.

 Мана шундан сўнг Коплонбек ўгай ота-онасидан колган ховлини давлатга топшириб, махалладан кўчиб кетишга карор килди. Туман ижрокўми унинг ховлиси эвазига тўрт каватли гиштли уйнинг уч хоналисини берди ва Коплонбек ўша ерда яшай бошлади.

 Коплонбек революцияга содик онасининг гапларини хам эсдан чикармади, энди олинган пулларнинг катта кисмини тиллага айлантирар, бир кисмини Тилавбердига ёки бутун дунё революцияси йўлида сарфларди.

 Тилавберди хам бу давр ичида сиртдан ўкишни битириб, оддий хайдовчиликни ташлаб, галстук такадиган кишилар каторига кирди, уйланди, марказдан уч хонали уй олди. Курилиш вазирлигида ишлашига карамасдан хар хафтада, Коплонбекнинг уйига бозорлик килиб келиб турарди. Коплонбек ишдан урилгач, биров уларнинг кадрдонлигини билгандай Тилавбердини хам ишдан хайдоворишди. Мана хозир Коплонбек “Шарк” операциясини муваффакиятли ўтказса, ўзининг ёнига битта инспектор штатини очтириб олади. Кейин колган иш техник йўриги бўйича кетаверади.

 Шундай ўй хаёллар билан у ишга келди. Ўша куни тушгача фавкулодда хеч кандай вокеа содир бўлмади. Тушдан кейин штатсиз мухбири Иринанинг хабаридан сўнг, тадбир шу бугундан кечикса, барбод бўлиши мумкинлиги аник бўлиб колди.

 

 *** *** *** *** ***

 

 Хошимжон шахар архитектура бошкармасидан кўшимча курилиш килиш хакида ижобий хулосаларини олгач, ресторан ичкари томонидаги хожатхонани кайтадан жихозлади. Бундан ташкари ташкарига хам алохида хожатхона курдирди. Хожатхонани тартибли саклашни фаррошга топшириб, ўзи хам бу ишни назоратга олди.

 Кейин чойхоначи жияни Аброржонга ўзи ёшлигида кандай чой дамлаган бўлса, худди шундай чой дамлашни, курук чойни нормадагидан икки хисса ташлаб, иккита самоварни ташкарида ўтинга кайнатадиган килди.

 – Сувни электрда кайнатган билан, оловда кайнатганнинг фарки катта, биринчи самовар тугамасдан иккинчисидан сув олишга шошилма, кайнок сув тугамасдан устига сув куйма, шуни билки, ресторанга мижоз келиши кетиши сенга боглик. Агар кунига иккита самовар кайнатиб сотсанг, тўртдан бир колган пул ўзингники, агар учта бўлса биттасидан колган пул сеники, мабодо бирон бир гирромлик килганингни билиб колсам, ишдан кетдинг тушундингми?

 – Хўп, бўлади, - деди саккизинчи синфни битириб, ишга олинган Аброржон хурсанд бўлиб.

 Хошимжон бир хафта Аброржоннинг ишидан хабардор бўлиб турди. Кўнгли тўлганидан кейин, бошка ишлар билан машгул бўлди. “Шарк” ресторанида килинаётган лагмон, ковурма лагмон, мантининг донги теварак атрофга ёйила бошлади. Хошимжон тикув цехига бориб, ташкарига кўйилган стулларга чехол ясаттириб, ўриндиклар ўтирадиган жойини калинрок килдириб тиктириб келди. Энди мижозлар тушликка келганида хакикатда хордик чикарадиган бўлишди. Хошимжон эрталабки нонуштани хам ташкарида ташкил килиб, бўгирсок, сомса сотишни йўлга кўйди. Аббосжон эса энди кунига тўрт сомовар чой кайнатадиган бўлди.

 Хошимжон Тилавберди билан гиди-биди килган куни кечкурун идорасида ўтирганида Пётр Саркисовичунга сим кокди.

 – Хошимжон, агар имконият бўлса кечкурун соат 18-00 да бирров идорага келсангиз мен пастда бўламан, икки огиз гап бор эди.

 Кечкурун Пётр СаркисовичХошимжонни кўлтиги ора тирсагидан тутаркан, охиста гап бошлади:

 – Хошимжон сизнинг кўли гул ошпаз эканлигингизни катталарга айтиб кўйгандим.

 – Катта рахмат Пётр Аванесович, бир умрга карздорман.

 – Хе, ўша хитойча гўшт деган таом бор эдику?

 – Ха, эсимда.

 – Худди шунака кўли гул таомни эртага тайёрлаб бера оласизми?

 – Гап бўлиши мумкин эмас. Катта кишиларми улар?

 – Сўраманг, улар у ёк-бу ёкларга юришмайди, эртага хотинимнинг юбилейи деб уларни аранг кўндирдим, шунинг учун эртага кечкурун сизнинг ресторанингизда озгина киши иштирокида зиёфат берсак, шунга нима дейсиз?

 – Бош устига,-деди Хошимжон ўнг кўлини кўксига кўйиб, тахминан неча кишилик бўлсин?

 – Олти киши.

 – Пётр Аванесович, бу ёгидан хавотир олманг, соат ничаларда ташриф буюрасиз?

 – Хўш, бугун хеч канаканги мажлислар йўк, аммо, кечкурун 19-00да ишда бўлишимиз керак, сиз 16-00ларни мўлжаллайверинг, соат 18-30 ларгача ўтирамиз. Икки ярим соат етиб ортади. Ха, айтмокчи, биров билиб ётмасин, алохида хонани тузатиб кўйсангиз бўлди.

 Хошимжон бу таклифни, жуда маъкул деб кабул килди. Ахир, Пётр Саркисовичунга ишга жойлаганидан сўнг, унга бирон сўм олиб келиб бер дегани йўк-да. Умумий овкатланиш корхонаси директорига учрашди, “мени тинч кўй, ўлибманми Пётр Аванесовичнинг юзига оёк кўйиб” бу хакда гапиришни хам истамади. Ички ишлар бошлиги ўртоги Гарик Арменовичга айтди. “Ишлайверчи, ўзлари айтади”, - деди у.

 Мана айтилган пайт келганга ўхшайди. Киборлар жамияти дегани шу бўлса керак-да, уларга пул бериш хурматсизликка ўхшайди, балким кўполлик хамдир, нозик, дидли бирон-бир тилловар совга килиш керак, кўнглига тугди Хошимжон.

 Эрталаб соат 8-00да Хошимжон Тилла буюмлар сотиладиган дўкон ёнида унинг очилишини кутиб турарди. Дўкон сотувчиси Ирина исмлик жувон келиб унга очганидан сўнг, Хошимжон витринада турган тилла буюмларига кўз югуртирди. Энг киммат тилла буюмлари минг сўм атрофида эди.

 – Кечирасиз, исмингиз ким? - сўради Хошимжон.

 – Ирина.

 – Ирина биласизми, мени келинойим юбилей килаётувдилар, бирон-бир кимматрок тилла буюм олмокчи эдим, бу витринадан бўлакча хам ашёлар борми?

 – Кечирасиз, сиз ўзингиз кимсиз?

 – Менми, Хошимжон Абдуалиевман, “Шарк” ресторанининг директори бўлиб ишлайман.

 – Сиз исм-шарифингизни сўраганим учун хафа бўлиб ётманг. Энди, коидаси шунака.

 – Нега хафа бўларканман, тушунаман.

 – Биласизми, бундан бошка ашёлар хам бор, факат уларни сизга кўрсатишдан олдин паспортингизни кўришим керак.

 – Мархамат. Хошимжон чўнтагидан паспортини олиб узатди.

 Сотувчи жувон паспортнинг барча варакларига зимдан кўз югуртириб, Хошимжонни ичгарига чорлади. Дўкон ичига кирганларидан сўнг, аёл кабинетини очди ва сейфидан бир неча тилловор комплект ашёларни кўрсатди.

 – Бу комплект канча туради? – сўради Хошимжон сирга, занжир ва тилла узукдан иборат чиройли буюмларни кўрсатиб.

 – Бу 8.500 сўм туради.

 Хошимжон бироз ўйланиб турдида, чўнтагидаги пули етмаслигидан,

 – Йигирма минутда келаман, буни менга сотасизми?– деди.

 – Нималар деяпсиз,- хайрон бўлди Ирина, бу буюмларнинг барчаси асосий рухсатнома билан сотилади.

 – Канака рухсатнома, савдо бошкармасидан. Лекин сиз уни ололмайсиз.

 – Нега?

 – Сизнинг ойлик маошингиз неча пул?

 – 180 сўм.

 –Мана кўрдингизми, неча ойлик маошни йигишингиз керак, бу буюмни сотиб олишинигиз учун деярли 60 ойлик, бу эса 5 йиллик ойлик маош дегани.

 – Бирон йўли бордир, ахир?

 – Албатта, унда устига яна минг сўм кўшсангиз, таниш бир ёзувчим бор, ўтган йили ганорарга 20.000 сўм олганди. Ганорарни икки ойда ичиб битирди. Пулга мухтож. Ўшанинг номидан ташкил килиш мумкин.

 Хошимжон бироз ўйланиб турди-да “ха, майли розиман”, - деди.

 Тушдан кейин барча ишлар битгач, Ирина ўзининг таниши Коляга телефон килди. Коля бу Коплонбек эканлигини зийрак ўкувчи фахмлаган бўлса керак.

 

 *** *** *** *** ***

 

 Коплонбек штатсиз ходимаси Иринадан бу хабарни эшитгач, оёгини кўлига олиб Республика халк назорати кўмитаси раиси ўринбосари, хомийси Бўрибой Шеровичнинг ёнига гизиллади.

 – Демак, хали пул бермаган экан-да! - деди, Бўрибой Шерович маълумотларни тахлил килиб, менам айтувдим бу Коплонбек 30.000 деб ошироворди, деб.

 – Каёкда ўттиз мингни олмаса, Пётр Саркисовичбармогини бармогига урмайди, бу энди яна якинрок танишув учун бўляпди.

 – Кўйсанг-чи, Пётр Аванесовични билмас экансан, нозиктаъб одам, пулни ўзбеклардан олмайди, тиллавор талаб килган бўлиши мумкин, худди совгадай кўринади. У еган нонини хам пахтагина ўраб, юмшоккина есам, дейди. Биласанми, у Хошимга хотинимнинг ёки кизимнинг тугилган куни деб айтган бўлиши хам мумкин.

 – Бўлиши мумкин эмас, ишонмади,- Коплонбек.

 – Хозир караб турасан,-деди Бўрибой Шерович ва ўрнидан туриб сейфини очди, у ердан кичкинагина кизил ён дафтарчани олиб, “г” харфини очди ва ўкий бошлади Саакян Пётр Саркисович, хотини Саакян Сара Нерсесяновна 17 апрелда тугилган. Бугун 13 апрель, кўрдингми? Хўш кизларини кўрамиз, йўк улар октябрь, ноябрларда тугилган.

 – Койилман, устоз, ер остида илон кимирласа биласиз-э! - деди, Коплонбек ўз айбини, шеригини макташ эвазига ёпмокчи бўлиб ва калласига шундай савол келди – Бўрибой Шерович, Хошимжон бу совгани Пётр Аванесовичникига 17 апрелда олиб бормаса керак?.

 – Каердаги ошпаз билан бирга улфатчилик киладими? Бэ, уйига киритгани хам кўймайди.

 – Бу гапинг тўгри, хўш каерда бериши мумкин?

 – Ресторанда-да!

 – Тўгри, шошилиш керак, Коплонбек, у ёгда Москвани хам хабардор килганмиз, агар аввал пул берилиб, бугун яна шундай кимматбахо совга берилса борми, Хошимжонни фош килиш Пётр Аванесовични фош килиш билан тенг.

 – Тушунмадим?

 – Нимасини тушунмайсан, у сенинг ўзбекларинг каби, хам айтаверадиган, хам кайтаверадиганлар хилидан эмас. Совгани олгач, ваъдасини бажаришга тиришади, Москвага бориб ётиб олишдан хам тап тортмайди. Агар яна биронта нозик мехмон билан келса-ю, у совгани олса борми? Ўзимизнинг холимизга маймунлар йиглайди.

 – Унда, нима маслахат берасиз устоз?

 – Биласанми нима? Хошимжонни кўлга туширишни бугун тезда амалга оширишимиз керак.

 – Лекин, холислар, харидорларни топишим керак-да.

 – Тез бўл, хозир соат 14-30, 17-00 да пастдаги ошхона ёпилади, демак 16-30 да ресторанни кўлга туширишни амалга оширсак, айни муддао. Сенга икки соат етадими?

 – Кайдам, етса керак.

 – Ха, айтмокчи, биласанми рестораннинг энг нозик жойи каерда?

 – Каерда?

 – Каерда эмиш, чойхонада.

 – Тушунмадим.

 – Бир чойнак чойни неча пулга оласан?

 – Кичигини 5 тийинга, ярим литрлигини 10 тийин, бир литрлиги 20 тийин.

 – Аслида ўша сен айтган кичиги 350 граммлиги 3 тийин туради. Чойнакларнинг турличаси бор, масалан, 250 граммлиги 2 тийин.

 – Йўг-э!

 – Ха, - деди Бўрибой Шерович ва столи тортмасидан битта брошюркача олди-да, унинг олдиндан белгилаб кўйилган жойини излаб топди ва уни Коплонбекка кўрсатди: – мана нарх наво хакидаги Давлат нарх кўмитасининг йўрикномаси ва жадвали, буни чўнтагингга сол, бунака нозик жойдан кўлга тушиши Хошимжонингни хам унинг хомийларининг хам етти ухлаб тушига хам кирмайди.

 – Сиз дахосиз, устоз!

 – Тез бўл, бугун тадбирни амалга оширмасак кеч коламиз! Бугун кеч колсак: тасаввур кил 60 вагондан иборат бир эшелонни паровоз 100 км/соат тезлик билан етаклаб кетяпди, сен билан мен ўша эшелонни тўхтата оламизми?

 – Асло мумкин эмас.

 – Баракалла, паровоз хали кимирлагани йўклигини тушун. Совга топширилиши билан у кимирлайди. Холатимиз калтис эканлигини энди тушундингми?

 – Тушундим.

 – Унда нима килиб ўтирибсан! Югурмайсанми!

 

 *** *** *** *** ***

 

 Хошимжон олинган тиллаворни кабинетидаги сейфга жойлаштирди-да уст-бошларини алмаштириб, эрталаб олиб келган масалликларни кўздан кечириб, ресторан иккинчи каватидаги алохида хонани жихозлашга киришди. Хизматчиларга керакли топширикларни бериб, хитойча таомнинг масалликларини бош ошпаз кандай тайёрлаганини кўздан кечирди, кўнгли тўлгач, пастдаги сомсахонага тушди. У ерда сомсанинг масалликларини, кандай таёрланаётганини назорат килиб, рестораннинг атроф четига сувлар септирди, тандирни киздирди. Кейин яна кабинетига чикиб, ресторанга бошлик бўлиб ишга ўтишга сабабчи бўлган дўсти вилоят тумани ички ишлар бошлиги, дўсти Гарик Арменовичга яна бир бор телефон килди.

 – Гарик Арменович, ха энди келмасангиз бўлмайди, катталар бошка жойда ўтиришади, биз иккимиз бошка жойда.

 – Соат 17-00да йигилишимиз бор.

 – Энди ундок деманг, биронта ўринбосар ўтказаверсин. Деликатес совуганидан кейин мазаси кочишини биласизку.

 – Ха, майли, харакат киламан 17-00ларда боришга.

 Кейин Хошимжон рестораннинг мусика рахбарига телефон килди.

 – Федор кечаги гап ёдингдами, бугун икки хисса тўлайман факат ярим соатдан кейин келишларинг керак.

 Федорнинг уйкудан энди турганлиги билиниб турарди, у эринибгина деди:

 – Эсимда Хошим ака, сиз хавотир олманг, бормиз.

 Хошимжон рестораннинг ховлисини яна бир айланиб чикди, биринчи каватини, иккинчи каватини яна бир кўздан кечирди-да, пастдаги ўзининг аосий иши сомса ва бошка масалликларни тайёрлашга киришди.

 Соат 15-30да Федор бошчилигида мусикачилар келди ва улар бирданига ишга тушиб, оркестрнинг майин куйларини чала бошлашди. Хошимжон бўлаётган ишлардан кўнгли тўлиб, мехмонларни кутиб олишга тайёргарлик кўриш максадида кийимларини алмаштириш учун иккинчи каватга йўналди.

 Соат 16-00 да Пётр Саркисович кулранг костюм шим, кулранг шляпа, ок кўйлак ва кулранг галстукда ёшлик гўзаллигини йўкотмаган кора соч ва кора кўз турмуш ўртоги билан, яна башанг кийинган рус миллатига мансуб икки киши ўз турмуш ўртоклари билан келишди. Хошимжон танимаган мехмонларнинг иккаласи хам 60 ёшлар атрофида кишилар эди.

 Биринчиси, бўйи узун, чўзинчок коринли, кора костюм шим, кора шляпа, ок кўйлак, ола галстукда назокат билан атроф четга бокадиган, енгил жилмайиб турадиган, афти ангоридан ичида нима борлигини билдирмайдиган киши эди. Унинг турмуш ўртоги хам, эрига ўхшаш, бўйи деярли эрига тенг, орик, сочларини тепага кўтариб, чамбарак килиб, бошининг тепасига айлантириб олиб, тилларанг костюм юбкада эди.

 Иккинчиси киши бакалок, тим жигар костюм шим, жигарранг шляпа, ок жигар йўлли галстук, ок кўйлакда, хотини эса эридан хам семизлигидан аранг нафас олар, хар кадам ташлаганида беихтиёр пишшиллаб кўярди, аммо юзига ва кийимларига атирни роса сепган, юмалок башарасини эса турли кремлар билан чаплаб олганидан юзларидан тер куюлар, кизгиш рангга бўялган сочлари эса лайлак уядек хўрпайтириб олган аёл эди. Бу аёл бугунги зиёфатда бош ролда эмаслигини хис килган, бу ёкка келиши хам мажбурдан бўлганлиги, кийналиб килаётган хатти-харакатларидан, “мени бекорга безовта килдиларинг, индамайгина уйда, диванда ётгандим, шартмиди, менинг келишим” деяётгандай эди.

 Пётр Аванесовичнинг турмуш ўртоги ок блузка ва яшил костюм юбкада эди.

 Хошимжон мехмонларни иккинчи каватдаги алохида хонага киритди. Пётр СаркисовичХошимжонни мехмонларга таништирди.

 – Геннадий Васильевич, Сергей Трофимович мана бу йигит, ушбу рестораннинг янги бошлиги, кўлигул ошпаз Хошимжон Абдуалиев бўладилар.

 – Хошимжон сиз хакингизда биз кўп эшитганмиз, Пётр Саркисовичжуда илик гапларни айтган.

 – Куллук, хуш келибсизлар,-деди Хошимжон кўлларини кўксига кўйиб.

 Пётр Саркисовичкелган мехмонларни Хошимжонга исм шарифларини айтиб таништирди.

 Бўйи новча мехмоннинг исм шарифи Геннадий Васильевич Крамаренко, хотини Анна Владимировна экан, бакалок мехмон Сергий Трофимович Котиков, хотини Варвара Ивановна экан. Пётр Саркисович мехмонларнинг лавозимларини айтмади, Хошимжонга бунинг хожати хам йўк эди.

 Хошимжон бу хонага официант Мишани сокчи килиб кўйдида, ўзи яна хитойча таом тайёрланаётган козон томонга борди.

 

 *** *** *** *** ***

 Бир пайт козон бошига пастдаги эшик ога Шофайз ака келиб:

 – Хошимжон пастда, чойхонада жанжал бўлаяпти, халк назоратидан келганлар босди, дейишаяпди,-деди.

 Хошимжон тезда пастга тушди ва чойхоначи Аброржонни стол атрофида ўтириб, далолатнома тузаётган кишиларга нималар деб уктираётганини кўрди. Хошимжон стол атрофида ўтирганлардан бирини таниди, бу ўша куни, халк назорати кўмитаси ходимлари учун алохида хонада бепул таом ташкил киласан деб ўдагайлаган йигит эди. Иккинчиси эса костюм шим ва галстук, шляпада бўлиб, кизил папкасини ёнига кўйиб далолатнома тузаётган эди. Папканинг ёнида 350 граммлик чойнак хам турарди. Хошимжон бу кишини танимади, яна икки киши бири аёл ва бири эркак булар холислар бўлса керак, тахмин килди Хошимжон ва уларга якинлашди. Бу пайтда жанжални эшитган йўловчилар аста-секин низо бўлаётган жойга якинлашиб, ўзига хос оломон шаклланаётган эдики, шунинг ўзиёк Хошимжоннинг бошига анчагина говга солиб кўйиши мумкин эди.

 – Ассалом алайкум, нима гап акалар?-деди Хошимжон далолатнома тузаётган кишига рўбарў бўлиб.

 У эса бошини овоз келган томонга караб кўтарди ва ёзишни бир дакика тўхтатди, ва сўради:

 – Кечирасиз, сиз кимсиз?

 –Мен шу рестораннинг бошлиги Хошимжон Абдуалиевман, юринг кабинетга чикайлик.

 –Мен, туман халк назорати кўмитаси инспектори Коплонбек Олмосов бўламан, мана гувохномам.

 Хошимжон гувохноманинг салобатидан, унинг эгаси ўтакетган ўжар киши эканлигини хис килди ва юраги оркага тортиб кетди, гувохномага кўз югуртирмасдан, ялингансимон, охангда:

 – Илтимос, кабинетга чикайлик, - деди.

 Кабинетга Хошимжон, Коплонбек, кўлида чойнакни кўтариб олиб Тилав, Аброржон ва ўша айтилган холислар чикишди.

 – Коплонбек голиб сифатида директор ўтирадиган жойга бориб жойлашди.

 Хошимжон ўз кабинетига айбдордек кириб, ўртада турган “Т” шаклидаги столнинг чап ёнига, Тилав эса ўнг ёнига жойлашдилар. Колганлар девор атрофига кўйилган стулларга ўтиришди.

 – Коплонбек ака нима гаплигини билсам бўладими? – сўради Хошимжон.

 – Билсангиз бўлади, деди Коплонбек вазмин охангда, – мана бу ходимингиз Аброр Шоюнусов Жиноят Кодексининг 177-моддасида кайд этилган яъни, харидорлар ва заказчиларни алдаш жиноятини содир килган пайтда ушланди. Кейинги гапиралаётган гаплар, Марказий телевидениеда качонлардир ишлаган иккинчи жахон уруши даврида бутут мамлакат бўйлаб таралган Левитаннинг “От Советского информбюро” деган жумла билан бошланувчи охангига ўхшатилиб, давом эттирилди:

 – Ушбу факт холислар иштирокида баёнлаштирилиб, иш хужжатлари туман ички ишлар бўлими ОБХССга ўтказилади ва унга нисбатан икки йилгача муддатга озодликдан махрум этиш ва шу билан биргаликда, ресторан маъмуриятига нисбатан хусусий ажрим чикарилиб, уни лавозимидан бўшатиш ва муайян мансабни эгаллаш ваколатидан анча йилга, балким бутун умрга махрум килиш масаласи кўрилиши хакида сизни хам огохлантириб кўймокчиман.

 Хошимжон мана кирк ёшга кирибдики, турли-туман текширувчи-ю, назоратчиларни кўрган, ОБХССми, прокурорми, ДНДми, Комсомол прожекторими, турли хил мухбирлару, партия органлари ходимлари, уларнинг хаммаси хам ишни вахимадан бошлашади, буни у яхши билади. Якуний хулосани бу ташкилотлар айтмагани учун уларнинг куроли шудир балким. Улар хужжатларни ОБХССга, у эса Прокурорга у эса судга оширади. Хужжатнинг масаофаси узайган сайин, уни кайтариш нархи хам ошиб кетаверади. Шунинг учун хужжатни ёзган одам билан бирданига келишиб олган маъкул. Бу тажрибада синалган ва деярли хеч качон панд бермайдиган ишончли йўл. Шунинг учун Коплонбекнинг еб юбораман, деяётгандек важохатидан ўзини довдирагандай килиб кўрсатаркан, унинг айтган гапларини бошларини эгган холда тасдиклади:

 –“Тўгри айтасиз, акахон, бизни кечиринг, бошка кайтарилмайди, бир марта кечиринг, бутун умр хизматингизда бўлай”-дея ялина бошлади.

 Коплонбек бир хамладаёк забт этиши мушкул бўлган калъани тўлик таслим килганидан ўзи хам хайрон эди. Э, койил-э, Коплонбек-дерди у ўзига ўзи, далолатномани ёзишни давом эттираркан, шунча истеъдодинг билан халк артисти бўлиб кет-э.

 Хошимжон Коплонбек билан тил топиш йўлларини изларди. “Неча пулга кўнаркин? Ўзи халк назорати кўмитасининг нархи 50-60 сўм, лекин бунга 50 сўм берсам, пулни башарамга отадиган кўринади. 100 сўм берарман, э йўк, бу махмадона бакиришини тугатмаса шунаканги нозик мехмонларни хам кайфиятини бузадиганга ўхшайди, майли 150 сўм бераман”.

 – Бир минутга икковимиз холи гаплашсак бўладими, шу ўртокларсиз? – ялинди Хошимжон.

 – Бу ўртоклардан мени яширадиган гапим йўк,-деди Коплонбек, далолатномани ёзар экан.

 – Ха, энди илтимос.

 Коплонбек у ёк, бу ёкка аланг-жаланг килиб каради-да, ўзининг синалган “холислари” ва Тилавга чикиб туринглар,-деди.

 Чойхоначи Аброржон хам бошкаларга кўшилиб эшик ортига чикишди. Хонада Хошимжон билан Коплонбек колишди.

 – Одатда энг якин жўралар, аввал бир уришиб кейин, апок-чапок бўлиб кетишади, Коплонбек ака, хизматингизда бўлай, келинг келишайлик, тунов куни вакилингизни танимаганманда, бироз кўполлик килдим, узр, бир ёрдам килиб юборинг.

 – Ана шуда, манманлик, кибр хаво булар жуда ёмон иллатлар. Энди хамма нарса когозга тушди, иложи йўк, келишишнинг, самоварчингиз икки йилга камокка, сиз ни эса ресторан деган идорадан бир километр наридан ўтадиган килиб кўйишга мажбурман.

 – Кўпам кахрингизни бизга сочаверманг, Коплонбек ака, хали бу ишларни хангомадек эслашиб юрармиз балким. Харажатни айтинг?

 – Э, мен бу ерда бир ўзим эмасман,-деди Коплонбек, икки юз фоиз таслим бўлган кўшинга голибона бокиб, – холисларимнинг биттаси иккинчи гурух ногирони,дамкисма касалига йўликкан, штатсиз ходим хам ишини ташлаб келиб ўтирибди, унинг хам уйида тўрт-бешта коракўзи, качон дадам келаркан дея, йўлларига кўз тикиб турибди, бундан ташкари бундай пухта ўйлаган тадбирларни амалга ошириш учун битта-иккитадан жуда кўп юридик маслахат хам олганмиз.

 “Хе, даъюс 150 сўмларга умуман кўнмайдиган кўринади”-деб ўйлади Хошимжон Коплонбекнинг кармокни узокка ташлаганидан.

 – Хулласи калом, бугунги иш сизга 2000 сўмга тушади ва биз хеч нарса бўлмагандай таркалишамиз,-деди Коплонбек гапини якунлаб.

 – Э, ока инсоф килинг, беш тийинлик чой учун хам 2000 сўм берилганини бирон энциклопедияда кўрганмисиз. Икки минг сўм эмиш-э, – савдолашишга йўл очилганидан хурсанд бўлиб гапни илиб кетди Хошимжон. Эллик сўм, денг юз сўм денг, халк назоратининг давлат учун бенихоя кераклигини биламиз, лекин уларнинг бунчалик нарх-навони кўтариб юборишини биров эшитса кейин нима бўлади, биласизми?

 – Нима бўлади? –бепарво охангда деди Коплонбек.

 – Икки тийин учун халк назорати 2000 сўм олса, ОБХСС бундан буён 20.000 сўрайдиган бўладику, биз камбагаллар кейин додимизни кимга айтамиз.

 – Вой, Хошимбек, сиз камбагалми,-деди Коплонбек кулиб, йигирма олти йилдан буён савдони нонини еб юрибсиз, дангиллама участка, машина, ўн минг сўмга тиллавор олган одамнинг камида юз минг сўми бўлиши керак, -деди Коплонбек ўзининг канчалик мухим сирларни хам билишини Хошимжонга кўрсатиб.

 Хошимжон эса, “бу муттахам 500 сўмга хам кўнмайдиган кўринади-ку деб ўйлади ўзича. Лекин тилида “икки юз сўм бундан ортиги ноинсофлик”,-деди.

 – Хошимжон, йигит бўлинг,-деди Коплонбек стулдан туриб, Хошимжон томонга юриб унинг елкасидан кокаркан, –халиям бахтингизга Петр Аванесович жонингизга аро кириб турибди, шунинг учун сизни аяб икки тийиннинг устида ушлаяпмиз, бўлмаса каттарок суммада хам кўлга тушишингиз мумкин, билазку халк назоратининг кўли узунлигини.

 Бунаканги сирларнинг ошкор бўлиши Хошимжонни умуман гангитиб ташлади. –“Ха, майли ўйлади у ўзича минг сўм бераман, факат бу пулни берганимни Коплонбек хеч кимга айтмаса” ва темир сейф томон йўналди.

 

 *** *** *** *** ***

 

 Бу пайтда ташкарида рестораннинг кайнок хаёти давом этар. Енгил оркестр куйи чалиниб, хос хонада ўтирган мехмонлар, арман коньяги зўридан афт башаралари кизаришиб, кадахлар айтила бошланди.

 – Барчамиз учун кадрли бўлган Леонид Ильич Брежневнинг жуда чукур мулохазали ва доно гаплари ёдимга тушди, сўз бошлади, Геннадий Васильевич Крамаренко назокат ила костюмини, кейин эса бўйинбогини тўгрилар экан, ўрнидан туриб, “ок олтинни олтин кўллар яратади” мана шу заминда яшаётган, кун кечираётган хар бир ўзбек халкининг вакили ушбу юксак эътибордан фахрланиши керак. Партиямиз йўлбошчиси, В.И.Ленин кўрсатмаларининг хаётга тадбик этишда фаол курашчиси Леонид Ильич Брежнев учун ушбу кадахни олишларинигизни сўрайман.

 ЎзКП Марказкўми оловкалб бўлим бошлигининг гапларини барча мехмонлар ўринларидан туриб каршиладилар. Кадах ичиб бўлинганидан кейин, Марказкўмнинг бошка бўлими бошлиги Геннадий Васильевичнинг тенгдоши, бакалок Сергей Трофимович лукма ташлаб давом эттирди:

 – Бу халк пахта етиштириш ва уни теришдан бошкага ярамаслигини Леонид Ильич билганидан хам шундай деган.

 – Буларнинг еган овкатларичи, факат кўй ёги ва кўй гўшти, дахшат, - деди эрининг гапига кўшилиб, Варвара Ивановна хам.

 – Ўртоклар ундай деманглар, балик увилдиригидан килинган газакни огзига ташлаб, эътироз билдирди Анна Владимировна, – булардан шунаканги олимлар чикканки, бошка халкларнинг аклини шошириб кўяди.

 – Табиат гохида адашади,-деди Сергей Трофимович, яшанги бодрингдан тановулл киларкан. Бундан ташкари, бу юртни кимлар босиб олмаган, форслар, греклар, хитойлар, араблар, мўгиллар ва нихоят биз руслар демакки, у олимлар хам бошка миллат вакиллари бўлмаганига ким кафолат беради? Шахсан мен, бу ерда ўзбекларнинг мавкеи етакчи бўлганига катта шубхам бор. Хўш, агар шунака олимлари бўлган бўлса, нега хозир улар кўринмайди, Анна Владимировна, илтимос, мен билан умуман энди бахслаша кўрманг, сизнинг ўтган галдаги фикрларингизга карши эътироз килиб бўлмайдиган факт топиб кўйдим, айтсам енгиласиз.

 – Хўш айтингчи?

 – Яхудийларнинг бу ерга келганига 1,5 минг йил бўлган экан. Ўзингизга маълумки, дунё олимларининг энг кўпи айнан ўшалар, демак бу ердан чикканлар хам асли яхудийлар бўлган.

 – Кўйсангизчи, Сергей Трофимович, худди ёш боланинг гапини гапирасиз,-хотинин тарафини олди Геннадий Васильевич, уларнинг барчаси мусулмон бўлган-ку.

 – Геннадий Васильевич гап келганда отангни аяма дейишади, агар улар ўзбек бўлганида, уларнинг авлодлари хам зўр олим бўлиши керак эди-ку. Кани улар, нега кўринмайди улар бор бўлса?

 – Нега кўринмайди?-дейсиз, битта Хабиб Абдуллаевнинг ўзичи! Нобель мукофотига арзийдиган кашфиёт килди бу одам,-деди Анна Владимировна.

 – У одам нима иш килганини билмайман-у, амммо бу юртга илм-фан ва маданиятни биз олиб келганимизга мана юз йилдан ошмокда,- дея гапни бошка томонга бурди Сергей Трофимович, гап талашувда хозир енгилиб кўйишидан кўркиб.

 – Бу гап тўгри,-деди Геннадий Васильевич, совук газакларни татиб кўраркан. Буларнинг барча маданий ёдгорликларини биз очдик, тарихини биз тикладик ва бугунги кунда булар рус тили оркали кашфиётлар килмокда. Агар руслар бўлмаганда бу халк 19 асрдан берига ўтолмасди.

 – Ўзбекларнинг ўзи тўкиган латифа ушбу мавзу бўйича,-деди Сергей Трофимович тортишувдан безарар чикаётганидан хурсанд бўлиб.

 Ўтирган мехмонлар биронта кулгили латифа бўлишига ўзларини мослашиб Сергей Трофимовичга каради. У эса давом этди.

 – Бир рус Ивани ўлиб дўзахга тушибди, у ерни караса, катта козонлар бўлиб, одамлар шу ерда ковурилиб ётганмиш. Кўрикчилар учта козоннинг иккитасини роса кўриклашаётганмиш, уларнинг копкоклари бирма-бир кўтарилишиб колар, унинг ичидан турли одамлар бош кўтарар, кўрикчилар эса у кишиларни пастга итариб, козон копкокларини ёпиб кўйишармиш. Шунда Иван кўрикчилардан бу нима синоат деб сўрабди. Шунда улар айтишибди, биринчи козондагилар яхудийлар, иккинчидагилар арманилар, буларнинг биттаси теппага чикса, колганларни хам тортиб кетади, дебди. Нега учинчисини кўрикламаяпсизлар,-сўрабди Иван.

 – Учинчиси ўзбеклар бўлса керак? – деди Анна Владимировна бироз жахли чикиб.

 – Худди шундай, Анна Владимировна,-деди Сергей Трофимович, Анна Владимировнанинг топкирлигини кайд этиб, ёки эшитгансизми?

 – Эшитганим йўг-у, натижаси нима бўлишини гумон килаяпман.

 – Хўш натижаси нима?

 – Натижаси, учинчисида ўзбеклар, уларнинг биронтаси тепага чикаверса, иккинчиси оёгидан тортиб кайта тушириб кўяди, кейин бировларга карам бўлиб юраверади демокчисиз-да.

 – Геннадий Владимирович,-мурожаат килди Сергей Трофимович ўз бошлигига, сиз хотин эмас, хазина олгансиз, эшитмаган латифани мен хали якунламасдан уни натижасини айтиб берди-я. Келинг шу кадахни, гўзал ва доно аёлларимиз учун кўтарайлик.

 

 *** *** *** *** ***

 

 Тошкент вилояти Намуна тумани ички ишлар бўлими бошлиги барча топширикларни ўзининг ўринбосарига юклади-да, уйига кириб милиция формасини фукаро кийимига алмаштирди. Гарик Арменович Хошимжон билан гаплашиб туриб, Петр Аванесовични кўриши лозимлиги ёдига тушди. Ахир, бу йил ўгилчаси ўнинчи синфни битирияпди. У хам отасига ўхшаш юрист бўлиши керак. Факультетдагиларга хам бироз олдиндан айтиб кўйиш керак. Шунда ўкиш нархи бироз камрок бўлади. Ўзининг йўналиши бўйича айтса, нарх-наво ошиб кетиши мумкин, Гарик Арменович хар холда Марказкўмда ишлайди, декану, ректорларга бир огиз гапнинг ўзи етарли. Бу масалани бироз кейин Сара Нерсесеяновнанинг тугилган кунида айтмокчи эди. Ўйлаб караса, у пайт унчалик кулай бўлмаслиги мумкин. Хотини унинг хотинига айтар, у эса бугун эрига айтса, кўнгилдагидек иш бўларди. Шу нарсани олдиндан тайинлаб кўйиш учун хам у зиёфатга боришга ахд килди.

 Гарик Арменович, ресторандан анча узокрокда хизмат машинасидан тушиб колди-да, икки соатдан кейин келиб, шу ерда кутиб туришини тайинлади.

 У ресторанга якинлашар экан, кандайдир бир мавхумликка кўзи тушди. Дўсти Хошимжон кўринмади. Эшик огас Шофайз акадан уни сўраганди, “кабинетида, халк назорати ресторанни босди”-деди. Мехмонлар келдими?-сўради у эшик ога, кария Хикмат акадан.

 – Ха, улар алохида хонада бир соат олдин келишганди.

 Мехмонлар келган пайтда каердаги халк назоратига бало борми-ўйлади Гарик Арменович, агар шов-шувни Петр Саркисович эшитиб колса, Хошимжон шарманда бўладику, тезда оркасига бир тепиб хайдаб юбориш керак бунаканги назоратчиларни, карорга келди Гарик Арменович ва, эшик огадан тафсилотларни билмокчи бўлиб сўради:

 – Халк назоратидан келганлар каерда?

 – Улар гурухи билан хаммалари хўжайиннинг кабинетида.

 – Ким, нимадан кўлга тушди?

 – Ха, анави самоварчимиз Аброржон чойни устига нарх кўйганмиш.

 – Кандай нарх? – сўради, хайрон бўлди Гарик Арменович.

 – 350 граммлик бир чойнак чойниннг бахоси 3 тийин эмиш, Аброржон 2 тийин кўйиб, беш тийиндан сотганмиш.

 – Чойнакка доим икки баравар курук чой солинади-ку, дўстининг шохона услуби ёдига тушиб,-деди Гарик Арменович–тўгрими?

 – Тўгри, билмадим яна, -деди эшик ога иккиланиб.

 “Эх, ландовурлар, бу ўзбекларни тушунмадим, тушунмадим, конун булар тарафида бўлса хам бошини эгиб, куллук килиб тураверади,-деди ўзига-ўзи Гарик Арменович ва шахдам кадамлар билан ресторан директори, дўсти Хошимжоннинг кабинетига кўтарилди.

 Кабинет ёнида эса чакчаклашиб ўтирган бир аёл ва уч эркакни ва карши бурчакда, ок халатда турган Аброржонни кўрди. Уни кўрган уччала киши сергакланиб, гапларини тўхтатишди. Аброржон эса унинг икболига интилди.

 – Чойни хар доимгидек, икки хисса солганмидинг?-сўради Гарик Арменович Аброржондан.

 – Ха, албатта,-тан олди Аброржон, гап нимадалигини бирдан тушуниб, балким у хам айнан шуни ўйлаб тургандир.

 – Чойнак кани?

 – Ичкарида, комиссия ёнида,

 – Чойнакнинг ичидаги чой тўкилгани йўкми?

 – Йўк.

 – Аникми?

 – Аник.

 Гарик Арменович ичкарига йўналди, у ерда Хошимжон сейфни ёнида турар, Коплонбек эса мирикиб сигарет чекар, стол устида очиб кўйилган кизил папкада ёзиб тугалланмаган далолатнома ва ўша хамма гавгонинг боши бўлган 350 грамм сигимдаги чойнак турарди.


 Коплонбек гарчи Гарик Арменович фукаро кийимида бўлса хам унинг бирон-бир мухим орган вакили эканлигини дарров аниклади. Чунки, у гавдасини тик тутиши билан бирга, сочи хам калта килиб хам олингани хукукни мухофаза килувчи идора ходими эканлигини билдириб турарди, шунинг учун у ястаниб ўтирган креслодан гавдасини кўтариб, стол устидаги папкасини ёпиб, кўркок олдин мушт кўтаради кабилида, димог билан деди:

 – Э, э, буни нима килик, бу ерда мухим тадбир кетаяпди, сиз кимсиз? Нима хаккингиз бор киришга.

 – Ички ишлар вазирлиги, майор Азарян,-деди Гарик Арменович ва кўкрак чўнтагидан гувохномасини кўрсатди.

 – Тушунарли,-деди пинагини бузмай Коплонбек, бу киши хам Петр Саркисовичнинг гурухидан экан-да. Хали навбат сизга хам келади!

 Кутилмаган бундай баёнотдан Гарик Арменович сергак тортди. Лекин дарров ўзини кўлга олди ва стол устидаги чойнакни ушлаб кўриб уни очди, кўнгли тўлгач, Коплонбекка караб,

 – Кўлингдан келганини кил ука, мен билан ўйнашма, ўзинг шарманда бўласан. Яхшиси, эсинг борида туёгингизни шикиллат, - деди катъий.

 – Нима? Нима? Нега энди мен туёгимни шикиллатарканман!-деди Коплонбек бўш келмай.

 Хошимжон эса уларнинг мулокотини нима билан якунланаркин, деб кутиб турарди, у хам ортикча минг сўмдан ажраб колишни шу тобда истамаётганди.

 – Хўш ўрток назоратчи, менга айтингчи, нима иш килибди, бу хавфли жиноятчи Хошимжон, одам ўлдирибдими, ёки бировнинг хотинини зўрлабдими?- сўради Гарик Арменович.

 – Давлат, социалистик мулкни талон-тарож килиб, хизмат ваолатидан фойдаланиб, уч тийинлик чойни беш тийиндан пуллаб, мўмай даромад олмокда. Биласизми бу икки тийин бир кунда неча пул бўлади, илтимос аралашманг, ўзингизга ёмон бўлади.

 – Бекорларни айтибсиз, ўрток назоратчи, чойнакка икки хисса курук чой солинган, буни хар кандай экспертиза аниклаб беради, демак у 3 тийинлик эмас, балки 6 тийинлик бўлади.

 – Канакасига? –хайрон бўлиб Хошимжонга каради Коплонбек.

 – Тўгри, худди шундай. Нон урсин агар ёлгон гапирсам!- деди Хошимжон сейфни кавлашдан тўхтаб.

 Ошпазларнинг бундай катта касамидан кейин Коплонбек чув тушганини аник хис килди. Энди устози айтган поезд эшелони нафакат ерда, балки осмонга парвоз килиб унинг устига кулаётгандек, у эса куч ва огирлик зарбидан етти кават ер остига кириб кетадигандек ўзини хис килди.

 Нима килиш керак? Топди, ашёвий далил - чойнакни йўк килиш керак! У тез харакатлар билан коплондек хужумга ўтди-да, чойнакни Гарик Арменовичнинг кўлидан юлиб олиб, ташкарига отилди.

 Гарик Арменович, ишнинг бундай кўриниш олинишини кутмаганди. Шунинг учун, “тўхта” дея бакирганча, бехосдан кўлтиги тагидаги тўппончасини баланд кўтариб, хавфли жиноятчининг оркасидан тушгандек Коплонбекнинг оркасидан югурди.

 Бу пайтда оркестр куйлари чалиниши тўхтатаб, хамма жой сукутга бурканганди. Энг мартабали мехмонлар ёнига катта лаганда хитойча гўшт сузилган бўлиб, навбатдаги кадах айтилиб, ўтирганлар гўштни ўз ёнларидаги ликобчаларга кўйиб, бир лукмадан огизларига солиб, унинг лаззатидан энди бахра олаётган эдилар.

 “Тўхта” деган бакирик хаммага, алохида хонада ўтирган мехмонларга хам эшитилди.

 Коплонбек, чойнакнинг ичидагисини ташкарига сачратиб тўкиш хам иш бериши кийинлигини сезди, териб олса бўлади, “эх, агар шу тобда бир йикилиб майиб бўлиб, хушдан кетиб, касалхонага тушса бормиди, ора совигунича дам олиб оларди”. У шу максадда иккинчи каватдан тушадиган зина олдига келиб, ёлгондакам сирганишни мўлжаллаб Гарик Арменович етиб келсин ишкилиб, деб секин ўша томонга бораётганди, Гарик Арменовичнинг ўзи унга урилди ва Коплонбекни куч билан зинадан чиккан жойдаги тўсинга итариб юбораркан кўлидаги тўппоча бехосдан отилиб, зал ўртасида турган люстрага тегиб кетди, люстра чил-чил синиб пастга кулади, бундан ташкари Коплонбек хам кўлидаги чойнак билан иккинчи каватдан биринчи каватга, зина оркали эмас, балки белгача келадиган ёгоч тўсин узра ошиб ўтиб боши билан, сопол гултувак устига кулади. Тепадан тушган зарбнинг кучидан каттагина хумни эслатувчи гултувак хам карсиллаб синиб кетди.

 Ўк товуши, шовкин-сурон, кий-чувдан алохида хонада ўтирган мехмонлар хам безовталаниб ташкарига чикканларида, ресторандаги оркестра артистлари, фаррошлар, официантлар, эшик ога, хуллас шу ерда хозир бўлган хамма Коплонбекнинг устида куймаланар, нарёгда кимматбахо люстра ва гултувакнинг синиклари кўзга ташланиб турарди.

 Мартабали мехмонлар бундай вазиятга гувох бўлиши умуман мумкин эмасди. Шунинг учун, улар тезда кийиниб, огзиларига энди мазаси эна бошлган хитойча гўштни охиригача тановвул килолмасдан жуфтакни ростлашди ва Петр Саркисовичга “барча камчиликларни тинчлик билан якунлашни” катъий топширик сифатида юклашди.

 Яхшиямки, хали ресторанда хўрандалар йўк эди. Петр Саркисович вокеа иштирокчилари ичида юрист дўсти Гарик Арменович борлигидан хотиржам тортди ва Коплонбек Ўткировични “ўзи бехосдан кулаб кетди” деган йўналиш бўйича ишни олиб боришни тайинлади. Бироздан сўнг, “Тез ёрдам” келди ва Коплонбек Ўлмасовични бехуш ётганлигини, аммо яшашдан умиди борлигини кайд этиб, уни касалхонага олиб кетди.

 Хошимжон эса холислар ва Тилавнинг “хизмат хакларини” ошиги билан бериб, эвазига уларнинг хар биридан Коплонбек ўзидан ўзи кулаганлиги хакида тушунтириш хатлари (Гарик Арменовичнинг маслахати билан) олиб, уларни хам кузатиб юборди.

 Петр Саркисович, Коплонбекнинг бевосита хомийси ва илхомчиси Бўрибой Шеровични ресторанга таклиф килиб, хайдовчисига ишхонага бориб, хонасидаги кизил ён дафтарчани олиб келишни буюрди.

 Бўрибой Шерович хам кичкинагина кизил ён дафтарчаси билан келди. Музокара бошланди. Аввал, Бўрибой Шерович, ён дафтарчасини очиб, Пётр Саркисовичнинг оила аъзолари, унинг мол-мулки хакидаги маълумотларни ўкиб берди.

 Пётр Саркисович, ўзи хакидаги барча маълумотларни вазмин тинглагач, ёнидаги катта кизил дафтарчасини очди ва Бўрибой Шеровичнинг оила аъзолари, хотинлари, уйлари, ўйнашлари хакидаги маълумотларни ўкий бошлади. Шу жойга келганда томонлар муроса кўчасини танладилар.

 Натижада Хошимжон халк назорати кўмитасининг хизматида бўлиш ва Коплонбекни касалхонадан чиккунига кадар соглигидан хабар олиб туришга касам ичди, яраш битими тузилиб, Бўрибой Шеровичнинг кўйнига “иссик салом хат”, Петр Саркисовичнинг кўйнига хотинига аталган комплект тиллавор солишиб таркалишдилар. Барча ишлар якунига етганида Хошимжон билан Гарик Арменович охирги кадахни уруштиришиб, “бугун 1982 йилнинг 13 апрелидан 14 апрелига ўтар кечаси хаммамизнинг хотиримизда коладиган иш бўлди” деган фикрга келишди.

 Хошимжон эртаси куни касалхонага бориб Коплонбек Ўткировичнинг холидан хабар олди, Коплонбек чукур кома холатида эканлигини касалхона шифокори унга маълум килди.

 – Ўрток шифокор синглим, - деди Хошимжон Коплонбекка караётган шифокор Гулчехра Пўлатовнага, бу йигит менинг жуда якин ўртогим бўлади, дўстим десам хам бўлади, менга унинг яшаб кетиши, хатто ўзимнинг яшаб кетишимдан-да мухим, илтимос нима зарур бўлса айтинг,барчасини килишга мен тайёрман.

 – Сизга ўхшаган ўртоги бундан ярим соат олдин келиб, шунга ўхшаш сўзларни айтганди.

 – Ким экан у?

 – Якин ўртогигими? Тилав ака деган киши. Сиз хам у кишини танирсиз.

 – Албатта, танийман. Сиз унга нима дедингиз?

 – Нима дердим? Хавотир олманг, хар бир беморни тузатиш бизнинг мукаддас бурчимиз эканлиги хакида биз Гиппократ касамини ичганмиз дедим.

 – Касам ичган бўлсангиз, унда сизга ишонса бўлади. Айтингчи, доктор дўстим яна неча кун шундай ётиши мумкин.

 – Э-ха, буниси менга маълум эмас. Медицина тарихида киши комада ойлаб, йиллаб, хатто ўн йиллаб ётиши мумкин.

 – Йўг-э, ўн йиллаб-а?

 – Ха.

 – Канийди шундай бўлса.

 – Нима дедингиз?-деди Гулчехра Пўлатовна дўстининг шунча вакт комада ётишини истаётганлигидан хайрон бўлиб.

 – Менми, мен ўн йил дўстим комада ётса хам унинг холидан хабар олиб турардим демокчи эдим.

 – Жуда садокатли дўст экансиз.

 

 *** *** *** *** ***

 

 Коплонбек термосдан навбатдаги чойни пиёласига куйиб ичаркан, ўша кунги тадбир муваффакиятли ўтгани, бой берилган имкониятлар зинадан йикилиш эвазига саклаб колинганидан хурсанд бўлди.

 У Бўрибой Шеровичнинг хам, Иннокентий Абрамовичнинг хам юзини ерга каратмади. Йикилиш хам худди ўзи тилаганидай амалга ошди. Милиция майори буни чув туширмокчи эди. Лекин Коплонбек устомонлик килиб, уни хам боплаб, акл бовар килмайдиган ишни килди. Шу мураккаб вазиятдан чикиб кетди-эй, койил. Бекорга онаси “сенинг истеъдодинг йигирма ёшингдан кейин бошланади”деб айтмаган экан. Ахир фарзандининг кандайлигини она билмаса, ким билади.

 Аммо, лекин тан олиш керак Хошимжон хам пихини ёрган пухта экан. Уч тийинлик чойга икки баравар курук чой соларкан, яъни бир тийин зарарига ишларканда. Йўк, бошка томондан коплайди. Лагмон, сомса, манти каби овкатлар таннархи жуда пастлигини хамма билади.

 Анави армани майор, Хошимжонниг хамтовоги бўлса керак, бўлмаса чойнинг икки баравар солинишини у каердан билади? Мабодо у чойнакни экспертизага олиб борсамиди, Коплонбекнинг чув тушгани маълум бўларди. Ундан кейин Бўрибой Шерович хам, Иннокентий Абрамович хам Коплонбекдан хафа бўлишарди. Тизимдан хайдаб юборишарди. Шундан сўнг, туман халк назорати кўмитасининг бошликлиги тугул, штатсиз ходими бўлиш хам мумкин бўлмай коларди.

 Шундай ижобий хулосаларни ўйлар экан Коплонбек уйкуга кетди.

 Коплонбекнинг ўз хонасида бугун иштаха билан таом егани, кечкурун хам туриб китоб ўкиётганини кўрган Гулчехра опа, Хошимжон акага кўнгирок килиб, Тилавберди билан биргаликда эртага соат 9-00ларда келишлари мумкинлигини тайинлади.

 Коплонбек тонгда кимнингдир, нимадир деб бакираётганидан чўчиб уйгониб кетди. Бакирик келаётган томонга кўлок тутди. Эшитилаётган товуш бакирик эмас, чакирик экан. Бу азон товуши эди.

 Коплонбек шунда у бу ерда алдов воситасида олиб турилганини тушунди. У кайсидир шарк мамлакатида, ўзбеклар яшайдиган оилада экандай тушунди. Ўрнидан туриб, апил-тапил ўзининг костюм шимини, кўйлагини кийди, бўйинбогини такди, бошига шляпасини илиб, кизил папкасига кеча вараклаган Жиноят кодекси китобчасини солди. Костюми ички чўнтагини ковлади, у ердан ўзининг кип-кизил гувохномаси ва бир боглам Ленин тасвири туширилган юз сўмлик (Хошимжон ака 1990 йилги пул синишида уни алмаштиролмай колганди) пулни топиб хурсанд бўлди.

 Кейин секин ховлига чикиб, ичкаридан тамбаланган темир эшикни очиб, кўчага йўналди.

 Тонг гира шира бўлишига карамай симёгочлардаги чироклар кўчани кундузгидек ёритиб турар, махалла кўчасидан катта йўлгача узок эканлиги, енгил машиналарнинг узокдан у ёк, бу ёкка ўтиб туришидан кўринарди.

 Коплонбек атроф четни томоша килиб борар экан, кайсидир чет элда кетаётганлигига амин бўлди. Махалла икки каватли турли туман, эртаклардагидек чиройли уйлар билан кад ростлаган эди.

 Коплонбек катта йўлга дам олиб, дам олиб кун энди ёришган пайтида чикди. Йўлнинг икки атрофида эса турли туман ресторанлар, дўконлар бисёр бўлиб, уларнинг номлари хам галати эди. Бири Mexiko, бири Sidney, бири эса Las Vegas ва хоказо бўлиб уларга инглизча sopping, русча-магазин, лотинча dоkon каби ёзувлар кўзга ташланар, кўча бўйлаб эса галати автомашиналар катнар, автобуслар хам бежирим ва чиройли бўлиб, уларнинг ракамлари хам, кўз ўрганмаган алламбало эди.

 Мен Туркия ёки Испанияда, балким ўзбеклар яшайдиган Германияда бўлсам керак деб ўйлади Коплонбек. Шу пайт унинг ёнига кичкинагина автомашина келиб тўхтаб, унинг ён ойнасидан эллик ёшлардан ўтган, ўнг кулогига кора симдан кулок эшитгич тикиб олган хайдовчи бошини чикариб, унга караб, соф ўзбек, тошкент шевасида сўз котди:

 – Йўл бўлсин окам?

 – Э, амаки, мени ўзбеклигимни каёкдан билдингиз? – сўради Коплонбек севиниб кетганидан.

 – Бу нима деганингиз?-хайрон бўлди, хайдовчи ва саволга савол билан жавоб берди – Ўзбекистонда яшагандан кейин, ўзбекча гапирмай канака гапирай?

 – Бу ер Ўзбекистонми?

 – Ха-да.

 – Кайси шахар?

 – Тошкент.

 – Бўлмаган гап.

 Хайдовчи бу гапларни йўловчидан эшитганидан кейин, унга яхшилаб разм солди ва бу одам жинни бўлса керак деган хулосага келди. Чунки, бу кишининг устидаги кийимлар бундан ўттиз йиллар олдин урф бўлган кийимлар, бўйинбог, шляпа, энг кизиги кўйнига кучоклаб олган кизил папкаси эди. Хайдовчи бор-э деб кетвормокчи бўлди-ю, йўловчининг башараси унга кимнидир эслатди. Бундан ташкари, махалла имомининг, “жинни кишилар авлиёларга якин кишилар бўлади” дегани ёдига тушиб, эрталабдан ишни савобдан бошлай колай деб, йўловчидан сўради:

 – Сизга йўл бўлсин?

 – Ўзбекистон элчихонасига.

 – Майли,-деди хайдовчи, йўловчининг тентаклигига амин бўлиб, Тошкентнинг кайси махалласида яшайсиз, тўгрироги яшардингиз?

 – Салом кафесининг ёнида.

 – Ўтиринг, беш минг бўлади. Пулингиз борми?

 – Бор,-деди йўловчи машина олдинги ўриндигига ўтираркан, костюми чўнтагидан бир боглам 100 сўмлик совет рублини кўрсатди.

 – Ў-ху, кўп-ку,-деди хайдовчи аклдан озган, авлиёликка даъвогар йўловчини машинасига миндираркан.

 Машина аста секин жойидан жилди.Хайдовчи машина радиосини кўйди, ундан “Тошкент вакти билан соат 6-30” деган овоз янгради.

 – Ростанам, Тошкентдамизми?

 – Албатта-де.

 – Мана бу махалла ичида росаям дабдабали ховлиларни кўрдим, улар кимники?

 – Кимники, ўзимизни фукароларники.

 – Бунака уйларни качон ва кандай даромад эвазига куришга улгуришди экан, билмайсизми?

 – Халол мехнати эвазига куришяпди, кимдир мол олиб келади, кимдир уни сотади, кимдир махсулот ишлаб чикараяпди, мен таксичилик килиб кун кўраман, бир сўз билан айтганда бизнес. Буни ажабланарли жойи йўк.

 – Сиз машинани каердан олгансиз?

 – Каердан деганингиз нимаси?

 – Кайси мамлакатдан демокчи эдим.

 – Ўзимизни Асака заводиники.

 – Камалиб кетишдан кўркмайсизми?

 – Нега камаламан?

 Шу пайт телефон жиринглагандай бўлди. Йўловчи ялт этиб хайдовчига каради. Бу пайтда хайдовчи костюми чўнтагидан бир тўртбурчак кора гугурт кутисидек нарсани олиб уни бир босиб, яна чўнтагига соларкан, ўзига ўзи гапира кетди.

 – Воалайкум Ассалом, яхши етиб бордингми, ўглим. Хаммаси жойида, калай экан Токио? Ха, ажойиб шахар. Мусобака качон? Яхшилаб тайёргарлик кўргин.

 Коплонбек Токио билан гаплашаётган хайдовчининг гапларини эшитиб, чет эл махфий хизмати агентига дуч бўлганини билиб колди. Калласига келган биринчи фикри, машинадан ўзини улоктириш эди. Кейин эса агар ушбу агентни фош этса борми, Бўрибой Шеровичдан хам, Иннокентий Абрамовичдан хам канчалар олкиш олишини ўйлай кетди. Хайдовчининг чет эл хуфяси эканлиги шундок хам маълум эди. Бу гаплашаётган курилма-телефон бўлса керак. Албатта, японларники.

 – Ким билан гаплашдингиз? – сўради Коплонбек хайдовчидан.

 – Ўгилчам билан.

 – У Япониядами?

 – Ха, классик кураш бўйича жахон чемпионатига кетган. Бир вактлар мен эришолмаган орзуга ўглим эришганига шукрлар киламан.

 – Сиз хам кураш тушгансизми?

 – Ха, тушганман. Лекин, бир ифлоснинг пасткашлиги туфайли мусобакадан колиб кетгандим.

 – Ким эди у?

 – Бир Коплонбек деган синфдошим бўлгич эди, бировнинг ютугини кўролмайдиган бола бўлгани учун биз унга Хасадбек деб лакаб кўйгандик. Ўша туфайли шундок бўлганди.

 – У нима килганди?

 – Москвага мусобакага кетишим керак эди. Ўша куни бу пасткаш хам уйга келганди, мени паспортим билан тайёрага олган билетимни хожатхонага ташлаб юборган экан.

 – Буни, каердан билдингиз? – нафаси бўгилаётганидан бўйинбогини бўшатди йўловчи.

 – Кейин уни биров ўлди, деди биров кўчиб кетди деди, бир неча йил бурун унинг Тилавберди деган ўртогининг ўглини ўша Салом кафеси ёнига олиб борувдим. Ўша бола Хасадбекнинг уйида хотини билан яшайди. Ана шу йигит айтиб колди.

 – Нимани?

 – У Хасадбекнинг бир ён дафтарчасини топиб олган экан. Ўша ерда хамма килган ишларини бу хасадгўй ёзиб юраркан.

 Коплонбек дераза ойнасини очиб, бошини ундан чикарди ва “Тошкент” мехмонхонасини, нашриёт биносини, ундаги соатни, собик Ленин музейини таниб колди.

 Хайдовчи эса гапида давом этарди:

 – Ўша ифлос Хасадбек, биринчи синфдан буён ўнинчи синфгача ким уни хафа килганини ёзиб, уларнинг кайси биридан ўч олган бўлса ёнига плюс кўйиб юраркан. Мен ахмок хам бешинчи синфда Максуда деган кизга гапиргани учун урган эканман. Пайт пойлаб ўша куни мендан хам ўч олган экан.

 – Бу вокеа качон бўлувди? – костюми кўкрагини очди Коплонбек, унга нафас етишмаётгани билиниб турарди.

 – Э, бу вокеаларга ўттиз йилдан ошдиёв.

 – Хозир нечанчи йил?

 – 2007 йил.

 – Нима? Орадан йигирма беш йил ўтдими?

 – Бу нима деганингиз?

 – Сизнинг исмингиз Азаматми?

 – Ха, мени каердан танийсиз.

 – Бу мухим эмас, сув, сув, сув беринг,-деди йўловчи.

 Азамат ака машинани тўхтатиб, атроф четга бокди, якин ўртада дўкон кўрмагач, машинасини Олой бозори томон хайдади. Бозор ёнига келгач, машинадан тушиб чопиб бориб минерал сув олиб келди ва йўловчининг огзига тутди. Йўловчи эса бу пайтда охирги нафасларини чикараётган эди. Огзига куйилган сув ичкарига кирмай огзи бўйлаб бўйни ичига кира бошлади. Азамат ака уни якин орадаги касалхонага томон олиб кетди. Афсус кечиккан экан, шифокорлар уни ўликхонага олиб кетишди...