Лаганбардорлик илми. Тема диссертации - подхалимаж

Анвар Шукуров
 Илмий иш мавзуси: лаганбардорлик

      Куз охирлаб киш канотини ёя бошлаган кунлар. Бир кун аввал ёккан ёмгир чанг-тўзонларни ерга суваб, устидан барг хазонларни тўшаб кетди. Навбатдаги енгил куз оёкламокда. Кўкраклар нафас олишдан яйрайди. Соат эрталабки ўн. Хиёбонда, ўтган йилги киш мавсумида бироз уринкираб, ёкалари оркасини кир босган бўлсада, кийган костюмининг “орка ёкасига биров эътибор бермаслигига ишонган” ёши 35-40 лар атрофида бир йигит икки кўлларини кўлтигига кистириб атрофни кузатиб ўтирибди.

      Хиёбонни супураётган фаррошлар ишларини якунлаш арафасида. Уларнинг баъзилари вазифаларини бажариб бўлган ва хамрохлари ишни якунлашларини кутиб турибди. Улар энди турмуш ташвишларини адо килишга шайланишмокда. Коммунал фойдаланиш бошкармаси ишчилари формасини кийган тўрт киши хиёбон чеккасидаги гулзорни бел билан агдармокдалар. Ишчиларнинг иш унуми яхшидай кўринади. Анча жойни агдариб кўйишган, аммо синчиклаб назар солган киши, уларнинг белни ярмини ерга санчишидан  каллобликларини англаб олади. Баргларини ташлаётган дарахтлар шохларида ўтирган карга, хакка ва бошка кушлар ер агдарувчиларнинг ишлари якунини интиклик билан кутиб туришибди. Ишчилар хам шахарнинг кок марказида ишлашдан ийманиб турибдилар шекилли, кўзлари атроф-четга олазарак бокиб шошилиб кимирламокдалар. Айнан шунинг учун каллоблик килаётгандирлар? Балким булар вилоятлардан келган ёлланма ишчилардир. Кишлокда иш йўклигидан бола-чакасини колдириб кетаётганида, “мен Тошкентга кетдим” деб чиккандир, оила аъзолари эса унинг Тошкентга кетганлигидан фахрланиб, унда бунда сўралган пайтларда, худди катта иш килгани кетгандай айтиб юргану, кишлокдагилардан биронтаси чикиб колиб хакикат очилиб колишидан хадиксираётгандир. Балким орияти кўзигандир. Кизик каллоблик ва ориятни бир колипга солиб бўларканми? Орият! Эх, миллат гурури, нега сен  кейинги вактларда шахардан кочиб кишлокларга беркиниб олдинг? “Ўзим асли ўша ёклик эдим”– дейсанми? Бу гапингга розиман, ўзига ўзи гудранди Абдухалим. Бу “хашарчилар”нинг шахарда муким ишчи эмасликларини яна шундан хам билса бўлардики, оёкларига калиш илиб олгандилар. Шахарда эса ишчилар калиш киймай кўйганларига анча-мунча йиллар бўлди.
Абдухалим сигарета тутатди ва яна ўз хаёлларига берилди. Хайвонлар, кушлар, баликлар, хашаротлар хамма-хаммаси тирикчилик учун курашда. Уларнинг юмуши асосан бир-бирини овлаш! Кеча-ю кундуз  бири иккинчисини пойлаб, панадан хужум уюштириш учун тинмай харакатда. Уларнинг жони доим кил устида, кўккисдан хаёт билан  видолашишлари мумкин.Улар тугилаверади, ўлаверади яна кўпаяверади. Бир тур йўколса унинг ўрнига бошкаси пайдо бўлаверади. Бутун олам катта бир “ишлаб чикариш” ва у доим тинимсиз харакатда. Бу Яратганнинг яна бир каромати бўлса неажаб.   

       Инсон минг уринса хам хакикий адолат (унинг нималигини тушунармикин ўзи?) ўрнатолмайди. Ўрнатган адолати эса нисбий. Чунки, у ўргимчак ўзи тўкиган арзимас тўридан нажот истаганидек, ўз кўли билан яратган нарсаларнинг кулига айланиб колади. Кизик-а ўша нарса киймати бор ялтирок жисм бўлиб, бир вактлар казиб олинганида ва камёблиги боисидан киммат бахоланганини мантикан тушунса бўларди. Эндичи? Энди у нарса ўрнини оддий дарахтларнинг, ўсимликларнинг арзимас бир кипигидан ясалган матохлар-пул деган нарса эгаллади. Ўша кириндидан аввал когоз килинади. Кейин унга сал-пал ишлов бериб бўяшади, кейин тўртбурчак (балки учбурчак, айланалари хам чикиб колар) чиройли килиб киркишади. Кейин (хаммаси мана шу кейиндан бошланади) уни одамларга таркатишади. Кимдир кўпрок (кандай килиб? яширинчами, очикчами сизни нима ишингиз бор ахир ( хар холда очикча бўлганда бир нави эди-я)) олади, кимдир камрок, биров эса бенасиба колдирилади. Фахми чекланган инсонни карангки, баъзи-баъзида ўзида ясалган когоздан кўра четда ясалганини афзал билади.
Инсоният ўз тарихида арзимас бу когозни барчага бир хил таксимлаш механизмини яратаман деб, бехудага вакт сарфлаяпти. Унинг якин тарихида бундай механизмни “яратаман”-деган, канчадан-канча ўзини “доно” хисоблаган каллалар дорларда осилди, эшафотларда узилди, таналари билан гулханларда ёкилди, камокхоналарда сакланиб пешоналаридан отилди, маънан ўлдирилди, телбахоналарда жамиятдан ажратилиб бокилди. Агар ернинг хар каричида биттадан “доно калла” ётипди деса кўнаверинг…Шунинг учун эй хатога мойил инсон боласи !!! босаётган кадамингни ўйлаб, ерни эхтиётлаб, чакалок устидан юргандек авайлаб босгин…
Кеча олинган маошни кечаси бир соатда пивохонада сарфлаб кўйиб, энди бу ойни кандай ўтказишни ўйлаб “хафсаласи пир” бўлиб ўтирган Абдухалим ўша арзимас когозни хаммага тенг таркатиш механизми халигача яратилмаганидан чиндан азият чекарди. У Амир Темур хиёбонида бобонинг хайкали ёнида ўтириб олган куйи хайкалга бокар экан бошидаги турли-туман саволлар тилда чикиш учун бир-бири билан “жикка мушт” бўлаётган эди.
 
    Кўпинча Абдухалимнинг моддий ахволи ёмонлашган пайтларда онги юксак хиссиётларга тўлиб тошарди. Унинг хам барча яхши маколалари моддий ахволи огир пайтларда ёзилган бўлиб, бугун бу ерга келишининг хам сабаби бобо билан бир “сухбатлашиб” илхомлангач, дунё юзини кўришга тайёрланаётган китобига яна биронта хикоя ёзиш эди.

     Абдухалим сигаретани сўриб, кўзларини юмиб кайф огушига берилган эди хайкал ортидан чинкирок, яна танишрок
– Ха, Халим подхалим, -деган товушни эшитди ва кўзларини очган эди Амир бобонинг оркасидан йигирма кадамлар масофада бўрсик тишларини кўрсатиб тиржайиб турган, якшанба бўлишига карамай папка кўтариб олган шоир Охангийни кўрди.

     Хафсаласи пир бўлган Абдухалим хам саломга мос алик асосида “Ха, Дахангий”, - деди ва башарасидаги фаромушлик ўрнини ижирганиш эгаллади, аммо юзидаги бу ифодани яшириш  учун хамсухбатига жилмайиб бокди.

     Охангий кўлларини кучок учун очиб етиб келгач, Абдухалим ўрнидан турди. Кучоклашиб кўришдилар. Охангий лабини чўччайтириб Абдухалимни чаккасидан ўпиб хам кўйди. Бунга жавобан Абдухалим хам юзлар якинлашганда хавога караб “мпа” деган садо чикариб кўйди.

     Четдан караган киши уларни жуда инок деб, ўйлаши мумкин.Аслида ундай эмас. Улар анча йиллар олдин бир факультетда ўкиганлар кейин бир редакцияда ишлагандилар, холос. Тўгри кадрдон бўлиш учун етарли муддат. Лекин Охангий пулни яхши кўради. Хар кандай мавзуда гапиринг ундан кандай килиб, канча пул олиш мумкинлигини айтиб бера олади.
Охангийнинг гапирган гапи хам, ўйлаган ўйи хам пул, хатто ёзган шеърларидан хам пулнинг хиди келиб туради. Бу масалада Абдухалимнинг чўрткесарлиги боис уларнинг ўртасига совукчилик тушган.

     Абдухалим хеч кандай лаганбардор эмас… Бу номни олишига сабаб “Лаганбардорлик-давр иллати” рукнида шов-шувли макола эълон килгани эди. Унинг фикрича лаганбардорлик кундалик хаётимизга шунчалик сингиб кетдки, мулозамат, хушмуомалалик ва лаганбордорликни кишилар ажратишга кийналиб колишди. Шу сабабли, лаганбардорлик бўйича охирги сўзни олимларимиз айтишиб, бемалол илмий иш (дессертация ёзиш) вакти келганмиш.

     Бош мухаррир бу маколани газетанинг дам олиш сахифасида чоп эттириб, обуначиларнинг кўнглини олиш сифатида енгилтаклик билан кабул килишганди.

     Лекин, Абдухалим энди подхалимлик фанлари кандидати лакабини ўзига орттириб олганди. Кимдир унинг ортидан, кимдир олдидан, Охангийга ўхшаганлар эса кўча-куйда хамманинг олдида уни мазах киладиган бўлиб колганди. Бундан ташкари ўзбекчиликда жуфтлаб гапириш деган тушунча бор. Хар кандай сўзни жуфтлаб юбориш мумкин. Мана мисол, “тогу-тош”, “чўлу-биёбон”, “оку-кора”, “усти-пусти”, “олди-оркаси”, Охангий хам Абдухалим сўзи ёлгизланиб колмаслиги учун унинг ёнига подхалим сўзини кўшиб, сен шундай лакаб олиш учун маколани ёзгансан деб яна устидан куларди.

     Абдухалим аввал хафа бўлди, кейин кўникди, “керак бўлса бу хам танилишининг бир йўли”, овутарди ўзини ўзи Абдухалим. Ўз устидан бировлар билан бирга кулиш, кишининг бегаразлигига далолат деб хисобларди Абдухалим ва Охангийнинг сўзларини камтарликка ундаб турувчи катализатор сифатида кабул киларди. Кеча хам бирга эдилар. Мелис Ўктамовичнинг куюк зиёфатидан сўнг, кайтгуннча “совутамиз” деб, пивохонага етаклаган, чўнтак куришига сабабчи бўлган хам мана шу Охангий эди.
     – Кеча хамма сенга койил колди, бошлаган гапи шу бўлди, маккор Охангийнинг. Аввалгидай сакролмайсанми деб кўркувдим.
Абдухалимнинг хотираси кейинги пайтларда панд бера бошлаган эди.Пешонаси тиришиб, кўзлари киришиб кечаги зиёфатни эслай кетди. Сакраш, демак яна сакраш мусобакаси бўлган. Демак у ютган. Кейинчи?
    – Нима деб ўйлаяпсан, форма халиям жойида, хар эхтимолга карши беписанд, - деди Абдухалим бироз чиройи очилиб (мактов кимга ёкмайди дейсиз) ва бир керишиб кўйди.
    – Коринчанг чикиб, тобора гўлчага ўхшаб бораётганиндан кеча шарманда килиб кўясанми деб, кўркувдим. Аммо, бопладинг.
    – Ха, ким эди мен билан мусобакалашган, икир-чикирини сўраётган кишидай сўради Абдухалим.
    – Сухроб найновда, оёклари узунлиги учунми катта гапирди. Аммо,   бопладинг, чин дилдан хурсандлигини билдирди Охангий.
Мана шундан кейин Абдухалимнинг хотираси тикланди. Абдухалим олийгохда ўкиб юрган кезларида, талабалар ётокхонасида кимирламасдан узокликка сакраш бўйича мусобакаларда доим голиб келарди. Уни норасмий чемпион деб аташарди. Охангий хам ўшани эшитган шекилли... Йиллар ўтиб, Абдухалимнинг шакли-шамойили спортчиникидан анча фарк кила бошлаган бўлса-да, узунликка сакраш кобилияти деярли йўколмаганди. Кеча хам шундай бўлиб, у навбатдаги голибликни кўлга киритди. Мелис Ўктамович Сухробнинг новчалигини хисобга олиб, унга ишкибозлик килганди. Ютказди ва бугун соат 12-00 да яна кечаги жойга йигиладиган бўлишди.
Мелис Ўктамович (бир бозорчига шунча хурмат-иззат, ўзи кеча боргиси хам келмай турувди, бўлим бошлиги Нурпўлат ака замонавий меценат, калби кенг, ижодкорларнинг илхом париси, бир таништириб кўяй деб олиб борди. Аслида Мелис ака аввал давлат ишларида хизмат килган (исм-шариф билан чакиришга хам шунда кўниккан эхтимол) экан. Пахта иши бўйича камалиб чиккан. Шундан кейин кўчмас мулк сотиб олишга ўзини багишлаган. Хусусийлаштириш дастури бошланганидан кейин анча мунча мулк эгаси бўлиб олибди. Бино ва унинг уйларини ижарага беришнинг хисобига “корнини сувини ликиллатмасдан” ётиш, уни хафа килган хохлаган одамининг белини пул билан (пул билан битадиган ишларда) “уриб синдириши мумкин экан. Аммо, барибир у бойлигини янада ошириш пайида хозир хам тинмаскан. “Корамунчок” бозорининг эгаси бўлатуриб, шахардаги яна учта катта-катта бозорларнинг чекчиларини “вазифага кўйиш” (кизик, шу хам вазифа бўлди-ю деб Абдухалим таажубланган эди, Нурпўлат ака Абдухалимга “кўлингдан келса бировни эмас, ўзинг жойлашиб кўрчи”-деди) хам унинг кўлида экан. Энг кувонарли томони ижод ахлини “бошини силар” экан. Охангийнинг туркум шеърлари хам унга багишланган, лекин Мелис ака “сояда юриш”ни истагани учун унинг номи солинган шеърларни ёктирмас экан. Мелис ака Нурпўлат аканинг хам кандайдир ишини хал килиб берган шекилли кейинги ундан жуда хурсанд. Абдухалим кеча зиёфатга бориб, ундаги масалликнинг огиридан стол синадиган даражага келганидан, калласига келган фикри “шунча пулни бехудага сарфлагандан кўра, йигилганларга таркатиб берса бўлмайдими?” деб ўйлаганди.

     Бирок, Абдухалимнинг дастлабки тасаввури Мелис Ўктамовичнинг биринчи кадах (бунака кадах сўзлари жуда кўп бўлди) сўзиданок ўзгариб кетди. Салобатли гавдасини тўгрилаб дастурхонни тантанали очар экан у деди:
    –Хурматли дўстлар, биродарлар, ижодкорлар. Менинг Сизларга хавасим келади. Чунки, сизларнинг барчангиз кўкдан тушириладиган илхом билан ошносиз. Хар бир ижодкор ўзига хос планета, хеч ким хеч кимни ижодини камситишга хакки йўк. Бу шунинг учун хамки, богдаги гулларни турли туманлиги учун уларни айбситганлик каби. Кимки ўз мухлисини топган бўлса, даврини сурсин. Адабиёт гояларга хизмат килса у санъат эмас.Адабиёт инсонни хур фикрлашга ундаши лозим. Ана шунда адабиёт максадига етади ва ўкувчисини топади. Мен расмий одам эмасман. Расмий фикрлашга даъвогар хам эмасман.Аммо азизлар мустакиллигимизни кадрига етишимиз керак. Мен бошка юртда кахратон совук хоналарда дийдираб ўтирганимда бу кунларни канчалик орзу килганимни, чеккан азобларимни, калб изтиробларимни баён килиб бера олмайман. Мустакилликка эришиш билан уни ушлаб колишнинг орасида жуда катта жарлик бор. Ота боболаримиз фикрлашда мутеликдан халос бўлолмадилар. Бу имконият бизда пайдо бўлди. Бунинг учун Яратган Эгамга хамду санолар ва унинг ердаги сояси юртбошимизга миннатдорчиликлар билдираман. Мен фикрни кобикларга солишга хам бировларга таклид килишга хам каршиман. Асарнинг ютуги берилган мукофот билан эмас, ўкувчисининг сони билан ўлчанадиган замон келди.Чунки ўкувчи ўз ижодкорини эркин танлаш  хукукига эга. Фикр учун бировни жазолаб бўлмаслигини Абу Райхон Беруний бобомиз айтиб кетганлар. Замон тараккиёти шунга келдики, инсоният эркин фикрлаш барча тараккиётнинг асоси экан. Сен нотўги шеър ёки хикоя ёзибсан дегандан кўра, ундан яхширок ёзишни кўрсатиш керак.Гап шу. Шунинг учун дастлабки кадахни инсон учун берилган энг олий неъмат фикр учун кўтарамиз...Кейин кадах, кадахга уланиб, кайси гап мактов, кайси гап лаганбардорлик, кайси гап кўзбўямачиликни Абдухалим англамай колди ва хар доимгидек хаммаси жойига тушиб кетди...

    Лекин Мелис Ўктамович ва Охангийнинг бугунги хурсандлигига келсак у киши хам, “гурунчга кўшилиб курмак хам сув ичади” кабилида бугунги зиёфатда иштирок этиш бўлса керак.

    Йўк Абдухалим бугун ресторанга бормайди.Энди хаёт факат бировдан бирон нарса ундириш билан битмайдику. Бу хаёт шундайки, одам кун сайин тозарок, халолрок яшашга интилиб яшаш керак. Шу максадда ношир билан соат 11-00 да (айтмокчи кечаям пивохонада шу учрашув хакида Охангий билан гурунг бўлганди) шу ерда учрашув бор. Китобини бир бало килиб чикартириб олса, бўлди. Шунинг учун эринибгина деди:
 – Э, кўйсангчи, бир омад келиб колди, колди-да.
 – Менам шуни айтдим. Эътибор берган бўлсанг мен мусобакани дархол тўхтатиш тарафдори бўлдим,-деди Охангий, Абдухалимнинг елкасига кўлини кўяркан. Хўш, нечада борасан, энди ?
 – Боролмайман, чўрт кесди гапни Абдухалим.
 – Нимага боролмайсан? “Текин бўлса, темирни ют”,- деганлар.
 – Ношир билан учрашувим бор.
 – Хўш?
 – Китобимни чикартирмокчиман, бир пайса гурур билан,- деди Абдухалим.
 - Чикартирсанг нима бўпти, бу унчалик жиддий масала эмас,–деди беписанд Охангий.
 – Сен учун жиддий эмасдир. Аммо, мен учун жиддий масала гапида туриб олди Абдухалим.
 – Биринчисими?-дейман.
 - Ха, биринчиси.
 – Ўзим хам шундай деб, ўйлагандим. Мана мени тўртта китобим чиккан. Нима бўпти. Хеч нарса. Юриш туришим ўзгаргани йўк, топиш-тутишим хам.
 – Неча нусхадан чиккан?
 – Мингтадан.
 – Бундай кам нусхада чикариб бирон иш килиш кийин. (Аслида пул топиш кийин демокчи эди, Охангийга кайта найза санчишга имкон бериб кўйишдан кўркди).
 – Бирон иш дейсанми? Пул топишдан бошка максад борми китоб чикаришдан? - хайрон колди Охангий.
– Бутун дунёда ёзувчи-ю, шоирлар нега асар ёзишади,- сўради жахли чикаёзган Абдухалим.
– Пул топаман деб, ўйлашаркан хаммаси, качон зиёфатга борасан? -кулди Охангий.
– Шекспир, Дюма, Бальзаклар хам пул топган хам бокий асарлар яратганлар.
– Вой-вуй. Уларнинг буюк асарлар яратганига шубха йўк. Лекин яшаган даврларига келсак “ковун туширганда” хам бир “КАМАЗ” йўг-э бир вагон, э вагон нима бўпти бир эшелон “ковун туширдинг”. Шекспир маълумотинг учун ўлганидан сўнг, икки юз йилдан кейин дунёга машхур бўлган. Шекспир эмиш-а. Бальзак билан Дюма доим акчага зор бўлиб юрганлар. Улардан ташкари Достоевский хам, Гоголь хам тийинни тийинга улаб яшаганлар. Улар ёзган асарлари ганорари билан яшаганлар. Лекин хомий дўстлари бўлмаганда очидан ўлиб кетардилар.
    -Навоий билан Тольстойларнинг бойлиги китобларидан эмас. Уларни хакикий ижодкорларга кўшса бўлади. Чунки уларнинг иккаласи хам бой бўлган. Бобур, Абдулгозини хам шулар жумласига киритса бўладри-ю, лекин уларнинг асарлари дунё адиблари билан беллашадиган асарлар эмас.
   – Бизнинг гуруримизга айланган шоирларни оёк ости килишга йўл кўймайман, норози бўлди Абдухалим.
   – Вой,вой ватанпарвар-эй, Сиздан бошка маданий меросимизнинг кўрикчиси колмабди-да. Сен кечагина социализм ва коммунизмнинг асарларини йўк килишда катнашдинг-а, ундан олдинрок саксон йил олдин динимиз асоси бўлган китобларни оталаримиз ёкди, ерга кўмди, ундан олдинрок Улугбекнинг, ундан олдин Ибн Синонинг китобларини ёкмаганмидик? Кон билан кирган. Жон билан чикади.
   - Коммунистлар, - демокчи эди Абдухалим, гапи бўгзида колди.
   – Айбни бировга агдарма, миллатингни ўзи акл юргизадиган одамларни ёктирмаса нима дейсан. Европада “кийимига караб кутиб олишади, аклига караб кузатишади” деган  накл бор билсанг.
   –“Куч бор жойда акл керак эмас”-дегани хам бор, унутма деди Абдухалим.
  – Чалгима, бу русларники, европаликларнинг “кийимига караб” дегани майли розиман енгилтаклик, лекин “аклига караб кузатишади”-дегани, улар аклни кадрлашини кўрсатади. Бу маколлар бежизга халк огзида колиб кетмайди. Бир макол хаётда ўрин топиши учун юзлаб йиллар синовдан ўтиши керак.Тан олавер ношир билан учрашувингга сабаб пул топиш-ку?
  – Балким, шундайдир, халиям тан олгиси келмади Абдухалим.
  – Агар ёзган асарингдан бойишни истасанг бошкача йўл тутиш керак.
  – Хўп нима килиш керак экан?-ярим таслим ярим истехзо билан сўради Абдухалим.
  – Боя айтмокчи бўлганим асарингни европа тилларидан бирига таржима килиш керак, сенинг асарингни ўкимасдан айтаяпман. Агар асаринг вазни кичкина, яъни “акл” маъносида тош босмаса яна бошка йўли бор. Ха айтмокчи, айтчи асарингни номи нима?
– Харакатдаги конунларнинг, амалдагилардан фарки.
– Хўш, нима фарки бор экан?
– Харакатдагилари - ёзилган конунлар, амалдагилари - ёзилмаган конунлар. Амалдагилари харакатдагидан кўпинча кучли бўлади.
– Умуман калланг айнаб копти. Бу сўзлар синонимку?
– Бу бадиийлаштирилган тўкима!
–Бўлмайди, чунки, сенинг айтаётган амалдаги конунлариинг алмисокдан колган социалистик турмуш тарзидан келиб чикади, тўгрими?
– Кисман тўгри.
– Гарбдагилар бу муносабатларни билмайдилар ва сенинг ёзган конунларинг уларни кизиктирмайди. Шунинг учун сенга бошка, энг тўгри  иккинчи йўлни ўргатаман.
– Кайси йўлни?-энди нажот истаб сўради Абдухалим.
– Хозир индамай асарлар ёзиш керак, кейин эса ўлиш керак-хотиржам жавоб берди Охангий.
– Кандай килиб ўлиш керак?
– Одамлар кандай ўлади?
– Яъни жисмоний ўлишми?
– Худди шундай. Маънавий ўлсанг у дунёда хам, бу дунёда хам ишинг юришмайди. Тасаввур кила-а? Ушбу китоб яшаган даврида иктидори тан олинмаган, бетакрор услуб эгаси ёзувчи Абдухалим Йигиталиевнинг сара асарларидан танлаб олинди. Сен хакингда оммавий ахборот воситалари кун ора кун кўрсатувлар олиб боради, радиоэшиттиришлар, матбуот сахифаларида асарларингдан парчалар келтирилиб, сени таниган, танимаган танкидчиларинг чукур мазмунли сатрларнинг бошка сен билмаган  маъноларини кашф этишади. Хамманинг сенга рахми келади. Балким номингга мактаблар, кўчалар кўйилар. Мен эса сенинг хокисор хаётинг давомида бутун инсониятни саклаб колиш учун ёзган асарларинг, ўйлаган ўйларинг хакида бирлашган миллатлар ташкилотига аъзо европа мамлакатлари бўйлаб маърузалар уюштираман. Маърузаларимдан тушган маблагни сени дўстларингни кўллаб-кувватловчи фондга ўтказдиртираман. Китобларинг чет тилларга дўстларингни розилиги билан таржима килиниб чоп этилаверади. Сени жуда буюк келажак кутаяпди билсанг, дўстим. Шунинг учун китобларни чикаргандан кўра саклаб турган маъкул. Кейин васиятномани хам тирикликда битиб кўйиш керак. Болаларинг хали ёш, улар хеч нарсани тушунмайди...
 – Сен, хойнахой саклаб тургандирсан?-жахли чикди Абдухалимнинг.
 – Албатта-да. Васиятномага келсак мен уни ёзиб кўйибман. Ўлганимдан кейин болаларим эълон килдиришади.
 – Васиятноманими?
 – Китобларимни ахмок. Пешонасига кўрсаткич бармогини тиради Охангий.
 – Ўкисак бўладими?
 – Мумкин эмас!!!
 – Нега?
 – Сен дўстимсан, лекин сенинг хам яна биронта дўстинг бўлиши мумкин. Сир очилиб, китобнинг кадри тушиб кетади ёки бирон бир ношир ўз хисобидан эълон килдириб юборади.
 – Ха, майли мен номини айтдим? Хеч бўлмаса сен хам инсоф юзасидан китобингни номини айтарсан?
– Буни хам айтиб бўлмайди. Чунки китобимнинг хамма сири унинг номида билсанг.
– Ундай бўлса, жаноб Охангий - Дахангий сог бўлинг. Шу билан кискача учрашувимизга якун ясаймиз-кўлини узатди Абдухалим ва шу билан ошнасидан хафа бўлганлигини билдирди.
– Ха, майли айтаман, лекин хеч кимга гапирма. Охангий у ёк, бу ёкка аланглади хеч ким уларнинг гапини эшитмаётганлигига ишонч хосил килгач секин деди, китобнинг номи “Дабдабангга ох войим” тушундингми? Маънодор кўзини кисди Охангий.
Абдухалим пиркиллаб кулиб юборди.
–  Шуям ном бўлди-ю. Бу билан нима демокчисан?
– Ана, бошланди. Энди мазмунини сўрайсан, кейин менинг гояларимдан ўзинг асар яратиб олиб, кимматбахо гоямни арзон гаровга сотсанг-да а. Бўлди, бошка гап айтмайман, хафа бўлди Охангий.
– Йўк унинг мазмунига кулаётганим йўк, гайритабиий сўзларинг.
– Хечам-да,- изохли лугатда бор сўзлар.
–Ўзинг таниган, билганларинг тўгрисида бўлса керак-да, уларни бетига айтолмаган нарсаларингни шеърга солиб айтган бўлсанг керак, хойнахой.
– Шеър жуда катта махорат, юксак маданият махсули билсанг, ундан кейин шеърнинг гийбатдан фарклай билиш керак.
– Гийбат деганда нимани тушунасан?
– Агар биров тўгрисида бошка жойда гапирсангу, у эшитганда хафа бўлиши мумкин бўлса бундай гапга-гийбат дейилади.
– Кизикарли жавоб. Менимча бу гапни хозирги замонда гийбат эмас, сиёсат деб, кабул килишади.
– Тўгри гап тукканингга ёкмайди, деганларини сенинг мисолингда кўраяпман. Хў ука, бу хатолардан мен ўтганман. Башарангга бир уриб, гапирсам ишонасанми?
– Нимага ишонишим керак?-кулди Абдухалим.
– Нимага бўларди, хозирги замонда китоб ёзиб, уни сотиб бойий олмаслигингни...Майли, мана кара, масалан сенинг мазмунли китобинг дейлик 600 сўм туради. Аммо, умуман мазмунсиз ежедневник 1000 сўм туради. Лекин одамлар кайсисини олади. Нима деб, ўйлайсан?
– Мазмунли китобни-да?
– Бекорларни айтибсан, сенинг китобингни хеч ким олмайди? Чунки хаммаям ўзини мазмунли китоб ёзишга кодир ёки аклли одам хисоблайди. Ежедневник эса кундалик  ишлар учун сенинг китобингданда зарур.

      Абдухалим Охангийнинг гапларини мантикан нотўгри эканлигини билса-да, хаётий эканлигини тан олишга мажбур эди. Шунинг учун ношир билан учрашувни кейинга колдириб, кечаги маишатхонага боришни маъкул билди.
– Качон борамиз дединг кечаги жойга?- сўради Абдухалим батамом таслим бўлиб.
– Бу, бошка гап. Юр мана бу папкани идорага ташлаб чикайлик, кейин бораверамиз-деди, Охангий хурсанд бўлиб.
Охангийнинг идорасидан ноширга телефон килишди. Энг кизиги ноширнинг хам бир иши чикиб колиб, учрашувни бошка кунга колдиришни айтиш учун Абдухалимни кидираётган экан.

   ...Ресторан. Совет замонида ресторан деганда етишиб бўлмайдиган бир хавас тушуниларди. Иктисодиётнинг биринчи эркинлашуви шундан бошланди. Мазали таомларга бирпасда ўрганган огизлар бу борада  катта ишларни килдилар ва мунтазам равишда еган овкатларининг таъми уларнинг бўшликларида иложи борича кўпрок туриши, “абадий рохат”ни яратишга уриниб кўрдилар. Афсус улар айтгандай бўлмади. Мазали овкатларни кўп ва хўб еган огизлар охир окибат таъм нималигини унитишгача бордилар, уларнинг килмишидан бутун органлар кийналдилар. Энг кўп ишни энг охирги орган ўйнади ва унинг чикарган махсулотлари рохатини ўша пайтларда удум бўлган пуллик хожатхоналар кўрди.

    Йиллар ўтди. Хаммаёкни ошхона босиб кетди. Аввалига шубхали кейин эса эркин ракобат бошланди. Ишлаган пулни ресторанда сарфлаш айбситилмайди. Хар хил миллатда бу масалада ўзига хос удумлар бор. Ўзбекчиликда шундай удум, чунки ресторанга бировни таклиф килсангиз ярмини ўзингиз хам ейсиз. Ўзбек мехмондўстлиги дунёнинг хеч бир жойида учрамайдиган тадбири. Хеч бир миллат кўчадаги бегонани чорлаб ошга чакирмайди.Шунинг учун “бугун ошини еб, эртага бошини ейиш” ёввойиликдай кўринсада, ер остидан маъданларни олаётганда ёкут билан бирга кўп чикиндилар хам чикиб келишидек бу бир хол. Ресторанлараро ракобат бошланиб, улар бири-биридан мазали таомлар тайёрлашга киришиб кетдилар. кейинчалик зеб-зийнатларга эътибор кучайиб, хизмат турлари хам кўпайиб кетди.

    Мелис Ўктамович кечаги “Катта кўприк” ресторанидаги маъмурнинг хонасида ўтирган экан. Ресторан маъмури Охангийнинг “бир кўришиб чикайлик” деган таклифини бош чайкаб рад этди ва уларни залдаги йигирма чогли мехмонлар учун тузатилаётган стол атрофида олиб келди ва “шу ерда кутиб туринглар, бошлик рухсат берсалар таклиф киламан”- деб кетди.

    Маъмур кетиши билан Мелис Ўктамовичнинг гумбурлаган товуши эшитила бошлади. Кабинет ичида у кимнидир сўкаётган эди чамаси. Кейин нималар отилгандай бўлди ва икки барзанги одам шошиб кабинетдан чикиб кетишди. Охангийнинг айтишича чикканларнинг бири Мелис Ўктамовичнинг хайдовчиси, иккинчиси унинг шахсий ошпази экан. Улар нимадир хатоликка йўл кўйишган ва алалхусус хўжайинларидан гап эшитмокда эдилар.
–Овкатларига захар-пахар ташламаганмикинлар ишкилиб, хавотирланди Охангий.

    Уларнинг кетидан ресторан маъмури Мелис Ўктамович ёнига кириб кетди. Шошиб ташкарига чикди ва зал четидаги мусика асбоблари ўрнатилган жойга бориб, у ерда нималарнидир кавлаштирди. Енгил оркестр мусикаси янгради.

    Мелис Ўктамович маъмур хонасидаги йўлакдан савлат тўкиб чикиб келди. Устида чет элнинг ялтирок костюм шими, худди унга аталиб тикилгандек (балким худди шундайдир) ярашиб турибди.Ок кўйлак ва костюмга мос кўк ялтирок бўйинбог, уни тўгнагичи ўртасидаги бриллиант тоши ялтир-юлтир килади. Мелис Ўктамович бир вактлар десант кисмларида хизмат килган экан, шу комат элликдан ошиб хамки унга хамрох. Сочлари бироз сийраклашган, кизгиштоб сочлари харбийчасига киска килиб олинган.

    Мелис Ўктамовичнинг кўзи Абдухалимга тушгач, беихтиёр порлади ва “Ха, чемпион”-дея гап котди.
Ошналар бирваракайига Мелис Ўктамовичнинг истикболига чикиб “Ассалому алайкум”-дейишди.

    Мелис Ўктамович уларга якин келгач кўлини учини ошналарга узатди, ошналар унинг юмшок-момик  панжаларини икки кафтлари орасига солиб иситиб кўйдилар.

    Мелис Ўктамович ошналарга тузатилаётган стол ёнидаги столни кўрсатиб, уларга ўриндикларга ўтиришни имо килди ва ўзи хам ўриндикка чўкди. Ресторан маъмури югурганича улар атрофида пайдо бўлди.
– Кани, бирон нарсанг борми, мехмонлар кепти ахир- деди маъмурга Мелис Ўктамович. Маъмур “хозир,хозир”-дея емакхона томон йўналди.
Огир сукут бошланди. Ошналар Мелис Ўктамович олдида у билан “сўрашиш“га хам журъат этишолмади. Мелис Ўктамович ковогларини уйиб, чап кўлини иягига тираганча нигохини ресторанннинг кўчага караган деразалари томон йўналтирди. Унинг бу туриши Охангийнинг наздида ўзига шундай ярашиб турардики, шу пайтда Охангий хам унинг ўйлари ичига кириб кетгудек, кўзлари чакнаб “катта”дан чикадиган хар бир гапга кофия ясаб шеър тўкиб ёргудек эди.

    Абдухалимга эса Мелис Ўктамовичнинг туриши Миср фиръавнларини эслатди. Худдики, унинг елкалари, юзлари, коши, ковоги, ўткир нигохи ва яна бошка кўриниб турган аъзолари Абдухалимга караб “эй, инсон! Мендек бир буюк мўъжизани кўрганингга шукр кил. Сен! мен каби мукаммал инсонни  кўраётганинглигинг учун бахтиёрсан”- деяётгандек эди.
Ошналар учун бу “лаззатли” онлар бояги “калампир олган” барзангининг ошпазнинг ок халат кийиб олиб патнисда битта арок учта пиёла ва икки ликопчанинг бирида шўр бодрингдан, иккинчисида учта нон бўлагига сариёг ва балик кора увилдиригидан кўйилган газак ва бир ликопчада битта лимонни иккига бўлиб олиб келганидан кейин хам давом этди.

    Ошпаз тезликда арокни очди ва унинг ичидагисини учта олиб келинган катта  пиёлага “давлат чизиги”га етказиб куйди. Мелис Ўктамовичнинг “хайкал туриши” ошпазнинг хатти харакатларини кузатди. Унинг башараси боя дакки еган ошпазга ўхшамасди. Башаралари мулойим, тиржайиб турар арок куйиб бўлгандан кейин бошлигининг костюми елкаларини тозалагандай бўлди ва бирдан энгашиб Мелис Ўктамовичнинг туфлисини чўнтагидан олган салфетка билан тозалай кетди. Мелис Ўктамович эса худди шундай бўлиши керакдек жим турар, ошпаз юмушини бажаргач ўрнидан туриб кулларча кўл ковуштириб хизматга шайлигини кўрсатганидан сўнг Мелис Ўктамович унга “боравер, лекин узоклашма” дегач ошпаз огзи кулогида ошхона томон югуриб кетди. Абдухалим бу ошпазни ўзбекистонлик деб, ўйламади. Осиёнинг баъзи мамлакатларида одамларнинг бир-бирига шундай кулларча хизмат килишини эшитгану хеч аклига сигдиролмаган эди. Мана бугун бу холатни ўз кўзи билан кўриб турибди. Калласига келган фикр уни визасини Мелис Ўктамович кандай тўгриладийкин деб, ўйлади.

    Ошпаз кетгач Мелис Ўктамович иккига бўлинган лимоннинг бир бўлагини олди ва арок куйилган пиёла узра хаволатиб лимонни бужмайтириб сикди. Пиёладаги арокнинг ранги саргиштоб бўлди.
– Кани олдик бўлмаса, кадахни кўтарди Мелис Ўктамович.
Охангий билан Абдухалим беихтиёр кадахни олдилар ва чиккиллатиб уриштиришди. Мелис Ўктамович пиёлани охирагача сипкорди ва хамшишаларига караб турди. Ошналар ортикча гап-сўз килиб ўтирмасдан пиёладаги арокни симириб кўя колишди. Абдухалим арок ичган лекин биринчи “кўл”да бунча арок ичмаганига анча бўлганди. Танаси бир кизиб, кейин бош чигили ёзилгандай бўлди.
   
     Эшитилаётган мусика хам мойдек ёка бошлвади. Эртаси куни ичганда тана бир яйраб олиши алкашлик учун илк кадам босишлигини Абдухалим хали тушунмайди. Фурсат ўтмасдан иккинчи арок хам келтирилди. Бу хам бояги тахлитда бўлинди. Энди Абдухалимнинг корни очика бошлади, лекин дастурхонда газакка олиб келинган помидор-бодринг, нон устига суртилган балик увилдирикидан бошка нарса йўк эди. Абдухалим нон бўлагини паккос тушириб олди. Учинчи арок келтирилганидан сўнг Абдухалимнинг кайфи таранг бўлди.

     Аста секин мехмонлар кела бошладилар. Энди катта стол атрофига ўтдилар. Келган мехмонлар Мелис Ўктамовичга жуда кадрдон кишилар бўлса керак улар “катта” билан камида кучоклашишиб кўришишар, бўлмаса чўлпиллашиб ўпишишарди.
Бир пайт Сухроб найнов бир ўртоги билан бирга келди. Абдухалим стулга ўтирган куйи кўзи илинган экан Охангий уни турткилаб кечаги ракиби ташриф буюрганини унга кўрсатди.

     Шундан кейин Абдухалимнинг кўзлари чараклаб очилиб, атроф-четдаги гурунгларга эътибор берадиган бўлди. Эмишки кеча узунликка сакрашда Абдухалим эмас Сухроб галаба килган эмиш. Сухроб эса “сакраётган чизигимиздан ярим туфли оркада сакраган эканман, шундай бўлсада уни ютгандим” деб, тасдикларди.
Стол атрофидагиларнинг деярли барчаси Сухробни таниркан. Улар Сухробни олкишлар ва Абдухалимни тилга олмас эдилар.
– Мен талабалик пайтларимда жойимда туриб 2,6 метрга сакраганман, кечаги сакраганим 2,5 метр эди. Укамиз эса (Абдухалимни назарда тутиб) 2 метрларга сакрай оларкин, барибир натижа ёмон эмас.

   "Кизик, деб ўйлади Абдухалим, шунча йилдан буён сакрар экану унинг узунлигини ўлчамаган экан". Лекин кечаги масалада Сухроб ёлгон гапирарди. Чунки иккалалари хам чизикнинг ўзида сакраган эдилар ва Сухроб ютказган эди. Мелис Ўктамович хам Абдухалимни табриклаган эди.
 – Ўйлаб карасам, бу жуда чиройли спорт тури экан- гап бошлади кўлларини бўртиб чиккан корни устига кийиштириб (корни чикаётганидан у хурсанд эди чоги) ўтирган Абдухалимлар тенги бир йигит. Нимага бу спорт турини Олимпия спорт тури сифатида киритиб бўлмайди?
 – Бир вактлар бу спорт  олимпиада бахслари рўйхатида бўлган, кейинчалик олиб ташланишининг сабаби битта - гап бошлади доно Сухроб найнов ва Абдухалим томонга беписанд караб кўйиб давом этди, сакрашда бўй асосий роль ўйнайди. Яъни, кимнинг бўйи ва оёклари узун бўлса ўша мусобакаларда ютиб чикаверади. Шунинг учун бу ерда ракобат йўк. Ракобат йўк жойда эса интилиш бўлмайди. Интилиш бўлмаса спортнинг ўзи бўлмайди.
– Гапларинг тўгрига ўхшайди, Сухробжон деди Мелис Ўктамович кўккисдан. Лекин бўйинг узун бўлса хам кеча юткизганинг нимаси?
– Ким? Менми?-дея Сухроб Охангийга каради.

     Охангий эса кеча “биз юткиздик",- деди дабдурустдан ва ёнида ўтирган Абдухалимнинг оёгини бир босди. Абдухалим Охангийнинг гапини тушунолмай унга ўкрайиб каради. У эса тўрда ўтирган Мелис Ўктамовичга караб “кейин ўлчаб кўрдик биз юткизган эканмиз”-деди ялтокланиб ва Абдухалимни энди кўли билан бир туртиб кўйди.

     Мелис Ўктамович хайрон бўлиб, Сухробга каради ва “шундайми?”-деб, сўради.
– Шундай, шундай, - деди Сухроб ва нима учундир яна Охангийга каради.

     Абдухалим ўзи билмаган холда кандайдир бир сирли ўйиннинг “кўгирчоги”га айланиб колаётганини сезиб колди. Бу ўйинни Сухроб найнов билан Охангий олиб бораётган эди. Бу гапларнинг тагида моддий манфаат бор эди. Бу-ку аник. Лекин неча пул экан? Нимага бу хакда унга айтишмади. Ярмини берганларида бир эмас икки марта ютказиб бериши хам мумкин эди. Лекин Охангий жим. Сухробнинг унга буйрукнамо карашидан Охангий нимадир олганга ўхшайди. Охангийнинг айёрона ялтокланишидан буни укса бўлади.
– Ха биз кеча хамма кетганидан кейин сакраган жойларимизни кайтадан ўлчадик, Сухробжон анча оркарокдан сакраган экан, Абдухалимжоннинг юткизгани маълум бўлди-деди тиржайиб.
Ўтирганлардан хам бир нечтаси “Абдухалим ютказди” деб, Охангийнинг гапини маъкуллади.

  Абдухалимнинг англашича “тил бириктирганлар” кўп экан. Унинг чўрткесар характерини билган Охангий унга жилмайиб каради ва лабларини кимирлатмасдан секингина “ютказдим дегин, гап бор”-деди.
– Хўш, деди Мелис Ўктамович дўриллаган овозда, ўзидан сўрайлик-чи нима деркин.
Хамманинг нигохи Абдухалимга каратилди.
– Кеча ютказдингми?-сўради Мелис Ўктамович. Абдухалим унинг охангида “тан олма” деган маънони англагандай бўлди. Лекин агар у “ютказдим деса” Мелис Ўктамович хам хеч нарса килолмаслигини биларди. Абдухалим лаганбардорликни ич-ичидан ёмон кўрарди. “Лаганбардорлик-давр иллати” деган маколаси хам бежизга чикмаган эди. Ижодий жамоа унинг таниш-билишлари анча вактгача унинг устидан мазах килиб кулиб юрдилар. Абдухалим эса бу гапларга умуман парво килмасдан ўз изланишларида яна давом этиб, ўзининг колаверса халкининг нима учун бундай ўжар эканлигини, иллатлардан воз кечиши кийинлигини очгандай бўлди, туркий халкларнинг асабият(фанатизм)да кучли эканлигини ўрта асрларда яшаган бир сайёх тўгри таъкидлаган. Шунинг учун деб ўйларди Абдухалим, бу халкка вакти-вакти билан замон ўзгараётганлигини билдириб, кўрсатма бериб турилмаса ўша эски урф-одатларига ёпишган холида колиб кетаверади. Мана масалан, юкоридан кўрсатма бўлди “жаноза ўкитилмасин, тумор такилмасин” халк “лаббай” деб жавоб берди. “Пахта иши” бўйича кўрсатма бўлди, “лаббай” дейишди. Кўлига когоз калам олган хамма кишлок хўжалик ходими камалиб чикди. “Кайта куриш” деди энг биринчи “лаббай” дедик. Ундан олдин хам кўп мисолларни келтириш мумкин. Бу мард, соддагина, “бўйни бўш” килиб кўйган ишидан кейинчалик пушаймон ейдиган халкни ардоклаш ва у билан жуда эхтиёткорона муомалада бўлиш керак. Шунинг учун уни турли туман иллатлардан фориг кила билиш керак. Бунда энг самарали йўл “лаганбардорликни чеклаш” хакида конун яратиш керак деб, ўйларди Абдухалим.
Фикрлаш, айтиш жуда осон нарса. Лекин амалда дуч келиб колсангчи, лаганбардорлик килмасликнинг иложи бўлмай колади. Лекин хозир “кеча ютказувдим” деса кимга лаганбардорлик килган бўлади. Сухробгами? Хўш нега унга “хеч нарсадан хеч нарса йўк” бўйин эгиб, унинг тегирмонига сув куйиш керак. “Эй Парвардигор нима бўлса бўлар, сенга таваккул килдим”- деган ўй билан даврадагиларга бош эгишни маъкул топмади. Одамзоднинг кизик характери борда. Энг кийин вазиятларда Яратганни эслаб колади. “Урушда атеистлар бўлмайди”-деган накл бор. Черковларни, синагога ва мачитларни буздирган Сталин хам иккинчи жахон урушининг айни тикилинч келган пайтида Худони эслаб колгани бунга ёркин мисол. Ёки якинда бўлиб ўтган вокеани каранг, “дунёга устунман”- деган бир мамлакатни сув тўфони ушлаган пайтда юртбошиси “Яратганга хар куни ёлвораяпман”- деб, нола килганидан кейин тўфоннинг кучи сусайди. Оллохнинг рахмдиллигини карангки, уларга барибир ёрдам килди. Абдухалимнинг хам вазияти шунга ўхшаш эди. Зеро ўзи ичиб (жин оятини килиб) ўтирган  холида Оллохдан мадад сўраб ўтирибди. Яратгам Эгам эса унинг кўнглига нималарни солдийкин?
– Кеча юткизганим йўк, шартдан кейин хам хеч ким сакраган жойимизни ўлчагани хам йўк,- деди баланд овозда, хаммага эшиттириб Абдухалим.

  Хамманинг нигохи Абдухалимга каратилди. Охангий унинг оч бикинига бир туртди ва “ахмок”-деб шивирлади. Пичок, кошик ва вилкаларнинг шарак шуруки тиниб, даврага огир сукут тушди.
– Хўш, ундай бўлса ким ютказди-жимликни бузиб сўради Мелис Ўктамович.

   Бу жавобим Мелис Ўктамовичга ёкади деб, ўйлаб Абдухалим адашган экан, саволнинг оханги буни билдириб кўйди. Лекин “айтилган гап отилган ўк” оркага тисарилишнинг энди фойдаси йўк.
– Ким мен билан мусобакалашган бўлса ўша ютказди-деди Абдухалим.
– Бўлмаган гап, ўрнидан туриб кетди Сухроб найнов, мени оёкларимни карангу буни оёкларини каранг кандай килиб мен ютказишим мумкин ахир деб, оёклари узунлигини намойиш килиш учун костюмини ечиб кўрсатди у.
– У, ука котталани олдида босиб ўтир, ўдагайлади Сухробнинг ёнидаги башараси(юзлари тиртилган)дан жиноят оламига мансуб нусха, ликобча ёнидаги ошпичокни столга такиллатиб.
– Йўк, йўк Мелис Ўктамович бу кеча ичиб маст бўлиб колган эди, эсида йўк. Юткизганди у – деди Охангий ўрнидан туриб.
 –Хўш, ким юткизганди, шундай килиб, иккинчи маротаба сўради Мелис Ўктамович.
“Мен де”, “мен де” такрорлади Охангий хавотирга тушиб.
– Ким мен билан мусобакалашган бўлса ўша, деди Абдухалим пастрок, лекин катьий товуш билан.
–Кандок килиб, сен ютдинг шу товук оёкларинг билан мендан узокка сакрай оласанми? -писанда килди Сухроб найнов.
– Ў ука “Гозга бахс киламан деб, чумчукни бути айрилган экан”-шунча одам сени юткизганингни айтиб тургандан кейин, тан олиш керак-де, - деди бояги башараси чандикли нусха.Шунча кишига ўзингни хакман деганинг билан хеч нарсани исботлай олмайсан.
– Кизик, Сухробжон, кеча менга хам шуни уктирмокчи бўлган эдинг. Юткизган экансанку, кечаги ваъда хам энди ўз кучини йўкотди,- деди Мелис Ўктамович.

     Бу гап Сухробга каттик таъсир килди ва ўрнидан туриб кетиб, Абдухалим томон йўналди ва унинг бўйнидан бугиб, "ютганингни кандай исботлайсан!"- деди.
    
     Абдухалим унинг кўлини бўйнидан силтаб олиб ташлади ва "хохлаган пайтингда", - деди.
-Чаток-ку, бу читтаквой,- деди Мелис Ўктамович тиржайиб. – Хўш, кеча ютганингни кандай исботлайсан? Хамма далиллар, кўргазмалар сенга карши бўлса.

    Бу “доно” гапдан кейин даврадагиларнинг кайфияти кўтарилиб колди ва хамма кўлини бигиз килиб, Абдухалимнинг устидан куларди.
– Мен, кулгили хеч гап гапирганим йўк, - деди Абдухалим ўрнидан туриб. Агар у кеча ютган бўлса бугун хам ютади. Бошкатдан сакрашни таклиф киламан, - деди.
Даврадаги кулги тинди. Хамма Мелис Ўктамовичдан бирон жўяли фикр чикадимикан деган ўйда, нигохини унга каратишди.
– Кизикарли таклиф, - деди Мелис Ўктамович ва каловланиб турган пайтда.
– Бор-э, сенга ўхшаган гирром билан ади-бади айтишиб ўтираманми,-деди Сухроб ва Абдухалимни силтаб ташлаб ўз жойига йўналди.

   Сухробнинг бу хатти-харакати Мелис Ўктамовичга хам ёкмади ва унга бир ўкрайиб караб кўйгач, столга кафти билан бир урди-да “кеча ютган бўлса, бугун хам ютади” бу жуда койилмаком фикр бўлди, кани бошкатдан мусобака киламиз, – деди.

    Даврадагилар бу таклифни карсаклар билан кутиб олдилар.
Мелис Ўктамовичнинг ўзи мусобакага бош-кош бўлиб турди. Унинг таклифи билан залнинг ўртасида салфеткалар тўшалиб чизик тортилди ва хар бир сакраган киши оёги оркасига хам когоз салфетка билан белги кўядиган бўлишди.

     Сухроб найнов “хозир келаман” деб ташкарига бир неча дакикага чикиб кетди ва спот иштони ва кроссовкада шимини кўлига олиб разминка килатуриб кайтиб келди.
Буни кўрган Охангий Абдухалимга караб “юткиздим десанг ўлармидинг, энди шарманда бўласан”-деди.
– Кўрамиз, ким ютаркин,- деди Абдухалим хам лекин юрагига кисман гулгула тушди.

     Сакраш мусобакаси бошланди.Биринчи бўлиб, Абдухалим “эй худо шарманда килма”-дея сакради.Унинг оёги тушган жойга салфетка кўйдилар. Сухроб хам чираниб сакради, Абдухалимнинг оёги тушган жойга етолмади, лекин оркага тисарилиб йикилиб кетди.
– Бу хисобмас, йикилиб тушди-деди башараси чандиги бор шахс.
  Лаганбардорлар йигилган давра унинг гапини маъкуллади.
  Бошкатдан сакрадилар. Яна Сухроб ютказди. Кимдир “яна бир марта сакрашсин”-деган товуш килди. Бу гап барчага маъкул тушди. Яна сакрадилар. Узокка сакраш учун оёк узунлиги шарт эмас экан. Сухроб яна ютказди. Ноилож хамма Абдухалимни табриклай кетди. “Яна талабгорлар борми”-деди бакириб, хурсандлигини яширолмаган Охангий. Уч марта айтса хам хеч ким даврага чиколмади.

   Сухроб найнов шериги билан иккови индамай даврани тарк этдилар.Яна ичкилик бошланди. Энди Абдухалим давра кахрамонига айланди. Бир пайт караса Охангий ўз-ўзидан йўколиб колди. Кейин сигарета чеккиси келиб, ресторан ховлисига чикди. Ховли тартиб билан курилган. Унинг тўрида мўъжазгина бассейн бўлиб, ёнида пастаккина ўриндиги хам бор экан. Абдухалим сигаретани шу ўриндикка ўтириб чекмокчи бўлди. Бориб унга ўтирди ва сигаретасини тутатиб мусаффо осмонга тикилиб, бир мунча вакт ўтирди. Шу ўриндикка суянганча пинакка кетиб колибди.
Совкотганидан гужанак бўлиб олиб, ўриндикнинг пастида думалаб ётган экан. Боши огриб уйгониб кетди. Коронгу тун бўлиб  колибди. Ресторандаги мусика товушлари тингган. Хаммаёк жимлик. “Мехмонлар кетиб колишган бўлса керак”- деб ўйлади Абдухалим. “Бир пиёла арок бўлсами, колган кутгани бордир-э” деб, ўйлаб турганди.

    Икки барзанги киши ўртада бир кишини елкаси орасидан кўтариб йўлакчада пайдо бўлди. Тўгри хожатхонага бордилар. Абдухалимнинг фахмлашича бири Мелис Ўктамовичнинг ошпази, бири хайдовчиси, демак ўртадаги “ўчиб колган” Мелис Ўктамовичда. Мелис Ўктамович хожатхонага киролмади. Шунда ошпаз Мелис Ўктамовични бир кўлини хожатхонага суяб бир кўли билан ўзи елкасидан тутиб турди. Хайдовчи орадан сиргалиб чикди ва Мелис Ўктамовичнинг шимини ечди ва –кани хўжайин, бир бўшаниб олинг, - деди. Мелис Ўктамович эса нима бўлаётганини тушунмасди.
– Балким керак эмасдир,- деди ошпаз хайдовчига.
– Керак хар куни машинамни ифлос килиб ташлайди,дедида хайдовчи Мелис Ўктамовичнинг оркасига бир тепди.
Мелис Ўктамович бир кимирлаб кетди-да оркасига ўгирилди.
– Бир бўшаниб олинг-деяпман хўжайин деди иккиюзламачи хайдовчи жилмайиб.
Мелис Ўктамович бўшаниб олди.
Бу пайтда хайдовчи хам кистаниб турган эканми, хожатхонага кириб кетди. У чикканидан кейин ошпаз “менам кириб чикай, ушлаб тур”,-деди.
–Ха, киравер,- деди хайдовчи ва Мелис Ўктамовични суяб турмокчи бўлди.Ошпаз кириб кетганидан кейин Мелис Ўктамовични ерга ёткизди, унинг шимини тугмаларини ўтказиб бўлгач, ўзининг туфлисини ечди ва Мелис Ўктамовичнинг башарасини пайпок кийилган оёклари билан роса эзгилади. Бу тадбирга хожатхонадан чиккан ошпаз хам кўшилди.Кейин Мелис Ўктамовични оёклари ила кўтариб танасини бир икки марта айлантиришди. Улар тушдаги муомаланинг аламини олишаётган эдилар чамаси.
– Бошидан колсин иши хам, оши хам,-деди ошпаз туфлисини кияётиб, юр кетдик, нима киласан шунча хўрликка чидаб, мурожаат килди хайдовчига.
–Жон деб кетардим-у, бола-чакани кандай бокаман, бундан ташкари бу билан, оёги билан кўрсатди ерда мурдадек ётган Мелис акани, ўйнашиб бўлмайди, шилликкуртга ўхшаб конингни сўригани сўриган, адои тамом килмасдан тинчимайди, буни жуда кўп киликларини биламан, сен у билан кўп ишламагансан, шунинг учун кизишма,-деди хайдовчи чўнтагидан сигарета оларкан, ошпазга хам муроат килди.
Иккалалари сигарета тутатдилар.
–Ўчакишиш, мунофикликнинг бир белгиси, – деди ошпаз ноилож хайдовчининг гапини маъкулларкан. Лекин сенинг унга килган киликларингни билиб колса, кўркмайсанми?
– Айтишган, нима бўпти. Лекин эртаси куни бировларнинг олдида шундай куллик киламанки, у бировларнинг гапига ишонмайди хам.
   
    Бундан ташкари одамлар олдида хўрлагани учун, мана бундай холларда, оёги билан бир тепди ерда ўзини билмай ётган Мелис акани хайдовчи, менинг ва сенинг ўчимизни олишга маънавий хаккимиз бор. 

     Кейин хайдовчи ташкарига чикиб кетди. Ошпаз ховлининг дарвозасини очди. Хайдовчи “БМВ” машинасини мажолсиз ётган Мелис Ўктамовичнинг танаси олдигача хайдаб келди. Иккалалари ухлаб ётган Мелис Ўктамовични худди молни ортгандек машина орка ўриндигига тепкилай-тепкилай тикишди ва жўнаб кетишди.

     Бу фавкулодда вокеа Абдухалимга шунаканги таъсир килдики, бош огриги хам унут бўп кетди. Метрога тушиб уйи томон йўналар экан. Ёзган, кашф килган янгилиги хатто ўлгандан кейин чоп этилса хам бир пулга арзимас экан. Кулнинг хўжайинига бўлган муносабати уни ташвишга солмади. Аксинча, мана ошпаз, хайдовчи иккаласи хам мулкдор Мелис Ўктамовичнинг “кўлига караган”. Бировларнинг олдида унинг оёгини ялашга тайёр. Лекин ўзига колса-чи? Ундай эмас экан-ку. Улар “паст кетганлигининг” ўчини олишга доим шай эканларку. Яъни, бу лаганбардорлик эмас, бола-чакани бокиш манбаи – тирикчилик, касб, кашфиёт килди Абдухалим.