Туйлар хакида - О свадьбах узбекских

Анвар Шукуров
               (Вокеий хикоялар)

    Ўзбекистонликларнинг ташвишларга бой тўйларини биласиз. Вакт соати келиб, Одилжон ўглини суннат килдирадиган вакт келди. Отаси Ахмаджон ака бошчилигида, кавми кариндошни чакириб, ўтганларнинг хотирасига хатмул Куръон бахшида килдириш учун йигилишди.

    Тўй дегани тўёнаси билан кизик. Марказий  Осиё халклари кавми-кариндоши, дўсти-биродариникига борганида тўёна билан боради. Тўёнанинг аник ўлчами ва хажми йўк. Ким нима имконияти бўлса бераверади. Агар бирон бир нарса олиб бормай, хурмат юзасидан мезбоннинг шодлик кунида иштирок этиш учун ташриф буюрса хам тўёна ўрнига ўтаверади. Тўёна берганлар моддий бўлса ок дафтарга, маънавий бўлса кўнгил дафтарига ёзиб кўйилади, вакти келганда эса ўша тахлитда кайтарилиши керак. Тўёна дегани даромад эмас, бу карз. Лекин Одилжон иш билан оввора бўлиб, халкнинг бу ажойиб одатини унутаёзган экан. Одилжон тўёнани кариндошга хам бегонага хам кўп берган. Лекин айнан ўша кишиларни тўйга чакирса худди улардан умид килгандек бўлиб колишидан ийманди. Шунинг учун кариндошдан кура,бошкадан ёрдам кутишни узига эп билмади. 

    Бундай хулосага келишга Одилжоннинг маънан хаки бор, чунки Одилжон кариндошларининг бошига ташвиш тушганида кўп ёрдам килган, ўшанда улардан бирон нарса умид килиш хаёлига хам келмаган. Лекин тўй кўпчилик билан экан. Кариндош канча кўп бўлса, шунча яхши-да, агар кўпчилик битта-битта юмушни зиммасига олса  билинмайди. Маслахатли тўй таркалмас деб бежизга айтишмайди.

    Маслахат эса маслахат ошида килинади. Ош деган кўшимча одамни жалб килади.  Маслахат оши атамаси кадимдан бор. Ўзбекнинг таъби нозикда, ўз кадрини ерга урмаслик – биров (хатто кариндошдан хам) ёрдам сўраш, илтимос эмас, маслахат у хам ошдан кейин бўлади. Одатнинг нозик жойи шундаки, бунда киши хеч кимнинг ориятига таъсир килмайди, ошга келганларни зикналик деган иллатдан халос бўлишга ундайдиган, саховат деган фазилатга чорлайдиган одат.

   Лекин кариндошнинг хаммаси хам дардингга дармон бўлавермас, энг ишонганинг хам панд бериши хеч гапмас экан.  Ўтган хафта, кишлокка Одилжоннинг укаси Эркинжон келаётган  шанбада “тўйдан олдин, худойига уйга ўтинглар” деб, кариндошларни айтгани борувди. Дўкончи, ўтакетган бой ва хасис Маткобил тога “маслахатга бизларни айтиб нима киласан, биздан нима наф,  фалончи бойларни чакир” деб, Эркинжоннинг устидан кулгандай килибди. Унинг бу гапи тагида “Одилжон мендан умидвор бўлмасин” деганини тушунса бўлади. 

   Вахоланки, Одилжон унинг ўзини неча марта олибсотарлик килиб кўлга тушганида енгил кутилишига ёрдам берганини барча кариндошлар билади. Ўзи хам, “мен Одилжоннинг энг якин кишиси, тогасиман. Тога дегани етти отадан улуг” деб неча жойларда гап килиб, ўз ишини битириб юрганини эшитган. Аммо, унинг бундай гап килишини Одилжон етти ухлаб тушида хам кўрмаган эди. Хаммасига сабаб, тоганинг охирги илтимосини Одилжон бажармагани бўлиб чикаяпди. Тога ўзининг тўнгичи Хамдамни “ўзингга божа киласан” деб Одилжоннинг елкасига осилиб олди. Яъники, Одилжон кайнсинглиси Хафизани Хамдамга тегишга рози килиши керак эмиш. Турмуш куришда буйрук билан иш битадими? Эртага бир умр киз ўкиниб юрса кимнинг виждони кийналади? Хафизанинг ахдлашгани бор экан. Мана шу охирги илтимос тога жияннинг ўртасидаги аввалги кавм кариндошликни хам, ўзаро мехр-окибатни хам йўкка чикарди. Тўгрироги тога энди ўзини “ерда чукур томир отган”лар каторига киргизиб, Одилжонга бошка иши тушмаслигига ишонч хосил килган эди. Нима дейсан, бу хам ўзбекчилик... “Бой бўлса, ўзига” ўйлади Одилжон ва сиртида Эркинжоннинг  кўнглига тушган “кора тош”ни силжитишга уриниб, деди: “индама, келмаса келмасин, айтган бўлсанг бўлди, кариндошчилик бурчингни бажарибсан, колганига Худо подшо” ва укасининг елкасига кокиб, унинг кулогига шипшиди: “тагин бу гапни онам ёки отамга гапириб кўйма, тушундингми”,  “тушундим”, деди Эркинжон ва елкасини кисганча уйга, ота-онасининг ёнига кириб кетди. 

    Хатм тугаганидан кейин, тўйнинг маслахатини бошлаш учун тайинланган Асад тога, Одилжонга гап котди:
-Хўш Одилжон, тўйни качонга белгилаяпсиз ўзи?
-Янаги шанба кунига, мана пахта терими хам тугади, одамлар хам бемалол бўлди.
-Одилжон, ху бояги Юсупов борку, Тошкентга ишга кетган ўртогинг, санаторийда бирга бўлиб колдик, - деди Мейли тога, дабрурустдан,-жуда зўр бўлиб кетибди-да.
-Нима иш килаяпди экан,-сўради Махмуд жиян, тогадан.
-Кайсидир вазирликда экан, Тошкентдан иккита ховли килибди, ўгли чет элда ишлаётганмиш, кизи хам ўша ёкда эмиш. Ориф борку Мубораклик уни хам ўша ёкда кўрдим, катта бой бўлиб кетибди, дангиллама участка, Газ-24 Волгаси бор экан.
-Рахмат аканинг кетидан “одам” бўлиб кетди,-деди Эшкобил ака хам гапга аралашиб.

   Кейинги ўн минут кимнинг кандай бой бўлиб кетганлиги мавзусига ўтиб кетилди. Одамлар бировларнинг чўнтагидаги пулини, уйини, жойини, иккинчи хотинини, машинасини гапириб нимага йигилганларини хам унутишди. Моддий бойлик хакидаги гапларни Одилжоннинг жини суймаса хам, эшитишга мажбур, иккинчидан унинг хозирги холати хам калтис эди, чунки кариндошлар олдида биринчи бўлиб, “тўй килишга фалончи нарсам бор, фалон нарсам йўк” - деб етишмовчиликни гапириш огир. Бундан ташкари бирон марта, биронта кариндошга  ул-бул бериб тур деб илтимос килмаган. Бугун биронта кариндошдан бир нарсани сўрагандай бўлса, эртага ўша кариндошнинг олдида “тили кисилиб”, у эса ноконуний бир ишни килиб берасан, деб туриб оладигандай бўлаяпди. Гапни энди бошлайман деб турганида эса Мейли тога билиб ёки билмасдан тадбирнинг белига тепиб ўтирибди.

   Одилжон ўз жамгармасидаги пулларнинг барчасини ишлатиши лозимлигини тусмоллаб турганди, ўгилчаси Акрамжон, "дада, кўчада сизни бир коп-кора киши, чакираяпди”,-деб колди.
Одилжон ташкарига чикиб, баланд бўйли ундан бир икки ёш улугрок,  танаси коп-кора киши саломлашиш учун кўл чўзаётганига дуч бўлди.
-Сиз мени танимайсиз,-деди нотаниш киши, бирданига тожикча талаффузда.
-Ха,- танимадим.
-Бундан ўн йил аввал, бир киши билан муштлашиб колганимда, айб ракибимда бўлса хам, унинг “мехрибонлари” кўплик килиб, мени узок муддатга каматтириб юборишганди. Мен у пайтда, жуда камбагал эдим,-деди ўзини “Фалончи кора” деб таништирган киши, хозир топиш тутиши яхшилигига ишора килиб.
-Хўш?
-Турмада ётиб кассация шикоятини жўнатганимда, хеч кимнинг аралашувисиз, ишни адолатли кўриб, мени камок муддатимни кискартириб берган эдингиз.
-Бўлиши, мумкин,-деди Одилжон.
-Ўшанда камокхонада ётганимда “мабодо Одил ака тўй килсалар, бир хизмат киламан”,деб, Худога ваъда берувдим, шунга келдим.

   Унинг ёнида юкининг огирлигидан кавушлари асфальтга ботиб кетган кора ГАЗ-24 “Волга”си тўла масаллик  ; 100 кило сабзи, 100 кило пиёз, 50 кило олма, шунча анор, 100 кг гурунч, оркадаги юк машинасида эса икки яшар хўкиз келтирган экан.
Маслахатда ўтирган кариндошлар дарвозадан кираверишдаги уйда ўтиришганидан, бу хадяларни кўрмасдан иложи йўк эди. Келган мехмонни хеч ким танимади хам.

    Мехмон берган хадяси, иддаога айланиб кетмаслиги учун, “янаги хафта тўй куни албатта келаман” деганча, хайр маъзурни насия килиб кетганидан сўнг, маслахатда ўтирганларнинг “тили очилиб”, кайсидир амаки ўз-ўзидан тарвуз-ковунни, кайсидир жиян тўйга айтимчиликни, кайсисидири хофизни, кимдир ошга ёгни, кимдир дастурхонни мева-чева, канд-курс билан таъминлашни зиммасига олиб кетиб, тўй маслахати хам эски ўзбекона тўнини “кийиб”, Одилжоннинг кўнглидагидек битди.


               Собик чегарачининг тўйи

  Одил аканинг Бокижон исмли синфдоши анча йиллар чегара худудини кўриклаш хизматида ишлади. Яна собик Иттифокнинг ёзда чанг-тўзонга бой, Афгон шамоли тез-тез елиб турадиган саратони жизганак Туркманистонида денг. Йиллар ўтгач, чангга аллергия бўлиш касалини орттириб олди. Аввал кизи, кейин ўгли Тошкентга Олийгохга ўкишга кирди.

   Нафакага чиккач, Бокижон хам болларга якин бўлайлик деб, Ашхободдаги хайхотдай ўзлари курган ховлини сотиб, Тошкентдан мўъжазгина ховли ва бироз минилган “Жигули” олди. Ўзи эса трактор заводига юрист бўлиб ишга кирди.

   Эркатой катта кизи тошкентлик бир йигит билан юлдузи юлдузига тўгри келиб колибди. Тўйга рози бўлишди. Эр-хотин Тошкентдаги урф-одатни билмас экан. Тошкентда “киз чикарганга кирк йил тегма” дегани рост чикди. Хиндларда шундай одат борлигини Рабиндранат Тагорнинг асарларидан ўкиганди, ха энди Хиндистонни тушунса бўлади, уларда ахоли кўп. Лекин кандай килиб бу урф-одат бу ёкларга келиб колган Боки ака ўйлаб ўйига етолмади.
-Хотин, шу ховлидан кўра домга кўчсак нима дейсан?-сўради хотинидан Бокивой ака, киз чикариш харажатларини каердан коплашга имо килиб.
-Тўгри айтасиз, дадаси, Тошкентдаги “дом”ларда хамма кулайлик бор. Иссик сув хам, совук сув хам ванна, душ ва “кичкина уй” хам, энди ёшимиз элликка якинлашиб, дам олгандай бўлармидик.

    Ёлгиз кизнинг бахтини ким ўйламайди дейсиз.
    Ўзлари Сергели туманидан уч хонали, кизларига ўша ёкдан икки хонали уй олиб, уни мебель билан тўлдиришиб кизни узатишди. Шу туйдан кейин, “кенжа кизни тошкентликка икки дунё бир бўлса хам бермайман” деб ўзига ўзи сўз берди Бокивой ака.
Бу пайтда ўгил хам политехника институтини охирги курсига ўтди. Бокижон бир куни уйдан чикаётиб, туфлиси ичига тўгралган сабзи тўкилганини кўриб, хотинини уриша кетди.
-Кўзингга карасанг бўлмайдими, туфлига хам сабзи тўкасанми?
-Кандай килиб, тахмон остидаги туфлига сабзи тўкаман,- зарда килди хотини хам.

     “Хакикатдан хам, тахмон остида турган туфлига тўгралган сабзи кандай килиб кириб колиши мумкин” ўйлади, хотининг фикрини ичида тасдиклаб Бокижон ака хам.

      Хотини сабзи бўлакларини туфли ичидан олар экан, бехосдан кулиб юборди.
-Нега, тиржаясан,-энсаси котди Боки аканинг.
-Дадаси, ўлибманми, ичкарида турган туфлига сабзи тўкиб, буни ўглингиз килган. Ўзбекларнинг эски бир одати бор эмиш, ўгил уйлангиси келса, дадасининг кавушига сабзини тўграб тикармиш, деб гапирганида шуни назарда тутган эканда,-деди.
-Э, бу кавушми, калласи жойидами, кани ўзи? – сўради Бокижон ака жахли чикиб.
-Институтга кетган, кавушингизга солса, уни факат кишда киясизку, шунинг учун туфлига солганда.
-Да, умуман огохлантиргани яхши, энди ўзини босиб олди, хатто жилмайди хам Бокижон ака, буни карая кечагина суннат тўй килувдик. Сўрагин кани ким экан у киз...
 – Курсдоши эмиш, деди кечкурун Бокижон ишдан келгач, хотини унга ошхонада овкат сузаётиб. Сурхондарёлик бир домланинг кизи эмиш. Жуда чиройли киз экан, дадаси бунга бир каранг, деди хотини, сервант устида турган кизнинг суратини кўрсатиб.
Бокижон, суратга бокди, киз хакикатда сохибжамол эди.
-Ўглингни диди чакки эмас.
-Дадаси, кизнинг отаси "тошкентликка киз бермайман" деб туриб олганмиш.
-Биз самаркандликмизку, шуни айтмабдими? – хайрон бўлди Бокижон ака, кейин ўзининг эски холати ёдига тушиб ёки катта кизини тошкентликка узатган эканми? Деб, сўради жилмайиб.
-Ким билади? Бўлса бордир,-деди хотини, ўглингизга шу гапни айт, десам, “айтдим, совчи юбориб, белги килиб кўймасанглар, бўлмайди, уйга кариндошлардан совчи келиб ота-онамнинг холи-жонига кўймаяпти деганмиш” деди хотини, куюниб.
-Ха, майли, Одилжонни юбораман, ишни бир боришда “беш” килиб келади, деди Бокижон дўсти Одилжонни эслаб. Кайси институтда ишларкан домла?
-Шаркшуносликда.
-Яхши, ўглингни хурсанд килавер, розиман,-деди Бокижон ака.
 “Ўзбекнинг тўйи курсин” деб бакиргиси келди Бокижоннинг, Одилжондан киз томон талаб килаётган харажатларни эшитиб.
-Энди, кизи борнинг нози бор, Сурхондарёнинг одати шунака экан. Нима дейсан,- дўстининг кўнглини кўтарди Одилжон ака.
-Сен, менга кара, Одилжон, тўйнинг маъниси нима? Саволига жавоб кутмай ўз багрини тилаётган гапларни отди Бокижон, кавми-кариндошни, дўсту биродарни кўриш, уларнинг мехрига тўйиш, дастурхон ёзиб, уларнинг дуосини олиш, тўгрими?
-Тўгри,- рози бўлди Одилжон ака.
-Кизникида алохида тўй бўлади, унда ўша кариндошлар, ўша таниш билишлар ош ейишади, неча кун уларнинг оввора-ю -сарсон бўлишичи, кейин йигитникида яна ўша кариндошлар, яна ўша таниш билишлар, яна канча одам оввора-ю - сарсон бўлишади. Шунинг ўрнига бир марта кечкурун “вечер” килиб, колган пулни ёшларга берса олам гулистонку, тўгрими?
-Тўгри, бош силкиди Одилжон ака.
- Энди, буёгини эшит, тўй дегани оч-ночорларни тўйгазишми, ёки бойларга кўз-кўз килишми?
-Албатта, мухтож одамларни тўйдирсанг савоб, лекин бу минг йиллик одатни сен хам биз хам бузолмаймиз.
-Ўзинг биласан, кизимни чикариш пайтида ховлимни сотиб, мана бу панель, олти томони бетон катакка кўчиб ўтгандим, столни чертиб, давом этди Бокижон. Тошкентда шу одат экан деб, энди киз чикаришда Сурхондарёнинг одати умуман тескари экан. Кайси бири тўгри, ўзи?
-Сурхондарёники тўгри, чўрт кесди Одил ака (бу пайтгача, барча иш битган эди, факат охирги “вечер” колганди, мабодо иккиланса, тўйннг пачаваси чикиши хеч гап эмас эди),  кадимда хам кизнинг махри бериб унга уйланиш, харажатни куёв килиши мусулмончиликда бор.
-Бу ёкка кара, маблагдан кийналаяпсанми,- гапнинг дангалига ўтди Одилжон ака.
-Нима десам экан, елка кисди Бокивой, “Жигули”ни сотсамми деяпман.
-Нега сотасан? (машинасини хотинидан хам суювчи учун бу энг охирги чора эди). Билмасам, ресторан кимматга тушаяпди,- деди Бокивой кисиниб.
-Неча пул деяпди?
-3000 кўкидан сўраяпди, хамма хизмат ичида эмиш.
-Ўзингда канча бор?
-Жилла курса бир ярим мингта кўкини ресторанга атаб кўювдим, гапи синиб чикди Бокивойнинг.
-Ишинг бўлмасин, 1300 долларга кулинг ургулсин килиб, тўйингни ўтказиб оламиз, деди Одилжон ака, дўстининг кўнглини кўтариб (у масалликларни арзон нархда топишни ва столларни куз мевалари билан тўлдириб, ресторан хизматини хам иктисод килишни ўйлаётганди).
-Кандок килиб? – хайрон колди Бокижон ака.
-Караб, турасан, хамма гап ниятда, тўйни ният килдингми, Худо хохласа хаммаси чиройли ўтади, ишонтирди Одилжон ака дўстининг елкасига кокиб.

     Бокивой Одилжон дўстининг бир сўзли эканлигини билар, менга карз бермокчи шекилли деб ўйлади, шунинг учун кўнгли кўтарилди.
Одилжон эртаси куни идорадагилар билан кимсан Фалончиевники-га “вечер”га борди. Одил ака одатдаги фотихадан кейин тўйдаги стол устига зимдан кўз югуртирди. Стол устида  гўштнинг ўзи хилма хил: тандир кабоб алохида, яхна гўшт алохида, бу ёкда корамол тили, бу ёкда кази - карта, парранда гўшти хам икки хил курка гўшти алохида, товук гўшти алохида ликобчаларда турибди, лоф бўлса хам кушнинг сути хам дастурхонга тортилган, писта, бодом, яна канакидир холвалар, шоколадлар хам турли хил. Кўйилган, масаллик, мева-чеванинг кўплигидан стол аранг оёкларида тургандай.

     Рестораннинг официантлари келган мехмонларга нисбатан сермулозамат, кўли-кўлига тегмасдан чопкиллаб хизмат килиб юришибди. Ул-бул еб ёнингиздаги ликобчага чикитларни солсангиз, официантлар, дарров келиб, алмаштириб кетишади. Чойни хам улар куйишади. Келган мехмонлар хам ўзига тўк одамлар, “олинг-олинг” дейишади-ю, хеч ким кўлини столга ортикча уринтирмайди. Корнинг оч бўлса хам, ёнингдагилар хеч нарса емай турганидан кейин, киши ўзини нокулай хис этиб, дастурхонга кўл узатишдан ийманар экан. “Тўйга борсанг тўйиб бор, ёмонлигинг кўйиб бор” дегани шудирда, деди Одилжон ака ва тўйхонадаги мехмонларнинг кимлигига эътибор каратди. Ха,тўйхонада башанг кийинган етти юз чогли одам йигилган. Охирги модада кийинганлар кўп. Кўча куйда жинси шим кийиб юрадиган олифта йигитчалар хам, костюм шим кийиб “одамбашара” бўлиб, чак-чаклашиб ўтиришибди. (Нега? Келинга куёв, бошликка ходим танлаш ишлари тўй хашамларда юз берса неажаб?) Алохида столларда ўтирган хотин-кизларни кўрмайсизми. Чирой уни ташлаб кетаётган юзларга суртилган атир упаси яккол кўриниб турган хонимлар тинмай нималарнидир гаплашиб ётишибди, сочларини шаршара килиб елкасини очиб олган кизчалар ках-ках отиб кулишиб ўтиришибди, улар ёнида алохида столда ўтирган хожионалар ёнига неварачалари келиб-кетиб туришибди. Рестораннинг ўртасида хофизлар кур солишган. Тўртта колонкани тўрт томонга кўйишиб, айникса унинг якинида ўтирганларнинг гапини гапига кўшмаётгани кўриниб турибди. Бир хиллари пушкадан ўк отаётганда кулокка босим тушмаслиги учун огизни очиб туриш кераклигини биладими, очган огизларини ёпмай ракс тушаётганларга караб ўтирибди.  Ха, кўшик кулокни коматга келтиради. Республиканинг таникли хофизлари “бирров” келиб, тўй эгасига тўёна сифатида иккита – иккита ашула айтиб кетиб турибди.
Республикадан ташкарида хам донги кетган хофиз Одил акани кўриб колиб, у билан икки огиз сухбат куришди.
-Кўринмай кетдингиз, десам Тошкентга келиб колибсизда, йўклатиб бирон-бир хизмат хам айтмайсиз хам, деди Хофиз “гапи учун” Одил акага.

    Одил ака стол атрофида ўтириб, бутун умр ойлик маош билан яшаб, янаги хафта тўй килиш тараддудида юрган дўстини ўйлаб ўтирган эди.
-Э, сизларни тўйга айтиб бўладими? – хайрон бўлиб, сўради Одил ака, “сизларга тўлайдиган пул бизда каерда демокчи ” бўлиб.
-Нега бўлмас экан, хайрон колди Хофиз, аввал айтингчи?
-Янаги хафта Намуна туман хокимияти ёнидаги ресторанда бир тўйимиз бор, шунга келсангиз, мана айтдим, хисоб, гапнинг дангалига ўтди Одил ака ва кўшиб кўйди “лекин айтиб кўяй, тўйнинг эгаси камбагалрок киши, сизнинг харажатингизни беролмайди, чикимини ўзимдан оласиз”. Бу билан Одил ака, Хофизнинг  “тил учида”-лутфан айтган гапига пушаймон килдирди.
Келаси хафта Одил ака тўйнинг кайвонилигини ўз кўлига олиб, харажатларни  хисоб китоб килиб, баъзи кўшимча харажатлардан воз кечди: рестораннинг барча хизматчи ва ошпазларига жавоб берди, рестораннинг кимматбахо кошик, вилка, ликобча, чойнак-пиёлалари, лаганлари топширилди, уларнинг ўрнига кўни кўшнилардан анжомлар олинди, тўй пайтидаги хизматга хам кўшниларнинг ёш болалари кўйилди ва уларга столлар бўлиб берилди, энг асосий шарватхоначи (масаллик таркатувчи)ликка ўзининг жияни Бегматни тайинлаб, омбордаги бор таомларни “иктисод килиб” ишлатишни яхшилаб “кулогига куйиш” учун, гапни “сиёсатдан” олиб уктирди:
-Жиян, тўйнинг энг асосий масъулияти сенинг зиммангга тушаяпди! Тўйнинг эгасининг обрўси хам, бутун тўйга келган – кетганларнинг розичилиги хам сенинг кўлингда! Бугунги хизматинг, тўй эгасининг йигирма йил йигингани билан тенг паллада турибди! Шунинг учун кулогингга куйиб ол. Тўй дегани шунака бир режасиз тадбирки, канча одам келишини, качон кетишини олдиндан билиб бўлмайди. Лекин, акл билан иш юритилса вазиятни назорат килса бўлади. Овкат сузилганидан кейин яхна гўшт солинган салатларни иложи борича бермайсан. Турли хил спиртли бутилкаларни хам факат овкатдан олдин таркатасан. Иккита овкат килинади. Демак бутилкалар икки марта таркатилади. Столга кўйилдими, бас. Четдан бировга бермайсан. Мабодо мен ёки тўйнинг эгаси сўрасакгина, ўшанда хам норози охангда битта яримта узатасан.   

      Тўй авжига чикиб, келин-куёвнинг кариндош уруглари бирма-бир сўз олишиб, даврада ўйин кулги бўлиб турганда Одилжон ака даврадаги стол устини кузатди. Дастурхон камсукум бўлгани билан бой, тарвуз – кавун чиройли килиб кесиб кўйилган, помидор бодринг, узум хам катта ликопчаларда кўйилган, гўшт махсулотларининг катта кисмини кўй туёклари, ўпка, буйрак, жигар,корин, ичаклар хам аралаштирилиб, устига чиройли кўкатлар алохида ликопчаларда, шу билан хам баъзи столларда масаллик тугаб бўлган, уни янгилаш хозирча шарт эмас, балким мехмонлар кетиб колишар, балким яна биронта нозик мехмонлар келиб колиши мумкинлиги учун шарватхонадаги масалликни иктисод килиб туриш керак.

      Одил ака яна шарватхонани йўл олди. Шарватхоначи хизматкор йигитларни обдон ялинтириб, кейин масалликни ярим килиб узатиб, вазифасини мукаммал бажармокда.

      Одил ака яна даврага кайтди. Тўйга ташриф буюрганлар хам оддий, уйидан тамадди килмасдан келган кишилар. Чехраларида яширин сир йўк,  яъни очик, деярли хамма хурсанд, маданият даражаси хам ўзига яраша мехмонлар кошик вилкаларни шакирлатишдан уялишмайди. Мусиканинг товуши баланд бўлишига карамай, ликобчаларнинг шакирлаши эшитилиб турибди. Одилжон ака столи камбагалрок бўлсада бугунги тўй ўтган хафтадаги тўйдан нимаси биландир устунлигини хис этди. Э, бугунги мухит, бошкача!. Ха, бугунгиси байрамона эди. Унинг безаги эса, майли бироз маданиятсизрок бўлсада, ёркин чехралар! Ўша кунги “катта”нинг тўйидаги одамлар башанг кийингани, шакл-шамойили гўзал бўлсада, чехраси тунд эди. Улар ўшанда ўзларини хам, тўй эгаларини хам кайфиятини кўтаришмади, бошка бировларга ёвкараш килавериб, уларни хам тамадди килишга йўл кўйишмади. Бугунги давра хушчакчак, шу билан бирга масаллик ўлгур хам бирдан стол устидан гум бўла бошлади. Одил аканинг дўсти Бокижон ака эса уялганидан, келди-кетди мехмонларни кузатиш бахонасида кўчага чикиб олди. Тўй эгасининг имкониятини  ёки ўз кадрини билган мехмонлар секин-аста кўлларини столдан тортиб, биринчи овкат, угра ошни кутиб туришарди. Овкат хам тортилди.
    
      Иккинчисига гуляш, озгина макарон, озгина гурунч, озгина гўшт тортилиши керак. Ундан олдин стол устига ичимлик тортилиши керак. Бу тадбирлар хам бажарилди. Мусикачилар авжига олиб Одилжон аканинг буйругига кўра, тўхтатмасдан 8-10та кўшик куйлашди. Деярли барча мехмонлар,  раксга  тушиб кетдилар. Ракс тушишни ор биладиганлар, секин-аста сиргалиб кета бошлашди. Асосан келин-куёвнинг кариндош уруглари, келин куёвнинг дўстлари ва махалладаги каровсиз европоид бир гурух кишилар колишди.
Мана нихоят соат 22-00 лар бўлди. Келин-куёвга “жавоб берилса”, шу билан тўй хам тугайди. Одил ака бироз енгил тортиб, ташкарига чикиб, сигарета тутатди.

      Шу пайт, ресторан ёнига иккита машина келиб тўхтаб, гала-говур бошланиб колди. Гала говурнинг ичида “Одил акам шўттамилар” деган таниш товуш хам эшитилди.
Одил ака беихтиёр шовкин келган томонга караб йўналди. Не кўз билан кўрсинки, ўтган хафта тил учида “хизматга хам айтмайсиз” деган таникли хофиз, ўзининг шогирдлари билан тўйга ташриф буюриб ўтирибди!
-Одил ака, олдиндан келишилган яна бир тўйимиз бор эди, бироз кечикдик, узр сўради Хофиз ва ичкарига йўналди.
Ташкарида туриб, энди кетмокчи бўлаётган мехмонлар хам таникли хофизни кўриб кайтиб ичкарига киришди. Хофизнинг биринчи хонишиёк, атроф четга жарчилик килиб, барчани тўйга чакиргандек бўлди.

       Ресторанга гув этиб оломон ёпирилди. Бу эса тўй эгаси Бокижон акани шошириб адойи тамом бўлишига сал колди. У Одил аканинг ёнига келиб, унга мунгли бокди, унинг кўзларидан шу тобда “нималар килиб кўйдинг дўстим, кош кўяман деб, кўз чикардинг-ку” деган фикрни укса бўларди. Чунки, тўйга жамланган масаллик тугаб бўлган эди хисоб.

       Хофизнинг дабдурустдан ташрифи Одилжон аканинг юрагини хам хапкиратди. Кечагина “Хофизни бопладим” деб, дўстига бўлган вокеани айтиб бериб вазиятнинг хокими бўлиб турган Одилжон ака, Хофизнинг ногахоний ташрифидан сўнг, энди ўзи вазиятнинг кулига айланаётганди.

       Аммо, бўлиб ўтаётган вазиятни кузатиб турган Зот, барчани огир холатдан куткарди. Янги келган мехмонлар стол атрофида ўтиришни хаёлларига хам келтирмас эдилар, улардан Одилжон аканинг дўсти канчалик хурматли одам (Хофизнинг келиши шундай фикр юритишга асос эди) эканлигини энди тушуниб етгани нечта, ўйнагани нечта, таникли Хофизни кўриб кувнагани нечта.

       Хофиз хам вазиятни соглом бахолаб, кандай иш тутиш тадбирини белгилаб, ўзининг энг кадимги, кўпчиликни ёшлигини “оркага кайтарадиган”, ёшлик дамларидаги кўшикларини куйлай бошлади. Аввал столларда ўтирганлар хам энди ўринларидан туриб Хофизни олкишлаб кетишди. Ўзбекистонликларнинг тўйда бир кизик, хофизга пул кистириш одати яна ўз ишини килди, йигилганлар ўз чўнтакларидаги пулларни Хофизга, унинг шогирдларига кистира кетишди.

       Бир ярим соатдан кейин келин-куёвга жавоб берилганидан кейин хам ярим соат кўшик янгради. Тўй тугаб, мехмонлар таркалгач, Хофиз  кистирилган пулнинг бир кисмини машшок шогирдларига таркатиб, колган катта кисмини тўй эгасига узатди.
Бунака холатга илк бор тушаётган Бокижон ака, “кечирасиз, Хофиз ака мен буни кабул килолмайман” деб пулни олмади.
-Нега олмайсиз, чин кўнгилдан бераяпман, ахир деди Хофиз хафанкираб, озми кўпми харажат килгансиз, мен уни чўнтагимдан бераяпманми, вазиятни юмшатишга уринди Хофиз.
-Э, Хофиз ака ололмайман, буни олгач, уни эртага ха, нимайди? Бир сўзни эслашга уринди Бокивой ака (европача тарбия панд бериб) у сўз ёдига келмади, шекилли бошини кашлаб, давом этди, “агар буни олсам эртага сизнинг тўйингизда кайтариш” хам бор-ку.
-Э, тўёна демокчимисиз? – сўради Хофиз кулимсираб.
-Ха,ха, тўёна,-деди болаларча кувониб Бокижон ака.
- Йўк, бу тўёна эмас, бу хадя,- деди Хофиз энди жилмайишдан кулгига ўтиб.
-Унинг жавоби кандок бўлади? – хакли савол кўйди Бокижон ака.
-Хадянинг жавоби хадя бўлади, эртага ўзингизни эплаб кетганда, бирон бир тўй килаётган кишига ёрдам бериб юборсангиз, бўлди деди Хофиз, катта боглам пулни Бокижон аканинг ёнига сураркан, Одилжон акага караб, “айтсангиз бўлмайдими”-деди.
-Ха, Бокижон ака, Хофизнинг дилини огритманг, олаколинг, росмана кайтармокчи бўлсангиз, Хофиз тўй килаётган пайтда хабар бераман, бирга бориб кайтарамиз,-деди.
-Айтасиз-а? – бу шарт билан бўлса оламан,- деди Бокижон ака хам.
Хофиз хадя килган пулни санаб кўришса, 1250 доллар чикди. Одил ака Хофизнинг бундай саховатпешалигини олдин хам кўп эшитган, лекин бу сафар ўзи гувохи бўлиб турганди.   


            Бароннинг эътирофи


  Бу вокеага анча йиллар бўлиб кетди. У пайтда Одил ака прокуратурада стажер терговчи эди. Маъмурий камокда сакланиб, уларнинг жиноятига караб, камок муддатини узайтириш хакидаги материалларни ўрганиб туриб, Одил ака эълон килинган амнистия бўйича очикка чикарилиши керак бўлган айбдорлар ичида майда безорилик (хулиганлик)да айбланаётган, Молдавияда тугилиб ўсган, хозирда вактинча Намуна вилоят марказида яшаб келаётган Чебану Серафимни чикариб юбориш муддати икки кунга кечиктириб юборилаётганини аниклаб колди. Бошка мухим ишлар билан бўлиб, бу материал когозлар уммонига чўкиб кетган экан.

     Одилжон ички ишлар бўлинмасига сим кокиб, айбланувчини зудлик билан прокуратурага келтиришларини сўради. Айбланувчи келгунига кадар, унга нисбатан кўзгатилган жиноят ишини амнистия акти муносабати билан тугатиб, карорни машинкада ёзиб тайёрлаб кўйди.

     Айбланувчи келгач уни олиб келган ходимга жиноят иши тугатилгани ва айбланувчи камокдан озод килингани хакида карорни тутказиб, унга жавоб бериб юборди. “Айбланувчи хар холда бошка республикалик, конун коидани билса керак, мабодо камокдан чикариш муддати кечиккани учун шикоят килиб колса,нима бўлади?”, деган хавотирда Одилжон Серафимни кабинетида олиб колиб, мулозамат килиб  унга сигарета узатди.

     Серафим ёши элликлар атрофида, баланд бўйли, бакувват, сочлари жингала, кўзлари катта, вазмин киши эди.
-Сиз озодсиз, кетаверинг, - деди Одил ака, бу гапдан Серафимнинг ола кула бўлган башарасига бокиб.
-Мен озодманми? - деди Серафим русчалаб, сигаретани бўркситиб тутаркан, (чамаси у милиция ходими ва Одил ака ўртасидаги гаплар ўзбек тилида бўлгани учун, унинг маъносини тушунмаган эди) хайрон колиб.
 -Ха, ха,-деди Одил ака, ташаббусни кўлга олиб ва боягина сигарета чеккан бўлсада, яна сигаретани тутишга хозирланди.
-Ну, начальник, мен “энди бўлди, колган умрим турмада ўтади”, деб ўйловдим, деди Серафим, сигарета тутунидан айланали тутун чикараркан, Одилжоннинг юзига синчков (у озод килинганига халиям ишонмасди) бокиб.
-Ха, айтмокчи каерга боришни биласизми, ёнингизда пулингиз борми? – сўради Одилжон.
-Э, пулимми? Бироз ўйланди Серафим, керакмас ўша пулдан воз кечдим, каерга боришни эса биламан.
-Бўлмаса мановини олиб кўйинг деб, Одилжон чўнтагида турган, тана хароратидан хўл бўлишга улгурган ягона беш сўмлик (тушда уни майдаламаганидан афсусланиб) ни  узатди.

    Айбдор, Одилжоннинг гаплари хакконий эканлигига энди ишонди ва рахмат айтиб хонани тарк этди.
    Орадан уч кун ўтгач, Одилжон ишхонага келганида, идора ёнидаги скамейкада башанг кийиниб олган Серафим, ёнида ўзидан хам баландрок бўйли, икки йигит билан ўтирганини кўрди.
Одилжонни аввал вахима босди, кейин эса Серафимга ёмонлик килмагани ёдига тушиб, ўзини тутиб олди.

    Салом аликдан сўнг Серафим ва иккала йигит Одилжоннинг кабинетига соядай эргашиб киришди.
-Одилжон, мана бу ўша кунги пулинг, деб Серафим 5 сўмни стол устига кўйди ва 50 сўмлик бир боглам пулни эса “мендан хадя” деб, алохида суриб кўйди.
Одилжон “беш” сўмликни олиб, 50 сўмлик боглам 5000 сўмни эгасига кайтарди.
-Мени хафа килаяпсиз, деди Серафим, чин кўнгилдан бераяпман, сизга, менинг кимлигимни биласизми ўзи?
-Кимлигинизни биламан, сиз Серафим Чебану бўласиз, деди Одилжон. Лекин берилаётган пул жуда арзимас иш учун берилаётгани учун хам ўта шубхали эди.
-Тўгри исм шарифим шундай, лекин мен молдаван лўлиларининг барониман.
-Бошлиги демокчимисиз?
-Ха, шундай деяколинг, берган хадям эса бировнинг озори эвазига олинмаган, тўйда хизмат килиб олинган ишонаверинг, деди Серафим ва пулни яна Одилжон томонга сурди. Серафим “хўроз хамма жойда бир хил кичкиради” кабилида, хукукни мухофаза килувчи идораларнинг энг нозик жойидан ушлаганди.

    Одилжоннинг дадаси ўглининг каерга ишга кираётганлигини билганидан кейин, унга катта хаёт йўлига кираётганлигини тайинлаб, деганди:
- Ўглим, оккан дарё окади деганларидек, бобонгнинг отаси амир замонида кози бўлган, бизлар “бойнинг боласи” деган тамга билан рахбарликда ишламасак хам, сенга шу касб качондир насиб киладиганга ўхшайди, чамамда. Богбон богидан, дехкон даласидан, чўпон кўй-кўзисидан ризк топиб ейди. Кўли текканнинг огзи тегади деганидек, уларга алокаси бўлганлар хам шу богдан, даладан келаётган ризкка шерик бўлади.  Сеники эса жиноят деган килмиш богидан бўладиган кўринади. Бобонг кози бўлиб ишлаган даврда, амирнинг маоши етарли бўлганмикан ёки у пайтда одамлар Худодан кўркканидан айб ишни кам килишганми, хар калай фалончи кози, пистончидан уни-буни олибди деган гап кулогимга чалинмаган. Чалинганида бундай гап элнинг ичида ётмасди. Агар, болам тўгри юриб тўгри турсанг, шаънимиз номини сакласанг, мен минг ахмок бўлсам хам, одамлар мени “фалончининг ўглида, отаси хам бобоси хам яхши ўтган” дейишади, лекин кингир-кийшик ишларга берилиб кетсанг “фалончининг ўглида, отаси хам яхши эмас, бобоси хам бўлмагур эди” деган гап килишади. Шунинг учун бирон нарсага мухтож бўлсангда, дуч келган, пасткаш, синамаган одамингдан бирон нарса тилама. Юкори ва паст нафсини жиловлаш ўргансанг, марра сеники. Хар жойда хам маошга каноат киладиганлар, куюшкондан чикадиганлар хам бор. Совет замони келиб, миршабнинг номини ўзгариши билан, унинг нафсини тийиш иши эътибордан колди, хозирги хукукни мухофаза килувчи идоралари учун кадимги ўзимизнинг “итингни оч тут, кетингдан эргашсин” деган маколи айни ўрнашадигани бўлиб турибди. Хукумат кишининг ойлик маоши кам бўлганидан кейин нима килиши кераклигини ўйламаганини ўзи хам билади. Лекин тепада Худо борлигини билиб кўй. Шунинг учун болам, деганди Ахмад ака, буни беш кунлик дунё дейдилар, одамзод тўгри йўлга тушдими, шунинг ўзига хам Оллохга шукр килиб, борига каноат килиб, кирк ёшинггача, оку-корани танигунинггача, “оч корним, тинч кулогим” килиб ўз ишингни пухта ўрганиб юравер, рўзгорингдан гам ема, огилхонада ўнта кўй, бир хўкиз, бир сигир, бир бузок Худога шукр бор, сут-катик нонуштага, баъзида эса кечки овкат ўрнига хам ўтади. Ишинг, хотин, бола-чаканг тинч бўлса, хотиржам ухлайсан. “Аканг карагай катта бўлдим, битта иккита кишини камашга курбим етаркан” деб кибрга берилаверма, одам ўлдирган бўлса, бировнинг молини ўгирлаган жиноятчига олдин хам шафкат йўк эди, кейин хам бўлмайди, сенинг ишингда кек саклаш хам бўлмайди, ўч олиш хам шунинг бир тури, кеча тортишган, талашган касбдошинг билан эртасига ярашиб кетавер, душманнинг биттаси хам ортик, катталарнинг айтгани конуний бўлсагина бажар, ноконуний бўлса, бажарма, чунки ноконуний иш учунгина биров бир нарса беради, конунийлигини билса биров занглаган  мих берадими? Чакимчилик, бировни гийбатини килиб номингга хар хил балчикларни чаплатиб ўзингни хор килиб кўйма.

    Бу гапларни хотирасида яна бир кайтарар экан Одилжон бароннинг ўнг кўли хазина бармогидаги бенихоя катта бриллиант кўзли узугига назари тушди. Шу узукнинг ўзиёк унинг эгаси анча давлатманд киши эканлигидан, бу берган пулини хечам писанда килмаслиги мумкинлиги хакида дарак берарди. Пулни олиш хакида фикр хам хаёлдан ўтди, лекин, кандайдир бир ички туйгу Одилжоннинг тилларини бошка тарафга буриб, отаси ўргатган гапларни айтишга мажбур килиб юборди.
-Серафим ака, пулга мухтожлигим йўк. Агар керак бўлса, ўзим айтаман, деди Одилжон.
-Кўйсангизчи, начальник, истехзоли кулди Серафим, ойлигингиз неча пул?
-Ойликнинг бунга нима алокаси бор, - деди Одилжон,  энди пулни олмасликка астойдил каршилик килиш карорига келиб. Биласизми, менинг отамнинг тогда мингта хисори кўйини чўпонлар бокиб юрибди, хисоблаб кўрингчи хар бирини 100 сўмдан бахоласак хам 100.000 рубл бўлади, олдиндан ўргатилган матнни тўтикушдек сайраб, лоф урди Одилжон хам кўзларини пирпиратмай.
-Шундайми? – сўради Серафим, Одилжонга яна синчков бокиб.
-Чин юракдан, кўлини кўксига кўйди Одилжон.
-Майли, ундок бўлса, Одилжон мана бу икки йигит, ёнидагиларга ишора килиб гапида давом этди Серафим, менинг ўгилларим Никола ва Гриша, умрининг охиригача сенинг хизматингда бўлишади.
Кейин ўгилларига юзланиб,
 -Тушунарлими? - деб, сўради.
-Тушунарли, дейишди йигитлар бирин кетин.
-Мана бу Одилжон эса, энди бугундан бошлаб сизларнинг акаларингиз, агар акаларинг пулгами, уйгами, аёлгами мухтожлик сезса бир огиз имо бўлса сўзсиз бажарасанлар, тушундиларингми?
-Тушундик, дейишди йигитлар энди баробарига.
Кейин Серафим, Одилжоннинг кўлини каттик кисди ва “сендай адолатли инсонлар бу тизимда кам” деганича, ўгилларини олиб ташкарига йўналди.

   Серафимнинг ўгиллари икки ойдан кейин, айни жазирама июль ойида  тутинди  акаларини Молдавияга тўйга олиб кетишди. Одилжон бир хафта таътил олиб, табиати гўзал, эли хушчакчак ва сахий молдаван лўлиларининг тўйида “хизмат” килиб келди. Уларнинг тўйида ўзбекнинг аклини шоширадиган баъзи бир одатлари бор экан-у, улар нимадан иборат эканлигини Одилжон ака кенг жамоатчалик билиб ётиши шарт эмаслиги важидан кўл силтаб айтмай кўя колди.
Факат шуниси маълумки барон Серафимнинг ўзи Одилжонни Кишиневнинг “Интурист” мехмонхонасига жойлаб, ўзаро келишганларидек, онда-сонда яширинча келиб-кетиб мехмонни кўнглини олиб жўнатди. Одил аканинг лўли укалари Совет Иттифоки таркалганидан сўнг келмай кўйдилар.




           Накшинкор  сўри


- Одил ака, янаги хафта ўгилчани суннат килдираяпман. Устоз отангдан улуг деган гап бор, дадам рахматлик хам, ўглим мен бу дунёдан ўтсам, Одилжонни этагидан тут, у менинг ўрнимда сенга ота бўлади, деб тайинлаганлар, ялтокланди Исроилжон Самарканд вилоят Намуна тумани суди раиси таклифномани Одилжон акага узатар экан.
- Буни карая, кечагина сени уйлантиргандик, бугун суннат тўй, вакт ўтаяпди Исроилжон, бош силкиди Одил ака.
- Нимасини айтасиз, устоз вакт ўтаяпди, биз хам элнинг олдидан ўтадиган пайтимиз келди. Хуршиджоннинг тугилишини нак ўн йил кутганман, устоз, бутун хели-хеш устозингни олиб келмасанг, бўлмайди деб, жўнатиб юборишди, бормасангиз бўлмайди, кўксига икки кўлини кўйди шогирд. Отам, ўрнида энди отамсиз устоз. Тўйнинг бошидан охиригача бош бўлиб, даврага файз киритиб турмасангиз бўлмайди.
- Бўлди, Худо хохласа, бораман, сўз берди Одил ака, бирровга ўтиб, ота-онасини хам кўриб келишни эсига олди..
      Тўй кечга белгиланган кунда, Одил ака Исроилжонга ортикча нокулайлик тугдирмаслик учун, айни кечки базмга боришни, унгача ота-онасини кўриб келишни ниятига тукканди.

     Лекин унинг келишини билган эски ўртоклари Собир, Кодир, Махкамлар Одил акани вокзалда кутиб олишиб, Самарканд шахридаги ресторанлардан бирига етаклашди. “Улфати чор, анда маза бор” деганларидек, бир неча ойдан буён кўришмаган дўстлар, бўлиб ўтган вокеалар, хангома-ю, масалларни калаштириб ташлашди. Биринчи таом кетидан иккинчи таом, иккинчиси кетидан учинчиси, хуллас вакт ўзининг аёвсиз килигини килиб, шунча хай-хайга карамай, бир лахза хам тўхтамай ўтиб борарди.
-Э, биродарлар бир соатдан сўнг тўйга бориш керак, хеч бўлмаса, ота-онамни кўришга вакт берасанларми йўкми? – чиннакамига энди аччиги чикди Одил аканинг.

     Шунда Собир хар доимгидек унинг тарафини олиб:
- Кўйинглар, жўралар, Одилга жавоб берайлик, колган гапни тўйда давом эттирамиз деди ва Одилга юзланиб, “ташкарида, менинг машинам турибди, хайдовчининг исми Аброр, бор бува билан момони кўриб кел”-деди.

     Одилжон дарвозадан кириши билан, ховлининг ўртасидаги тут тагида ёгочдан ишланган, бежирим безак гуллар солинган сўрига кўзи тушди. Сўри устида Одилжоннинг отаси Ахмад ака такяга бош кўйиб, оёкларини сўрининг суянчигига чикариб, “гап сотар” , онаси эса дастурхон четида, урчук йигириб ўтирарди. “Баракалла Эркин, ота - онанинг дуосини олибсан, кам бўлмайсан” ўйлади Одилжон укаси Эркин хакида, “нихоят ишлари ўнгланиб, рўзгоридан хам ул-бул орттирадиган бўлибди-я” кўнглида хурсанд бўлди Одилжон.
     -Ассалому алайкум, деб товуш чикарди Одилжон ва Аброрга кўлидаги когоз пакетларни ошхонага олиб боришни айтиб, бино жойлашган жойни кўрсатди.
Чолу кампир бехосдан товуш келган томонга караб, кўккисдан пайдо бўлган кувончдан шошиб колишди. Согинч салом алигидан сўнг, Ахмад ака ўглидан
-Бугун коласанми? – деб, сўради.
-Йўк, бош чайкади, Одилжон, эртага чет эллик мехмонлар билан учрашувимиз бор, хозир кайтиб кетаман.
Ахмад ака ўглидан тасдик ишорасини кутганди, лекин бундай бўлиб чикмади. Шу сабабли, гапнинг пўсткалласига ўтиб, Одилжон ечиши мумкин бўлган муаммони ўртага ташлади.
-Катта(райком котиби)га биров айтиб кетсанг, Эркинжонга ер участкаси масаласини хал килиб берса, рўзгорини бўлакчасига ўзи бир юргизиб кўрсин-чи, хаётнинг кадрини шунда тушунадими, балким, хўрсинди ота.
-Майли айтаман, райижрокўмга ариза ташлаганми, ўзи?
-Ташлаган, бир йилга якинлашаяпти.

    Халима опа апил-тапил чой дамлаб келди, Одилжон чойни кайтарар экан, соатига каради, вакт жуда оз колмокда. Отанинг хўрсиниши Одилжонга огир ботди. Демак, Эркинжоннинг ишлари унчалик яхши эмас. Ундай бўлса, бу кимматбахо сўрини олиб келиб нима киларди? Неча пул сарфлаганини билмокчи ва гапни чалгитиш максадида Одилжон отасидан сўради:
- Ота, бу сўрини Эркинжон неча пулга олибди?
-Бе, укангга хали йўл бўлсин, бундай сўри олишга, истехзоли кулди Ахмаджон ака.
-Ўзингиз олдингизми, нафакангизга бўлмаса? – сўради Одилжон отасидан ва хаёлида отасининг неча ойлик нафакасига бундай сўри олиш мумкинлигини хисоблади. Хисобига кўра отасининг бир йиллик нафакасига бундай накшинкор сўри олиш мумкин ёки отаси Одилжоннинг онасининг нафакасини хам тортиб олиб, биргаликда сотиб олишдимикин?
- Ха, айтмокчи буни олиб келган йигитнинг исми Эркинжонлиги тўгри, лекин тугишган уканг эмас, деди отаси, орадаги жимликни бузиб, у йигит “тутинди” уканг экан.
-Хўш? Гапнинг тагини суриштиришга тайёрлигини билдирди Одилжон.
-Бир куни дарвоза ёнига “Зил” машинаси келиб, “пишиллаб” тўхтади,- гапида давом этди Ахмаджон ака. Чиксам бир башанг кийинган, мўйловли тожик йигит, чет элнинг “зўр” енгил машинасидан чикиб “Одилжон аканинг уйи шуми?”-деб сўради. “Ха, шу ” дедим мен хеч нарсани англамай. “Отахон сўри олиб келувдим, шуни тушириб кетай”,-дейди йигит. “Тўхта, ўглим нега сўрини туширасан? Ўглим менга хеч нарса дегани йўк”-дедим. “Э, отахон, Одилжон ака хеч нарса демаганлигини хам биламан, демаслигини хам биламан, у киши уйда бўлганларида бу сўрини олмасликларини хам биламан, хечам хавотир олманг ота, бу сўрини ўзим  ва шогирдларимиз ясаганмиз, шундай десангиз Одилжон ака хурсанд хам бўладилар, Одилжон аканинг Самарканд шахрилик тутинди укаси Эркин бўламан, бу сўри эса отамнинг васияти бўйича келтирилаяпди, бермасам, отам гўрида тинч ётмайди” деб машинаси кабинасига миндириб келган тўрт барзанги ишчилари билан сўрини туширишиб, тутнинг тагига жойлаштириб, кайтиб кетишди. Мен сўрини туширтирмай, кайтариб юбормокчи эдиму, лекин “васият” деганидан кейин, тилим айланмай колди” гунохкорона товушда гапини якунлади Ахмаджон ака.
- Ха, уми менга айтувди, тўгри килибсиз олиб,- деди Одилжон отасига хижолат чекмаслиги учун, кариянинг хотирини жамлашга уриниб.

    Одилжон Самарканд шахрига кайтар экан, бундан ўн - ўн беш йил мукаддам бўлиб ўтган вокеани эслади.

    Уйи ишхонага якин бўлганидан Одилжон кўпинча оиласи багрига пиёда кайтарди. Куз тугаб, киш киличини кинидан чикаришга шайланаётган пайт. Кўчаларда сайр этишнинг гашти бўлак. Талабалар пахтадан кайтиб, кўчаларни тўлдирган. Кош корайиб, шахар чироклари ёниб атроф четга ўзига хос тароват бермокда. Одилжон дарахтлар тепасида туриб сайраётган кушлар хонишини эшитиб, пиёдалар йўлакчасида кетаётганди, соч-соколига ок оралаган киши елкасига бир халта шиша идишни шакирлатиб ўтиб кетди.

    Йўловчи унчалик узоклашмасдан халта ерга кўйилиб, ундан бир неча шишалар шакир-шукур килиб асфальт устига думалагани сезилди. Одилжон чолга бирон нарса бўлиб, йикилиб тушди, деган ўйда, оркасига ўгирилди.
Чол йикилмаган, аксинча, Одилжон томон шошиб келарди:
-Сиз суд раиси Кудратов Одилжон эмасмисиз? –сўради чол Одилжондан.
-Ха, менман,- саволга тасдик билан жавоб берди Одилжон.
-Хайрият-эй, хурсанд бўлди чол, неча марта идорангизга бордим, посбонларингиз киритмайди, нолиди чол.
-Нима гап? – сўради Одилжон, чолнинг муаммосини эшитишга шайланиб.
-Э, хурсандчилик, ўрток Кудратов, эсингизда бўлса, менинг армиядан энди кайтиб, "тарвузи кўлтигидан тушмаган" ўглимни безорилиги учун суд килиб бир ярим йилга “кесиб юборгандингиз”, кейин сизнинг ёнингизга маслахатга борганимда, “турмада, интизомни бузмай, ўзини яхши тутса, олти ойда чикиб кетиши мумкин”, девдингиз. Ўглимга бу гапларни тайинлагандим. Олти ойда чикиб келиш билан бирга, ховуридан тушиб яхшигина хунарли хам бўлиб кайтди. Ёгочдан накш ўйаяпти. Уйга барака хам кириб, янаги пайшанбада уни уйлантирмокчиман. Шунга сизни таклиф килмокчи эдим, деб, кўйнидан таклифномани олиб Одилжонга тутказди.
Одилжон таклифномани электр чироги ёниб турган устунга каратиб  кўз югуртирди. Таклифномада куёвнинг исми Эркинжон, келиннинг исми Муаттархон экан.
-Менинг хам Эркинжон исмли укам бор, - деди Одилжон гапи учун ва Шерозий кўчаси каерда? – деб сўради.
-Шерозий кўчасини ходимингиз Эргашвой билади, у кўшни кўчадан, деди чол ва кўшиб кўйди, “агар бугун хам таклифномани беролмасам, Эргашвойга уни бериб, тўйга албатта келишингизни тайинламокчи, эдим” деди чол хурсандлигини яширмай.
-Албатта борамиз, деди Одилжон.
-Бошим кўкка етарди, кўлини кўксига кўйди чол.
Одилжон таклифномани кўкрак чўнтагига солиб, уйи томон бурилди, чол эса сочилиб кетган шишаларни теришга чогланиб оркага кайтди.

    Чол ўз юмуши билан узоклашганидан кейин, Одилжон ваъда бериб кўйганидан хижолат чекди. Кўчада  бутилка териб юриб, тирикчилик ўтказаётган кишининг тўйига борса, унинг обрўйига путур етмайдими? Бутилкалар балким сотиш учун эмасдир? Балким, бирон бир хуштаъм ичимлик тайёрлаш учун лимонад цехига олиб бораётгандир? Хўп яхши, нега кари чол халта кўтариб юрибди? Агар болалари тарбияли бўлганида, ота шундай ишни килармиди? Балким, болалари “ота, тайёр лимонад сотиб оламиз, бизни уялтирманг”-дегандир. Ота эса ўжарлиги тутиб, харажатни камайтириш учун халтани бутилкага солиб, биров кўрмаслиги учун кош корайганида йўлга чиккандир. Бир сўм иктисод килинса хам, бир нави. Тўйдан кейин хам яшаш керак. Бировдан карз олишга отанинг гурури йўл кўймаётгандир. Лекин, ўглини Одилжон танимайдику, ишини у кўрмаган. Биринчи боскич суди ўглини камаганидан кейин “шикоят ёзайми, йўкми” деб келган бўлса, жазо муддатининг камлигидан, эртачирок бола озодликка чикиши мумкинлиги хакида маслахат берган холос. Тасодифни каранг-ки, боласи хакикатда ўша тахмин килинган муддатда чикибди. Бунинг устига устак хунарли бўлибди. Тўгри йўлга кирибди. Жиноят килган йигитда эртанги кунга ишонч хосил килиш учун хам, тўйга бориш лозим экан, охирги фикр голиб келиб, Одилжон ака ховлисига кириб келди...

-Бориш шартми? – эътироз билдиргандай бўлди, туй эгаларининг кушниси Эргашжон, Одил акадан тўйга боришга чогланаётганини айтгач.
-Нега, ундай дейсан? – хайрон бўлди Одилжон.
-Ўзлари камбагал бир оила бўлса...
-Камбагал бўлса, айнан боришимиз керак-да, Эргашжоннинг гапини бўлди Одил ака.
- Кайдам, гапида чайналди Эргашжон, сизнинг “даврангиз бошка, уларнинг давраси бошка”, бундан ташкари ўгли жиноятчи бўлса.
- Жиноят килгани рост, жазосини олгани хам рост, энди буёгига тўгри йўлни топишига ўзида ишонч хосил килиши учун хам, боришимиз керак экан, деди ўз фикрида катъий  Одилжон ака.
Хизмат машинасида тўйхонага боргунларича, Эргашжон келин хакида маълумотларни хам айтиб берди. Маълум бўлишича, келин Эркиннинг узокрок кариндоши, турмушга чикишга бироз кечиккан экан. Тўйнинг асосий харажатини хам улар ўз зиммаларига олганлар.
Шерозий кўчаси шахарнинг кадимги кисмида жойлашган экан. Ховли пасткамгина, тўрт томони хам иморатлар билан копланганидан ховлининг ичи жуда тор. Мана шу тор жойда “П” шаклида, жилла курса 70-80 киши кетадиган стол безатилган.
Одилжоннинг келганини эшитиб, уйнинг эгаси Толиб ака шошиб колди. Хали тўйнинг асосий кисми бошланмаганидан, ховлининг тўрида кулфлаб кўйилган хонани Толиб ака, белбогидаги калитдондан олиб очди ва мехмонларни унга киргизди.
Толиб ака мехмонни кўпдан буён кутаётган экан шекилли, столга кўйилган ноз-неъматлар узра ёпилган дока устида хирапашшалар макон кура бошлабди. Вазада ювиб кўйилган хусайни узумнинг новлари хам корайишга улгурибди.

    Салом алик, икки ёш кўшгани билан кўша карисин ниятидаги фотихадан сўнг, дастурхонга кўл узатилди. Толибжон ака эса, еттинчи осмонда парвоз килаётгандек мехмоннинг ташрифидан хурсанд эди. Зум ўтмасдан бир катта лаганда ковурилган гўшт келтирилди. Агар мана шу таом тўйда килинаётган гречкали таомга солинганида бемалол кирк кишига етадиган холда эди. Одилжон, шогирди Эргашнинг “сизнинг даврангиз бўлак, буларники бўлак” деганида, тўгри гапни айтган бўлиб чикаяпди, деб ўйлади ўзича ва бу ерда кўпрок колиши тўй эгаларига янада кўпрок ташвиш келтириши мумкинлигини хис килди, шунинг учун келтирилган гўштдан бир каттарок бўлагини олиб огзига солдида, деди:
-Толибжон ака, мухим топширик билан Тошкентга кетадиган бўлиб колдим, бирров кириб ўтаяпман, илтимос мени кўп ушламасангиз.
- Э, буёги кандок бўлди, афсус чекди, Толиб ака Эргашжонга караганча. Эргаш хам сухбат мавзуини бирдан тушуниб, койилмаком килиб, “хозиргина билетни телефондан заказ килдик, энг якин поезд ярим соатдан кейин кетаркан”,- деди бамайлихотир.
-Э, аттанга, майли мен хозир, мен хозир дея Толиб ака, ташкарига отилди ва “Эркинжон, Эркинжон”- дея ўглини чакириб кетди.

    Бир пайт Толиб ака, мўйлови энди сабза ураётган куёв бола Эркинжонни етаклаб кириб келди. Эркинжоннинг кўлида тугун бўлиб, унда битта тўн ва чустий дўппи бор эди.
-Энди бундок, - гап бошлади Толибжон ака, тунов куни гаплашганимизда тугишган укамнинг исми Эркинжон девдингиз. Энди Худо ярлакабди, шу Эркин деган укангиз иккита бўлсин, буниси энди тутиндиси хайми? - деди.
-“Тутинган, тугишгандан афзал” - деган гаплар бор, гапнинг охангини кўллаб деди Одилжон ака ва тўнни энди олмасдан иложи йўклигини тушунди.
- Ха, яшанг Одилжон гапида давом этди Толибжон ака, “Яхшидан шарофат, ёмондан касофат” деган эскиларнинг гапи бор. Мана укангиз, Армиядан ташкари яна мажбурий “мехнат армия”сини хам ўтаб, кўлида бир хунарли бўлиб келди. Мана шу стулларни хам ўриндикларга ишора килди Толиб ака, ўз кўли билан ясади. Биз сизнинг чикарган хукмингиздан хам, кейин берган маслахатингиздан хам мингдан-минг розимиз. Энди буёгига, шу укангизни тўгри йўлга бошлаб бошкариб турсангиз бўлди, бошка хамма гап бекор, кани кийинг кани Одилжон, дея тўнни белкарсдан ечиб, уни Одилжоннинг елкасига ташлади...

    Бу вокеага хам анча йиллар бўлди-я, хулоса килди Одилжон ва ўзига –ўзи “тутинган ака эмиш, бирон марта укасидан хабар олмаган киши ака бўлармишми?” деб танбех берди. Хе, айтмокчи Эркинжон “васият” деган экан, демак Толиб ака рахматлик бўлибди-да.
-Аброржон, буюрди хайдовчига Одил ака, Шерозий кўчасига машинани хайданг. Одил ака Эркинжон ясаб берган сўрининг нархини 500 сўмга чамалаб, кўкрак чўнтагидан ўн дона эллик сўмликни олди ва узатишга кулай бўлиши учун костюмининг ён чўнтагига солиб кўйди.
Шерозий кўчасига келганларида, Толиб аканинг пасткамгина уйидан дарак хам йўк эди, чунки уйнинг ўрнида икки каватли баланд иморат солиниб, накшинкор дарвоза кўйилган. Эркинжон кўчиб кетибди-да, ўйлади Одилжон ака, машинадан тушиб. Каёкка кўчганини сўраш мумкин-ку, деган ўйда бирон кишидан сўрамокчи бўлиб, атроф четга бокди.

    Муюлишдан ёши олтмишлардан ўтган, кўлига енгил тўрхалта кўтариб олган киши якинлашгач, Одилжон ака у кишига салом бериб, сўради:
-Толибжон ака шу ерда яшардилар, Эркин деган ўгиллари бўлгич эди, шу кўчага кирдимми ёки адашдимми тушунолмай колдим.
-Йўк, йўк, адашмадингиз, саломга алик олгач жавоб берди йўловчи. Толиб ака рахматлик бўлдилар, кўлини юзига олиб борди йўловчи. Одилжон ака хам “жойлари жаннатда бўлсин” дея очик кўлларини юзига тортди.
- У сиз айтган Эркин, энди Эркинбой бўлиб кетган, гапида гурур билан давом этди йўловчи, Америкага кўчиб кетган кўшнининг ховлисини хам сотиб олиб, мана шу уйни курди.

   Хашаматли ховли дарвозасига якинлашаётиб, Одилжон ака ён чўнтагида боя ажратган 500 сўмни яна кайтариб, кўкрак чўнтагига жойлаб, дарвозадаги кўнгирокни босди.
Уйдан чиройликкина кизча чикди.
-Эркинжон борми сўради Одилжон ака кизчадан.
-Дадам Урганчга кетганлар жавоб килди, кизча ва тайинланганидек, сиз ким бўласиз деб, сўради.
-Тошкентдан Одилжон акангиз келиб кетдилар деб, кўйгин деяётганди, Эркинжоннинг турмуш ўртоги кўриниб колиб,
-Одилжон ака ичкарига мархамат деб, колди.
   Одилжон ака, келинга караб, келинжон оввора бўлманг, деб остона хатлаб, айвонда турган отасига совга килинган сўрига ўхшаш накшинкор сўрининг ёнига келиб, оёкларини осилтириб ўтирди ва “Толиб акам бандалик килибдилар, бандалик, келин сабр киласизлар” деб, Куръон тиловат килиб уни мархумнинг рухига багишлади ва кизча келтирган чойнакдан бир пиёла чой ичиб, ташкарига йўналди.   


            Таниш билишликнинг антика услуби

Одилжон олинган маошини кеча буюм бозорида сарфлаганини хисоблаб чикиб, хотин ва болаларига олган уст-бошларнинг чикимини хисоблаб чикканида иш куни бошланган эди.
Худди шу пайтни кутиб ўтиргандай, телефон хам жиринглаб колди.
-Алло, эшитаман, деди Одилжон гўшакни кўтариб.
-Алло, Ассалом алайкум, жўра калайсан? – гўшакдан таниш улфати Махкамнинг товуши янгради.
Махкам Одилжон аканинг курсдоши Олимнинг синфдоши. Олим хакикатда улфат йигит, ўзи адвокат бўлиб ишлайди. Уйига газ плита олса хам, музлатгич олса хам, кир ювгич машина олса хам жўраларни тўплаб зиёфат бериб туради. Махкам вилоят шифохонасида шифокор бўлиб ишлайди. Мана шу зиёфатлар оркали Махкам хам Одилжонга якинлашиб колди.
-Воалайкум ассалом, яхши рахмат, ўзинг калайсан? –деди гапни давом эттириб Одилжон.
- Иш чаток, жўра – деган кулок ўрганмаган жавоб кайтди гўшакдан.
Чунки, мусулмончиликда “шукр” деган бир сифат бор. Киши аввало Яратганга, нафас олаётганига, тўрт мучаси сог, кўчада гавдасини тўгри кўтариб юраётганига, кунлик ризкка  шукр килиб яшаши керак. Агар мабодо кийинчиликларга дуч бўлса, бунинг унга тушаётган синов эканлигини билиб “сабр” килиши керак. Иккала холатда хам замондан, дунёдан нолиш гунох хисобланади. Гўшакдан келаётган жавобда аввал “яхши, хаммаси жойида” лекин, деб гапирилса, кулок шунга кўникиб кетган. Салом алик тугар-тугамас бирданига “иш чаток” дейишга кўникмаганидан Одилжон акага хам бу оханг галати таъсир килди. Одилжон ака бирдан ўзини кўлга олиб, балким бирон мусибат бошига тушгандир, фавкулодда ходиса юз бергандир, балким бирон бир зулмга дуч бўлгандир, агар шундай бўлса-ю, Одилжон беписандлик килаётган бўлса, энди Одилжоннинг ўзи зулмкор бўлиб колиши хеч гап эмас. Шунинг учун, Одилжон Махкамнинг бошига нима кулфат тушганини билмокчи бўлди.
-Нима гап, тинчликми?
-Тинчлик бўлса мурожаат килармидим, нолишда давом этди Махкам. Жума куни касалхонада йигилиш бўлганди. Шундан кейин икки кун ва тун мижжа кокканим йўк. Бош шифокор мен билан чикишмай колган.
-Ха, тушунтириброк гапирчи, нима гап ўзи? – энди токатсизланди Одилжон.
-Мен хозиргача 1,75 ставкада ишлаб келаётгандим, мени ставкамни кеча 1,25 га тушириб ташлади, бош врач ўзи бир кўркок одам, жўра ўзинг бир огиз гапириб, кўркитиб кўймасанг, бўлмайди, ставкамни жойига кўйиб берсин – ялинди Махкам гапининг охирида.
- Кейин отни каерга бойлаймиз, хазиллашди Одилжон ака.
-Кечкурун “Зарафшон”да бирданига жавоб бўлди гўшакдан.
-Ха, яхши деди Одилжон ака ва гўшакни жойига кўйиб, “хукумат” телефони гўшагини кўтариб, “кизлар менга вилоят шифохонаси бош шифокорини уланглар” - деди ва гўшакни жойига кўйди. Креслога ястаниб, кечкурун Махкамнинг зиёфат беришини хаёлан тасаввур килди. Махкам “товук семирса думи кисилади” хилидаги одам. Кеча-ю кундуз ишлайди, ховлисида лимонарийси хам, чиннигуллар етиштирадиган богчаси хам бор. Лекин мехнаткашлигини хам тан олиш керак. “Хукумат” телефони жиринглаб, алокачи кизчанинг “Турсун Бердиевич линиядалар” деган товуш янгради.
Одилжон ака гўшакни олди ва Турсун Бердиевични безовта килганига хижолатлигини билдириб, одоб билан биринчи салом берди. Киска сўрашувдан сўнг, Одилжон ака, максадга кўчди:
        - Турсун Бердиевич, ха бу бизнинг ўртогимиз Махкамнинг ставкасини камайтириб юборибсиз, тинчликми? деб сўради.
- Э, Одилжон ака, ахийри сизга хам айтибди-да, ўзим хам билувдим, нолиди Турсун Бердиевич. Ординатурага иккита жаррох келганди. Шунинг бирини шифокорликка ўтказишимиз керак эди. Бошим котиб колди. Махкам ака битта “шогирд чикаринг” десам унамайди. Махкам акадан ташкари барча шифокорлар бир ставкада ишлашади. Шу кишининг ярим ставкаси олиб ёш мутахассисни шифокорликка ўтказдик. Кишлокдан чиккан, лекин кобилиятли бола, авлодлар алмашинуви учун хам пойдевор килишимиз керак-ку. Бундан ташкари, кейинги гапга чайналди Турсун Бердиевич.
- Нима бундан ташкари? - гапни ойдинлатишни учун сўради Одилжон ака.
- Ўзингиз биласиз, яна товуши ўчди Турсун Бердиевичнинг.
-Нимани биламан? – хайрон бўлди Одилжон ака.
-Гул мавсумида, лимон мавсумида бу кишини топиш мушкул бўлиб колади, шогирдлари кўп, касаллик варакасини ёзиб беришаверади, ака эса Москваю Ленинградга караб учиб кетадилар. Бир нарса десангиз казо-казоларни “орка” килиб сим коктиради.
Бу гапдан кейин Одилжон акани хам совук тер босди. Энг ёмони, Турсун Бердиевич гапираётган гаплар айни хакикат бўлиб, унинг гаплари авзойидан “Махкамнинг интизомсизлигига сизнинг хам хиссангиз бор”, деган шама бор эди. “Адолатсизлик”, “адолатсизлик” деган шиорлар Одилжон аканинг мия копкогида ичида бонг урди. “Золимнинг тарафини олиш хам зулм” деди миясидаги шиорни тўхтатиб Одилжон ака ва гўшакка огиз буриб сўради:
-Шифокорларнинг ойлик бир ставкаси ўзи неча пул? – энди Одилжоннинг товуши пасайиб чикди.
Одамлар билан мулокотда бўлавериб, уларнинг охангидан кандай вазиятдалигини аниклаб олиш асл касби рухшунос бўлган Турсун Бердиевга унча кийинчилик тугдирмасди. Ички сезги органлари бу сафар хам адашмади.
       -Чораклик мукофотлар, хар ойда оладиган навбатчилик ва бошка имтиёзлардан ташкари факатгина кўлига оладиган ойлик маоши 250 сўм, 0,75 ставкасини кўшсак...300 сўмдан ошади.
“Э, номард эканку бу бола”, биринчи калласига келган фикр шу бўлди Одилжон аканинг. Кеча-ю кундуз чопа-чоп билан Одилжон аканинг оладиган маоши 220 сўм бўлса, Махкамнинг куни кўчада ўтиб хам вилоят судининг раисидан кўп маош олар экан. Ношукрчилик эмасми бу ахир? Бўлиб ўтаётган холатдан кейин Одилжон аканинг калласига шу ўринда адолат ўрнатиш фикри гужгон ўйнай бошлади ва бироз сукутдан сўнг, Турсун Бердиевичга деди:
-Турсун Бердиевич, агар гап ўртада колади деб сўз берсангиз, бир гап айтаман, деди Одилжон ака.
-Майли, майли гап ўртада колади, нимадандир хавотирланиб жавоб берди Турсун Бердиевич.
-Мана шу ой Махкамни кузатасиз, бир ставкага лойик ишлайдими ёки йўкми, бюллетенлари ишламаган кунларига киради, агар ишда бир ставкалик вакт сарфласа доим бир ставка, тўлайсиз. Ортикча тўламайсиз, агар биронтага айтса ўшанга мени рўбару киласиз. Улфатчилик ўз йўлига иш ўз йўлига. Бўлмаса, Мехнат Конунига асосан ишдан бўшатаман, додингни кимга айтсанг айтавер дейсиз, деди Одилжон ака.
-Хўп, хўп бўлади, хурсанд бўлди Турсун Бердиевич ва бироз лаганбардорлик килиб бўлсада кўшиб кўйди, “баракалла сизни шунаканги адолатли киши эканлигингизни билардим”...
-Айтдингми? “Э йўк, бэ йўк” биринчи гапи бўлди Махкамнинг кечкурунги зиёфатда. “Айтдим, шу якин бир ой ичида масаланг ечилади” ишонтирди Одилжон ака ошнасини...
Бир ойдан кейин, Махкам Одилжон акага, “хеч бўлмаса бир ставкага колдирсин, айт ошна” деб телефон килди.