ЖИЯНларга

Анвар Шукуров
            У, ЖИЯН...
(Миллий кадриятлар химояси хакида)

       “Дард яширилса, даво белгилаб булмайди, даво килинмагач, шифо топмайди.
  ...Ким дардини даволамаса, дарди унга   
 доимий хамрох  булиб колади”.
             Абу Бакр Мухаммад ал Хоразмий

                Сузбоши

Ассалому алайкум, хурматли укувчи!
Биз катта маданий давлатчилик тарихига эга халкмиз. Давлат бошкаруви, урф-одатларимиз, миллий кадриятларимизнинг илдизи минг-минг йилларга бориб такалади. Буюк алломаларимизни ва улар яратган нодир асарларни бутун жахон танийди ва тан олади. Буюк математик Мусо Хоразмий, Абу Бакр Мухаммад Хоразмий, Ахмад Фаргоний, хадис илмининг алломалари Имом Бухорий, Абу Исо Термизий, Абу Хафс Насафий, файласуф Абу Наср Форобий, калом илми даргалари  Абу Мансур Мотрудий, Абу Муйин Насафий, тиб илми асосчиси Абу Али ибн Сино, комусий олим Абу Райхон Беруний, буюк тилшунос ва муфассир Махмуд Замахшарий, фикхшунос Имом Маргиноний, тарикат асосчилари Ахмад Яссавий, Нажмиддин Кубро, Бахоуддин Накшбанд, сохибкирон Амир Темур, астроном Мирзо Улугбек, суз мулки султони Алишер Навоий каби юзлаб сиймолар колдириб кетган беназир мерос биз тарих сахифасида кечагина пайдо булган халк эмаслигимизни айтиб, исботлаб турибди. Демак, тарихимизнинг, кадриятларимизнинг илдизи жуда чукур кириб борган. Пойдевори чукур курилган бино мустахкам булганидек, узбек халкининг утмиши хам шунча мустахкамдир.
Карийб юз эллик йил бировларга карам булиб яшадик. Юз эллик йил узлигимиздан айиришга харакат килинди. Юз эллик йил тарихимиз, кадриятларимиз топталди, мафкурамиз узгартирилди. Узбекистон мустакилликка эришгачгина миллий маданиятимизга уз кузларимиз билан нигох ташлашга, уни холисона урганишга имкон яралди. Нодир ёдгорликларимизни авайлаб асрай бошладик, топталган кадриятларимизни асл холига кайтаришга киришдик, кадимий бой тарихимизни бирёклама урганишлардан кутилишга йул очилди, барча фанларнинг тамал тошини куйган бобокалон алломаларимизнинг фаолиятини ва хизматини инкор этишдек нотугри карашлар ва усуллар бархам топди.
Узбекистон Республикаси Президентининг ёшларимизга алохида гамхурликларини биламиз, 2008 йилни мамлакатимизда “Ёшлар йили” деб эълон килганлари бу гамхурликнинг яккол далилидир. У кишининг турли даврларда турли минбарлардан миллий кадриятлар хакида куйиниб гапирганини, “миллий иммунитет” хакидаги фикрларини хам куп бор эшитганмиз.
“...Бизга хамиша маънавий куч-кувват берадиган миллий кадриятларимиз, бой тарих ва маданиятимиз, буюк аждодларимизнинг колдирган бебахо мероси, дин-у диёнатимизни куз корачигидай асраб-авайлаб, эъзозлаб, эртанги кунга булган ишонч туйгусини уз амалий ишларимиз билан янада мустахкамлашимиз лозим, – дейди Президент. – Ёшларимизни уз мустакил фикрига эга булган, барча сохаларда дунёдаги тенгдошлари билан беллаша оладиган, биз бошлаган ишларнинг муносиб давомчилари, мард ва жасур, комил инсонлар килиб тарбиялаш – бу нафакат катта бахт, айни пайтда бу аввало узбек халкининг кадимий шухратини кайта тиклаш, унинг халкаро майдондаги обру-эътиборини янада юксалтириш, ривожланган давлатлар сафидан муносиб урин эгаллашининг асосий шарти ва гаровидир” (И.Каримов. “Мамлакатимиз тараккиёти ва халкимизнинг хаёт даражасини юксалтириш барча демократик янгиланиш ва иктисодий ислохотларимизнинг пировард максадидир”. Т., “Узбекистон” нашриёти, 2007 йил).
Бу пурмаъно сузлар ёш авлодга карата айтилган булиб, миллий кадриятларимизни, тарихимизни, маданиятимизни эъзозлаш, уни янада кукларга кутариб, бутун оламга тараннум этишга даъват каби янгради. Бу нарса, албатта, ёшларимиз онгига таъсирини утказди. Натижасини йигит-кизларимизнинг илмда, спортда, ижодда, куйингки, барча сохаларда эришган ютукларида куришимиз мумкин.
Бугун жахонга кенг йул очилди. Барча мамлакат ёшлари каби бизнинг болаларимиз хам чет элларда булиб, хар жихатдан малакаларини оширмокдалар ёки машхур институт ва университетларда укимокдалар. Турган гап, болаларимизни хорижгами, харбийгами ёки бирор узокрок манзилга юборадиган булсак, албатта уларга насихат киламиз, йул-йурик курсатамиз.
Ушбу муъжаз рисола – ёшларимизга насихат, уларга йул-йурик. Бу асарнинг когозга тушишига бир неча сабаблар бор. Муаллифнинг айтишича, бу сабабларнинг биринчиси кеча-ю кундуз насронийлик динини таргиб киладиган телеканалда берилган реклама булган. Бу рекламада бошка дин вакиллари бизнинг республикамиз худудида уз ваколатхоналарини очгани хакида бутун дунёга бонг урган.
Биз биламиз, хар кандай умри тугаган гоя, акида ёки мафкура тараккиёт нуктаи назаридан инкор этилар экан, урнини албатта янги гоя, илгор фикр эгаллаши табиий. Бу хол – зарурат. Шундай утиш пайтида уртада гоявий бушлик юзага келиши шубхасиз. Лекин табиатда бушлик булмагани каби, мафкура сохасида хам бушлик эгасиз турмайди. Бушлик пайдо булган захоти инсонлар, айникса ёшлар онгида турли-туман огишлар юз беради. Мустакиллик арафасида, ундан-да олдинрок, яъни, тоталитар тузум таназзулга юз тутаётган пайтда гарблик миссионерлар турли динларга оид  гуё беозор, лекин кишининг онг-шуурини угирлайдиган адабиётларни олиб кириб, ёшларимизни узларига огдириб олишга харакат килган эдилар.
Олисда эмас, якиндагина Буддага сигиниб юрганлар бизнинг тарихимиз бузиб талкин килинган фильм яратишди. Улар-ку майли, якин кариндошларимиз хам тарихимизга тухмат тошини отаётганларига нима дейсиз? Шимоли-гарбий худудларда яшовчи баъзи «кариндошларимиз» хак динини ташлаб, хозирда черковда поплик килиб маош олаётганлари галати эмасми? Узи мусулмон булатуриб, арзимаган даромад учун узга динни таргиб килиб юрганлар-чи?
Шулардан келиб чикиб, Юртбошимизнинг: “Миллат бор экан, миллий давлат бор экан, унинг мустакиллиги ва эркинлигига, анъана ва урф-одатларига тахдид соладиган, уни уз таъсирига олиш, унинг устидан хукмронлик килиш, унинг бойликларидан уз манфаати йулида фойдаланишга каратилган интилиш ва харакатлар доимий хавф сифатида сакланиб колиши мукаррар. Шу маънода, бундай хавф-хатарларга карши асосий курол сифатида юртимизда яшаётган хар бир инсон, аввало, униб-усиб келаётган янги авлодларнинг хар томонлама баркамол, иродаси бакувват, имони бутун булиб вояга етиши учун кенг жамоатчилик ва ахолимиз уртасида маънавий-маърифий фаолиятимизни юксак даражада кутаришнинг ахамияти бекиёсдир”, деб огох этиши бежиз эмас эди.
Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 25 август “Миллий гоя таргиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тугрисида”ги 451-сонли карорида кайд этилган вазифалар хам жуда мухимдир. Жумладан, карорда бундай сатрлар мавжуд: «Шу билан бирга, халкаро майдонда мафкуравий, гоявий ва информацион курашлар кучайиб бораётган хозирги мураккаб ва тахликали даврда маънавий-маърифий ишларни замон талаблари асосида ташкил этиш, ёшларимизни турли мафкуравий хуружлардан химоя килиш, юртдошларимизнинг хаётга онгли муносабатини шакллантириш, ён-атрофда юз бераётган вокеаларга дахлдорлик хиссини ошириш, мамлакатимиз мустакиллигига, тинч-осойишта хаётимизга хавф тугдириши мумкин булган тажовузларга карши изчил кураш олиб бориш вазифаси ушбу сохадаги ишларни... кайта куриб чикишни такозо этмокда».
Ушбу китобча муаллифнинг ёшларимизга нисбатан куюнчаклик билан билдираётган ташвишли уйлари асосида мустакиллигимиз шарофати билан хаммабоп оммавий нашрларда эълон килинган адабиётларга таяниб янгича тахлил асосида яратилган булиб, узлигимизни англашда, юртдошларимизнинг «энг нозик катлами» (группа риска) ёшларимизнинг соглом эътикодда булиши ва кадриятларимизни ахамиятини теран тушуниб, уни асраб авайлаш йулидаги бир уриниш сифатида кадрлидир.
       
         Убайдулла Уватов
Имом Бухорий Халкаро
жамгармаси директори,
        тарих фанлари доктори, профессор


ЖИЯН, МАНОВИНИ ОЛИБ  КУЙ...


Ассаломдан сузим бошласам, жиян!
Эътиборингни салом билан тортмасам, бошкачасига карамайдиган куринасан-ов. Замон шундай бупколдими, дейман. Бундан уттиз йиллар бурун гузорликлар: “Одамларга саломдан кура, мановини олиб куйинг, десангиз, кейин сизга кул беради” деб хазил килишарди.
Хакикатда шундай кунлар кепколади, деб ким уйлабди, дейсан. Лекин сенга хадям хакикатда бор. Насихатлар хазинасидан иборат ушбу китобча сенга хадя, жиян! Эринмасанг, укиб чик, уйла, фикр кил. «Бир соатлик тафаккур олтмиш йиллик кушимча ибодатдан афзал» - деган хадисдан хабаринг булса керак.
Энди,  гап бундай: отанг Абдулхай ака билан танишчилигимиз бор. Менинг отам сенинг бобонг билан дуст булишган. Бундан ташкари, Худога шукр, мана неча йилдир, бир махаллада яшаб келяпмиз. Эшитишимча, четга кетмокчи булаётганлар бир неча киши эканлар, кимлар улар?... Ха, шундай дегин: ака Жабборнинг угли? Жакип аканинг? Фарид абзийнинг хам угли? Э, Аннадурди оганинг угли хам борми? Ха, майли, бирга юрсаларинг, яхши-да?
–Кеча бозордан битта кучкор олиб келиб суйгандим. Келинойингга айтдим, биринчисига кайнатма шурва, иккинчисига думба ёгига ковурилган гушт килади. Сен эса сафарга отланаётган жураларинг билан бирга соат 12-00да бизникига кел. Гап бор...
–Хуш, корин туйдими? У жиян нега иликни емадинг? Ковурилган гушт колиб кетибди-ю, келинойиларинг хафа булади, олиб куйинглар...
–Ха, гап бундог бупти-да Кадимда боболаримиз мардикор ёллашдан аввал уни овкатлантириб куришар экан. Агар мардикор яхши овкат еса, ушанисини ишга ёллашар, яхши овкат ея олмаганига жавоб бериб юборишаркан. Еган овкати Худо йулига садака сифатида колган. Шунака саховатпеша кишилар булишган боболаримиз. Сенларнинг эса мазаларинг йук. Майли, дастурхонга омин килиб, чойни ичиб, икки огиз гурунг килсак, нима дедиларинг?
–Ха, баракалла. Эшитдим, сенлар ота-онангни “ундай-бундай” деб кундиргансанлар. У бечоралар хозир кунгани билан оркаларингдан канчалик хавотирда юришлари сенларни хаёлингга хам келмайди. Фарзанд устириб, катта килгин, кейин биласан. –Хов, туришларингдан «купам акл ургатаверманг», демокчига ухшайсан? Бир яхшилаб туширайми! Насихатни ёктирмай колган боладан яхши одам чикмайди, билиб куй, хумпар!
Тугри, мен хам ёш булганман. Тугри, ужар эдим. Худди сенларга ухшаган. Аммо хеч качон насихатдан юз буриб кетмаганман. Бундан минг йиллар илгари  Юсуф Хос Хожиб деган бобомиз бундай деган эканлар:
“Севинчда юрувчи эй эзгу йигит, сузимни бехуда курма, чин дилдан эшит. Иродали бул, тугри йулдан янглишма, йигитликни бехуда утказиб юборма, унинг нафини олиб кол. Йигитликни, ёшликни азиз тут, у кушдек тез учиб кетади. Канчалик каттик ушламагин, барибир йигитлик кочиб кетади”. (Юсуф Хос Хожиб “Кутадгу билиг”,  Юлдузча нашриёти, Тошкент-1990 йил 20-бет).
Бундан юз йил илгари “сени Сибир килдириб юбораман” деб боболаримиз бир-бирини куркитар эдилар, энди булса, уларнинг зурриёдлари уша томонларга кетишни орзикиб колишган.
“Тошкент нон шахри” фильми хаётда хакикатда булган вокеаларга асосан яратилган деб бировни ишонтиролмайсан хозир. Совет Иттифоки деган мамлакат кучлилик пайтида хам, таркаб кетганидан кейин хам шунга ухшаш вокеалар юз бериб, куплаб ёлланма ишчилар бизнинг юртимизга келганлиги хам факт. У ердаги хаёт, уларнинг оммавий ахборот воситалари карнай килиб чалаётганларидек, хамма бойиб, эл юрти бизникидан обод булиб кетибдими? Худо хохласа, узинг бориб, куриб, хулоса киларсан. Минг гапиргандан бир курган яхши. Лекин шуни билиб куй, чунтагингда пулинг булмаса, у ёкларда хеч ким сени кузи турт булиб кутиб тургани йук.
Бегона юртларга кетяпсанлар, сенларни у ёкларда нима кутяпти? Яратгандан узга билмайди. Битта умидим: эсон-омон кайтиб келсаларинг булгани, тинчлик булсин. Туй-томошаларда учрашиб юрайлик. Колгани Яратганнинг хохиши билан булаверади. Дунёда яхши одамлар куп. Менинг энг катта хавотирим: кадриятларимиздан чекинма! Худо курсатмасин чалгиб, чекинсанг, устингга азоб тушиб колишидан куркаман. Акс холда яхшилардан узоклашиб, ёмонларга аралашиб коласан. Кейин, нега бундай булиб колди, деб афсус чекиб юрма, дейман-да.
Жиян харкалай сизларнинг даврингиз, илм бобида бизникидан кура завкли. Биз давримизда мусулмончилик нималигини билмасдик. Тахоратли юриш завкини, ибодат килиш шавкини хис килмаганмиз. Дуо хакикатда бор булиб, унинг ижобати бизга курсатилаётган муъжиза эканлигини, аттанг тушунмаганмиз.  Куръон, хадис китобларида нима ёзилганлигини билмаганмиз. Унинг курсатмалари миллий кадрият хисобланишини бизларга биров айтмаган. Атеизм деган дарсда “Худо йук” дея уктиришарди. Гарчи домлалар бизнинг давримизда шунга ухшаш гапни гапирсалар-да, ич-ичидан эзилганликларини мен энди тушуняпман. Аммо, отам рахматлик менга “углим ким нима деса деяверсин, лекин Худо бор” дегани ёдимда.
Кадриятларимизга кура энг катта бойлик акл хисобланади. Одамзод онги мавжуд илм билан коникмайдиган, доим янгисини излайдиган килиб яратилган. Одамнинг илмга булган интилиши, рагбати шундан. Маълум илмни яшириш унинг халокати белгисидир, дейилади бизнинг кадриятларимизда.
Хозир дунё ахли хаводан пул ясаб кун кечиряпти. Шамолдан фойдаланиб уйлар ёритиляпти, кудуклардан сувлар чикариляпти, куёш кувватидан уловлар юргизиляпти, хатто коинотда хам куёш ва шамол энергияси ёрдамидан фойдаланиляпти. Уяли телефонларни айтмайсанми? Корамол пориси(гунги)дан  газ ва электр кувватси олиняпти, темир чикитларидан ажойиб техника воситалари яратиляпти. Чикиндини кайта ишловчилар бенихоя бойиб кетишяпти. Интернет тармоклари-чи! Дунёнинг турли бурчагидаги одамлар узаро, бепул мулокотга киришишяпти. Сомон ва бошка усимликлардан ёнилги олиняпти. Кукундан фотонусха чикарадиган ускуналар яратиляпти.
Хуллас, Буюк Яратувчи Зот илмининг бир кисмидан кишилар бахраманд булишларига йул очиб беряпти. Агар бу неъматларни инсон уз акли билан яратганида борми, хасислиги тутиб, яратган нарсаларини пул топиш манбаига айлантирарди-да, узи “эгаллаган билимни” бировларга билдирмасликка тиришарди. Лекин Одил Зот бир бандасига берган илмини бошкасига хам билдиряпти, натижада халол ракобат юзага келиб, ривожланган мамлакатларда яратилган нарсаларнинг нархи тушиб боряпти.
Бундан ун беш йилча олдин уяли телефонлар мамлакатимизга энди-энди кириб кела бошлаган эди. Худога шукур, хозир мактаб укувчисида хам бу восита бор. Бундан ун-ун беш йил олдин ахборотларни факат газета-журнал ё телехабарлардан олардик, хозир эса, факат ахборотнигина эмас, балки узимизни кизиктирган барча маълумотларни интернет тармогидан оляпмиз, урганяпмиз.
Янги гоялар хам худди осмондан ёгаётган ёмгирдек Яратганнинг изни билан тушади. Факат, шу гоя тушаётган пайтда бедор булиб, уни ушлаб олиш учун тайёр туриш керак, холос. Бунинг учун интилиш, тил, муомала урганиш, энг асосийси, Яратгандан покиза калб билан, яхшиликларни сураш керак.
Тасаввур кил: осмондан ёмгир эмас, ликобчаларда олма, анор, узум охиста тушиб келяпти. Тасаввур килдинг-а? Лекин бу тасаввур хомхаёл эмас, жиян! Рамазон ойидаги Кадр кечасида, кундузи эса жума куни баракадан иборат, «ноз-неъмат» ёмгири чиндан юз беради. Ихтирочилик ва бирон ижодий иш билан машгул буп колсанг, бу гапларимга ишонч хосил киларсан, балким.   
Жиян! Сенинг четга кетаётганингдан хурсанд булаётган томоним хам бор. Сен у ёкка бориб арик кавлаб, куча супуриб кун утказмасдан ёки донги кетган узбек таомлари билан бировларнинг корнини туйгазиш учун шунчаки ошпазлик килмасдан, тилни, технологияни урганиб кел. Осмондаги юлдузларни нихоятда аниклик билан улчаган расадхона бизнинг диёрда яратилгани хакикат булганидек, Худо хохласа замонлар келиб, куп янги илмий технологиялар бизда хам яратилади.
Лекин у ёкларда канча илм урганишингдан катъи назар, калбинг узингда колишини истайман. Сен юртга, элга кераксан. Шу нарсани хеч ёдингдан чикарма, жиян! Инсон маънавиятини камол топтиришда аскотадиган энг тугри илм масаласида биз хар кандай миллат билан беллаша олишимиз мумкинлигини айтиб куяй сенга, жиян!
Начора, сафарга отланиб булибсан, ок йул! Лекин, бу ерлардан чикиб узингни ёлгиз хис килиб куйма. Ортингда Ватанинг, халкинг бор. Ёлгизлик факат Яратганнинг узига хос. Бу дунёдаги барча нарсаларни У жуфт-жуфт килиб яратди, уларнинг ризки, насибасини хам узи таксимлаб туради.
Хозир ташкаридан беозордек куринган, лекин мохиятан чексиз ташвишлар келтириб чикариши мумкин булган ахборотлар купайиб кетмокда. Айникса, бизнинг кадриятларимиз устидан кулишлар, тескари талкин килишлар урчиган. Адабиётини укиб, кинолари-ю, курсатувларини куриб, радио ваъзларини эшитиб туриб ёка ушлайсан киши: чет эллик муаллифлар тарихни, булиб утган вокеаларни, мамлакатимизнинг миллий кахрамонларини, динимизни, пайгамбаримизни узларича талкин килиб, фукароларини шунга ишонтиришяпти, бизнинг содда халкимизга хам уз нуктаи назарларини утказмокчи булишяпти.
Айни чогда гоявий карама-каршиликлар зурайган, мафкура майдонларидаги кураш, ядро майдонларидан хам кучлирок булиб бораётган даврдир. Агар биз онг-у калбларимизни узга гояларга таслим этсак, улар жанг-у жадал килиб худудларимизни эгаллашига хожат колмайди.
Интернет тармогида янгича уруш бошланди. Бу урушни улар “тармок уруши” (сетевые войны) деб номлашяпти. Бундай урушни бошлаганлар сенинг барча нозик жойларингни топиб, онгингга хужум уюштиради. Химоя кобигинг булмаса, бу жангда енгилиб, уларнинг мусикасига уйнайдиган булиб коласан.
Менинг катта хавотирим шундан. Сен шунака кимсаларга ёки ёлгон ахборотларга дуч келсанг,  акл-идрокингни ишлат ва тугри хулоса чикар, ялтирок сузларга махлиё булиб, кейин пушаймонлик хиркасини кийиб олма, жиян!
Ана, сен бирон-бир хориж Оврупа мамлакатига бординг, дейлик. Баъзи кадриятлари бизнинг кадриятларга якинлигини, аммо урф-одатлари, турмуш тарзлари бошкачалигини хам курасан. Улар жамият, бола тарбиясини узларининг насронийча эътикод-у одатларига биноан олиб бораётганига карийб икки минг йилча булиб колди. Шунинг учун уларнинг гоялари сенинг калбингни забт этиши мумкин.
Мен бу китобчани, сен поездга утирганингда, ё учокка минганингданок укий бошлашингни таклиф килардим. Чунки гур онгинг бораётган жойингда буткул бегона оламни идрок килишига тугри келади. Дунёкарашинг тугриланиб, янгича вокеа ходисалар окимини тугри хазм килиши ва уларга тугри бахо бериши лозим булади.
Шунингдек, бу китобчани у ёкларга сенлардан олдин укишга ёки тирикчиликка бориб, ёт маданият таъсирига тушиб колаётган, уз маданиятимизнинг, маънавиятимизнинг жахон тараккиётида урни борлигини била олмаётган кишиларга хам бергин. Чунки улар купинча яширин йуллар билан кетиб, у ерларда адолатсизлик ва хаксизликка дуч булаётганларини куриб, эшитиб турибмиз.

БИЗ КИМГА МУХТОЖМИЗ?

Энди, жиян, сен ватандан ташкарига чикяпсан. Чегарадан утганингданок ёлгончи каллобларга, зуравон талончи ёки карокчиларга дуч булиб колсанг, улар сенинг чунтагингни худди узиникидай кавлаб, хорижда бирон иш топгунингга кадар “тишингни кавагига саклаб” куйган пулларингни тортиб олса-ю, полиция сени  тингламаса, нима киласан? Ахир, сен давлатлараро келишувга биноан эмас, яширинча йул билан кетаётган эдинг-ку. Хозир интернетдаги хабарлардан маълум булаётган уша талончининг узи полиция погонида ёки божхона ходими кийимида, уша давлатнинг вакили булса-чи? Ёки узга мамлакат кучасида шеригинг билан биргаликда кетаётгандинг, сени миллатчи, сочи тагидан олинган бир гурух усмирлар тухтатиб, рангинг бошкача булгани учун «э» йук, «бэ» йук савалаб кетишса нима булади? «Сабаби нима?», «Каерда кургансан бундай ахволни?» деб улардан тушунтириш сурама, улар сени тингламайдилар. Уларга «бундай килиш ёмонлиги, эртага бунинг жавоби борлиги хакидаги насихат» ни хеч ким бермаган, берган булсаям, жуда саёз насихат берган ёки бирон-бир жиноий гурух айни шундай булишидан манфаатдор. Хуллас, ахвол чаток!
Афсус, карокчилик жуда эски касб. Шу уринда кадимги уламолардан бири хакидаги ривоятни айтиб утмокчи эдим.
 Накл килинишича, Гавсули Аъзам хазратлари ёшликларида отасиз колганларидан кейин, оналари у кишини Багдодга укишга юборар экан, нимчаларига 40 та тилла тангани тикиб, «буни мухтож пайтингда ишлатасан»-дея тайинлаб, Багдодга кетаётган карвонга кушиб юборадилар.
Карвон йулда карокчилар томонидан таланади. Бир карокчи у кишининг олдидан утгунча: - «Ниманг бор?», деб сурайди.  - «Киркта тилла тангам бор!»-, дейди усмир. Бу гапга талончи ишонмайди ва унинг устидан кулиб, шериклари купрок нарсага эга булмасин дея асосий юклар жойланган жойга утиб кетади. Кейин карокчи таловдан кайтар экан, яна: – «Нимам бор девдинг?» деб кайта сурайди. Усмир яна шу жавобни такрорлайди.
Бу гапни эшитиб колган карокчилар сардори: – «Тилланг булса кани у?» деб сурайди. – «Мана»,- дейди усмир ва нимчасини сутиб, ундан тилла тангаларни олиб курсатади.
Тиллани курган карокчилар ках-ках отиб  куладилар.
- Эх, нодон бола, - дейди унга рахми келган сардор. - Тилланг бор экан уни яшириб куйсанг булмайдими?
- Кандок килиб яшираман, ахир менинг устимда доимо Кузатувчи Шохид Зот гувох булиб турган булса, ёлгоним учун киёматда унга нима деб жавоб бераман? - дейди софдил усмир йигит.
Айтишларича, бу гапдан кейин, сардорнинг кузлари жикка ёш булиб, карокчиликни умуман йигиштирган эмиш.
Лекин, жиян! Мен сенга бу тажрибани хозир куллашни тавсия килолмайман. Чунки, хозирги карокчилар узидан бошка хеч кимга ишонмайди, бошликларидан эса куч, вазифа нуктаи назаридангина куркади, холос.
Хозирги пайтдаги карокчиларга дуч келиб колсанг, уларнинг буйругини бажармасдан иложинг йук. Энди агар улар инсофли булса, рахм килиб пулларингни бир кисмини кайтариб берар, булмаса кайсидир бир кишлогига олиб бориб, бир неча ой куллардай ишлатиши хам мумкин.
«Нимага мени бунча куркитяпсиз? Ким сизга бундай хукук берди? Ишингизни килинг»,- демокчисан-а? Шошмай тур, шундай холат булишини олдини олиш мумкинлиги хакида сирли гаплар бор, жиян.
Эшит! Шундай килиб, бегона юртда кучада колиб, корнинг оч, устинг юпун булса, кимга нола киласан? Уйда колган отангга ёки онангга бошингга тушган фалокат хакида узокдан туриб сим коксанг, уларни кандай ахволга солишингни биласанми, узи?
Ёнингда сени тарафингни оладиган аканг йук. Дуст ва биродарларинг кучангда, махаллангда, кишлогингда, туман ёки шахрингда колиб кетди. Бу бегона юртда эса сени хеч ким танимайди.
Майли чегарадан хам, божхонадан хам эсон–омон утиб олдинг дейлик. «Сени ишга жойлаштираман» деган кариндошинг, шеригинг айтган гапини бажаролмаса-чи? Ёки сенинг паспортингни руйхатдан утказишим керак,- дея олиб кетиб, шу билан кайтиб келмаса-чи?
Унинг урнига эса бошка бир зуравон келиб: - «Сенларни фалончи шерикларингдан мен сотиб олдим, энди менинг айтганимни киласанлар» - деб колса нима дейсан?
Менинг гапларимни хазил мазах сифатида кабул килаяпсан-а? Вахоланки, мен сенга интернет сахифаларида укиган, булиб утган, содир булаётган вокеаларни, телевидениедан курсатилаётган курсатувларни тахлил килганимдан сунг гапираяпман.
«Энди менга ишлайсан», - деган кишини уриб, ундан хужжатларимни тортиб оламан, деб мактанма. Бу масалада канчадан канча кишилар азият чекаётганини биламиз. Бундан ташкари, арзон ишчи кучи савдоси хозирги пайтда шунаканги катта пул топиш фаолияти булиб кетдики, унга  кизикувчилар жуда куп. Улар куролланган, уюшган жиноий гурухлардан ташкил топиб, баъзи мамлакатларда давлат тузилмалари билан биргаликда хам харакат килишмокда.
   Шу пайтда, биласанми нима дейсан? Билмасанг, айтиб бераман, сен кузларингга нам олиб, назарингни узинг билмаган холда кукка тикасан ва “Эй Оллохим узинг сакла!” - деб гапириб юборганингни билмай коласан. Бу гапни буванг, момонг, онанг ёки отангдан хам эшитгансан. Балким ушанда уларнинг устидан истехзоли кулгандирсан? Хозир эса узинг айтиб куйдинг!
Энди жиян, бу гапга уялиб ётма. Бу гапни битта сен айтаётганинг йук. Мен хам бу гапни тез-тез айтиб тураман ва бундай икрор булишдан хечам уялмайман. Хаммамиз хам ху, уша Одам ота ва Момо Хаввонинг зурриёдимиз, ношукрчилик ота мерос. Эътибор берсанг, «манаман» деб дунёга кукрагини кераётган океан ортидаги  мамлакатнинг каттаси хам, юртини сув туфони босганида, ахолиси уртасига чикиб олиб, «мен Худодан омонлик сураяпман», деб тан олаётганини (художуйлигига тасанно айтиб)  куриб, эшитиб турибмиз.
 Одамнинг табиати шунака яралган. Одам жаннатдан кувилаётганида олган номи «Инсана» деганининг узиёк «хато килувчи» деган маънони бераркан. Одамзод бошига бирон мусибат тушганида купинча бу ер ва осмонлардаги барча мавжудот (техника-мехникалар, ашула-пашула ва хоказоларнинг хаммаси шунинг ичида) ва махлукотларни яратган подшох - Оллохни эслайди. Шу илтижоли гапидан сунг, мабодо Оллох унга кумак бериб юборса, уша ношукр одам баъзида билиб, билмай «бу нарсани уз билимим билан килдим» деб бояги гапини унутиб юбораверади. «Инсана» азалдан шунака шошкалок, калтафахм, нодон ва ношукр! Бу гапни унутма!
Шунинг учун аввало тилингга ва нафсингга насихат килишни урган, бунинг энг тугри йули Оллохдан узга хеч кимдан куркма! Шунда зора дунёдаги энг Кудратли дуст ва Хомийнинг мукофотига сазовор буларсан. 
Бу гап хазил гап эмас. Мана Оллохнинг Дуст ва Хомийлигига бир иккита хаётий мисол келтирай булмаса.
 Саййид авлодидан булган касбилик, рахматлик Сулаймонхон эшон бува урушга кетиб, немислар куршовида колгач, харбий кисми билан биргаликда асирга тушади. Кискаси, такдир такозоси билан уни Германияга жунатиб юборишади. У бир немис кишлогида, фермернинг кул остида, молларига караб юрадиган ишчи булиб, ётоги хам шу ерда булади.
Такдирни караки, фермернинг кизи уни севиб колади. Сулаймонхон бу кизга, “менинг диним бошка, юртимда хотиним, бола-чакам бор, сени севолмайман”, деб бир бало килиб тушунтиради. Афсуски, бу гаплардан сунг, эркаклар айтган гапининг тескарисини килишга доим одатланган аёллар хилидан булган немис кизи уни бадтар севиб колади.
Уртада хеч кандай мухаббат юзага келмагач, маъшука киз Сулаймонхонга:
– Бу ердан кет булмаса», - дейди.
– Кандай кетаман бутун кишлок сизларники булса, биров мени куйворадими?– деган саволга киз шундай дейди:
- Сен ярим тунда мана шу кишлокнинг асосий асфальт йулининг уртасидан юриб тугрига борсанг, икки чакиримдан кейин узларингникига етиб борасан, йулнинг уртасидан четга чикма, четга чиксанг, сени бизникилар отишади.
Сулаймонхон немис киз айтганидек, ярим тунда йулнинг уртасидан юриб, советлар томонга утиб олади.
Лекин уни узимизнинг советлар, «айгокчисан» дея бир неча муддат камаб куйишади. Харбий кисм тулик куршовда колгач, ноилож таслим булганини аниклашгач, уни озод килишиб, урушни давом эттиришга рухсат беришади.
Кейинги вокеа мана бундай, самаркандлик Турахон эшон бува эллик ёшга етганида, почтальон муриди, куз ёш килиб, «Эшон бува сизни урушга чакиришяпти» дея чакирув когози келтиради.
Бу гапга эшон бува аксинча, хурсанд булиб, «Э, Оллохим узингга шукр, хукумат хам бизни сураркан»–дея, апил-тапил кийиниб харбий комиссиариатга чопкилайди.
Уларни харбийга чакирилувчилар сифатида руйхат олишади. Лекин, харбий кийим беришмайди ва саккиз вагондан иборат узбекистонликларни ортган поезд эшелони гарбга фронтга эмас, шаркка Олтой улкасига келиб колади. Бу ерда мамлакат марказидан кучирилган трактор заводини тиклаш керак эди.
Шундай килиб Олтой трактор заводининг курилиши бошланади. Харбий аскар курувчилар кахратон кишда ертулада яшаб кун кечиришади. Кийинчиликларга чидай олмаган кишиларнинг улиги худди утин калангандек тахланиб, бахоргача сакланар, кукламда эса, тобут ёпиладиган даражада ер кавланиб, маййитлар куйилар экан.
Кунларнинг бирида Турахон ака юртдан хат оладилар, унда айтилишича, акалари бевакт вафот этибди. Эшон бува акалари рухига узимизнинг кадриятларимизга асосан Куръон китобини укиб, хатм  килмокчи булиб, ахоли яшайдиган кишлокка борадилар.
Сураб суриштириб, у ерда бир тотор онахондан Куръон сурайдилар. Онахон Куръонни бериб, уйга таклиф килганларида эшон бува «эркаги йук уйга кирмаслигини, ижозат бщлса, кумирхонага чирок утказиб, унинг ёругида хатм килиш»ни сурабдилар. Шу пайт кампирнинг эркак бир кариндоши мехмонга келиб колади ва кампирдан “кумирхонада нега чирок ёнаётганлигини” сурайди. Жавобни эшитгач, у эшонбувани уйга таклиф килиб, Куръон кумирхонада укилмаслигини айтади. Кейинги мулокотлардан маълум буладики, кампирнинг жияни булиб чиккан бу киши, Эшон буванинг трактор заводидаги рахбарларидан бири экан. Кискаси, бундан буёгига эшон буванинг хизмати умуман кийинчиликсиз кечганлиги сенга маълум булган булса керак.
Алихонтура Согуний бобонинг  «Туркистон кайгуси» номли китобларида хам шунга ухшаш холат тасвирланган. Бир неча кишини кизил аскарлар ертулали уйга камаб куйишади. Рамазон ойи булгани учун камокдагилардан бир неча киши рузадор буладилар. Махбуслар хар куни навбатма навбат ертулани супуриб сидиришган, Алихонтуранинг мехрини эса бир киргиз чол узига тортади. Бу чолнинг жозибаси шу эдики, у вакти вакти билан «Субхоним» деб Оллохга мурожаат килиб куяркин.
Кунларнинг бирида, Алихонтура чолнинг кузлари намга тулиб, «Субхоним, мени унутдинг-а» деб нола килиб турганига гувохи булади. Бу холатдан жигар-багри эзилиб турганида эшик очилиб, сокчи кириб келади. Шунда Алихонтура «чолнинг ноласи Яратганга етиб борди» деб, уйлайди ва хакикатда сокчи чолни озод килгани келганлиги маълум булади.
Гузорлик Абдулла (исмларини узгартирдим) кори 1952 йилда «жамият учун хавфли элемент» сифатида камалиб кетадилар. Махкумнинг жазони уташ жойи Россиянинг совук Сибир улкасидаги Томск вилоятида эди. Махбуслар калин урмонда дарахт кесиш билан машгул булишарди. Ишнинг огирлигидан Абдулла касалланиб, шифо кисмига тушиб колади.
Лагерга Москвадан комиссия келади ва биринчи булиб, касалларнинг канчаси хакикий, канчаси калбаки эканлигини аникламокчи булади.
Хона турида утирган бошлик, Абдулланинг узбек булгани учун, ундан озарбойжон тилида сурайди:
–Камалишдан аввал не иш килгансан?
–Ишламаганман.
–Э, унда отанг, бобонг нима иш килишган?
–Улар хам ишламаганлар.
–Чух кизик. Унда не билан турмуш кечирардиларинг?
–Менинг отам хам, бувам хам кори булишган. Улар халкнинг кувончли кунларида никох укиган, кайгули кунларида Хатм багишлаганлар. Халк берган хадя билан кун кечирганлар.
–Сен хам коримисан?
–Ха.
–Унда тиловат килчи!
Абдулланинг калбидан чиккан нола-ю фигон билан бирга укилган Куръон оятлари бошликни тебратиб юборади.
–Сенинг мазхабинг не?
–Имом Аъзам.
–Э, бизники имом Шофеий, Имом Аъзам бизнинг пиримиз устози булган, сен юкорирокда утиришинг керак экан,-дея бошлик Абдуллани уз ёнига чорлайди. Кейин, асли озарбойжон булган иймонли бошлик, Абдуллани барча огир ишлардан озод килиб, маъмурият биносини супуриш ишларига жалб этиш хакида курсатма беради. Абдулла ака шундай килиб, саккиз ой камокда, худди санаторийдаги каби юриб, Сталин улгач биринчи амнистиядан сунг, юртига кайтиб келадилар.
   Исмларда бир синоат яширинганми, дейман. Мана сенга исмлар билан боглик иккита булиб утган вокеани айтиб бермокчиман.
Биринчиси йигирманчи йилларда Гузор билан хозирги Дехконобод тумани уртасидаги йулда содир булган. Маълумки, Собик Иттифок хукумати совет давлатининг сиёсатини Узбекистонда юргизиш учун уларга кариндош булган Россияда яшовчи тоторларнинг салохиятидан фойдаланган.
Кизил аскар кийимидаги юзлари урисга ухшаш йул курувчи от аравада келаётганида, уни уша пайтда донги кетган Иброхимбек бир неча отлик билан биргаликда ушлаб олишади.
Иброхимбек, от арава ва унинг кулга тушган хайдовчисини куздан кечириб, “узини отиб ташланглар-да, отни олинглар”, деб буйрук беради.
Шунда бояги кизил аскар:
–Рухсат этинг Бек, икки ракаат намоз укиб олай,- дейди.
Бу гапдан хамма хайрон колади, Бек эса бояги кизил аскарга караб:
–Исминг нима? – деб сурайди.
–Юсуф, жавоб беради кизил аскар.
–Нугаймисан?
–Алхамдулиллах, мусулмонман, дейди хозиржавоб кизил аскар ва жони омонда колади. Юсуф бобо рахматликнинг неваралари хозир хам Гузорда яшашади.
Иккинчи вокеа, Афгонистонда утган асрнинг 80-йилларида содир булган, муваффакиятсиз жангдан кейин асирга тушган совет аскарларини жангарилар отиб ташламокчи буладилар, шунда бир аскардан “исминг нима?” деб, сурашади. Унинг исми “Абдурахим” эканлигини эшитган жангарилар, совет аскарини отишга куллари бормайди.
Юкорида келтирган тарихий вокеаларда мушкул ахволда колган кишиларнинг вазиятдан эсон-омон чикиб кетишганининг биттагина сирини сенга айтмадим. Совет аскари Абдурахимнинг жони омонда колганида ота-онасининг Яратганга килган дуоси сабаб булса, колганларининг барчаси ибодатли кишилар булган.
Сенда эса улар килган амал, уларнинг калбидаги Яратганга булган ИШОНЧ сустлиги сабабли, хозирги замон карокчилари кулидан эсон-омон кутилиб колиш имкониятинг камлигини айтмокчиман.
Инсоният яралганидан то шу кунгача канчадан-канча подшолар, кироллар, императорлар, сиёсатчилар, олимлар, ёзувчи-ю шоирлар Оллох хакида бахслашиб, тортишиб келади. Орада фойдалилари хам, бехудалари хам, хатто тухмату ёлгонлари хам бор. Халк хам купинча шуларнинг гапига ишониб колди. Хар бир ишнинг якуни Оллохнинг узига боради. Хозир максадимиз у тортишувларни тафтиш килиш эмас. Хамма хам у ёкда уз килмишига яраша жавоб беради.
Сенга Оллох хакида гапирар эканман, Куръонда билдирилган, хадисларда баён килинган, сифатлару исмларга эга Оллохни бир тафаккур килиб куришингни хохлайман. Шунда куп тушинмовчиликларингга ойдинлик киритардинг.
Бу масалада чукурлашмаганимнинг сабаби “У Зотнинг ухшашини кидириш” биз бандаларига ман килинган. Колаверса, Хазрати Умар(р.а.) Куръондан фойдасиз саволлар чикариб, бировларни кийнайдиган одамларни жазолаганлари ёдимга тушади. Шунинг учун сенга, аклинг кутарадиган даражада осонрок илм манбаини курсатмокчиман, жиян!
Хозирги пайтда, Худога шукур, бизнинг ватанимизда яшовчи ахолининг деярли барчаси Аллохнинг бу дунёни яратганлигини билади. Яъни, бизга буюрилган бешта фарзнинг бири “Аллох ягона” эканлигини эътироф этади. Аммо, бошка фарзларни хаммаям амалга оширолмайди. Кимларгадир уни амалга ошириш учун йул, рухсат йук.
Мусулмончилик аста-секинлик билан деган гап бор. Аллохнинг 99 та исми Куръонда келтирилган булиб, ана шу исмлар билан унга мурожаат килиб, уз илтимосларингни, тилакларингни, рахматларингни баён килиб юрсанг хам яхши гап. Агар бу исмларни ёдлаб олсанг бахойинг беш булиб, юртга эсон-омон кайтиб келишингга мендаги ишончни купайтирган буласан, жиян!
Шундай килиб, Оллохнинг зотини белгилайдиган куп исмлари бор. Мана, улар кайсилар:
1.  Аллох – Тангри, Маъбуди бархак.
2.  ар-Рахмон – ута мехрибон.
3.  ар-Рахим – жуда рахмли.
4.  ал-Малик – подшох.
5.  ал-Куддус – нуксонлардан холи.   
6.  ас-Салом – офат ва балолардан саломат.
7.  ал-Муъмин – амонли ва омон берувчи.
8.  ал-Мухаймин – эгаллаб, коплаб олувчи.
9.   ал-Азиз – иззат ва кудрат сохиби.
10. ал-Жаббор – бандалари ишини ислох этувчи.
11. ал-Мутакаббир – катталик ярашувчи зот.
12. ал-Холик – яратувчи, вужудга келтирувчи.
13. ал-Бориъ – яратувчи.
14. ал-Мусаввир – махлукот ва мавжудотларга сурат ва шакл берувчи.
15. ал-Fаффор – бандаларнинг айбу нуксонлари ва гуноху маъсиятларини фош килмай ёпиб турувчи, кечирувчи.
16. ал-Каххор – барчани буйсундирувчи, голиб.
17. ал-Ваххоб – уз неъматларини текин ато этувчи.
18. ар-Раззок – барча тирик мавжудот ризкини етказиб берувчи.
19. ал-Фаттох – кушойиш берувчи, рахмат хазиналарини очувчи.
20. ал-Алим – билувчи, доно, илм сохиби.
21. ал-Кобиз – кимларнингдир ризкини киювчи, рухларни кабз этувчи (олувчи).
22. ал-Босит – кимларгадир кенг ризк берувчи, рух бахш этувчи.
23. ал-Хофиз – кофирлар мартабасини туширувчи.
24. ар-Рофиъ – муминлар мартабасини кутарувчи.
25. ал-Муизз – кимларнидир азиз, кадрли этувчи.
26. ал-Музилл – кимларнидир хору залил килувчи.
27. ас-Самиъ – махфий ва ошкора гап ва шарпаларни, хатто дилдан утганини хам эшитувчи.
28. ал-Басир – хамма махфий ва ошкора нарсаларни курувчи.
29. ал-Хакам – катъий хукм этувчи.
30. ал-Адл – ута адолатли.
31. ал-Латиф – бандаларига сездирмай уз лутфу эхсонини етказиб берувчи.
32. ал-Хабир – хамма махфий ва ошкора ишлардан хабардор.
33. ал-Халим – жазолашга шошмайдиган, юмшоклик билан яхшилик килиб турувчи.               
34. ал-Азим – улуг, буюк, катта.    
35. ал-Fафур – гунохларни яшириб, жазо бермай турувчи.
36. аш-Шакур – оз ишга куп мукофот берувчи.
37. ал-Алий – улуг мартабали, буюк.
38. ал-Кабир – катта, хар жихатдан юкори.
39. ал-Хафиз – саклагувчи(уз панохида).
40. ал-Мукит – моддий ва маънавий озик берувчи.
41. ал-Хасиб – хар бир ишга узи кифоя килувчи.
42. ал-Жалил – барча сифатлари мукаммал, улуг зот.
43. ал-Карим – карамли, саховатли, кечиримли.
44. ар-Ракиб – хамма нарсани кузатиб, назорат остига олиб турувчи.
45. ал-Мужиб – дуоларни кабул этувчи.               
46. ал-Восиъ – мулки, рахмати ва кудрати кенг зот.
47. ал-Хаким – хикмат сохиби. Дакик ва нозик илмларни билувчи.
48. ал-Вадуд – дуст, хайрихох, махбуб.
49. ал-Мажид – неъмати ва эхсони бепоён.
50. ал-Боис – пайгамбарлар юборувчи, улгандан кейин кайта тирилтирувчи.
51. аш-Шахид – хамма нарсани билиб, куриб турувчи, гувох.
52. ал-Хак – хакикатан мавжуд зот.
53. ал-Вакил – хамма ишларни уз зиммасига, кафолатига олувчи.
54. ал-Кавий – хакикий кувват ва кудрат эгаси.
55. ал-Матин – кувватли, матонатли.
56. ал-Валий – дустларига дуст, мададкор.
57. ал-Хамид – хамду санога, мактовга лойик зот.
58. ал-Мухсий – барча махлукот ва мавжудотларнинг хисоб-китобини яхши билувчи.
59. ал-Мубдиъ – йукдан бор килувчи, яратувчи.
60. ал-Муид – хаётдан улимга, улимдан яна хаётга кайтарувчи.
61. ал-Мухйий – тирилтирувчи.         
62. ал-Мумит – улдирувчи.
63. ал-Хай – тирик.
64. ал-Кайюм – уз-узидан турувчи, бошкаларни тургизувчи.
65. ал-Вожид – хохлаган нарсасини топувчи.
66. ал-Можид – карамли ва шарафли зот.
67. ал-Вохид – ягона, бир (худо-бир).   
68. ас-Самад – хожатбарор.   
69. ал-Кодир – кудратли.
70. ал-Муктадир – кудратли, кодир.
71. ал-Мукаддим – узига якин килувчи.
72. ал-Муаххир – узидан узок этувчи.
73. ал-Аввал – хамма нарсадан аввал, бошланиши чегарасиз.
74. ал-Охир – хамма нарсадан бокий, охири чексиз.      
75. аз-Зохир – борлиги хамма томонлама баён булмиш зот.
76. ал-Ботин – узи мавжуд, лекин сезги воситаларимиздан махфий зот.
77. ал-Волий – барча ишларни тасарруф этувчи хоким.
78. ал-Мутаол – улуг, олий мартабали.
79. ал-Барр – яхшилик ва эхсон сохиби.
80. ат-Таввоб – тавбаларни кабул этувчи.
81. ал-Мунтаким – гунохкор бандаларидан уч олувчи, жазоловчи.
82. ал-Афув – гунохларни афв этувчи.
83. ар-Рауф – ута мехрибон, рахмати кенг.
84. Моликул-мулк – мулк, салтанат, хукм сохиби.
85. Зул-жалоли вал-икром – шараф ва карам эгаси.
86. ал-Муксит – адолатли, одил.
87. ал-Жомиъ – тупловчи, киёмат куни халойикни махшаргохга жам этувчи.
88. ал-Fаний – бой, эхтиёжсиз.
89. ал-Мугний – бой этувчи, кифоя килувчи.
90. ал-Мониъ – дустларини химоя этувчи,  нолойикларга уз неъматларини ман этувчи.
91. аз-Зорр – хохлаган бандаларига офат, зарар ва мусибат етказувчи.
92. ан-Нофиъ – хохлаган бандаларига манфаат ва фойда етказувчи.
93. ан-Нур – уз-узидан борлиги аён ва борликни хам аён этувчи.
94. ал-Ходий – йул курсатувчи, хидоятга солувчи.
95. ал-Бадиъ – яратувчи (ихтиро ила)
96. ал-Бокий – доимий, абадий мавжуд.
97. ал-Ворис – борликни мерос килиб олувчи.
98. ар-Рашид – барча иш ва тадбирлари тугри чикувчи.
99. ас-Сабур – гунохкор-исёнкорларга жазо беришга шошилмайдиган зот.
(Ислом энциклопедияси. Т.-2004. «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти 23-25-бетлар).
Ана энди бу исмларни сен осонрок ёдлаб олишинг учун уларни кирилл алифбоси тартибида курсатиб утаман:
1.  Аллох; 2. Ал-Аввал; 3. Ал-Адл; 4. Ал-Азиз; 5.Ал-Азим; 6. Ал-Алий; 7.Ал –Алим; 8. Ал-Афув;
9.  Ал-Бадиъ; 10. Ал-Боис; 11. Ал-Барр; 12. Ал-Бориъ; 13. Ал-Басир; 14. Ал-Босит; 15. Ал-Ботин; 16. Ал-Бокий;
17. Ал-Вадуд;  18. Ал-Ваххоб; 19. Ал-Вожид; 20. Ал-Вакил; 21. Ал-Валий; 22. Ал-Волий; 23. Ал-Ворис; 24. Ал-Восиъ; 25.Ал-Вохид;
26. Ал-Жаббор; 27. Ал-Жалил; 28. Ал-Жомиъ;
29. Зул-жалоли вал-икром; 30. Аз-Зохир; 31. Аз-Зорр;
32. Ал-Кабир; 33. Ал-Карим;
34. Ал-Латиф;
35.  Ал-Мажид; 36. Ал-Малик; 37. Ал-Матин; 38. Ал-Можид; 39. Моликул-мулк; 40. Ал-Мониъ; 41. Ал-Муъмин; 42.  Ал-Мухаймин; 43. Ал-Мутакаббир; 44. Ал-Мусаввир; 45. Ал-Муизз; 46. Ал-Музилл; 47. Ал-Мукит; 48. Ал-Мужиб; 49. Ал-Мухсий; 50. Ал-Мубдиъ; 51. Ал-Муид; 52. Ал-Мухйий; 53. Ал-Мумит; 54. Ал-Муктадир; 55. Ал-Мукаддим; 56. Ал-Муаххир; 57. Ал-Мутаол; 58. Ал-Мунтаким; 59.  Ал-Муксит; 60. Ал-Мугний;
61. Ан-Нофиъ; 62. Ан-Нур;
63. Ал-Охир;
64. Ар-Раззок;  65. Ар-Рауф; 66. Ар-Рашид; 67. Ар-Ракиб; 68. Ар-Рахмон; 69. Ар-Рахим; 70. Ар-Рофиъ; 
71. Ас-Сабур; 72. Ас-Салом; 73. Ас-Самад; 74. Ас-Самиъ;
75. Ат-Таввоб;
76. Ал-Фаттох;
77. Ал-Хабир; 78. Ал-Холик; 
79. Аш-Шакур; 80. Аш-Шахид;
81. Ал-Кавий; 82. Ал-Кайюм; 83; Ал-Кодир; 84. Ал-Каххор; 85. Ал-Кобиз; 86. Ал-Куддус; 87.Ал-Fаний; 88. Ал-Fафур; 89. Ал-Fаффор;
90. Ал-Хофиз; 91. Ал-Хакам; 92. Ал-Халим; 93. Ал-Хафиз; 94. Ал-Хасиб; 95. Ал-Хаким; 96. Ал-Хак; 97. Ал-Хамид; 98.Ал-Хай; 99. Ал-Ходий
– Нега токатсизланяпсан? Сигарет чеккинг келдими? Ёки носвой отасанми? Сен бебошларни яхши биламан, уйдан чиксанг-у, чегарадан утибок, ота-онанг ман килган ишларни тескарисини килсанг. Шуни узингча мустакиллик деб уйласанда-а? Сафарга отланганларнинг баъзилари мустакил хаёт деганда сигарет чекиш, арок ичиш, носвой отиш, фахш ишларга берилишни тушунишларига куяман-да, жиян! Яхшиси, чойдан куй!
   –Бу ишларнинг купи гунох, жиян! Сен эсли хушли, дунёга доврук солган, жисмонан хам, маънавий хам бакувват кишилар авлоди эканлигингни унутма. Гунох ишлар нафакат нохуш вокеаларга, балки соглигингга хам зиён етказади.   
Узбек халки атеистик совет давридаям узлигини йукотгани йук. Ха, уша совет давридаям, Аллох советлар мамлакатини  уз назорати остига олганди.  Совет даври мафкурасини узбек халки кабул килдими, деб мендан сурашса. Мен бу мафкура халкнинг асосий катламига кириб боролмади, деб жавоб берган булардим.
Нега дейсанми? Бунинг сабаби жуда оддий. Масалан сен, биздаги кишиларнинг ота-боболари исмларига эътибор бергин-а:
Рахмонов, Рахимов, Маликов, Куддусов, Саломов, Муминов, Азизов, Жабборов, Холиков, Бориев, Гаффоров, Каххоров, Ваххобов, Раззоков, Фаттохов, Алиймов, Боситов, Хофизов, Самиев, Адилов, Латифов, Халиймов, Азиймов, Гафуров, Шакуров, Алиев, Кабиров, Хафизов, Жалилов, Каримов, Восиев, Хакимов, Вадудов, Мажидов, Боисов, Хаккулов, Вакилов, Валиев, Хамидов, Мухсиев, Мухиддинов, Абдулхайов, Каюмов, Вожидов, Можидов, Вохидов, Ахадов, Сомадов, Кодиров, Аввалов, Зохиров, Ботинов, Волиев, Рауфов, Жалолов, Икромов, Жомиев, Ганиев, Нофиев, Нуров, Бокиев, Ворисов, Рашидов, Сабуров.
Тилинг хам, кулогинг хам бу исм-шарифларга урганиб кетган. Узидан узи куйилмаган бу исмлар. Юкорида тилга олган исмларнинг барчаси бу еру заминни, етти кават осмонни яратиб уни хар доим уз измида бошкариб турган Зотнинг гузал исмлари эканлигини юкорида айтдик. Бу исмларни куйиш эса мусулмонларнинг мукаддас китоби Куръони Каримни очиш йули оркали амалга оширилган.
Яна бошка диний исмлар хам бор. Иброхим, Исмоил, Юсуф, Мусо, Исо, Исок, Довуд, Закариё(Зикир деб куп ишлатилган), Мухаммад, Ахмад, Мансур, Расул – булар барчаси пайгамбарлар исмлари. Бундан ташкари динимизда жуда катта хизмат килган сахобаларнинг, ансорларнинг хам исмлари жуда куп.
Энди бир холатга эътиборингни тортмокчиман. Етмишинчи йилларда, совет атеистик давлатининг энг авж палласида Совет Иттифоки таркибидаги мусулмон Иттифокдош Республикаларда кимлар рахбарлик килганлигини кара:
Хайдар Алиев – Озарбойжон, Жаббор Расулов - Тожикистон, Туркманистон – Мухаммадназар Гофуров, Шароф Рашидов – Узбекистон, Динмухаммад Алиевич Кунаев – Козогистон, Турдиохун Усубалиев (Юсуф Алиев) – Киргизистон.
Якинда интернетдаги сахифалардан бирида, Ислом динини янги кабул килган рус кушикчи аёлининг сузларини укиб колдим. У аёлнинг таниши огир касал булиб ётган экан. Шунда у биринчи маротаба (бундан олдин уялгандир), шу танишига ёрдам беришни сураб Оллохга илтижоли дуо килибди. У аёл бошка шахарда булса-да эртаси куни унга кунгирок килиб, ахволи яхшиланганини ва уни тушида курганини айтиб, ёрдами учун унга миннатдорлик билдирибди. Шундан сунг, у илгари эри таклиф килганида тил учидагина имон калималарини айтганидан уялиб, энди чин дилдан имон келтирганини билдирган.
Мана бу хадислар юкоридаги мисолга хамоханглигини кара: «Кимга дуо килиш бахти муяссар булса, унга рахмат эшиклари очилади. Оллохга дунёвий истаклар ичида энг макбули ундан яхшилик сурашдир. Дуо бошга келадиган бало, казо ва мусибатларни даф этади. Такдирни факат дуо узгартира олади. Шунинг учун сизлар хам дуо килинглар» ( Имом Термизий. «Хадис»).
«Эй умматим! Эй сахобаларим! Сизлар барча эхтиёжларингизни факатгина Оллохдан суранглар. Хатто оёк кийимингизнинг богичини хам» ( Имом Термизий. «Хадис»).
Хазрати Умарнинг (разийаллоху анху) дуоларидан бири бундай эди: «Оллохим! Мени яхши инсонлар билан бирга кил. Мени ёмонлар орасига куйма. Мени хайрли инсонларга куш».
Майли, Ватан кадрига етиш учун мусофир булиб кур. Зора шунда тугилган юртингнинг, куни-кушни ва халкингнинг кадрига етарсанлар.
               
КАЙТА   ТИРИЛИШ  ХАКИДА

Жиян! Хамма одам бу дунёдан утиши канчалик хак булгани каби, киёмат хам шунчалик хакикатдир. Буни насронийлар хам, яхудийлар хам тасдиклашади. Киёмат хакида муайян тасаввурга эга булишимиз учун етарли хужжатлар бор, жиян. Дунёга хукмронлик килиш учун тиришаётган мамлакат Иккинчи жахон уруши охирларида атом бомбасини яратиб, иккинчи бир мамлакат устига ташлаб синаганида одам болалари киёматни илк яшаб курган эди. Агар бугун дунёда сакланаётган бу бомбаларнинг хаммаси бир вактнинг узида (Оллох сакласин) ишга тушса борми, у ёги нима булишини тасаввур хам килолмайсан. Нима деймиз, одамзоднинг пешонасига шу битилганидан кейин кайга борасан, жиян!
Киёмат бошланишидан олдин Оллохнинг кудрати билан енгил шамол эсгандек буларкан-у мусулмонларнинг жонлари огритилмасдан олинаркан. Баъзи бировлар одамнинг улиши хам, киёматнинг айни куриниши, кичик киёмат дейишади. Йук! Ундай эмас. Киёмат битта ва у албатта юзага келади! Шунинг учун, жиян, чиройли, яхши амалларни купайтиришга шошил! Биринчидан, бу ишлар учун хеч ким сени уришмайди (рахми келганидан биров гапириши хисобмас), иккинчидан, узинг учун хам, зурриёдинг учун хам бу ишларнинг савоби катта.
  Куръонимизда айтилишича, Киёматда осмонлар ва ер китоб каби ёпилиб, тоза очилган когоз янглиг текисланиб, барча одам болалари кайта тирилгач, улар уч тоифага булинади: биринчи тоифа пешкадамлар – энг юкори макомдагилар; иккинчиси унг томон эгалари, булар жаннатга кирувчилар; чап томон эгалари учинчи тоифа булиб, улар дузахга кирувчилардир.
Хадисларга кура, пешкадамлар баъзи унг томон эгаларидан фаркли уларок, дузахга умуман кирмайдилар. Пайгамбаримиз(с.а.в.): «Менинг умматимдан етмиш минг киши жаннатга тугридан  тугри киради», деганлар. Демак, мана шулар юкорида айтилган пешкадамлардир.
Энди унг томон эгалари келсак, булар жаннатилардир. Умуман, жаннатга эркаклар уттиз уч ёш, аёллар ун саккиз ёш килиб киритилади.  У ерда сут ва асал окадиган дарёлар, маст килмайдиган ичимликлар бор, жаннат ахли доимий салкинликда, суриларда ястаниб утирадилар, улар чарчок нималигини билмайди ва хоказо... Хадис ва ривоятларда келишича, унг томон эгалари бу ерга келгунча бир марта дузахга кириб чикишади.   
«Тогдай сурасанг, кирдай беради», деган ажойиб маколни биласан. Шунинг учун сен хам, мен хам пешкадамликка интилишимиз, савоб ишларимизни купайтиришимиз керак. Ха, айтмокчи, киёматдан сунг баъзи мумин бандаларнинг савоб амаллари бирданига купайиб кетаркан. Шунда у ёлгон гапиролмасдан: «Оллохим, мен бунча савоб килмаганман», деса, Оллохим Таоло: «Бу  савоблар сенинг  амалга оширолмаган ниятларинг», деркан. Илохим, ушбу мархаматлар бизга хам насиб килсин! Нима дединг, жиян? Ха баракалла! Омин, дегин, Омин!
Дузахийлар хакида гапирмай куяколай, уларни куп эшитгансан. 

БУЮК  КИТОБЛАР  ХАКИДА

Интернетдаги «Islam News» сайтининг хабарига кура, Германиядаги энг оммабоп тахлилий даврий нашрлардан бири  «Шпигель» журналининг хулосасига кура, Куръони карим «дунёдаги энг нуфузли китоб», деб эълон килинди. Бу маълумот, Куръондаги Сабаъ сураси 6-оятдаги сузларнинг тугрилигини яна бир бор эслатади. (Эй, Мухаммад) илм берилган (яхудий ва насоролар) зотлар Сизга Раббингиз томонидан нозил килинган (Куръон)нинг хак (Китоб) эканини ва у кудратли, хамдга лойик зотнинг йулига хидоят килишини билурлар.
Хуш шундай экан. Бу китобнинг маъносини англаш учун нималар сенга зарур?
Авваламбор, бутун инсониятга берилган  бебахо бойлик ИЛМ хакида. Бу бойликни тогдек тилла билан хам, хазиналар тула евро билан хам сотиб ололмайсан. Бу бойликка, Оллох ирода килган булса, факатгина акл билан эришиш мумкин. Илмларнинг манбаи эса, илохий китоблар хисобланади. Укимаган булсанг хам, хеч булмаса эшитгандирсан, илохий китоблар деганда Забур, Таврот, Инжил ва Куръони карим тушунилади. Куръондан бошка китоблар маълум бир миллатга, маълум бир даврда туширилган: Забур Довудга (а.с.), то Таврот тушгунича; Таврот яхудийларга,то Инжил тушгунича; Инжил хам Бани Исроилга туширилди то Куръон тушгунича. Нихоят, Оллох инсоният билан пайгамбарлар ва китоблар оркали килиб турган алокасини якунлаб, охирги пайгамбарини – Мухаммадни (с.а.в.) хамда сунгги Китоби – Куръони каримни бутун инсониятга туширди. Шу билан вахий эшиклари ёпилди. Энди то киёматгача Куръони каримга амал килиш буюрилди. 
Шу уринда нозик бир масалани айтиб кетай. Куръонгача тушган илохий Китоблар у китобларни кабул килиб олиб кавмларига етказган пайгамбарлар – Довуд(а.с.), Мусо(а.с.) Исо(а.с.)лардан кейин хар хил сиёсий манфаатлар юзасидан анча-мунча узгартиришларга, бузилишларга учради. Окибатда дин булиниб кета бошлади. Хозирги кунда дунёда Инжилнинг энг кам деганда етмиш икки хил матни мавжуд дейишади. Улардан бирига амал килувчилар факат уз матнларинигина «Оллохнинг сузи» деб тан олишади. Окибатда Оврупада асрлардан бери канчадан-канча узаро фитна ва конли урушлар булиб утди, хануз давом этиб келмокда. 
Диний нуктаи назардан мусулмонлар билан насронийлар бир-бирларига энг якин  хисобланишади. Пайгамбаримиз хам Исломнинг илк даврида Маккада таъкибга учраган мусулмонларни Хабашистонга - насроний подшо Нажоший хузурига юборганлари бежиз эмас.
 Лекин, айни чокда, акидада бизнинг  насронийлардан фаркли томонларимиз хам бор. Масалан,  Одамнинг жаннатдан кувилишига сабабчи  мевани улар олма дейишади, Куръон эса унинг отини айтмайди; улар Исони(а.с.) «Оллохнинг угли» дейишади, биз у зотни (а.с.) отасиз тугилган деймиз; насронийлар яна у кишини «Худо» деб эътикод килишади, биз эса Оллох битта, Исо(а.с.) Оллохнинг улуг пайгамбарларидан деб биламиз - у кишини Оллохнинг фарзанди деган гапнинг узидан «осмонлар ёрилиб кетиши» хакида Куръонда оятлар бор; улар насронийлар Исони (а.с.) «яхудийлар хочга михлаб улдиришган» дейишади. Биз эса, у кишини улмаган, Оллох хузурига олган, деб ишонамиз. У кишининг киёматдан олдин ерга тушишлари хакидаги акида мохиятан  насронийларда хам, бизда хам бир хил...
Мусулмонлар ишончининг насронийлар ишончидан яна бир фарки Хазрати Иброхим (а.с.) кайси угилларини Оллох йулида курбонлик килмокчи булганлари масаласидир. Тарихдан биласан, Иброхим (а.с.) узок йиллар фарзанд курмаганлар, нихоят кариганларида Оллох таоло у Зотга бир угил ато этади - Хожар онамиз Исмоилни тугадилар. Исмоил хали болалигида Иброхим (а.с.) бир туш курадилар, унда  угилларини курбонлик килишга ишора килинади. Яна бир неча бор,  шу тушни курганларидан кейин, охири бу гапни угилларига айтадилар. Угиллари  Исмоил итоат билан рози булади ( таькидлаб куяй: Иброхим (а.с.) замонларида  мушриклар уз фарзандларини бут-у санамларига атаб курбонлик килишлари одат эди). Иброхим  (а.с.) угилларини боглаб, энди бугизламокчи булганларида  у кишининг бу юксак фидокорликларига жавобан угил урнига Кодир Оллох жаннатдан бир кучкор туширади. Мана шу вокеада насронийлар бу угилни Иброхимнинг (а.с.) Сора онамиздан кейинчалик дунёга келган фарзандлари Исхок  деб айтишади.
Замон утиши билан Хазрати Иброхим (а.с.) келтирган тавхид дини унутилди,  сунъий равишда узгартирилди, натижада одамлар уртасида узаро бахс-мунозаралар пайдо булди,  турли дин ва фиркалар пайдо була бошлади. Сунгра  одамлар узларидан кушиб, Оллохга бошка сифатлар хам бера бошладилар.
 Шу сабабли, Оллох инсониятга энг тугри йулни курсатиш учун охирги Китобини, унинг химоясини уз зиммасига олган холда Куръони каримни барча инсонлар учун охирги пайгамбар булган Хазрати Мухаммадга (с.а.в.) Жаброил (а.с.) фаришта воситасида туширди.
Бу Китоб сен  ва шерикларинг бораётган уша  мамлакатлар тилларига хам таржима килинган. Оллох таоло: «Биз китоб ато килган кимсалар уни (Мухаммад пайгамбарни) уз болаларини таниган каби танийдилар» (Аньом сураси 20-оят) деяпти, лекин, афсус, уларнинг куплари хидоят йулини танлашмади, Оврупада насронийларининг маънавият учоги Италия булиб колди.
Жиян! Мен сенинг кулинг иш (укиш)да булса-да, калбингда доимо Оллохга ишонч булишини, Оллохнинг буйрукларини адо этишингни истардим. Сен билан мен  насроний оилада тугилганимизда сенга  насронийлар узлари учун «мукаддас килиб олган» китоби Инжилдан парчалар келтирган булардим. Агар сен яхудий оилада тугилганингда, яхудийлар «узлариники килиб олган»  Забур ёки Тавротдан парчалар келтирган булардим.
Биз мусулмонлармиз, бизнинг китобимиз Куръони карим, бизнинг йулимиз Ислом, бизнинг пайгамбаримиз Мухаммаддир (алайхиссалом). Шунинг учун онда-сонда Куръондан ва хадислардан мисоллар келтиряпман, тугри тушунгин. Оврупа  насронийлари бола тарбиясида Инжилдан парчалар келтириш услубини икки минг йилдан бери куллаб келишади. Яхудийлар карийб турт минг йиллардан буён шундай йул тутишади. Ва бу табиий холдир. Шунинг учун менинг ишимдан хам гашинг келмасин, жиян. Чунки энг тугри тарбияни Куръон ва хадис беради.   
 «Euronews» ахборот агентлиги таркатган хабарга кура 2008 йил укув йилидан бошлаб Германиядаги мусулмон болалари укийдиган мактабларда Куръони каримни укитиш дастури кабул килинибди. Шу мактаблардан бирида укийдиган укувчилардан бир нечтаси  илк таассуротларини уртоклашишди.
Уз урнида шуни хам айтиб куяй: яхудийлар хам,  насронийлар хам тарихан биздан олдин уз эътикодларини топишган ва диний билим масаласида тажрибалари купрок. Улар  Куръони каримни охирги Китоб эканини уз Китобларидан билишади, пайгамбаримизни хам «ота уз боласини таниганидек (Анъом сураси 20-оят) танишади. Охирзамон пайгамбари эканларини хам билишгани холда,  Китобларида келган бу хакдаги сатрларни ё учириб-узгартириб юборишган, ё бошкаларга курсатишмайди.
Ёшим киркдан утиб, куп хаётий тажриба орттириб ва анча-мунча китоблар укиб шу нарсага тулик амин булдимки, жиян, ер юзида Куръони каримдан буюк китоб йук, ер юзидаги бутун инсоният,  бор махлукот-у мавжудот, бирлашган такдирда хам бунинг ухшашини келтиролмайди, унинг битта харфини хам узгартиролмайди. Чунки  Куръон хакикатан  Оллохнинг сузидир ва уни то киёматгача бузилишлардан саклашни Яратган Эгамиз уз химоясига олган.
Уни афсона, фалончи тукиб чикарган, деганга ухшаш гаплар бу Китоб туша бошланганида хам айтилган, афсус ва надоматлар булсин, хозир хам айтиб турилибди. Бундай кишилар оз эмас,  яратган зот Оллох билан беллашувни узларига эп куришибдими, начора, уларга ачиниш назари билан карашдан узга чорам йук.
Айтмокчи, яна бир нарсадан огох бул, жиян! Диний масалаларда илм изланиш яхши, аммо у ёкларда кимдир дин никобига кириб олган холича, бировларни гийбат килса, бузгунчиликка чакирса, бунинг эвазига пул таклиф килса, бундай сухбатларни дархол тарк эт! Холи жонингга куймай сухбатларига чакираверса, уларга карши гоявий кураш олиб бор. Кандок килиб дейсанми? Куръон уки! Ундаги сузларни укиб, маънисини чак. Китобни каердан оламан, дейсанми? Интернет сахифаларига кирсанг у ерда бу китобнинг узбекчасиям, русчасиям, тожикчасиям, киргизчасиям, тоторчасиям, туркманчасиям бор. Бу Китоб хозирги кунда дунёнинг деярли барча тилларига таржима килинди. 
Нега сенга бу маслахатни беряпман? Сен диний масалада жуда гурсан. Билиб куй Куръон бу Оллохнинг сузидир. Ушбу китобда, Аллох Таоло зуравонларни, бузгунчиларни, хиёнаткор-соткинларни, чакимчиларни, ваъдасида турмайдиган ёлгончиларни, ётволиб пулини фоизга берувчиларни, тилидан уятсиз гаплар тушмайдиган фосикларни, тили бошка-ю, дили бошка мунофикларни, хасисларни, гийбатчиларни, ховликмаларни, мактанчокларни, кибрланиб хатто кадам босувчиларни, куркокларни, хасадчиларни, уз жонига касд килувчиларни ёмон куриши айтилган. Бу китобда Оллохнинг сузларига, шошма-шошарлик билан унинг мазмунини уйлаб курмасдан,  кур-курона эргашиб кетиш хам ман этилади. Хадисларга мувофик, бизларга уст-бошимизни ифлос тутиш, ювинмай юриб танамиздан бадбуй хид чикаришимиз хам ман этилади. 
     Оллох бу Китобда одамларни яхшилик килишда мусобакалашишга чакиради. Шуни хам унутмагинки, Аллох ердаги барча ишни назорат килиб турибди. Бунга хеч кандай шубха килма, жиян!
     Айтмокчи, савоб ишлар инсонни бало, казолардан асрайди. Куръондаги Вал-Аср сураси шу хакда. Хозирги тиббий олимлар аниклашича, инсон танасида дунёдаги барча касалликларнинг хужайралари бор экан. Факат унинг кай бири качон уйгонади, буни инсон билмас экан.
Вал Аср сурасининг мазмуни хам шу хакда. Яъни, инсонни хар томонлама зиён ураб турибди. Сабр килган ва яхши амал килувчилар бу зиёндан омондадир. Савоб амалларни купайтир, шунда жонинг хам, молинг хам омонда сакланади, жиян. Кейин яна бир гап, чиройли амал килганинг сайин, сенга уз сохангдаги бировлар билмаган хикматлар очилиб бораверишиям Куръонда айтилган. Эътибор берасанми, барча обрули кишилар, бутун умр бошкаларга яхшилик килиб келгани учун халк орасида – донишманд, оксокол, кайвони деб улугланади. Куръон халкимизнинг энг кадрдон китобидир. Кашкадарёдаги Китоб шахриям, айнан шу Китоб шарафига куйилганини биласанми?
Мен Куръони каримнинг узбекчага шархли таржимасини 1989 йилдан  укий бошлаган эдим. Китоб сехрими ёки Яратганнинг иродасими, кайта укишга 1991 йилдан кейин янада жиддийрок киришдим. Бу сафарги укишим жуда кийин кечди, бир сурани, баъзан биргина оятни неча кунлаб, “магзини чакиб” укидим. Шу тарзда нак бир йил укидим узиям.
Таасуротларим таърифга сигмасди. Ушандан буён хозиргача хам неча марта укиб чикдим ва хар гал янги-янги маънолар кашф этавераман.
Куръони каримга кизикиш бутун дунёда катта булган. Масалан, рус подшохи Пётр 1 бу китобни француз тилидан 1715 йилларда таржима килдирган. Буюк рус шоири Александр Пушкин  бу Китобдан каттик таъсирланиб, махсус шеърлар битган.  Бошка рус зиёлилари хам бу Китобдан жуда куп бахралар олишган. Улар ичида энг улуг ёзувчиларидан  Лев Толстой гарчи ислом динини очик кабул килмаган булса-да, Куръоннинг хак Китоб эканини, пайгамбаримиз Мухаммаднинг (алайхиссалом) хак пайгамбар эканларини хамда Ислом дини насронийлик динидан устун эканини бир неча бор эътироф этган.
Чиндан хам бизнинг динимиз узидан олдин туширилган Китобларни (Забур, Таврот, Инжил) хам, пайгамбарларини хам тасдиклаб, уларнинг узлари (ха, хайрон булма!), нафакат улар, балки ер юзида яшаётган жами инсонларнинг  феъл-атвори, турмуши ва боражак жойи хакидаги энг тугри илм, конун ва хукмларни Куръон зиёси оркали таркатган диндир.
Бир подшо авлиёдан: «Кани, муъжиза курсат-чи?» деб сураганида. Авлиё: «Муъжиза булмаган нарсани менга курсат-чи?» деб подшони мот килган экан.
     Ха, жиян! Ер юзидаги хар бир нарса муъжиза! Куз унгимизда юз бераётган  муъжизаларни  санаб адогига етиб булмайди: ер, осмон, коинот, ой, куёш, юлдузлар, кеча билан кундузнинг алмашиниб туриши, булут, шамол, ёмгир, усимликлар олами, инсоннинг яралиши  ва тузилиши, туш, рух олами... ва хоказо. 
Лекин энг катта муъжиза Оллохнинг сузлари - Куръони каримнинг узидир. Унинг барча оятлари тогдек-тогдек маъноларни англатади. Унинг бир нуктасини ё зеру забарини хам узгартиришнинг хеч иложи йук. Бу Китоб бутун инсониятни тафаккур килишга чакиради (Сабаъ сураси 46-оятига ишора).
Афсус, бу Китобни укиш ва унинг маъносидан адаб (одоб илми) олиш хар кимга хам насиб килавермайди. Шундай кишилар бор, улар Куръон оятларини укиса ё эшитса, тугёнга тушиб, жахллари чикади, уни инкор килиш учун каллаларига келган гапларни айтаверадилар (Хаж сураси 72-оятига ишора). Бунга уларнинг Оллохнинг исм ва сифатларини билмасликлари сабаб булади ёки Оллох уларнинг калблари корайиб кетгани учун мухрлаб ташлаган. Иблиснинг хатти-харакати билан амаллари узларига чиройли куриниб, узларини энг илмли хисоблайдилар.
Куръон хакида гапирибман-у, уни укишдан олдин покланиш кераклигини айтмабман. Кадриятларимизда уст-бошни тоза тутишдан ташкари, инсон уз танасиниям тоза тутиши лозимлиги курсатиб утилган.
Якинда 19-аср охири 20-аср урталаригача яшаб ижод килган рус фазошунос олими Циолковский хакида хужжатли фильмни курдим. Ута камтар бу олим, одамзотнинг фазога парвозини тасвирлар экан, уни таърифлаб булмас бахт эканлигини айтади. Циолковскийдан кейин унинг башорати амалга ошди. Хозирги пайтда инсон, космосга куникиб хам кетди. Агар биринчи бор учаётган одам узини кушдек енгил хис килса, кейингиларида бу хиссиётни унутиб куйишиям мумкин.
Сен худди космосда учгандек, узингни кушдай енгил хис килиб юришни истайсанми? Агар истасанг тахорат килишни урган! Бу жуда оддий иш. Аввал ният килиб, бир баклажкага сув оласан, кейин «Аллохим, эркак ва аёл Дажжол фитнасидан панох сурайман. Тахорат килмокни ният килдим» дея хожатга кирасан. Авратларингни чап кулингда тозалаб чиккач, кулларингни ювиб (иложи борича совунлаб), тишларингни тозалаб (иложи булса тиш пастаси ва чуткаси билан) ювасан, кейин уч марта огзингга сув олиб гаргара киласан, диккат энг мухим жойга келяпмиз. Кейин унг кулингда уч марта бурнингга сув олиб, чап кулинг билан бурнингни кокасан. Сунг юзларингни ювиб, кулокларингни тозалаб, буйнингни хам ювасан, кейин масх тортиб, унг кулингни билак оркасигача сув билан, чап кулингни-да шу тахлитда ювасан, кейин чап оёгингни, унг оёгингни уч марта тупигигача ювиб булгач, «Оллохим сен ягонасан, сендан узга илох йук» деб эътироф этасан. Ха, хар бир аъзо ювилишидан олдин «бисмилло»ни айтиб турасан. Ана шундан кейин, уйкунг кочиб, кайфиятинг уз-узидан кутарилганини хис киласан. Тахорат тартибида бирон камчиликка йул куйган булсам узр. Яхшиси бирон мачитга кириб, унинг тартибини бирон бир кишидан сурашинг мумкин. Шукрким мачитлар хозирги кунда деярли хамма мамлакатларда бор. Мачитлар Аллохнинг уйидир. Шу билан бирга улар хам давлат муассасасидир. Мачитларда тахорат килиш бепул. Тахоратли киши ёнида илохий кучлар хам юради. Буни унутма, жиян. Ана шундай покланганингдан сунг Куръон укисанг мазза киласан, жиян!
Сенларга килаётган насихатларимда, албатта, шу юртда яшайдиган хаммамизнинг бошимизни кукларга кутариб кетган аллома Имом Бухорий ва Имом Термизий туплаган хадисларга хам таянаман. Хар холда, Пайгамбаримиз (а.с.) хадислари Оллохнинг сузларидан кейинги яна бир гузал муъжиза эканига ишонарсанлар, деб умид киламан.


ШИРК  ДЕГАНИ НИМА?

Энди, жиян, нимадан четланиш хакида икки огиз суз. Куплар ён-атрофида Яратганнинг шунча оят аломатлари булатуриб, уларни «курмасдан» утиб кетаверадилар: «Осмонлар ва ерда (Оллохнинг борлиги ва бирлигига далолат килгувчи) канчадан-канча оят аломатлар бордир. (Лекин) улар (одамлар) бу оятлардан юз угирган холларида утиб кетаверадилар. Уларнинг куплари Оллохга факат мушрик булган холларидагина (имон келтирадилар) (Юсуф сураси, 105-106-оятлар)  Яъни, Оллохга ишонсалар хам, унга ширк келтирган холда, утиб кетаверадилар».
Бу нима дегани? Мана бир мисол:
Футбол буйича Россия футбол термаси 2008 йилги ЕЧ финал боскичига бориш учун кучли саралаш гурухига тушиб колди. 2004 йилги Европа чемпиони Греция термаси, уша йили факат битта маглубиятга учраганди. Уям булса Россия термасига гурух боскичидаги уйинда эди. Кизиги шундаки, россияликлар уша гурухдан кейинги боскичга чиколмай колиб кетган эдилар. Булажак Европа чемпионини маглуб этган команда кучсиз эмас. Бундан тегишли хулоса чикарган Россия футбол мутасаддилари футбол билан жиддий шугулланиш лозимлигини тушуниб етдилар. Охири бу масала давлат сиёсати даражасига кутарилиб кетдида, голландиялик машхур мураббий катта пул эвазига терма жамоага мураббий килиб тайинланди. Гурух боскичида уларнинг хисобига кура энг кучли ракиб, футбол ватани эгалари Англия терма жамоаси эди. Англияликлар хам Россия уларнинг энг кучли ракиби эканликларини тан олдилар. Гурухдаги Хорватия, Исроил, Андорра каби командалар уларнинг назаридан четда эди.
Айтилганидек, Россияликлар Лондонда кучли ракиби хисобланган Англия футбол термасидан 0:3 хисобида маглуб булдилар. Москвада булиб утган жавоб учрашуви эса жуда кийинчилик билан 2:1 хисобида руслар фойдасига хал булди. Уша куни Россия бош вазири хам стадионга «бутун командаси» билан келиб катнашди.
Шу муносабат билан Россияда бир неча кун байрам булди. Чунки, Россияда иккита уйин колганди. Бири Исроил билан, бири эса Андорра билан. Англияда эса бир уйин, уз уйида Хорватия билан колганди. Лекин бу иккала жамоа писанд килмаган Хорватия термаси гурух учрашуви якунига бир тур колганидаёк Евро – 2008 финал боскичи иштирокчисига айланди. Кимни мартабасини кутаришни, кимни мартабасини туширишни эса ёлгиз Эгамдан бошка хеч ким билмайди.
Бир пайт хурсандчиликдан боши гангиб колган Россия командаси Исроил термасига Тел Авивда 1:2 хисобида имкониятни бой бериб куйиб, унинг барча ишкибозлари-ю, давлат рахбарларининг бир неча кун олдинги кайфиятини хира килди.
Камтарона иш тутган Исроил командаси мураббийлари Россия термаси кутмаган ёш уйинчиларни ишга солиб бу галабага эришдилар. Бу натижа Европада катта шов-шув булиб кетди. Англия термаси бош мураббий Стив Макларен Исроил термасига миннатдорчиликлар билдирган ва Евро -2008 йулланмасини «чунтагига солгандек» узида йук хурсанд булди.
Бир караганда уларнинг фикр юритишларига жуда етарли асослар бор, бунинг учун улар охирги турда Хорватия термасини уз уйларида маглуб этишлари, жилла курса дуранг уйнасалар булди. Бунаканги масъулияти пайтда Англия уз уйида маглуб булишини Оллохдан узга хеч ким кутгани йук.
Лекин инсон зоти кутмаган, етти ухлаб тушига кирмаган бу вокеа содир булди:
 Гурухнинг хал килувчи уйини 2007 йил 21 ноябрида булиб утди. Уша куни кутилмаганда Англия термаси уз уйида шармандаларча 2:3 хисобида Хорватия термаси маглуб булишди. Россия термаси эса нисбатан кучсиз булган Андорра термасини кийналиб 1:0 хисобида маглуб этиб Евро-2008 турнирига йулланма олди.
Энди юкорида айтилган баъзи россиялик мушрик  ишкибозларининг фикрини кара: «Биз Гус Хиддинк (Россия футбол термасининг мураббийи)нинг омадли одам эканлигини билардик!» (?). Мана буни Оллохни ширк оркали тан олиш дейилади, жиян!
 Уламолар айтишича, ширк зинодан ёмон ва энг катта зулмдир! Ширк келтирган банда жаннатга кирмайди. Ширкни биров билан богламасдан киши узини хам мушрик килиб куйганини билмай колиши мумкин.  Ширк икки хил: очик ва ёпик ширк. Очиги – масалан, Оллохнинг угли бор, дейиш, бут-санамларни хам илох деб ишониш ва хоказо. Ёпиги хавфли, чунки уни бирдан билиб булмайди. Масалан, илмда, спортда ва бошка сохаларда бирон-бир ютукка “Мен узим, уз кучим ва кобилиятим билан эришдим”, деб ишонса хам ширкнинг шу ёпик турига кириб колади, Оллох сакласин.
Шунинг учун, жиян, тилингга эхтиёт бул, хар гапингни уйлаб гапир. 
Бу дунё сир-синоатга тулиб тошган, унинг купи гайб илми булиб, бу хакда инсонга жуда кам билим берилган. Бу сирларнинг баъзи кисмини инсон, бу дунёни тарк этганидаёк билиб колса, ажабмас.
Хадислардан бирида айтилишича, жангда маглуб булган бир нечта мушрикнинг жасади кудукка ташланади. Расулуллох (соллаллоху алайхи васаллам) уларнинг тепасига бориб: «Менинг айтган гапларим тугримикан?» деб, мурожаат килганларида, сахобалар: «Ахир улар эшитишмайди-ку», деб ажабланишади. Шунда Пайгамбаримиз (с.а.в.):  «Улар хамма нарсани жуда яхши эшитиб туришибди», деб мархамат киладилар.
Гап уликлар хакида очилди, кабр хакида бир-икки огиз суз айтгим келди. Кайси миллат ва элатнинг кабристони булишидан катъи назар, динимиз курсатмасига кура, кабрлар устида юриш худди чакалокларни тепкилаб юришга тенглаштирилади. Айникса, мусулмонларнинг  кабристонига кирганингда: Ассалому алайкум, эй ахли кабр!- деб салом бериб, кейин уч марта: -  Киёмат якиндир, киёмат якиндир, киёмат якин, деб кабр ахлига хитоб килинади. Албатта, нега, деган савол тугилгандир сенда. Чунки кабр ахли киёматда кайта тирилиш хакикат эканини энди билган хамда тезрок унинг булишини ва кайта тирилишини кутиб турибди-да.
Якинда тожикистонлик Абдулазиз хожи акамиз хакидаги хабарни радиодан эшитиб колдим. Бу киши хажга боришни ният килиб, уз юртларидан пиёда йулга чикибдилар. Узбекистон, Козогистон, Русия, Гуржистон, Туркия оркали Саудия чегарасига борсалар, “Паспортингда визанг йук”, деб чегарада ушлашибди. У киши эса: “Мен Саудияга эмас, хажга келганман”, дебдилар. Кискаси, гап Саудия шахзодасининг кулогига етиб бориб, у кишига рухсат булибди.
Сал колди чалгиб кетишимга. Бу мисолни келтирганимнинг сабаби Абдулазиз хожи акамиз йул-йулакай ахолиси йук жойларда, кабристонларда куним топиб, дам олиб борган эканлар.

ФАРИШТАЛАР ХАКИДА

“Учар ликобчалар” хакида куп эшитгансан. Улар борми? Нега булиши мумкин эмас. Гапни узокрокдан оламиз.
Илохий китобларга ишонмаган киши фаришталарнинг борлигига хам ишонмайди. Бундай одам худди атрофидаги шунча нарсани курмаётгандек. Тушунарлирок килиб айтадиган булсам,  бозор олдидаги автоуловлар тухташ жойида бир канча улов тупланиб, узаро сухбат килишяпти деб тасаввур килгин.
Хаммаси узини гуё узи пайдо килгандек тутяпти.  Ёнилги куйиш шохобчалари  “лаббай” деб хизмат курсатиш учун уларнинг амри ва харакатлари  билан пайдо булгандек; автоустахоналар уларнинг боришини кутиб, хизматига тайёр тургандек;  хеч канака одамлар эмас, деталлар, асбоб-ускуналар уларнинг “ташрифи” учунок хизмат киладигандек гуё. Улар учун дунё машиналар измида! “Бу дунёда машиналардан ташкари одамлар хам бор”, деб уктирмокчи булган баъзи машиналарни эса улар пачогини чикаришга хаммавакт шайлар. “Машиналарни одам яратган”,- десанг, сени бир бало килиб куйишади.
Фаришталар факат айрим пайгамбарларгагина куринишган. Одамларни улар куради, лекин биз уларни куролмаймиз. Уларнинг борлигини хис килишнинг бир йулини сенга айтаколай. Алгов-далгов, вахимали тушлардан кутилмокчи булсанг, кечаси уйкудан олдин, тахорат килиб, Куръондан Оятул Курсини укиб ёт. Шунда бир фаришта келиб, сенинг тушингни хам, узингни хам Иблисдан куриклайди (Имом Бухорий ривоят килган хадис).
 Бизнинг эътикодимиз буйича, Оллох таоло Одамни  лойдан яратди, унинг зурриёди эса томчи сув (маний)дан таркалишини конун килиб куйди. Худди шунингдек,  фаришталарни нурдан яратган.
Фаришталарнинг адади йук. Ривоят килинишича, бундан чамаси 11 минг йиллар илгари ер юзида сув туфони юз беришидан олдин Маккадаги мукаддас Каъбани Оллохнинг амри билан фаришталар  туртинчи осмонга олиб чикиб кетишган, “Байтул Маъмур” дейиладиган бу уйни, уша ёкда хар куни етмиш минг фаришта зиёрат килади,  аммо хозиргача  биронта фаришта уни икки марта зиёрат килмаган экан.
“Хозиргача икки марта зиёрат килмаган экан”, деган улчов биз инсонлар учун янгича улчов, аслида у арифметик масала. Биз кушув, айирув, булув, купайтирув билан математик амалларни бажарамиз, геометрияда узунликни, баландликни, кенгликни, хажмни улчаймиз, лекин фаришталарнинг канча эканини билмаймиз. Бу хакда бизга халигача маълумот берилмаган.  Ишоралар берилган булса-да, биз уни халигача топмагандирмиз. Кискаси бу хакда илмимиз йук.  Тахмин ва гумонлар билан эса иш битмайди, жиян.
Хабарларда  келишича, масалан, мабодо далада от кочса, “Эй муминлар, от кочди!” деб  бакирсанг, улар отни тутиб беришаркан.
Узимнинг бошимдан утган бир вокеа бунинг исботи. Курбон байрами куни бозорга бориб, курбонликка куй олиб келдим. Йигирма килолар атрофида эти бор. Куйни  ховлига, суйишга олиб чикканимизда, кочиб кетса буладими? Катта ховлида ёлгиз куйни бир тутиб кур-чи? Канчалик машаккат чекасан. Шунда халиги хадис ёдимга тушиб кетди-да: “Эй муминлар” деб кичкирдим. Шу захоти куй жойида тухтаб колди. Укам билан иккимиз унинг ёнига югуриб борсак, куйнинг буйнидаги ип туёклари орасига кириб, уни тухтатиб ташлаган экан. Мен-ку бу ишни ким килганини тушундим, укам ип узидан-узи туёклар орасига кириб колди деб уйлади.


ИБЛИСНИНГ КОРА ИШИ

Каерга борсанг хам, бошка эътикоддагилар сендан дунёнинг, одамнинг яратилиши, такдир,  фаришталар хакида сурашади, узлариники билан солиштиришади. Энг олдин дунё кандай яралгани хакида бизнинг акидамиз нима дейишини билиб куйсанг, хакикат вараклари аста-секин очилиб бораверади.
Булмаса эшит, жиян! Ер юзидаги хаётни Оллох таоло улкан МУХАББАТ билан яратган эди. Одамгача осмон, куёш ва бошка юлдузлар, ер, усимликлар ва хайвонлар дунёси, жинлар ва фаришталар олми яратиб булинган эди. Нихоясида Эгам онгли мавжудот – Одамни яратишни ирода килди. Уни ернинг балчигидан яратди ва танасига Уз рухидан пуфлаб жон киритди. Шунинг  учун Оллох бизга буйнимиздаги кон томиримиздан-да якин. У биз килаётган хар бир ишимиздан, гапимиздан, уй-хаёлимиздан огохдир. Хозир хам у хамма нарсани куриб турибди. Унинг борлигига, хаклигига, битталигига ишонмайдиганлар эса, жонлари халкумларига келиб, бу дунёдан насибалари ариётганида аттанг деб коладилар. Лекин у пайтда Оллохни тан олиши унга фойда бермайди.
          Фаришталарга акл берилган, нафс берилмаган. Хайвонларга эса акл берилмай, нафс берилган. Энг  кейин яралган Одамга акл хам, нафс хам берилган.
Куръони карим гувохлик беришича, Оллох таоло Одамни яратиб, уни ер юзига халифа этиб    тайинлайди, уни ерга олиб тушиб, ердаги нарсаларнинг номини унга ургатади. Кейин еттинчи кават осмонга олиб чикиб, барча фаришталарни туплайди ва уларни Одамга таъзим килишга амр этади. Жами фаришта Оллохнинг буйругига сузсиз итоат этади, факат Иблис бундан бош тортади.
  Исёнига сабаб килиб у Одам отамизнинг балчикдан яралганини, узининг эса оловдан яралганини курсатади.
Шу тарика Иблис жаннатдан кувилади. Сунгра, Оллохга мурожаат килиб,  Одамни ердаги узининг халифаси килиб танлаб нотугри иш килганини исботлаб беришини, бунинг учун унга бир мунча мухлат беришини утиниб сурайди.
 Оллох узининг илми ва хикматига кура Иблисга то киёматгача мухлат беради. Шунда Иблис  жаннатга кириб, у ерни макон тутиб яшаётган Одам ва унинг хотини Хавони васвасага солиб, Оллох такиклаган мевадан еб куришга ундайди. 
Улар Иблиснинг гапига кириб, мевани еб куядилар ва  шу захоти Оллохни буйругини бузганларини хис этиб, тавба килишади, гунохларидан утишини сураб Оллохга ёлборишади. Оллох уларни жаннатдан ерга туширади ва энди Одам яна жаннатга кайтиши учун бир марта улимни куриши шарт килиб куйилади.
 Иблис эса Одамни хам, унинг зурриёдини хам узига эргаштириб, дузахга ташлатиши хакида ваъда беради. Рахмли зот Оллох шайтонга, унинг айтгани булмаслигини, У Одамга ишонишини, лекин булиб утган хийладан сунг инсон зурриёдининг бир кисмига Оллохнинг изни-ла унинг хийласи утишини, Оллох хохлаганларига эса  шайтоннинг хукми утмаслигини билдиради.
Ушандан  буён Одам ва унинг болалари икки куч орасида яшаб келмокдалар: бир томондан Рахмон ва унинг фаришталари Одам ва унинг болаларини аввалги маконлари: жаннатга томон етакласа, иккинчи томондан шайтон ва унинг зурриёдлари инсонларни тугри йулдан уриб, дузах эгаси булишга етаклашга уринмокда.
Шайтонга бу йулда унинг куп хислатлари ёрдамчи булади: яъни, у инсонларнинг кузига куринавермайди, узи доим уларни куриб туради. Хатто тушларига кира олади. Киёфасини узгартириб туради. Турли хийла ва найранглар унинг куролларидир. Одамларни ёлгон гапиртиради, ёмон ва бузук ишларни уларнинг узига чиройли курсатади, харомга ва гунохга васваса килади. Кискаси,  унинг асосий вазифаси одамларни йулдан уришдир.
Шайтоннинг кофир жинлардан иборат лашкари хам, бола-чакаси хам бор. У бутун лашкари билан келиб, инсонларнинг чап елкаси олдида юриб, игво, гийбат, тухмат, вахима билан унинг кунглини бузади. Тугри йулдан адаштиради, турли хил маза-матрасиз асарлар, филмлар ва хоказолар яратишга ундайди. Оллохнинг тартиб ва конунларни бузишга олиб борадиган хатти- харакатлар килишига кумакдош булади.
Оллох ва унинг фаришталари эса инсонни гузалликка етаклайди, инсонлар уртасида мехр-окибат, яхшилик, яратувчиликни кунгилларига солади. Уларни турли хил ихтироларга, гузал асарларга шавклантириб, хатто тушларида ишоралар килади. “Одам углининг яхшилари фаришталардан хам ортикдир” деган, хадисни Алихонтура Согуний бобомиз келтириб утадилар  ва ёмонлари шайтонга хам дарс беришини таъкидлайдилар (Алихонтура Согуний. “Туркистон кайгуси”, “Шарк”,Т-2003 йил 84-бет).
Шайтон салтанати аввал-бошда барк урган пайтда Оллох инсон болалари орасидан пайгамбарларни ва фаришталар ичидан вахий элчиларини танлаб, улар оркали инсонларни шайтон хукмронлигидан асраб келган.
 
ПАЙГАМБАРЛАР  ХАКИДА, МУХАДДИСЛАР АМИРИ

 Хамма пайгамбарлар мусулмон булишган. Демак, уларга чини билан эргашган кишилар хам мусулмон хисобланади. Оллох узи хохлаган кишиларнинг калбини очади, узининг мавжудлигини билдиради ва инсон буни тан олиб мусулмон булади. Шу билан бирга баъзан Оллох адашганларга хам, куфрга ботганларга хам уларнинг амалини чиройли курсатиб куяди. Натижада улар узларини тугри йулда деб уйлашади, Оллохнинг буйрукларига тескари ишлар килиб, уни газаблантиришади. Аксинча, Оллох хар бир кишининг мусулмон булганидан кувонади.  Унга хар томонлама ёрдам беради. Оллохнинг ягона Яратувчи эканини тан олиш мусулмончиликнинг энг асосий белгиси хисобланади, жиян.
Оллох инсониятга аталган сузларини сахифалар ё китоблар шаклида пайгамбарларига турли йуллар билан тушириб-етказиб турган. Масалан, Мусо (а.с.) Оллох таоло билан тугридан-тугри сузлашган. Колган паёгамбарлар эса фаришталар воситасида ё тушларида вахий кабул килишган. Шу тарика Довудга (а.с.) Забур, Мусога (а.с.) Таврот, Исога (а.с.) Инжил ва нихоят бизнинг пайгамбаримизга (соллаллоху алайхи васаллам) Куръони карим туширилган. Оллохнинг хикматига ва йуригига кура, хар янги китоб тушганида эскиси бекор килинаверган, бундан хозир хамма охирги Китоб Куръони каримга ва охирги пайгамбар Мухаммадга (а.с.) имон келтириши керак эди. Лекин, афсус, яна Оллохимизнинг хикматига кура, эски динида колганлар хам купни ташкил этади.
Хозир ер юзида мусулмонлар сони 1,3 миллиард хисобланади, зохиран бу курсаткич насронийликдан кейин иккинчи урин, аммо уша юртларга борганингда синчиклаб карасанг, амал килувчи насронийларнинг жуда озлигини курасан. Динига амал килиш, дини талаб килган холда яшаш жихатидан барибир мусулмонлар жуда купдир. Яна Оллох билади.
Ха, тугри англадинг, диннинг хаклиги эргашувчи сонининг куплиги билан белгиланмайди. Агар у хак дин булса, эргашувчиси бир киши булса хам, хаклигича колаверади. Тарихда эргашувчиси булмаган пайгамбарлар хам утган.
Пайгамбарларнинг вазифалари Оллохнинг йул-йурик ва буйрукларини етказиш, холос. Хидоят – тугри йулга солиш Оллох таолонинг иродаси.
Сенга Оллохдан тугри йул тилайман, жиян!
Биз туркийлар Хазрати Нухнинг (а.с.) учинчи угиллари Ёфасдан таркалганимиз тарихдан маълум. Бизнинг миллатга пайгамбар туширилганми, йукми – билмаймиз. Бу хакда алохида хабар йук. Лекин бир юз йигирма турт минг пайгамбар ичидан биттаси бизга хам келган булса, ажаб эмас. Колаверса, Оллохимизнинг, Мен хеч бир кавмни уларга огохлантирувчи юбормасдан туриб жазоламайман, деган сузларига караганда хар бир кавмга пайгамбар тушган. Жумладан бизга хам.
Оллохнинг иродаси билан Ислом дини бизнинг улкаларга хам ёйилганида Пайгамбаримизнинг (а.с.) сузларини уз огизларидан эшитган, килган ишларини курган одамлар колмаган эди хисоб.
Исломгача бизнинг туркий боболаримиз бутпараст булишган. Тажрибадан утган бир хакикат бор: агар ким уз динидан чикиб Исломни кабул килса, унинг эътикоди бошкаларникидан мустахкам булади. Ислом динининг афзалликлари боболаримиз калбини эгаллагач, ватанларимизда бу янги дин кенг канот ёябошлади. Жуда киска муддатлар ичида диёримиздан улкан олимлар, диний пешволар етишиб чикди. Кодир Оллох боболаримиз ичидан бир кишини танлади, у киши илк вахийдан икки асрлар утиб, у замонда дин кандай бошлангани хакидаги энг асл хикоячаларни йигиб, туплади ва бутун инсониятга реал вокеликни чизиб берди. Бу хикоячалар хадислар эди. Хадис нималигини биларсан хартугул: Расулуллохнинг (с.а.в.) айтган сузлари, килган ишларидир. Уларни эринмай туплаган киши эса  “Хадис илмининг амири” деган шарафли номга сазовор булган Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил ибн Иброхим ибн Мугийра ибн Бардазбех ал-Жуафий ал-Бухорий бобомиздур.
У киши хотиралари кучлилиги билан ёшликларидан машхур булганлар. Оталари эрта вафот этади, оналари угилларидаги ушбу кобилиятни ривожлантириш учун аёл бошлари билан у кишини Бухоро шахридаги мухаддислик мактабига олиб келиб берадилар.
Кунлардан бир куни устоз хадис айтаётганида Мухаммад Исмоил: “Устоз, мана шу ерида адашдингиз”, деб танбех беради.
Шогирдидан бу нарсани кутмаган устоз у кишига караб: “Э, гулом бола, булмаса узинг айт-чи”, дейди.
Шунда Мухаммад Исмоил хадисни тугрилаб айтиб берадилар. Устоз тегишли кулёзмани караб, “гулом бола”нинг айтган гаплари тугри эканига икрор булади.
Мухаммад Исмоилнинг билим олишига Бухоро торлик кила бошлаганидан сунг, у киши оналари ва акалари билан бирга Маккага йул оладилар, уша пайтдаги илм маркази хисобланган Багдодда яшаб коладилар. Ёзишларича, кейинчалик у кишининг хадис ривоятларини эшитиш учун майдонларда йигирма мингга якин киши тупланар экан.
Хадис туплашнинг битта кийин томони бор: хаммаси огизда, эшитган, билган, кулогида олиб колган одамлардан битта-битталаб йигиш керак булган. Гап шундаки, Пайгамбаримиз(а.с.) узлари хаётлик даврларида, хадис ёзиб боришни ман килганлар. Чунки Куръон оятлари билан хадиснинг аралашиб кетиш хавотири булган. Аслида мана шу ходисанинг узи  Оллохнинг бир каромати, мужизаси, Куръон Оллохнинг сузи эканининг бир исботи эди.
Хуллас, хадислар Пайгамбаримиз вафотларидан кейин ёзила бошланди. Аммо бир муаммо чикди: дин душманлари Исломнинг зафарли тикланиш йулини туса олмаганларидан кейин, энди ночор Пайгамбар номларидан “хадис” тукиб, одамлар орасига киритиб юборишди, динни кориштириб юборишни максад килишди. Бунинг устига, баъзи мусулмонлар хам чалакам-чатти эшитиб олган хадисларини узларидан кушиб-чатиб ривоят килишар эди. - Мана шундай пайтда Оллох таоло хадиснинг хакикийсини сохтасидан, аслини заифидан ажратиб бера оладиган зукко олимларни етиштириб чикарди. Имом Бухорий бобомиз ана шундай танланган зотлардан эдилар, жиян!   
  Уша пайтларда халифалик худудида мингдан ортик хадис урганувчи мактаблар булган экан. Бундай булгач, уларни канчадан-канча мухаддис талабалар битириб чикканини тасаввур килиб кур-чи?
Мухаммад Исмоил Маккада, Мадинада, Багдодда яшаб олти юз мингта хадисни ёд оладилар, уларнинг ичидан энг тугриларини – купчилик айнан бир хил килиб айтиб берганларинигина ажратадилар. Кейин уларни алохида туплам килиб, бобларга булиб чикадилар. Ривоят килишларича, Мухаммад Исмоил хадис ёзаётганларида, илхом бериб турилган экан.
Хадис туплаган олимларни  “мухаддис” дейишади. Хозиргача жуда куп мухаддис олимлар утган ва уларнинг хадислари маълум ва машхурдир. Лекин Мухаммад Исмоил бувамиз туплаган хадислар хакикатда энг тугрилигини хаёт исботлаб келяпти.
Мана улардан бир нечалари: Меърож (осмонга сайр) кечасида Пайгамбаримиз(а.с.) ернинг туякуш тухумидек шаклга эгалигини айтганлар. Бироз кейинрок, ушбу хадисга суянган Беруний бобомиз ернинг биринчи глобусини яратганлар. Пайгамбаримиз (а.с.) арабларга мурожаат килиб, “Шундай замонлар келади, закот беришга камбагал тополмайсизлар”, деганлар ва орадан хеч канча вакт утмай Мадина шу кадар бойиб кетади, закотга мухтож одам колмайди. Ва хоказо.
Хадисларда катта сир-синоат яширинган, бу сирларга  илм билан ёндошилса, хар кандай киши илм-фанда жуда катта ютукларга эришишига имоним комил.Узокка бормайлик, узимиздан чиккан хамма олимлар, буюк мутафаккирлар Куръонни ва  хадисларни жуда яхши билишган.
Баъзи хадислардан намуналар:
“Кули ва тили билан бировга озор бермаган киши хакикий мусулмондир”;
“Дунёни мехр ушлаб турибди”;
“Чехраларингизни очиб, бир-бирларингиз билан саломлашиб юринглар”.
Хадисларни теран урганган ва улардан жамият тараккиётида тугри фойдаланаётган Индонезия, Малайзия каби мамлакатлар кейинги йилларда жуда катта ютукларга эришдилар.Хадисда, суннатда гап куп, жиян, кулогингга куйиб ол бу гапимни.
Шу уринда имом Бухорий бобомизнинг шахсларига ва кабрларига муносабатда хам кулгили, хам ачинарли булган бир вокеани эсладим.Ибрат булар деб сенга хам айтгим келди.
Биласан, буюк бобомиз турли сабаблар билан охирги кунимларини хозирги Самарканд вилоятидаги Хартанг кишлогида топганлар. Ха, буни бугун биласан, тугрироги, Ватанимиз мустакилликка эришганидан кейин, аслимизга кайта бошлаганимизда билдинг. Кеча эса...Яъни, собик Совет Иттифоки таркибида яшаган даврларимизда хатто Бухорийнинг кимлигини хам, кабрлари каердалигини хам яхши билмас эдик!
Хуллас, гап бундай: Сталиндан кейин Никита Хрушчиёв замонида Совет Иттифоки табиий бойликларга  кон Араб мамлакатларига якинлашгиси келиб колади. Шу максадда 1956 йили илк марта Якин Шарк мамлакати вакили - Ливан парламенти аъзоси, шахар хокими Надим Жисрни Москвага таклиф килишади. Надим Жиср иккала мамлакат элчихоналари тузиб  тасдиклаган сафар дастуридаги шартларга Имом Бухорий кабрини зиёрат килишни киритишни талаб килади.
Давлат Хавфсизлик комитети ходимлари бу шартни кабул килмайди. Шунда мехмон: “Агар шу шарт дастурга киритилмаса, хозирок Ливанга кайтиб кетаман!” дейди. Можарога уша пайтдаги Министрлар Совети раиси Булганин аралашиб муаммони мехмон фойдасига ижобий хал этади. Нимага шундай булди? Чунки буюк бобомизнинг кабрлари афтода холда эди. Кабр ёнидаги мачит биноси кимёвий дорилар сакланадиган омборга, ховлиси эса кишлок хужалик техникалари сакланадиган жойга айлантирилган  эди. Агар юксак мартабали мехмон буюк Имомга бунака муносабатни курса...
Мушкул ахволдан чикиш йулини Урта Осиё ва Козогистон мусулмонлари диний бошкармаси раиси муфтий Зиёвуддинхон кори Бобохонов курсатадилар: тез бу ерларни тозалаш учун вакт керак, вактдан ютиш учун эса, мехмонни учокда эмас, поездда олиб келишга карор килишади. “Мамлакатимизни мукаммал томоша килишингиз учун шундай килаяпмиз”, деб Москвадан буёгига поездга солиб юборишади.
Энди бу ёкда уч кун ичида нималар булганини узинг тасаввур килиб олавер, жиян.
Янаям, атрофдаги ифлосликларни курмасин, деб мехмонни кабристонга кош корайганидан кейин, иложи булса, тунда олиб келишни мулжаллашади.
Уч кечаю уч кундуз поездда юриб келган мехмон, балки бутун умри буйи орзу килган зиёратгохга келаётганидан узини тетик саклаб тургандир ушанда!
Мехмонни Хартангга келишилганидек  ярим кечаси машинада келтиришади. Орзуига етишига юраги хапкираётган мехмон охири чидаёлмай: “Кабргача канча колди?” деб сурайди. Мезбонлар олти юз метрча колганини айтишганида, мехмон машинани тухтатиб, йулнинг колган кисмини эмаклаб босиб утади ва кабр ёнига келгунича Куръон хатмини бошлаб юборади. Бомдод намозида хатмни тугатиб булганидан кейин мезбонлар нега уни бунча сарсон килиб олиб юришганини тушуниб етади.
Кейин республиканинг Олий Совет Президиуми Раиси кабулига кириб, шундай муътабар китобни яратган зотнинг жасадини кабри атрофидаги тошлари билан бирга унга беришини, бунинг эвазига Араб мамлакатлари истаганларича микдорда тилла тулашини таклиф килади.
Мана шунака гаплар, жиян.
Оллохга шукр, хозир Имом Бухорийнинг кабрлари ва атрофи Президентимиз эътиборлари ва бошчиликларида нихоятда обод булиб кетди.

БОШКА  БУЮКЛАРИМИЗ ХАМ  БОР

Хозирги Узбекистон худудида яшаб ижод килиб утган олимларни санаб адогига етолмайсан Хоразмийлар, самаркандийлар, фаргонийлар, намангонийлар, маргинонийлар, шошийлар, насафийлар, термизийлар, бухорийлар, бойкандийлар ва бошкаларнинг купларини биз хозиргача хам билмаймиз. Сенга бутун дунёга номлари танилган бир – иккиталаринигина кайтадан  эслатяпман, холос.
“Хоразмий” тахаллуси билан ижод килган бир неча унлаб олимлардан энг ёркин юлдузи Абу Абдуллох Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмийдир. Бу киши 783 йили Хоразмда тугилиб, 850 йилда Багдодда вафот этганлар.
Ал-Хоразмий бутун дунёда табиий фанларнинг, айникса, риёзиёт, фалакиёт, жугрофиянинг илм сифатида пайдо булишига ва ривожланишига катта таъсир курсатганлар. Шу боисдан хам хозирги замон олимлари 1Х асрнинг биринчи ярмини  “ Хоразмий даври” деб аташади.
Дунёда хозир энг куп кулланаётган  араб ракамини хам илк кашф килган олим айнан Ал- Хоразмий бобомиздир. Дамашк киличлари Фаргона пулатидан тайёрланганидек, бу ракамларни Хоразмий бобомиз кадимги хинд ракамларини араб ракамлари билан солиштириш эвазига яратганлар.
“Алжабр” (“Ал-китоб ал-мухтасар фи хисоб ал-жабр вал – мукобала” ёки “Алжабр мукобала хисоби хакида кискача китоб”) деб номланган асаридан хозирда бутун дунё урганаётган Алгебра фани вужудга келган, узининг исми Ал - Хоразмийдан эса, оврупаликлар талаффузига мослашиб “Алгоритм” сузи келиб чиккан.
Энди Ибн Сино бобомиз хакида. Бу киши кадимги Бухоро ёнидаги Афшона кишлогиданлар. Ёшлигида кори булганлари хакида ривоятлар бор. Кудукдан сув тортиб олишда чигирни шу киши уйлаб топганлар. Агар эътибор берсанг, бутун дунёдаги барча двигателларнинг ишлаш усули  айнан шу чигирнинг айланишидан келиб чиккан.
Ибн Сино бобо бутун дунёга узининг табиблиги билан донги кетган. Бирон-бир киши касалига даво топмокчи булса, Ибн Синодан мадад олиши керак, деган маънодаги “Мадади Сино” иборасидан кейинчалик оврупача “медицина” деган суз пайдо булганининг узиёк у кишининг илмлари эътирофидир.
Буюк математик Ахмад ал-Фаргонийнинг кашфиётлари халигача инсониятга хизмат килиб келади. Масалан, бу бобомиз Кадимги Мисрда киргокда туриб дарёнинг чукурлигини улчайдиган асбоб яратганлар ва узлари Нил дарёсининг чукурлигини улчаб курсатиб берганлар. Хозир паст-текисликларни улчашда нилометр (Нилни улчовчи) асбобсиз хеч нарса килиб булмайди.
Юлдузлар илмининг энг катта олими Улугбек бобо булиб, дунё илм-фани у кишининг фалакиёт сохасидаги хизматларини халигача юксак бахолайди.
Буюк саркарда Амир Темур хакида охирги пайтларда куп гапирилганидан уларни узинг яхши танийсан. Туркий адабиётни кукларга кутариб кетган шахслардан энг буюги, албатта, Алишер Навоий бобомиздир. У киши, дусти подшо Хусайн Бойкаро билан биргаликда давлат ишларида хам фаол иштирок этганлар.
Энди диний олимларнинг юртимизда канчалик куплигини биласанми? Биргина Самарканд шахрининг хар кадамида бир авлиё ёки олим ётибди дейишса, ишонавер.
Нега айнан олиму фузалолар айнан шу юртдан чиккан деб  хайрон булма, бунга хам асос бор. Юртимизнинг имон ихлосига яраша Оллох таоло барака ёгдирган. Амалларимизни тузатсак, чин имон ва ихлосни козонсак, яна аввалги шон-шавкатларга бурканишимиз мукаррар, Оллох хохласа. 

КАРИНДОШЛАРИМИЗ

«Энг ночор кариндошинг энг яхши дустингдан фойдалирок эдукини унутма» дейилади кадимги турк маколида. Боболар бу гапларни бекорга айтишмаган булса керак, хар холда тили ухшаш, афт-ангори ухшаш кариндошлар хакида икки огиз суз гапирмасам булмайди, шекилли. Булмаса, эшит, жиян!
Аслида, Япониядан тортиб Англиягача булган халклар Турк отамизнинг укаси, яъни, амакиларимизнинг фарзандлари хисобланишади. Оврупадаги баъзи халклар узларини “атлантидаликмиз” деб хамманинг асабига тегиб хам кетгани учун, бу масалада улар билан тортишиб ётма. Казилмашунослар одамларни калла суяги буйича аниклашни тугри услуб дейишади. Оврупаликларнинг бош суяги тузилиши ва башаралари (кузининг куклиги ва сочининг маллалигини олиб ташласак) бизларникига канчалик ухшашлигини узинг хам куриб турибсан. Шундай булса хам, “суймаганга суйкалма” деган гап бор халкимизда. Майли, узларини “атлантидаликмиз” деб юраверишсин.
Амир Темур бобонинг машхур гаплари ёдингдами: “Бизким мулки Турон ...миллатларнинг энг кадими Туркнинг бош бугинимиз”. Бу гаплар кимга нисбатан айтилган деб уйлайсан. Бу гап Шаркдаги араб, форс, яхудий халклари учун эмас, хинд ва африка халкларига хам айтилмаган. Билмасанг, билиб куй. Бу гап Япониядан Англиягача булган худуддаги барча шимолий кариндош халкларга нисбатан айтилган эди. Чунки буларнинг барчаси Ёфас бобонинг фарзандлари хисобланишади.
Нега ундай деяётганимни хозир сенга айтаман.  Оллох хохласа, шундай замонлар келиб, уларнинг узлари бизларга кариндошчиликка олишни талаб килиб колишар.
Турк отамизнинг туккизта укаси булиб, бошка куп миллатлар шулардан таркалган. Жумладан, унинг Урис исмли хам, Чин исмли хам укалари булган. Туркнинг фарзандлари эса купайишиб, вакт утиши билан узгариб кетишган. Узларига турли лакабларни куйиб, уругларга булиниб яшай бошлашган.
Масалан, хозирги мугул сузининг асл келиб чикиши “Мунгли” (гамгин), “гул” (содда) сузларининг кушилишидан келиб чиккан. Буларда хам киёт, кунгирот, найман ва бошка узбек уруглари яшайди. Буларда хам Алпомиш достони мавжуд.
Турк отанинг фарзандлари хозирги Волгабуйида хам урнашиб колганлар, уларнинг бир кисми милодий даврнинг 5 - асрида Оврупанинг маркази хисобланмиш Римга хужум уюштиради. Йулбошчилари Атилла исмли шахс булади. Атилла сузи Итил (Волганинг эски номи) дарёси номидан олинган дейишади. Атилла бутун Оврупа кушинига карши Франсиянинг Сена дарёси сохилида кураш олиб бориб, у ерда бир марта енгилади, дейилади баъзи манбаларда. Баъзиларида эса, Рим у билан сулх тузиб, император унга уз кизини тортик килади. Кейинчалик шу киз Атиллага захар бериб улдиради.
Бу ерда гап Атилла хакида эмас. Оврупага у билан борган халк хакида. Оврупа манбалари уларни “Гуннлар” дейди. Бизда “Хунлар” дейишади. Улар хозирги хунгар “венгер”лар эди (агар Венгрияда ишлаб чикарилган махсулотларга эътибор берсанг, “Хунгару” деган ёзувга дуч буласан). Мана шу хунгарлар бизга якин кариндош хисобланишади.  Ха, айтмокчи, Херман Вамбери исмли бир венгриялик  олим (жосус) Бухорога келиб венгерларнинг аждодларини кидирганини якин тарихдан биласан-ку, ахир. Венгерларнинг яна бир “мадяр” деган хам уруги бор. Буларнинг номи узбек тилида “можор” деб аталади ва Кашкадарё вилояти Гузор туманида хозир хам можорлар яшашади (утган асрнинг етмишинчи йилларида венгерлар бу кишлокка келиб, узларининг уларга кариндош эканликларини айтиб кетишган).
Кадриятларимизда насл-насаб билан мактанишни динимиз ман этган, лекин билиб куйиш зарар килмайди.


ЯКИН  ТАРИХЛАРИМИЗГА ОЗГИНА НАЗАР

    Гапни узокрокдан бошлайин. Расулуллох саллалоху алайхи ва салламдан сурадилар: “Кайси хислатлар исломда энг яхшидир?” Айтдилар: “Очларга таом бермогинг ва таниган ё танимаганга салом бермогинг”. (Хадис 1- том, Комуслар бош тахририяти, Тошкент 1997 йил, 14-15 - бетлар). Корни очганларнинг савоби улуглигини тушундинг.
Энди яна бир улуг  савоб хакида. Оллохга шукр, кул деган тушунчадан узоклашиб кетганимизга анча йиллар булди. Хозир хам баъзи Осиё давлатларида бу тушунча бор.
Бизнинг мусулмон динимиз курсатмасига кура кулга кандай муносабатда булиши керак эди?
 Мана, мархамат, сенга бир хадисдан парча:
“...Кимнинг кул остида биродари (кулликда) булса, уни узи ейдиган нарсалардан едирсин, узи киядиган нарсалардан кийдирсин! Уларга кучлари етмайдиган юмушни буюрманглар, мабодо буюрсанглар, узларинг ёрдамлашинглар”(Имом Бухорий).
Энди кулни озод килишнинг кандай савобга тенглигини эшит:
“Уз хотинларини зихор (арабларда исломдан олдинги талок деса хам булади) килиб, сунгра айтган сузларидан кайтадиган кимсалар (зиммасида эр-хотин) кушилишларидан илгари бир кулни озод килиш бордир...Энди ким (маблаг) топа олмаса, (зиммасида эр-хотин) кушилишидан олдин пайдар-пай икки ой руза тутиши бордир. Энди ким (руза тутишга) кодир булмаса (унинг зиммасида) олтмишта бечора мискинга таом бериш бордир. Бу (хукмлар) сизлар Оллох ва Унинг пайгамбарига имон келтиришларингиз учун (нозил килинди). Булар Оллохнинг (белгилаб куйган) хадлари – конунларидир.Ва  (бу конунларни инкор этувчи) кофирлар учун аламли азоб бордир” (Мужодала сураси 3-4 оятлар).
Яъни, ояти карима бир кулни озод килиш олтмиш камбагал бечоранинг корнини туйгазишдан  ёки олтмиш кун узлуксиз Оллох йулига руза тутишдан хам  ортик эканини уктираётганини англаган булсанг керак.
Имоми Аъзам бир куни жума намозига ваъз килгани кетаётганларида, олдиларидан бир мусулмон кул киши чикиб: “Хазрат, кулни озод килишнинг савоби хакида амри маъруф килсангиз, шунда зора менинг хужайинимнинг кунгли юмшаб, мени кулликдан озод килса”, деб илтимос килади. (Кара, жиян, у замонларда кул хам, унинг хужайини хам битта мачитга боришган экан!). Лекин Имом Аъзам негадир кулни озод килишнинг савоби хакида бу гал гапирмайдилар. Келаси хафтада хам гапирмайдилар. Учинчи жума куни гапирганларида  бояги кулнинг эгаси уни озод килиб юборади. Миннатдорлик билдиргани Имомнинг ёнларига келган у собик кул, нимага бу мавзуни икки хафта тилга олмаганларини сураса, Имом Аъзам бундай жавоб берган эканлар: “Биродар, сиз илтимос килган пайтингизда хам, кейинги хафтада хам менда кулни озод килишга етадиган маблаг йук эди. Маблаг топиб, бир кулни озод килганимдан кейингина, бу ишнинг савобдан ташкари, мумин кишига канчалик завк беришини хам хис этдим, кейин, гапирдим”.
Исломгача булган даврда куллик ва кулдорлик табиий хол эди. Ислом тушганидан кейин хам инсонни кул килишдек ярамас одатлар узок вакт сакланиб келди. Ислом динимиз илк кезлариданок бу шармандали одатга карши жуда чиройли кураш олиб борди – кул озод килишни ибодат даражасига кутарди, хисобсиз савоблар ваъда килди.
Холбуки, бугун узини ута инсонпарвар килиб курсатаётган Оврупа мамлакатларида бу хол то XVIII – XIX асрларгача энг хунук куринишларда давом этиб келди. Масалан, Франсия уни 1789 йили,  Англия 1807 йилигина бекор килишди. Бир оз кейинчалик Америка ва  Русия (1861 йилда) шу ишни килди.
Бу оламшумул иш бизнинг динимизга кура жуда катта савобларга арзирли иш эди ва кул озод этишда аввалгидай давом этганимизда Оллохнинг рахмати устимизга ёгиши шак-шубхасиз  эди. Бу рахмат ва нусрат хакли равишда Гарбга ёгди. Улар усди, улар эришди.
Агар бутун мусулмон олами, хусусан, бизнинг улкамиздаги Кукон хонлиги, Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги салгина огох булиб, сезгирлик килиб, кулликни уз ихтиёрлари билан бекор килганларида эди бошкаларга карам булишимиз хакида хукм тушмаган буларди.
Бу уч хонлик (икки хонлик ва бир амирлик), дунёда булаётган узгаришлардан гафлатда колиб кетди. Тили хам, дини хам бир булган бу учта “катта” бирини бири менсимасди, фукароларига зулму ситамда учаласи хам бир-бирларидан колишмас эдилар.
Бу учала бой давлат бор йуги, беш-олти минг аскардан иборат рус кушинидан маглуб булганини гапиришни тарихчиларимиз куп хушлашмайди. Аслида, бу хол Оллохнинг бир каромати эди. Илк ислом даврида муминлар кушини оз булса-да, узидан бир неча баробар ортик душманни енггани хакикат булгани каби, узбек кушинининг рус кушини олдида енгилиши хам бежиз эмасди.
Сузимизга кайтайлик, зулм-ситам ва динга зид ишлар килишда “энг учига чиккани” Бухоро амири эди. Бу киши атроф четига маддох ва машшокларни йигиб олиб, ислом кадриятларини ерга уришда шу даражага бориб етдики, унинг хузурига хар кандай фукаро таъзим килиб кириши ва таъзим билан чикиши керак эди. Вахоланки, Ислом дини одамнинг одамга таъзимини харом килган. Оллохдан узга бирон - бир кимса ё нарсага таъзим килишни  энг катта гунох, ширк деб эълон этган. “Албатта Оллох узига (бирон нарса ё кимсанинг) шерик килинишини кечирмайди.Шундан бошка гунохларни узи хохлаган бандалари учун кечиради. Кимки Оллохга ширк келтирса, демак, жуда каттик йулдан озибди”. (Нисо сураси 116-оят).
Сузимнинг исботига бир далил: Бухоро аркига томошага борсанг, уша ерда амирнинг ёзги кароргохида бир тош устунни курасан. Яъни, амир кабулига эришган киши кайтишда таъзим килганича ерга караб чикиб кетиши лозим эди, оркаси шу тош устунга урилганидан кейингина бурилиб кетиши мумкин эди.
Оллох ширкдан бошка хар кандай гунохни кечиради. Ширкни асло кечирмайди. Нихоят, уч давлатнинг жазога тортилиш вакти келди. Бухоро амирининг биринчи ва хал килувчи жанги Сирдарё атрофидаги Эржар кишлоги якинида 180.000 га якин кушини билан бор - йуги 5.000 рус аскари уртасида булиб утди. Ракибидан деярли уттиз олти баробар катта кушин жанг майдонига келиб тизилди. Турк кушини жасоратда, мардликда, харбий тадбир ва мулжалда шу пайтгача хеч кимдан кам булмаган эди. Бу жангда турк аскарининг енгилиши хозиргача миллатимиз онгидаги бир кемтик. Холбуки, бу кушин жангчиларининг боболари бир вактлар Тумарис бошчилигида Кирга карши, Широк бошчилигида Дорога карши, Спитамен бошчилигида Александр Македонскийга карши, Жалолиддин Мангуберди бошчилигида Чингизхонга карши мардоновор курашган, Амир Темур бошчилигида эса дунёнинг туртдан бир кисмини забт этган эди!
Бу маглубиятнинг узига хос хикмати бор, албатта. Нималаргадир ишорат эди. Маишатбозлик, манманлик, кибр-хаво, халкига жабр-ситам, зулм уларни тугри йулдан оздириб юборди. Зулмга учраганларнинг ох-вохлари эса Рахмонга пардасиз, жуда тез етиб боради. Пайгамбаримиз (а.с.) Муоз ибн Жабални (р.а.) Яманга волий этиб жунатар эканлар, унга бундай тайинлаган эдилар:  “Мазлумнинг дуоси (каргиши, охи)дан курк, чунки Оллох билан мазлумнинг дуоси уртасида (тусик) парда йук” (Имом Бухорий. “Хадис”, Комуслар бош тахририяти, Тошкент -1996 йил, 103-бет).
Натижа нима булди? Натижа Оллохнинг айтганидай булди. Такдирдан кочиб кутилиб булмаслигини кетма-кет бу учала давлат  хам исботи билан курди.
Галабага эришган рус кушинининг шартларидан бири “амирликдаги кул бозорини йук килиш (!!!)” булди. Ана сенга дарс, мана бизга сабок !
Бухоро амири ва унинг болалари динимиз йурикларидан четга чикиб кетганини курсатадиган бир мисол:  Бухоро калъаси ёнида отда юрган кишини куришса, тепадан кум солинган халта билан уриб йикитишар эди! Фукаросининг бошини хам килиб узи гердайиб юрадиган амирни Оллох хушлайдими, ахир!
Амирнинг килгиликларидан яна бир мисолни рахматли ёзувчимиз Ойбек домланинг турмуш уртоклари Зарифа опанинг ёзувларидан уки:
“...Ойбек купдан бери Бухорога бориб, сунгги амир хакида ва Бухоронинг 1917 йилга кадар бугик, фожиали хаёти хакида асар ёзиш учун материал туплаш ниятида юрарди. “Гули ва Навоий” достони тугагач, ана шу ниятини руёбга чикаришга киришди.
Биз 1968 йилнинг апрелида Бухорога жунадик... Икки кундан кейин Ойбек хузурига бир неча чол ва кампирлар кела бошлади ва Ойбек улар билан сухбатлашди. Мен улар огзидан чиккан сузларни бир четда ёзиб утирдим.
Кабихлик, бадбахтлик ва золимликда Амир Олимхонга тенг келадиган хон кам булса керак. Мухаррам гар сингари малай хотинлар Бухоро амирлигининг барча вилоят ва туманларини тинтиб, энг гузал ва санам кизларни угирлар, баъзиларини зулм билан  саройга келтирар эканлар. Агар бу кизлар амирга учрашганида, унинг раъйига юрмаса, газабланган амир  “Итга кушилсин!” деб буйрук берар экан. Бу буйрукка кура, катта канорга киз билан бирга  энг вахший бир итни тикиб, минорадан ташлар эканлар. Баъзан кизни ялонгочлаб, атрофига матодан парда ясар ва канизаклар (амирнинг онаси бошчилигида) кулларидаги узун бигизни шу парда оша тикиб, конга буялиб халок булгунича уни кийнар эканлар (Зарифа Саидносирова. “Ойбегим менинг”, Тошкент, “Шарк” нашриёт – НМАК, 2005 йил, 244-бет).
  Охир-окибат мамлакатга яна азоб келишига сабаб булди. Амир узининг гунохкорлигини сезган булса керак, шунинг учун 1920 йили кизил аскарларга умуман каршилик курсатмаёк кочиб колди.


ХХ АСР:   НЕГА   ХАММАСИ  АЛГОВ – ДАЛГОВ  БУЛДИ ?

Ха, баракалла! Яхши савол бердинг. Биласанми, яхши тингловчида яхши савол тугилади.
Катта-катта подшолик хонадонларининг мана шу даврга келиб умри тугагани хакикатда ажабланарли хол. Мугилистондан тортиб то Русиягача улкан худудда карийб етти юз йил хукмронлик килган Чингизийлар, Русияда уч юз йилдан купрок хукмронлик килган Романовлар хонадони кулади. Ха, оламшумул гап-сузлар булиб утди. Нега бундай булганини  тушунтиришга харакат киламан.
Шайтон одам болаларини чалгитишнинг энг макбул йулини топиб олган. Яъни, дунёнинг дастлабки пайдо булишиданок ёлгондан пайдо булганлигига одамларни ишонтирмокчи булди. Бир тоифа унга ишонди хам. Улар узларини атеистлар (худосизлар) деб майдонга чикди.
Оврупада мукаддас булиб келган Инжилнинг турли хил матнлари уртасидаги муаммолар ечими чигаллигидан ун туккизинчи асрда динлар, гоялар уртасида кураш авж олиб, уртада янги бушлик юзага келди. Натижада бир гурух шухратпарастларнинг ошиги олчи булиб колди. Яъни,, 1850 йилларга келиб Оврупода шайтон, янги “шарпа” киёфасида пайдо булди. Карл Маркс билан  Фридрих Энгелс деган шухратпарастлар “Коммунистик партия манифести” деган китобча ёзиб, уни 1848 йили нашр эттирдилар. Бу асарларини айнан шундай - “Оврупада бир шарпа пайдо булди, бу коммунизм шарпасидир”, деб бошладилар хам. У шарпа кимнинг ё ниманинг шарпаси эканини ва келажакда у нималарга кодирлигини одамлар хали билмасди.
Бу янги гоянинг асосида уша пайтларгача католик дини кадриятларига катъий амал килиб келган Чарлиз Дарвин исмли  художуй бир олимнинг махлукот ва мавжудотнинг пайдо булиши хакидаги тахминлари ётарди. Яъни, унинг хам назариясига кура, “Нарсалар узидан узи пайдо булиб, тадрижий ривожланиб, шу холига келган, одам хам худди шу йул билан маймундан пайдо булган” эмиш...
XX асрнинг 20-йилларига келиб коммунистик совет олимлари Дарвиннинг бу гоясини амалий тажрибада синаб куриш учун жуда катта маблаглар сарф этиб, ургочи маймуннинг бачадонига эркак одам уругини солиб, аксинча, аёллар бачадонига эркак маймуннинг уругини солиб, жуда катта тажрибалар утказишди. Улар бу йул билан болшавой дохийларининг умрини абадийлаштирмокчи булишди. Лениннинг жасадини куммаслик гояси хам шу максадлардан келиб чиккан эди. Бу гоя  амалда исботини топмади, пучлиги маълум булди. Лекин дунёнинг бошка жойларида маймуннинг ички  аъзоларини одамга кучириб утказиш буйича ахмокона тажрибалар хозир хам давом этиб келмокда. 
“Одам маймундан пайдо булган”и хакидаги гоя омманинг фикрини чалгитишда коммунистлар учун айни керак эди. Улар динни афюн деб эълон килиб, шу пайтгача яхудийлик, насронийлик ва Ислом динининг асосий акидаси хисобланган “Оллохнинг мавжудлиги”ни инкор килдилар. Лекин уларнинг хийла-найранглари  насронийлик анъаналарига содик Оврупа зиёлиларига, халк оммасига сингмади.
Бу “Шарпа”  пана-пасткамларда юра-юра, куч йигиб,  тахминан етмиш ёшларида Россия деган мамлакатда кундокли туппончасини белига боглаган, чарм кепкани бошига бостириб, эгнига енгил чарм куртка илиб, оёгида кирза этик, кузлари хар нарсага олазарак бокадиган харбий аскар киёфасида социализм деган янги собеинлик (фаришталарга сигинувчи ёки дохийларини фариштадай талкин килувчилар) дини сифатида пайдо булди.
Шундан кейин алгов-далгов бошланди-ку-я! Бунинг жабрини хозиргача тортиб келаётирмиз, жиян! Бу “Шарпа”нинг килгиликларидан биринчи азият чеккан  урис халки булди. Тарихда Буюк Пётр деб ном олган Романовлар хонадонининг охирги вакили Николай Иккинчи уз ихтиёри билан тахтдан воз кечганига карамай, бутун оила аъзоларини кушиб вахшиёна катл этилди. Урус халкидан кейин шу империя худудида яшаб келаётган бошка халкларга хам навбат келди: Хохол, белорус, узбек, козок, туркман, киргиз, тожик, яхудий, гуржи, молдаван, озарбойжон ва бошка миллатлар хам зулм курди: минг йиллардан буён амал килиб келаётган кадриятлари топталди, обрули кишилари катл этилди, черковлари, мачитлари, синагогалари ёкилди, бой ва задогонларининг уйлари, мол-мулклари тортиб олинди.
Шарпа энди узини “Совет” деб атаб, янги давлат куришга киришди. Кандай  давлат курмокчи эди улар? Шиорларини текширсанг, узинг билиб оласан. Мана, улар: дунё хам, одам хам узидан-узи пайдо булган; Оллох йук, киёмат йук, охират, жаннат, дузах йук, дунё шу дунё, “жаннат”ни инсон шу дунёдаёк куради, унинг оти коммунизм; хусусий мулкчилик йук... Ва хоказо.  Нафакат шиор, балки булар энди асосий мафкура булиб, конунлар шу мафкура асосида яратилиши керак эди.
Шарк мамлакатларида “йигирманчи аср Имом Бухорийси” деган ном олган бобомиз Алихонтура Согунийнинг “Туркистон кайгуси” деган асарларини укисанг, совет тузумининг кандайлигини ва бу тузумда яшаб, советлар жамиятининг кирдикорларини шафкатсизларча очиб ташлайдиган бундай дангал асарни ёза олган одамлар булганига хайрон коласан.
Мен сенинг эътиборингга, советлар даври бошланиши хакида, у кишининг  узлари гувохи булган вокеаларни шархлаб, мазкур китобда берган хулосасидан бир парча келтирай. Бу гаплар уша пайтдаги рус ёзувчиларидан тузум танкидчилари Паустовскийникидан хам, Булгаковникидан хам ута дахшатли эканига узинг гувох бул:
“Хаёт тарихи – инсонларнинг синфий курашларидангина иборат деган хато фикр Карл Маркс томонидан уртага етишган кунидан бошлабок, халкаро ёпирилиб ётган хасад ути кузгалиб, инсон оламига фитна-фасодлар эшиги очилмиш эди. Бу фикрни курларча кабул килгувчи одамлар кулига  хукумат утгандан сунгра, халк уртасида синфий айирмачиликни ва хам хусусий мулкни йукотиш учун, ишчилар хокимияти отидан дахшатли конунлар чикардилар.
Унинг натижасида кора ишчи, нодон дехконлардан бошка халк ичида хаклик, хаксиз деган фитна гавгоси бошланди. Диндорларча – Оллох одати, дахрийларча – табиат конунига  карши туришиб, хаёт оламида бир текис хакли яратилган инсонлар ичидан бир кисмини, узлари чиказган хаёлий конунларига асосланиб, хаёт хукукларидан бутунлай махрум килдилар. Бу оркали отилган-чопилган гунохсиз кишилар хисоби йук эди... Баъзиларнинг борлик нарсалари ёргу (мусодара) килиниб, бола-чакалари кучаларга хайдалиб, узлари узок ерларга сургун килинди; куплари эса, узун  муддатли камокка олиниб, огир хизматларга солинди”...(Алихонтура Согуний. “Туркистон кайгуси”, “Шарк” Т-2003 йил, 31-бет).
Уша пайтдаги вокеаларнинг кок ичида булган рус зиёлиси ёзувчи Константин Паустовскийнинг кундалигига битган ёзувларга эътибор бергин-а, осмондан тушган бахт, ер-мулкка эгаликдан довдираб колган кечаги бузгунчи-революционерлар, жиноятчилар, инсофини йукотган камбагал ишчи ва дехконлардан ташкил топган Советлар 1920 йилларда нима билан шугулланган:
“Совет идораларининг хар кунги машгулоти хисобга олиш, руйхатдан утказиш, сурок олиш, янгитдан тузиш, ходим (штат)ларни кискартириш, кушиб юбориш, камокка олиш, жанговар буйруклар, туппончасини оркасига кадаган олифта болачалар, телбанамо сарсон-саргардонлик, кул ишга бормайдиган (отупелое), хеч нарса килмаслик”. Бундай ишёкмаслик, кузбуямачилик совет тузумининг охиригача давом этди. Окибатда 1921 йилдан бошлаб умуман Советлар мамлакатида, айникса Волгабуйи минтакасида очарчилик бошланиб, бир неча жойларда кузголонлар кутарилди. Кузголонлар шафкатсизларча бостирилди. Энди мамлакат зулм-ситамга -  диктатурага буйсуниб иш юрита бошлади.
Бу пайтда, Паустовскийдан бир ёш катта яна бир рус зиёли ёзувчиси Михаил Булгаков “Ит юрак” номли гузал киссасини ёзди. Унинг мазмуни бундай:
Бутун жахонга таникли рус олими, профессор Преображенский дунёда хали хеч ким килмаган шов-шувли бир тажрибага кул уради. Унга кура, кахвахоналарда балалайка чертиб кун куриб юрган, уч марта судланган, арокхурликдан жигари шишиб, улган Клим Григоревич Чугункиннинг мияси ва тухумдонини кучада санкиб юрган Шарик лакабли итга кучириб утказади. Бир неча кун утганидан кейин итда узгаришлар юз бериб, у аста-секин одам булиб колади!!! Унинг инсон сифатидаги биринчи гапирган гапи “КИЛАБШОБ” деган суз булади. Яъни, одамлар шу пайтгача укиб келган “БОШБАЛИК” сузининг тескари - “итларча” укилиши эди. Бу дегани “энди тарих вараклари тескари битила бошланади”, дегани эди.
  Одамнинг мияси ва тухумдони куйилгач Шарик одам булиб колади, лекин у арокхур, жиноятчи Чугункиннинг турмуш тарзини давом эттириб, атроф-четдаги бой-буржуйларга азоб бера бошлайди. Бу киликлари уйлар бошкарувчиси, собик кизил аскар Швондерга ёкиб колади ва урток Шариковни (одам киёфасидаги итнинг фамилияси) коммунал фойдаланиш бошкармасига ишга жойлаб куяди. Унинг вазифаси конунда белгиланганидек, куча-куйни тозалаш эмас, балки шахардаги МУШУКларни йук килиш эди! Урток Шариков зиммасига юклатилган вазифасини аъло даражада бажара бошлайди. Охир-окибат профессор Преображенский тажрибаси яхши самара бермаганидан хафсаласи пир булиб, ИТдан ОДАМ чикмаслигига ишонч хосил килади ва Шариковдан одам мияси ва тухумдонни олиб ташлаб, уни уз холига кайтаради.
Ёзувчи бу хикояси билан совет давлати мафкурасининг эртами-кечми йук булиб, хаммаси уз жойига тушушига шама килмокда. Бу “уз жойига кайтиш” етмиш турт йилдан кейин юз берди. Черковлар, синагогалар, мачитлар тикланди, виждон эркинлигига рухсат берилди.
Кечагина итдек яшаган киши хокимият тепасига келганида вазифасини “мушукларни йук килиш” деб тушунишида катта маъно яширинган. Яъни, ёзувчи бу билан шу пайтгача бойларни, зиёлиларни курарга кузи булмаган баъзи хасадчи кимсалар давлат тепасига келганида биринчи навбатдаги иши зиёли ва бойларни йук килиш булганини билдирмокда.
Хуллас, тарихда янги сахифалар битила бошланди.  Минг йиллардан буён художуйликка асосланиб яшаб келаётган худудда энди янги – атеистик (Оллохни инкор киладиган) мамлакат пайдо булди. Уртадан Оллохни, пайгамбарларни олиб ташлашди, урнига Маркс, Энгелс, Ленин, Сталин ва бошка “илох”чаларни куйишди. Кискаси, янгича “собеинлик дини” пайдо булаётган эди.
Совет давлати илк кунларидан то умрининг охиригача бутун сиёсатини шубха, гумон ва чакимчилик каби ахлоксизликка асосланиб юритди. Неча минглаб одам шу ахлоксизлик туфайли  отилди, камалди. Уларнинг кетидан хотинлари, болалари азият чекди. Шубха ва гумонни жорий этган шахс, албатта, дохий Карл Маркс эди. Унинг хар бир нарсага шубха билан караш лозим деган сузлари коммунистлар партиясининг кизил байрогига зархал харфлар билан ёзиб куйилди.
“Диктатура” сузининг лугавий маъноси зурлик дегани. Бу суз хеч кандай иллат деб эмас, балки фазилат деб кабул килинди. Бой булишнинг узиёк пролетар диктатурасининг болгаси билан сандони орасига тушиш учун етарли асос эди. Бойлардан тортиб олинган нарсалар, омборларда йигиларди. Совет турмуш тарзи Ленин уртага ташлаган “Грабь грабленное!” (Талаб тупланганларни тала!) деган шиор рухида шаклланди.
Бу совет тузуми аслида кум устига курилган касрдек булиб, тарихнинг кичик бир булагида – олдинги тулкин билан кейинги тулкин орасидагина, яъни, 1917 йилдан 1991 йилгача яшади. Бу давр тарихан жуда киска булгани билан инсоният бошига келтирган кулфати жихатидан жуда ярамас бир давр булди.
  “Улар” Оллохни ва имонли кишиларни алдамокчи буладилар ва узлари сезмаганлари холда факат узларинигина алдайдилар. Уларнинг дилларида мараз бор эди, бас, Оллох уларнинг маразларини зиёда килди. Улар учун килган ёлгонлари сабаб аламли азоб бордир. Уларга: “Ер юзида бузгунчилик килманглар”, дейилса, “Биз ислох килувчилармиз”, дейдилар. Огох булингизким, улар албатта бузгунчилардир, лекин узлари буни сезмайдилар. Уларга: ”Мана бу кишилардек имон келтиринглар”, дейилса, “Шу пасткашларга ухшаб мумин буламизми?” дейдилар. Огох булингизким, уларнинг узлари тубан кимсалардир, лекин буни билмайдилар... Оллох уларнинг устидан кулади ва уз тугёнларида адашиб-улокиб юришларини давомли килади. Улар хак йулнинг урнига залолатни сотиб олган кимсалар булиб, бу савдоларида фойда килмадилар ва тугри йулга юрувчи булмадилар. Улар мисоли бир ут (машъала) ёкувчига ухшайдилар... улар чакмок, момогулдурак, коронгуликлар билан осмондан куяётган ёмгир остида яшиндан куркканларидан панжаларини кулокларига тикиб олган холларида улим – халокатдан кочмокчи булиб турган кимсалар кабидирлар. Оллох эса кофирларни ураб олгувчидир. Яшин кузларини кур килгудек булади. У (атрофни) ёритганида юриб оладилар, учганида туриб коладилар. Агар Оллох хохласа, кулок ва кузларини йук килган булур эди. Шубхасиз, Оллох хар нарсага кодирдир... У зот (Оллох) сизлар учун Ерни кароргох, осмонни том килиб куйди ва осмондан сув тушириб, унинг ёрдамида сизларга ризк булсин, деб мевалар чикарди. Бас, билиб туриб узгаларни Оллохга тенглаштирманг” (Бакара сураси 9-22-оятлар).

ЁШЛИГИНГИЗ БЕКОР УТДИМИ?...

У, жиян! Менинг ёшлигим асосан  Оллохсизлик хукм сурган мамлакат хаётининг энг авж палласига тугри келган эди. 
 Болалигимда антика холатларни курганман. Баъзиларини санаб утай: мехмонхоналардан жой тополмасдинг, учокларга чипта оломасдинг, чет элнинг махсулотлари яширинча сотиларди, видеомагнитофон, автомашина олишга хокимият (райижрокум)нинг рухсати керак эди! Тушликдан кеч колсанг,  кучаларда овкат тополмасдинг, савдо дуконларида санокли моллар булиб, махсулотлари деярли бир хил эди, узига тук одамлар хашаматли уй куролмасди, бошкача фикрласанг, тузум душманига айланиб колардинг... ва хоказо.
 Миллий  кадриятлар, миллий гурур нималигини билмаган биз болалар ушанда дин деганда чопон кийган, бошига салла ураган бобой билан уйда утирадиган, хаммага ваъз-насихат киладиган момони, хаётдан узилиб колган, нимжон ва мухтож кишиларни тушунар эдик.
Инсон энг олий, аклли мавжудот сифатида такдирини узи яратишига ишонардик. Бизга сингдирилган тушунчаларда биз узимиздан узимиз пайдо булган борлик эдик, нурли келажакка эса, Маркс, Энгелс ва Ленин коммунистик партия бошчилигидаги чизиб берган йулдан совет тузуми олиб борар, яратиб куйган бу йулдан бизни хеч ким кайтара олмас эди.  Тог чуккиларини забт этишда бизга хеч ким тусик була олмасди. Агар коммунизм душманлари, яъни, капиталистлар автоматдан ук отишса, укни тишимиз билан ушлаб коладигандек хис этардик узимизни.
 Маданият деганда факат урис халкининг одатларини тушунардик, маданиятли булиш учун уларни уз турмуш тарзимизга сингдириш керак деб уйлардик. Узимизнинг миллий урф–одатларимизни йукотиш учун хар биримиз уз хиссамизни кушиб, масалан, урисларнинг келин-куёв туйидаги упишишларини хам филмлар оркали анъанага киритмокчи булиб турувдик(“Ёр-ёр” фильми). Миллий либосдаги кизларни мактабда жамоа уртасига чикариб изза килардилар. Умуман олганда, “урисча тарбия” уша пайтда маданиятлилик белгиси эди. Шундан келиб чикиб, аклий мехнат килувчи зиёли ота-оналарнинг купи болаларини рус богча ва мактабларига берар ва олинган бу маълумотнинг мавжудлиги мансаб пиллапояларидан кутарилиш учун кафолат эди.
Мен беш ёшимдан укишни ва ёзишни урганганим хамон узимда илмга булган чанкокликдан хечам коникмаганман. 1991 йилга кадар макрсизм-ленинизм асарларини, КПСС тарихи, съезди ва пленумлари хужжатларини, илмий коммунизм ва сиёсий иктисод каби адабиётларни укиганман, рус шоирлари шеърларни ёдлаганман ва кай бир маънода уша пайт шароити учун шу билимлар аскотган.
Айтмокчи, отам рахматли хам бошда мени рус мактабига бермокчи булган эдилар, ёшим кичиклиги учун мени мактабга кабул килишмаган. Лекин отам рахматли мени рус тилида укишимни ёки уни билишимни жуда истарди. Шунинг учун Москвада чоп этиладиган “Известия”, “Труд” ва айникса “Советский спорт” деган газеталарга хар йили обуна буларди. Рус тилини урганишимда мана шу газеталар менга анча ёрдам берган.
Хакикатнинг тарафида булиш (албатта, бу масала нисбий) феълимда уша пайтдан шакллана бошлаган булса керак. Сенга  бир  вокеани гапириб бера колай:
Бундан уттиз йилча бурун - ушанда олтинчими, еттинчими синфда укир эдим - якшанба куни Москвадан бериладиган “Сельский час” деган курсатувини куриб утирсак, бир урис дехкони “Мактабда ёмон укувчи булмай, ёмон укитувчи булгани каби, кишлок хужалигида хам ёмон ер булмайди, ёмон дехкон булади”, деб колди. Шу гап менинг кулогимга куюлиб, уйлашга ундаган шекилли.
Орадан купам вакт утмасидан туман марказидаги бош клубда мактабимизнинг уч юз-турт юз атрофидаги укувчисини йигиб кандайдир тадбир утказилди. Хозир мавзуи аник эсимда йуг-у,  аммо-лекин узимизнинг укитувчиларимиздан ташкари мехмон укитувчилар хам бор эди.
Бош маъруза тугаб, “Саволларинг булса, беринглар?” дейишганидан кейин мен бир варакчага “Ёмон укувчи буладими, ёмон укитувчими?” деб ёзиб, президиум (хайъат)га узатиб юбордим. Хайъатда укитувчилардан ташкари катта синф укувчилари хам, жумладан опам хам бор эди.
Бир пайт хайъатдагилар: “Ким бу саволни берди?” деб даргазаб була бошлади. Мен урнимдан турмокчи булганимда опам ковоги билан “буюриб”, мени тургани куймади. Кейин йигилиш якунида иштирок этган мехмонлар кетганларидан кейин, бир каттиккул (рахматли) укитувчимиз хаммамизни олиб колиб, бу хатни ёзган кишини (менлигимни балким билгандир) роса койиди.
Мен хархолда узимни уша пайтда энг маданиятли кишилар каторига кушардим. Марксизм-ленинизм, социализм, коммунизм хакидаги илмларни яхши урганувдим. Хар кандай киши билан тонггача тортиша олардим ва бу назарияларнинг “тугрилигини” (уша пайтдаги билимимга кура?!) ракибимга “тушунтирган” пайтларим куп булган.
Албатта, социализм, коммунизм гоялари биз учун дунёдаги энг инсонпарвар, одил ва тугри   гоя эди. Чунки бу гоя хусусий мулкка карши, одамлар хатто уз чорваси, куй ва эчкиларига хам чекланган микдорда эгалик килиши керак, нега деганда хусусий мулк инсонларни кул килишга олиб келади ва хоказо. 
Биз уша пайтларда куча куйда, зиёфатларда олифтагарчилик килиб билар-билмас урис тилида, гаплашардик. Ота-боболаримиздан утиб келаётган тарбия усулларини,  удум ва  одатларини колоклик деб тушунардик.
Хуш, биз совет болаларига кимлар ва нималар ибрат килиб курсатиларди? Энг биринчи навбатда Ленин ва унинг болалиги, усмир ва талабалик йиллари, инкилобий курашлари, хуллас хар бир олган чикарган нафаси мажбурий ибрат булиб, бутун матбуот, радио-телевидение, минбарлар, мактаб, хатто богча шу ишнинг таргибот-ташвикотига йуналтирилган эди.
 Октябрят, пионер, комсомол кукрак нишонларида Ленин сиймоси жойлаштириларди. Партбилет, кучалар, хиёбонларда дохийнинг расмлари жойлаштирилиб, унинг шахси, хаёт йули, турмуш тарзи хакида афсоналар яратилиб, том маънода хамма ундай булишга интиларди.
Москвага бориб, Ленинни зиёрат килмаслик айб саналарди. Коммунистик гоя, коммунизм курувчисининг ахлок кодексига амал килувчилар айнан шундай кишилар булиши шарт эди. Агар хамма нарсани уз номи билан атайдиган булсак, Ленин бут, илох булиб, коммунистик гоя янги бутпарастлик дини эди. Билиб куй, жиян, бут икки хил булади – ёгоч, тош, темир каби жисмлардан ясалиб сигиниладиган хайкаллар хамда тасаввурларларда пайдо килиб сигиниладиган тушунчалар.
Биринчиси жисмоний, иккинчиси маънавий бут хисобланади. Яъни, иккаласи хам гунохсиз, хатодан холи, танкиддан химояланган, мабодо билиб-билмасдан танкид килиб куйсанг, сен нак халк душмани, отиласан.
Бу гаплар эртак эмас, хаммасини халкимиз бошидан утказди, жиян.
 
ЁМОНЛИКЛАРДАН   САКЛАНИШ

Теварак-чеврангга бир кара: нима учун баъзи жойларда турли хил бало-офатлар купайиб кетди? Мен сенга битта-иккита мисол келтирай:
Индонезиядаги дунёга машхур сохил буйларида, оврупаликларнинг севимли дам олиш жойларида 2004 йил 26 декабр куни мисли курилмаган сув туфони юз бериб, уч юз мингга якин киши улди. Уша атрофдаги мачитлар хамда кочиб у ерга кирган одамларгина омон колишди! Умуман омон колган биноларнинг барчаси мачитлар булиб, сони ундан ортик эди! Энг кизиги, бу мачитларнинг тахтадан содда  килиб курилганлари хам бутун колди! Буёгини энди узинг мулохаза килиб олавер.
Оврупа мамлакатларида, Америка Кушма Штатларида кетма-кет юз бераётган туфонлар, кургокчиликлар, ёнгинлар тасодифий ишлар эмас, албатта. Чунки, дарахтнинг шохидан битта барг Яратганнинг хохишисиз ерга тушмаслигини биз биламиз.
 Шунинг учун сенга энг биринчи маслахатим, Оллохдан узга бирон кишидан ва нарсадан куркма! Хар бир ишингда Оллохга таваккул кил, харакатни тухтатма, натижани ундан кут. Оллох  сенга буйнингдаги кон томирингдан-да якин. У тирик ва хамма нарсани куриб, билиб турибди.
Доим тоза юришга одатлан. Тоза одамнинг ёнидан фаришталар кетмайди. Эгнида костюм-шим, ок куйлак, буйнида буйинбог, лекин хожатга кирганидан сунг хатто кулини ювмайдиган оврупалик “маданиятли” кишиларни мен уз кузим билан курганман. Айникса, тахоратли юришга на етсин!
У ёкларда албатта дининг хакида, пайгамбаринг, ибодатларинг хакида сураб колишади. Шунда уялиб колма, дона-дона килиб жавоб бер. Масалан, намоз хакида сураб колишса, бу барча мусулмонлар куннинг беш вактида килинадиган ибодат эканини айтсанг булади. Узи, аслида, ибодатини маромига етказиб килган киши Оллох билан сузлашаётганини хис этади. Рост-да. Дейлик, битта футбол ишкибози учун машхур футболчи Пеле билан учрашиш канчалик кувонч берса, хар бир намоз Пелега ухшаганларнинг миллиард-миллиардини яратган Зот билан бевосита мулокотдир. Севганинг билан бир кунда беш марта учрашиб турсанг, ёмонми, жиян!
Намоз куз-куз килинмайди. Укиса хар ким узи учун укийди. Уни буйнимизга фарз килиб куйган Оллохимиз хам бизнинг намозга мухтож эмас. Унга биз узимиз мухтожмиз. Шу билан бирга, намоз укиш жаннатга тушишнинг кафолати эмас. Намоз эгасини ёмонликлардан тусса, яхшиликларга бошласа, ана ушанда намоз булади. Мен хар холда беш вакт намоз укиб юрган кишининг кучаларда гадойлик килиб юрганини курмадим.
Булардан террорист чикишига хам ишонмайман. Чунки динимиз  узини узи курбон килишни ман этган. Хатто энг олийжаноб гоялар учун хам, одам узини узи улдириши ман (одамни курбон килиш кандай чиройли йусинда ман этилганини Хазрати Имрохим (а.с.) вокеасида айтдим) этилади.
Намоз яна фиск-фасод, гийбат, тухматлардан кайтаради. Калбни тозалайди. Ахир бекорга уни Оллох узи яратган бандаларига Китобида буюрмаяптику.
Баъзи холатлар киши ибодатини бузади, дуолари ижобат булишдан тусади. Уларни билиб куйсанг, зарар килмайди:
 Оллохдан узгадан мадад сураб илтижо килиш, узгага сигиниш;
           гийбат  яъни, сен бировнинг оркасидан гапирсанг, у бу гапни эшитиб хафа булиши мумкин булса, демак, сен гийбат килдинг ва улган биродарингнинг гуштини еган билан тенгсан;
          харом нарсани ейиш хар кандай ибодатни бузишини узинг хам билсанг керак;
           игво ва тухмат, яъни, бировни обрусизлантириш учун турли булмагур гапларни кавлаштириш;
           шубха ва гумонларга берилиш, бировнинг оркасидан пойлаб юриш;
           бузгунчилик, яъни, бошликлари, ота-она ва  устозларга буйсунмаслик;
           ёлгон гапириш, пулни фоизга бериш, бировга лакаб такаш, сукиниш;
           арок ичиш, зино килиш;
  чучка гуштини ейиш, агар жуда каттик эхтиёж булмаса истеъмол килиш ман этилади.
 берган ваъдасида турмаслик.
Бошка насихатларни ота-онангдан, устозларингдан эшитгансан. Хозир дунёда кучли мамлакатларнинг юксалиб кетаётганининг сабабини улар билиб-билмай бизнинг динимиз буюрган амалларга риоя этаётганида курдим. Мусулмон мамлакатларининг оркадалигига сабаб хам шунда, яъни, худди уша масалаларда бизнинг камчиликларимиз куп. “...Аникки, то бирон кавм узларини узгартирмагунларича Оллох уларнинг ахволини узгартирмас” (Раъд сураси). Бу “узгариш”ни факат яхши томонга деб тушунма, яъни, сен ёмон томонга узгарсанг, сенинг ахволинг хам ёмон томонга узгаради, деган хикмат хам  яширинган бу оят замирида.
Сен бошка мамлакатга кетяпсан. Демак, мусофир буласан. Мусофирнинг Оллох учун кандай уринда туришини биласан-ку.
Мусофир Оллохнинг алохида назоратида туради. “Чакирилмаган мехмон Оллохнинг атоси” маънодаги хадиснинг магзини бир чакиб кур-а? Яна “уч кишининг дуоси Оллохга тугридан-тугри етиб боради: ота-она, мазлум ва мусофирнинг дуоси” деган хадис хам бор.
Куп гапларни гапирибман-у, сенга сафар олдидан килинадиган ибодат ва дуони айтмаганимни кара! Алихонтура Согуний бобо хар доим сафарга чикишларидан аввал, сафар олдидан ибодат-у нафл намозини укиган эканлар. У кишининг айтишларича, бунда биринчи ракаатда зам сура сифатида оятул курси укиларкин, иккинчи ракаатда фалак ва ан-нос суралари кушиб укиларкин. Ибодатдан кейин бундай дуо килинади.
“Эй, Аллохим пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссаломга, у кишининг ахли оилаларига, сахобаларига саломлар йуллайман. Аллохим, сафарларимни бехатар кил. Сафарда юрган чогимда ахли оиламда ва мол-у давлатимда нуксонлар курмасликни насиб кил. Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссаломга, у кишининг ахли оилаларига, сахобаларига саломлар йуллайман.”
Сафар ибодатини фойдасини хаётимда жуда куп бор синаганман. Шулардан биттасини айтиб утай.
Таниш хайдовчи билан унинг енгил машинасида Каршидан Тошкентга отландик. Юриш олдидан хайдовчига юкоридаги сафар ибодатини килиб олишни таклиф килдим. У рози булди. Дуо килиб йулга чикдик. Ёз, кун иссик. Пешиндан сунг одамнинг кузи чарчайди. Трассада унга якин машина хайдовчилари хушёрликни саклаш учун бир-бирларини кувиб утиб, оркада колиб узларини уйкудан чалгитиб келишмокда. Сирдарё вилояти чегарасига якин жойда, ДАН ходимларининг энг замонавий радари яшириб куйилган экан. Буни караки, ушбу радарга олдимизда келаётган турт машина ва оркамизда келаётган турт машина “тушибди-ю”, бизнинг машина коидабузарлар таркибида йук экан!
Яна бир огохлик жиян! Мабодо, узга юртларда машина (мотоцикл, вертолёт ёки самолёт фарки йук) хайдаш лозим булиб колса, машинага минишдан олдин “Ушбу уловни измимга буйсундирган Аллохимга хамду санолар булсин”, машинадан тушаётганингда эса “Аллохим узинг берган мол-мулкни, узингни химоянгга колдирдим”-дея дуо укиб туш. Иншо Аллох унинг фойдасини узинг курарсан. 
Бизнинг кадриятларимизда ота-онанинг олдида “уф” тортиш такикланади, буни биласан, билмаганларга айтиб куярсан. Она хакида. Пайгамбаримиздан сахобалари сураган экан. Биринчи навбатда кимга яхшилик килайлик деб? Шунда у киши айтибдилар, уч кишига яхшилик килинглар: биринчидан – онангизга, иккинчидан онангизга, учинчидан онангизга. Бу хакда етарлидир. Бу барча аёлларга тегишли жиян!
Мазлум деганда зулмга, нохакликка учраган киши тушунилади. Оллох-ку золимнинг жазосини беришни уз зиммасига олади. Лекин адолатли мамлакатда, суд деган хокимиятни мустакил килиш деганда, айнан шу мазлумларни улар адолатсизлик, хаксизликдан тусиб, уларнинг кунглини олиб турса борми, яъни Оллохнинг килмокчи булган ишини енгиллаштириб турса-я, албатта уларнинг дуоси учун, Оллох томонидан “иктисод килинган” неъматлар туширилади-да.
Сен у ерда нохакликка, зулмга учраб колсанг, у ерларда хам суд, прокуратура, ички ишлар органлари ёки хокимларига мурожаат килишингга тугри келади. Ундан олдин Оллохга таваккул килсанг, билиб куй, энг узилмас халкани ушлаган буласан.


ТАВАККУЛ   НИМА?

Бир пайтлар мен Америкага борганман. Йулда Франкфурт шахрига кундик. У ёгига Германиянинг “Луфтганза” фирмаси учогида кетдик. Ана ушанда мен анчадан бери “Нега улар ундогу, биз бундок?” деб уйланиб юрган куп саволларимга жавоб топгандай булдим. Масалан,  шу “Луфтганза” фирмаси ташкил топганига 70 йиллар булибди-ю, хозиргача бирон марта, бирор бир йуловчининг юки йуколмабди!!! Энг лол колдирадигани, юклар бошка учокда, унинг эгаси бошка учокда учиб кетаверади! Кейин юкларни фирма уз хисобидан, белгиланган манзилга олиб бориб куяди! Учокдаги хизматчи киз-жувонларнинг хушмуомалалигига хам гап йук. Менинг ёнимда утирган эронлик бир аёлнинг болачасига худди узининг боласидай мехрибонликлар курсатишди. Балки ундан хам ошириб юборишди.
Диккатга лойик яна бир холат: Америка кучаларида башараси тунд одамни курмадим. Кимда ташвиш йук. Хаммада бор. Лекин одамлар барибир бир-бирига жилмайиб бокади. Шунда беихтиёр “Чиройларингизни очиб юринглар”, деган хадис ёдимга тушди. Автомашиналар йулдан утаётган йуловчилар учун тухтаб туради! Кайтаётганимда видеокамерам учокда колиб кетган экан, бир бегона одам оркамдан югуриб келиб, бериб кетди.
Нима максадни кузлаётганини билмадим-у, аммо мехмонхоналарининг хар бир хонасида биттадан Инжил куйиб куйишибди!!! Бу холатга кузим ишонмади, шунинг учун уни тасвирга тушириб куйдим. Хохласанг уйга ут, курсатаман.
Хусусий бошлангич мактабларнинг деярли хаммаси католиклик асосларини ургатади!
Суд тизимига койил колдим. Айбига икрор булиб турган жиноятчини, “ хакикатданам айбингизга икрормисиз” деган маънода икки соат сурок килишди!
Уларда уткир градусли спиртли ичимликни одамлар жуда кам, биздагидан анча кам ичишаркан!
Бир марта ёлгон гапирган одамга умуман ишонмай куйишаркан.
Юз йилдан ортик замондан бери ишлаб келаётган, кунига 120.000 нусхада чоп этиладиган газета тахририяти билан учрашувга борганимизда, энг чеккада, савол - жавобларни камтарона кузатиб утирган, биз бирор - бир техник ходим (омбор мудири ёки таъминотчи) булса керак деб уйлаган киши шу нашрнинг мулкдори булиб чикди! Маълум булишича, бу киши якинда шахар учун осма куприк куриб берган экан.
Хуллас, эътибор берган булсанг, хаммаси бизнинг динимиз талаб килган хислатлар. Демак, шунинг учун улар “ундок” биз “бундок” эканмиз. Холбуки, биз хам бир вактлар  “ундок” эдик, “ундок” булиб яшашга хозир хам лойикмиз, аммо, минг афсус, олдин кечган бобларда айтганимдек, тарихан киска муддатли мустамлака холида яшаган дамларимиз узлигимиздан, кадриятларимиздан анча-мунча узилиб колдик, узиб ташлашди хам.
Шулар билан бирга, тан олиш керак америкаликларнинг бизга эриш туюладиган, хатто кадриятларимизга бутунлай тескари киликлари хам куп. Масалан, сени бирортаси овкатга таклиф килса у узи учун, сен узинг учун тулайсан; она боласининг уйида тургани учун ижара хаки тулайди... кучада кулиб туриб сенинг ахволинг кандайлигини сурагани биздагичалик самимий эмас, ишга кирсангу уни эплай олмасанг, кулиб-кулиб электрон почта оркали сени ишдан бушатилганингни маълум килиб куйишади ва хоказо.
Шунинг учун юкоридаги гаплардан уларнинг хамма ишлари тугри экан-да, деган хулоса чикмасин.
Яъни, Америка давлати хукуматининг сиёсатини кайси куз билан караганда хам оклаб булмайди.  Аммо, америкаликларнинг ута диний кадриятлар асосида яшаётганини тан олиш керак. Биз яшаган уй ва бошка уйларда овкат сузилишидан олдин ошхонанинг узида роса дуо укиларди. Кейин уйлаб карасам, Оллохим менга: “Америка киноларига ишонма! Аслида, улар “адашган кавм” аммо, такводорликда мусулмонман деб кибрга берилмасдан тафаккур кил”, деяётган эди. Яна Оллохим: “Эй кулим! Сенга ушбу нарсаларни бекорга курсатмадим, аклингни ишлатгин-да, сен хам уз кадриятларинг асосида яшашга урган, шунда сенларга улардан-да купрок барака ва хотиржамлик бераман”, деяётгандай булди.
 У ёкда болалар хам, усмир талабалар хам мехнатдан уялишмас экан. Тирикчилик учун харакат хам фарз деб бизнинг динимиз буюрган. Яъни, иш хам ибодат.
У ёкдаги одамлар хамма жойда бир-бирининг кунглини кутарган, саломлашган, бир-бирига хайрихохлик билдирган... “Доим бир-бирларинг билан саломлашиб юринглар”, деган маънодаги хадисни булар каердан билишади, деб уйлаб колдим.
Хархолда, Гарб ва Америка давлатлари нега бунчалик ривожланиб, кучли давлат ва жамият булиб кетганини мохирона яшириб келмокда экан. Уларнинг биздан яшириб келаётган сирли куроли узларининг акидалари доирасида булса хам, Оллохга каттик суяниши,  диний кадриятлари экан: Хатто пулларига хам “Биз  Тангрига ишонамиз” деб (юз доллар купюраси оркасида) ёзиб куйишган.
Айни чокда, у давлатларнинг ташки сиёсатлари бошкаларни уз кадриятлари буйича яшашга куймаслик, узлариникини тикиштириш асосига курилган. Чунки улар бошкалар хам узларига ухшашсагина, яъни, уларнинг айтганига юрсагина рози булишади. Албатта, бу хол инсофсизликдир. 
Биз диний кадриятларимизни амалда саклашда узимизнинг анъаналаримиздан чекиндик, унутдик ва дунёдаги ривожланган мамлакатлардан анча ортда колиб кетдик. Ахир, давлатни, жамиятни бошкаришдаги бу керакли услубни америкаликлар уйлаб топгани йук эди. Хатто, ер юзида  хали Америка деган давлат пайдо булмаган даврларда, уша пайтдаги мавкеи жихатидан хозирги Америкадай кудратли булган бир давлат бошлиги Амир Темур бобомиз бу масалани шундай чиройли баён этиб куйган эдилар:
“...Яна тажрибамда куриб билдимки, давлат агар дину ойин асосида курилмас экан, тура-тузукка богланмас экан, ундай салтанатнинг шукухи, кудрати ва тартиби йуколади.
Бундай салтанат ялангоч одамга ухшарким, уни курган хар кимса назарини олиб кочади. Ёхуд касу нокас тап тортмай кириб чикадиган томсиз, эшиги-тусиги йук уйга ухшайди” (“Темур тузуклари”.  Т-1991 йил 57-бет).

МАДАНИЯТ  НИМА ?

Бизга динимиз таълим берган маданият намуналаридан баъзиларини айтай. Имон, илм урганиш, илмга амал килиш, ота-она олдида уф тортмаслик, биринчи булиб салом бериш, ёлгон гапирмаслик, бировнинг уйига такиллатмасдан кирмаслик, тахоратли юриш, таом ейишдан олдин “бисмиллох”ни айтиш, чучка гуштини емаслик, гиёхванд моддаларни чекмаслик, маст килувчи ичимликларни ичмаслик, зино килмаслик, майит чикаётган жойга борганда жаноза намозида катнашиш, беморларни куриш, саломга алик олиш, акса урганда жавоб кайтариш, мазлумга ёрдам бериш, чакирилган жойга бориш, касамни бузмаслик, ваъдага вафо, гийбат килмаслик... ва хоказо.
Афсус, баъзи тенгкурларинг маданият деганда бехуда, арзимас нарсаларни тушунадиган булиб колди. Масалан, танланган бокчаларда тарбияланиш, танланган мактабларда укиш, олий маълумотли диплом олиш, турли хил мунажжим фолларига ишониш, чет тилида бир-икки жумлани билиш, сунгги урфда кимматбахо кийимлар кийиш, иложи борича касрларда яшаш, барча кулайликларга эга энг замонавий машиналарда юриш, кимматбахо ошхоналарда овкатланиш, тонггача ракс тушиш, йигит-киз, кайнота-келин упишиб куришишлик, фахш киноларни куриш,  зино ва фахшни халол деб билиш, виждони кийналмаслик, мол-дунё орттиришда хар кандай йул билан булса хам максадига етиш... ва хоказо.
Буларнинг урнига уят, хаё, одоб, ота-онани, умуман катталарни хурмат, кичикларни иззат, ростгуйлик, адолат, сахийлик, мехр-мурувват каби хислатларни узимизда хосил килсак, бор булса, уларни янада кучайтирсак, яхши эмасми ?!
Масалан, сахийлик эскидан биз туркийларга хос фазилатдир. Ислом маданиятидан олдин хам сахийлик, бир-бириникига борганда совга олиб бориш бизнинг удумларимизда булган. Уша Атилла амакимизнинг кароргохига келган оврупалик сайёхлар хам бу холатни кайд этишган. Яна, агар эртакларимизга эътибор берсанг, куплари бой ва подшохларнинг етти кеча-кундуз ёки кирк кеча-кундуз туй бериб, бева-бечораларга, етим-есирларга ош бергани вокеаси билан тугайди. Кайси жойда бундай химмат ва саховатни кургансан ?!
Ислом дини кириб келиши билан унда кадимги сахий киши Той кабиласилик Хотами Тойий хакидаги ривоят хам кириб келди. Кули очиклик, сахийликда уша пайтда  у кишига тенг келадиган одам булмаган экан. Бир куни у кишидан: “Узингдан хам сахий кишини курганмисан?” деб сурашибди.
Шунда у киши: “Бир куни йулдан адашиб, камбагал бир бечораникига бориб колдим. У уйида борини - яримта нонини менинг ёнимга куйди. Умримда у кишидан сахий одамни курмаганман”, деб жавоб килган экан.
Динимизда сахийликнинг накадар кадрланишини Пайгамбаримиз даврларида булиб утган бир ходисадан хам билиб олсанг булади. У пайтлар Хотамтойнинг кабиласи хам мусулмон булмаган эди. Уртада кечган бир жангда мусулмонларнинг кули баланд келади,  асиралар ичида Хотамнинг хам кизи булади. Пайгамбаримиз (а.с.) Хотамнинг хурмати учун  у аёлни озод килиб, мол-мулкини кайтариб берадилар. Шундан кейин улар Ислом динини кабул килишади.
Бу дунёда утган одамлар ичида пайгамбаримиздан сахийрок одам булмаган ва булмайди хам. У кишидан урнак олган издошлари – сахобалари хам сахийликда бир-бирлари билан мусобакалашиб юришган.
Масалан, Хазрати Умар (р.а.) бу масалада доим Абу Бакр Сиддикка (р.а.) хавас килиб, у кишидан узишга интилиб юрганлар. Бир куни Пайгамбаримиз (а.с.) хузурларига Оллох учун эхсон деб Хазрати Умар  Абу Бакр Сиддикдан купрок мол олиб келадилар. Пайгамбаримиз (а.с.) Хазрати Умардан (р.а.):  “Бола-чакангга хам улуш колдирдингми?” деб сурайдилар. У киши: “Ха, фалонча кисм колдирдим”, дейдилар. Расулоллох Абу Бакр Сиддик (р.а.)дан сурасалар, у киши: “Болаларимга Оллохни ва Унинг расулини колдирдим”, деб жавоб берадилар. Шунда  Хазрати Умар (р.а.) бу сафар хам Абу Бакр Сиддикдан (р.а.) сахийликда утолмаганларини тан оладилар.
Пайгамбаримиз (а.с.) доим сахийликка буюрар, “Берган кул олганидан устун”, деб таълим берардилар. Бир камбагал сахоба  Пайгамбаримизнинг (а.с.):  “Яримта хурмо билан булса хам, садака килинглар”, деган гапларидан кейин: “Агар бизда шу хам булмаса-чи?” деб сурайди. Шунда Пайгамбаримиз (а.с.):  “Унда яхши суз айт, бу хам садака”,  дейдилар.

СИРЛИ   СУЗЛАР

Хадисларимизда келишича, сузда сехр бор. Демак, урни билан айтилса, одамларга таъсир килади, узига тортади. “Гавхарни тошга урманг” деганда сузни худа-бехудага ишлатиб чилпарчин килманг, кадрини билинг деган маънолар ифодаланган. Ширин муомала билан ёмон муомалани солиштир, жиян. Масалан, узингдан кичикларни “ака” деб чакириб кургин-а, бу сузнинг кандай кудратга эгалигини шунда тушунасан.
Жахлинг чикканида, биров билан уришиб колганингда “ауъзу биллахи минаш Шайтонир рожийм” деб ичингда такрорласанг, жахлинг босилиб, сабринг кучаяди.
Ёмон сузларни айтишдан саклан. Сахобалар Расулуллохдан (с.а.в.): “Энг ёмон суз кайси?” деб сурашибди. У киши: “Уз онасини сукиш”, деб жавоб килибдилар. “Ё Расулуллох, киши уз онасини хам сукадими?” деб сурашганида: “Бировнинг онасини сукканда”,  дебдилар.
Яхши ва ёмон суз хакида Оллох нима деганига кара: “У суз худди бир асл дарахтга ухшайдики, унинг илдизи махкам урнашган, шохлари эса осмонда булиб, Парвардигорининг изни иродаси билан мудом мева берур... Ёмон сузнинг мисоли эса, ердан узилиб колган, бир жойда куним топмайдиган нопок дарахтга ухшар” (Иброхим сураси 24-26-оятлар).
Бирон бир кишига карз берсанг-у, у  ночорлигидан хеч кайтара олмаса, сен воз кечиб юборсанг, бу маблагингнинг урни бир неча баробар булиб тулиши хакида оятлар бор ва бунинг хаклигига шахсан узим куплаб марта гувох булганман.
 Бир хадисда: “Узинга раво курган нарсани то биродарингизга хам раво курмагунингизча комил мумин булолмайсиз”,  дейилади.   
Садакани куп килиш, сахийлик, мусофирни хам туйига таклиф килиб, унга ош едириш   биздан бошка халкларда кам учрайдиган гузал хусусиятларимиздандир.
Мусулмончиликда бойлар учун алохида мажбурият килинган садака хам бор. Мабодо бойиб кетсанг, сен хам буни билиб куй. Ха, бу садаканинг оти закот. Закот бойлигингни поклаб берганидан ташкари, талофатлардан саклагувчи кафолат хамдир.   
Яна бир нарса. Мусулмончиликда араз нари борса уч кун. Биров сени алдаса, уни кечириб юборавер. Китобда келишича, иккита хийлагар бор жойда, уларни учинчи зот кузатади, учтаси булса, уларни туртинчи зот кузатади ва охири улар учун яхшилик билан тугамайди.
Куча-куйда юрганингда керилмасдан юр, гапирганингда димогингни шиширма, бакирма, яхшиси Лукмони хакимнинг боласига берган насихатини эшитгин, унинг бу сузлари Буюк Китобимизга хам бежиз киритилмаган, ахир, ибрат ол: “Одамларга (кибрланиб) юзингни буриштирмагин ва ерда керилиб юрмагин. Чунки Оллох барча кибрли, мактанчок кимсаларни суймас. Юрганингда уртахол юргин ва овозингни паст килгин. Чунки, овозларнинг энг ёкимсизи эшаклар овозидир” (Лукмон сураси 18-19-оятлар).
Билиб билмай бирон – бир максадни кузлаб, одамларни, бошликларни алдама, ёлгон гапирсам унинг жавоби йук деб, уйлама. Ман бу хакда яна бир оят – “...Албатта, Оллох хаддан ошгувчи, ёлгончи кимсаларни хидоят килмас (Гофир сураси 28-оят)”.
Бизнинг кадриятларимиз буйича чинакам маданиятли буламан деган киши, биласанми, кандай сифатларга эга булиши керак? Эсингда булса, бошида айтувдим, Оллох инсониятни МУХАББАТ билан, яхши куриб яратди. Биз хам мана шу сифатга лойик инсонлар булишимиз керак. Яъни, Оллохни ва Унинг охирги пайгамбари Мухаммад Мустафони (с.а.в.) севишимиз керак.
Агар шу мухаббатни калбингда уйгота олсанг, бил, сен  Оллохнинг хорлик ва зорликка учрамайдиган дустлари каторидан урин оласан. Ана шундан кейин ота-онангни, оилангни, халкингни, Ватанингни чин дилдан сева оласан.
Бундай мухаббатга эришишнинг энг тугри йулини топишинг учун, сенга мадад бериш маъносида, иккита сузни ургатаман. Мана шу сузларни ёдингда тутиб, унга амал кила олсанг, марра сеники.
Буларнинг иккинчиси – ТУГРИСУЗ. Тугри сузловчининг кадри Оллох наздида жуда баланд макомда булади: Эй муминлар, Аллохдан куркинглар ва тугри сузланглар! (Шунда Аллох) ишларингизни унглар ва гунохларингизни магфират этар... (Ахзоб 70-71 оятлар).
Биринчиси ва энг макбули “Оллохдан узга илох йук” деган суздир. 
   Уйлашимча, жиян, хозирча шу гапларнинг узи сенга етарли. Ичимда борини чин кунгилдан,   дангалига айтдим! Ёкмаса, узинг биласан. Ёккан булса, кулогингда олиб колишга харакат кил.
 Сафарингга яхши бориб кел жиян! Бошингни баланд тут! Унутма, “Парвардигоримиз Оллохдир, деган, сунгра шу йулда устивор булган зотлар учун хавфу хатар йукдир ва улар гамгин булмаслар”,  деган хуш хабар бор. Ёнингда  сени кузатувчи Зот доим турганлиги ёдингда булсин!