Сарбон. Основано на реальных событиях

Анвар Шукуров
    

«Мангит туманида бўлса,1932 йилда 80 га якин мулла,
эшон ва хўжа аксилинкилобий фаолият
олиб бориши мумкин,деган       
айб билан ёт унсур деб,топилади».
      «Хуррият» газетаси 2002 йил 7 август 285-сон»      


  Тун  коронгусида Гиёсиддинларникида барча кариндошлар жамулжам бўлишди. Ошковок сомса кетидан дастурхонга чой узатилди. Бир пиёла чойдан сўнг, кариндошларнинг улуги Салохиддин бобо гап бошлади:
-Охир замон якинлашганда, одамлар, кабристон ёнидан ўтаётиб, “канийди, шу кабрнинг ичида мен бўлсам эди” деб, орзу киларкин. Айни шу замон келди, шекилли. Вой тавба-эй, Миршарифни “отингни бозорда сотганинг учун “колхоз тузумига карши”- деб, хибсга олишди. Отини сотишни маслахат берган Рахим тўксабони хам камашибди. Энди гал отни жиловини ушлаб турган неварам Гиёсиддинни кидириб юришганмиш. Бу нима деган замон бўлди-ей.
-Дада, бир чорасини ўйлаб топиш керак, бўлмаса Гиёсидинни хибсга олишиб, унга турли-туман бухтонларга имзо чектириб, бошка кариндошларни хам хонавайрон килишади, уни ўзи сибир килишдан хам тоймайдилар,-деди Гиёсидиннинг тогаси Рауф ака.
-Хозир хукуматнинг сиёсати бир томондан яхши, камбагал, бечораларни бошини силаш тўгрисида бўлаяпти, деди Мўглондаги тўкув цехи бошлиги Камариддин ака, фиску-фасод киёмига етди. Ўзингни соянгдан хам кўркиб колдинг, хозирги замонда. Ўзимизнинг кишлокда хам хуфялар бор эмиш. Кимлигини билмайману, лекин гумоним бор.
-Ким гумонинг? -сўради Малик тога.
-Кўй, болам гумон килма, «гумон иймондан айиради» -деди Салохиддин бобо, гапнинг кискаси, Ватандан кетишларинг керак,- деди товушини пасайтириб.
-Ха, бу бошка, гап,- маъкуллади Кутбиддин тога.
-Энди асл гапни айтдингиз кўллади Саидкарим тога хам. Мен Афгонистонга ўтишнинг чорасини топдим.
-Чораси кандай экан? -сўради оксокол.
-Керкига бориб у ердан сарбон олиш керак экан. Сарбон Амударёни кечувга кулай жойларини билар экан. Ана ўша сарбонга яхши хак тўланса, бир тунда карвонларни чегарадан ўтказиб кўяр экан – деди Аслиддин тога ташаббусни олиб.
- Нархи канча экан? - деди Камариддин ака.
- Юз тилло эмиш? - деди Саидкарим тога.
- Амирими ёки подшойими? - сўради оксокол.
- Амири эмиш.
-  Хўш Афгонистонга ўтаман деганлар неча киши? - саволомуз юзланди оксокол ўтирганларга.
-Мен, Саидкарим, Саидахмад, Иброхим оиламиз билан, жияним Муяссар куёвимиз билан, яна тўрт киши ўзлари кўшилмокчи, шу бахонада Гиёсиддинни хам кўшиб олсак девдим, - деди Аслиддин тога.
-Бола-чакалар нечта? - сўради оксокол.
-Хўш, мен билан аёлим, уч фарзандим, Шамсиддинда иккита, Фазлиддинда ёш гўдак, Иброхимда хам кўкракли бола, Муяссарда хам икки фарзанд, хаммамиз бўлиб 22 кишидан иборат эканмиз, деди Аслиддин тога.
-Кўшиладиган тўрт киши хам оилаликми? - сўради оксокол.
-Йўк, уларнинг оиласи йўк.
-Унда бироз чигал экан, чегарадан ўтишга улар астойдил киришмайдилар. Воаллоху Аълам, Худо хохласа эсон-омон ўтиб оларсизлар хам, деди Гозихон ака, бир мўлжални кўргандай енгил тортиб.
Акча масаласи кандай? - сўради оксокол.
-Косибликдан бизнинг оиламиз йиккан 500 тилло бор,- деди Аслиддин,- бир отни гўштини кази килиб олдик. Бир тандир нон бўлса, сув етарли, бошка нима хам керак.
-Аслиддинхон сенга маслахат, тангаларни сарбонга бериб ўтирма, унга аёлларнинг такинчогидан беринглар. Тилло тангани хозир бу ерда ишлатиш хавфли. Сарбон такинчокни хукуматни пулига хохлаган пайтда алмаштира олади, шундай килсанг Афгонистонда акчанг ўзингга, укаларингга аскотади. Гиёсиддинга тегмасанг бўлади, бир иложини килиб уни хибсдан олиб колармиз, ўзларинг кетаверинглар.
-Гиёсиддин сен бир ховлидан хабар олчи,- буюрди, Аслиддин тога ва ўзини гоз тутиб, мухим гапни айтиш учун чогланди.
   
     Гиёсиддин ховлига чикишдан олдин, оёгига ковушини тезда илдириб олди, сўнг югуриб ташкарига чикди. Ташкаридаги мехмонхона туйнуги ёнидан бир шарпа шамолдай гизиллаб кочди. Гиёсиддин шарпа оркасидан кувди ва бирпасда уни кувиб етди. Бу тогасининг кизи Ойша экан.
- Нима айгокчилик килаяпсан? – Ойшанинг кўлини кисиб олиб, жилмайди Гиёсиддин.
- Сени нима ишинг бор, кўлимни кўйвор, бўлмаса додлайман, деди жиддий равишда Ойша.
         Ойшанинг табиатини яхши билган Гиёсиддин, уни кўйворар экан, ўзи хам кизиксиниб, туйнук ёнига келди ва ичкарида бўлаётган гапларга кулок тутди.
-Мен, Гиёсиддинга тога бўламан,–гапирарди Аслиддин тога. Тога етти отадан улуг. Иншооллох, чегарадан нарёкка ўтиб олсак уни куёв килиш ниятим бор,-деди Ойшанинг отаси.
-Илохим ниятингга Оллох еткурсин. Лекин, ёшларнинг хам кўнглини сўрадингми? - сўради Самариддин ака.
-Ёшлар билан сени ишинг бўлмасин. Ота рози худо рози, масалани отаси рахматлик билан келишиб кўйганмиз.
-Мени ниятим бошкача эди. Гиёсиддинни хукуматни мактабида ўкитиб, яхши арбоб килмокчи эдим деди Умархон ака.
-Сен, Умархон агар жиянимни ўзингга ўхшаб, динсизларга кўшмокчи бўлсанг, отасини арвохи сени уради. Ўша ювуксизларинг одам тарбиялашни биладими? Кейин ўтирганларга карата, бу киши Самариддин ўгли Умархон эмас, Самаров йўк ўрток Самаров Умар бўлганлар, ўша куни идорасига борсам бир кизил телпак буни шундай деб, чакирса эсим огиб кетаёзди, кесатди Аслиддин тога.
Умар ака жимиб колди. Кейин секин гап бошлади:
-Тўгрисини айтсам, шўро хукумати бўлгандан кейин, уни ёзаётган газета-ю, мажлисларини эшитавериб, чин жамият кураяпмиз деб, ўйловдим. Бироз чалкашлар, тушунмовчиликлар бўлаяпти. Аммо, шўро хукумати кучга айланди, буни тан олиш керак. Тан олмай илож канча. Шунинг учун жуда сезгир бўлиш керак, яхши кунлар хам келиб колар.
-Билмадим болам, бошини сарак-сарак килиб, гап бошлади оксокол, сен айтган яхши кунларни кўриш бизга насиб этмаса керак. Шу кариндошларимнинг хибсга олинаверишини эшитавериб, юрагим тарс ёрилиб кетмаса эди деб, кўркаманда.
 
   Гиёсиддин ўзига тегишли гаплар тугаганлиги сабаб, ичкарига кирди.
-Хеч гап йўкми? - сўради Аслиддин тога.
-Ташкарига чикканимда туйнук олдидан бир шарпа чопиб ўтгандай бўлди, -деди Гиёсиддин. Хаммани вахима босди.
-Айтмадимми? Айгокчи бор деб, зафарона овозла деди Аслиддин тога.
-Катта одамми ёки ёш ялангми? -сўради Ниёзмурод ака.
-Киз болага ўхшайди, туйнук ёнида нозвой гули тушиб колибди, нозвойни новдасини кўрсатди Гиёсиддин.

     Даврадагилар енгил уф тортишди.
- Хар кандай шароитда хам, Аслиддин сен эртага “Керкига тўйга кетаяпман”,- деб овоз таркатиб, туяларга бола чакангни миндириб йўлга туш, йўл йўлакай бошкалар хам сенга кўшилишади, - Мукаррам, сен буларга бир тандир нон ёпиб бер”,- деб тайинлади оксокол, Гиёсиддиннинг онасига. Шундан сўнг, мехмонлар таркалишди.

     Кундузлари туялар атрофида дам олишиб, тунда йўл юришиб, Керкигача беш чакирим колгандан сўнг, карвон тўхтади.
Гиёсиддин билан Аслиддин тога икковлари тонгда шахарга тушишди. Бозорга келаётган кишилардай ўзлари тиккан, Керкида бозори чаккон, чавандоз чарм этиклардан тўрт жуфт, тўрт жуфт олиб елкага осиб олишди.

   Аслиддин тога Гиёсиддинга этикларни ким «кўтарасига  оламан» деса ўшанга арзон сотамиз, савдогарни янги хукумат дўст тутмаяпти деди, ўша оркали сарбонга чикиш осон бўлади.
Афтидан яхудийга ўхшаш бурунлари узун, кўзлари катта-катта бугдойранг бир одам этикларни кўтарасига олмокчи бўлиб,  уларни ўз дўконига таклиф килди.

   Бир пиёла чой устида этиклар арзон гаровга сотилди. Дўкондор хурсандлигидан уларнинг максадини сўради. Аслиддин тога ниятини баён килгандан сўнг дўкондор ўйга толди-да:
-Бу ишим учун неча пул берасан? -деди.
-Беш юз сўлкавой,-деди Аслиддин тога.
-Йўк, эскичасига неча танга берасан,-деди, дўкондор.
-Беш танга.
-Амирими, пошшойими?
-Амири.
-Кўрсат.
     Аслиддин тога кўйнидан хўккиз терисидан ясалган кармонини олиб ундаги тангалардан бирини олиб кўрсатди.
     -Тангангни кераги йўк, хукуматни айгокчиси эмасмисан деб, синаятувдим,-деди дўкондор.
     -Мен сени Керкидаги энг зўр сарбонга олиб бораман. Уч йилдан буён йигирма чоглик карвони Афгонистонга ўтказди. Бирон марта хам кўлга тушмаган. Лекин, арзонга кўнмайди хам.
-У канча сўрайди? - деди Аслиддин тога.
-Юз эллик амири.
-Хакикатан хам киммат экан.
-Лекин хакикий дангал сарбон. Арзонроги хам бор, улар чегарачилар сезгудек бўлса, ўзлари кочиб коладилар ё чегарадан ўтаётганда ўзингни талайдиганлари хам бор. У эса мижозларини ташлаб кочмасликка аввал касам ичадида, кейин йўлга чикади.
-Мард йигит экан,-деди тога.
-Икки марта чегарачилар унинг карвонини ўкка тутишган, шунда хам карвонни чегарадан олиб ўтган, жуда эхтиёткор, аммо огуни кўп чекади, -деди дўкондор.
-Хечкиси йўк, огу чеккани билан бизни мўлжалга олиб борса, биз розимиз,-деди, тога.

     Кейин учовлон шахар чеккасидаги бир ховлига боришди. Дўкондор ховлига кириб уй эгалари билан гаплашиб чикади-да ўзи кетди. Иккита норгул туркман йигит уларни текширувдан ўтказди ва тога жиянни уйга бошлаб киришди. Мехмонхонадаги сандал учун мўлжалланган туйнукдан ертўлага тушишди. Ертўлада кибла томондан иккита, кунчикардан иккитадан туйнук бўлиб, у хонани ёритиб турарди. Кунчикар томондаги туйнук ёруги келган одамнинг башарасига тушгани сабабли, мехмонларни кўзи камашар, уй эгаси учун эса уларнинг кайси тоифадан эканлиги хакида фикрлашга имкон берар эди.
-Ўтиринглар,- деган туркман тилида товуш келди пастдан.
-Ассалому алайкум,- дея Аслиддин тога унинг кетидан Гиёсиддин кўрпачага чўкишди.
-Ваалайкум ассалом ватандошлар,-деди кувнок товушда бошка бир киши.

    Тога жияннинг шундан сўнг кўнгиллари сал ёришди.
-Каердансан?- сўради дагал туркман товуши.
-Касбиданман.
-Кимлардан бўласиз, кайси уругдан?
-Биз Саййидларданмиз.
-Мулла ўзинг сўра, - деди дагал товуш.

    Гиёсиддиннинг кўзлари энди ертўлага мослашди. Ертўлада туркман пат гиламлари тўшалган, жундан тўкилган дастурхон ёзилган, туя терисидан килинган пўстаклар чор атрофга тўшалган, мева-чева кўп. Май ва чилим туркман ёнида турибди. Ертўла тўрида пат гилам осилган унда бир от камчиси, иккита килич, наган, карабин милтиги осилган.

    Ёши элликлар атрофидаги туркман боши чўзинчок, совук, баджахл, кўполлиги башарасидан билинади. Оппок яктак ва салла ўраган кўзлари гам ташвишдан нурсиз бўлиб колган ёнидаги ўзбек эса ёши катта бўлса хам чехраси очик.
-Дўст ўзинг сўра бўлмаса,-деди туркман.
-Хўш, саййидлардан бўлсангиз «Куръон» сураларини яхши билишингиз керак. Хўш «Бакара» сурасидаги йўлбошчи хакидаги оятни айтиб берингчи, ўглим,- юзланди Гиёсиддинга ўзбек киши. Ундан кейин яна бир канча суралар, оятлар хакида саволлар бўлди. Гиёсиддин ўйланиб, аста-секин, барча саволларга жавоб бергандан сўнг. Ўзбек киши туркманга караб совет мактабида бундан сабок берилмайди, тўгри келади,-деди.

   Кейин туркман улардан карвондагиларнинг сонини, ёшини, жинсини, жонзотларни туркини, ёш болаларни, карияларни, юкини сўраб бўлгач.
-Акчани хаммасини хозир бериб кетасан,-деди.
-Канча бўлади, -деди тога.
-Сенларда беш бола кўп экан, хамманг 22 киши хар бирингга 5 тангадан, хар бола учун кўшимчадан 5 танга 145 амири танга бўлади, пулни ташлаб васият килиб кетишимга 15 танга, хаммаси бўлиб 160 танга бўлади тушунарлими? -деди туркман.
-Агар 160 нинг 100и учун озрок хукумат пули билан такинчок берсакда, 60 ни тангада берсак кандок бўларкин,-деди Аслиддин тога.
-Хукумат пулингни нима киламан, хукуматингни папирўсини олиб чекмасам, бошка нарсага ишлата олмайман,-деди туркман.
-Кўявер, дўстим хозир мой, ун, кандни хам хукумат пулида беришаяпти, рози бўл деди, ўзбек киши. Туркман эътироз билдирмагач, унинг кўлини устидан шаппатлаб босди-да, чакиринг ватандош,-деди.

   Тўлик хисоб-китоб килингандан сўнг туркман «Куръони Карим»ни устига кулини кўйиб карвондагиларни хар кандай вазиятда хам ташлаб кетмаслиги хакида касам ичиб,васият килиб, пулларни ўзбек кишига топширди.
-Бугун тунда йўлга чикамиз, тайёргарликларингни кўр, -деди туркман ва ўзбек кишига, дўстим уларни карвонини кўриб каердалигини билиб кел,- деб кўшиб кўйди.
Гиёсиддин ташкарига чиккач, бу зулматда сарбон кандай яшайди,- деб кизикди.
-Ватаннинг хамма жойига зулмат копландику, жиян,- деди сарбоннинг дўсти, унга жавобан.
-Ха, тўгри,- деди Аслиддин тога, шунаканги зулмат ичра зулм кўпдики, хатто Амир замонида хам бундай бўлган эмасди.
-Амир замони хакида мен билан Аннамурод сарбондан сўранг,- деди Расул ўзини таништириб. Мен Амир муншийхонасида ишлардим.
 
   Аннамурод эса унинг жаллодларидан бири эди. Хозирги хукуматда айгокчини куни тугди. Бизнинг даврамизда айгокчилар бўларди, лекин улар майда-чуйда гапларни келиб айтавермас эдилар. Хозир фиск-фасодчилар хукумат тепасига боришаяпти, Файзуллахўжа хам бу холатдан ташвишга тушаётганмиш. Энди ватандош энг мухим бир гапни айтиб кўяй. Аннамуроднинг жаллод бўлганлигини айтдим. У карвонга от, эшак, кучукларни олмайди. Ёш болаларни умуман олмас эди. Бир бало килиб, икки баробар хак эвазига бир икки юришдан буён олаяти.
-Ёш болаларни нима огири бор экан? -сўради Гиёсиддин.
-Аннамурод кундузи ташкарига чикмайди, кўзлари коронгига ўрганган. Биз билан сиз, айникса, болалар ёругликка ўрганганмиз. Тунда болалар кўркканидан йиглаши мумкин. Шунда чегарачилар билиб колиб ўкка тутишлари мумкин, тушундингизми гап каерда.
-Унда нега буни ўша ерда айтмади, деди Гиёсиддин.
-Буни сизларга мен айтишим керак. Анамуродни фарзанди йўк. Унга фарзандни молча киммати йўк, -деди Расул ака. Агар болалар йиглашса онаси уни отасига, у эса сарбонга бериши лозим.
-Сарбон уни тинчлантирадими? -сўради Гиёсиддин.
-Бу ёруг дунёдан кўз юмдиради. Ўз кўли билан бўгиб ўлдиради, деди Расул ака.
-Астагфуруллох, нималар деяпсиз,-деди Аслиддин тога.
-Шунинг учун пулларингиз мен билан биргада, кўйнига имо килди Расул ака.
     Шундан сўнг Аслиддин тога билан Гиёсиддин жимиб колишди.
-Аммо, бунинг чораси хам бор, деди Расул ака.
-Шундай денг-э, ватандош, шундай денг, нима килишимиз керак,- деди, Аслиддин тога.
-Ёш бола ва чакаларга кўкнор ичириш керак, тунда олов ёкиш мумкин эмас шунинг учун кўкнорни майдалаб, унга новвот кўшиб болаларга ичириш керак, шунда болалар ўн икки соат бемалол ухлайди, -деди Расул ака.
-Айтингчи, биродар, шу тажриба бундан аввал кўл келдими? -сўради тога.
-Кўл келди хам, келмади хам, -деди Расул ака.
-Нечта бола ўлди, -сўради Гиёсиддин.
-Бу сир хеч кимга айтилмайди,-деди Расул ака катъий.
Сўнг Расул ака карвонни бориб кўрди ва беш дона кўкнорни кувачада майдалаб уни ичириш услубини Аслиддин тогага ўргатди-да кайтиб кетди.
   Аслиддин тога ётиги билан хамма кариндошларга чегарадан ўтишнниг нечогли мушкул эканлигини тушунтирди. «Ким ушбу шартларга кўнмаса берган хакини олиб кайтиб кетиши мумкин», сўзини якунлади у.
    Даврага огир сукут чўмди.
    Шомга якин Анамурод сарбон Расул ака билан келди. Улар шартга кўниш кўнмаслигини Аслиддин тогадан сўрашди. Уларнинг розилигини билгач, сарбон карвонни, бошлаб кетди. Расул ака сарбон отини олиб оркага кайтди.
    Кундузи дам олиб икки тунда йўл юришиб, учинчи тунда беш соатлик йўлдан сўнг кечувдан ўтишлари лозимлиги хакида огохлантирилдилар. Болаларга кўкнор берилди.
    Куз хавосида дарёдан кечишнинг ўзи бўладими. Кун совук, сув ундан-да совук. Афгон шамоли изгирин бўлиб эсади. Карвондагиларни беш соатдан сўнг эрк кутаётганлиги иситиб турибди. Болаларга кўкнор суви берилди. Улар ухлаганларидан сўнг туяларга миниб йўлга чикишди.
Тун коронгусида мушукдай секин-аста йўл юрилди, йўталиш хам мумкин эмас эди. Дарёнинг кечув жойига бир чакирим колганда, туялардан хамма тушди, уларнинг устидаги барча юклар олиниб, худди дайди туялар ўтлаб юргандек ялангочлаб кўйилиб, барча юклар эркакларга осиб кўйилди-да, иккала томондан 6 тадан туяни бирин-кетин боглашиб орага одамлар жойлаштирилди. Икки катор туянинг иплари тортилиб сарбонга берилди, у эса ипларни икки елкаси оша ушлаб карвонни тортиб кетиш олдидан Аслиддин тогани огохлантирди.
- Агар болалар йигласа, мен тўхтаб, кўлларимни очаман, болани менга берасан тушундингми? -деди шивирлаб.
-Ха,- деди Аслиддин тога, бундай бўлмаслигига имони комил бўлиб.

  Шу алфозда ярим чакирим юришди. Тасодифан бир ёруглик карвон узра айланиб ўтди. Муаззамнинг олти ойлик кизчаси чинкириб йиглаб юборди.

   Сарбон жойида тўхтаб оркага бурилди ва кўлларини иплардан бушатиб, узининг эски касби - жаллодликни бажариш учун куллари кафтларини очди.
   Муаззам болани тинчлатиш учун унга кўкрак бермокчи бўлди, боланинг корни тўк эди, кўкракни олмади. Сарбон оёкларини ерга уриб болани беришни талаб килди. У шошилаётган эди. Муаззамнинг эри кизчасини олдида, боласи учун калима кайтариб, сарбон томон якинлаша бошлади. Шу пайт кутилмаганда, Гиёсиддин чопиб бориб, жаллодга бир неча кадам колган куёвининг кўлидан жиянини тортиб олдида, боланинг огзига огзини кўйиб илдамлаб кетди. Сарбон ва карвон анча вактгача тўхтаб колди. Боланинг йигиси бошка эшитилмагач, улар хам йўлга тушишди.

   Гиёсиддин жиянини багрига босганча дарёдан кандай кечиб ўтганини эслолмади. Кейин, сарбон ва карвон Афгонистон чегарасида унга етиб келдилар.
-Сарбонликни хам мана харом килдинг бола, юрт тинчгандан сўнг кел, хамма пулингни кайтаражакман,- деди Аннамурод Аслиддин тогага.

   Бошкалар эса, Гиёсиддиннинг тадбиркорлигига койил колишиб, "кандай тинчлантирдинг чакалокни" дер эдилар.
  -Огзимга новвотни майдалаб, тилимни сўрдириб келдим,-деди Гиёсиддин, жилмайиб...