(деректі ангіме)
Омірде оз ойлаганымен гана журіп, жер жаханды селкілдеткен, кешегі Кенес Одагынын аскери теніз флотында казак баласынан тунгыш «Щука» сунгуір согыс кемесінін командирі болган, 2-ші рангалы капитан, Науалы балалар уйінін тулегі Ахмадиев Сабыр аганын естелігі.
Ат басына кун туса,
Ауыздыкпен су ішер.
Ер басына кун туса,
Етігімен су кешер. Казак макал-мателдері
Сурак: – Сабыр ага, кыскаша омір баянынызды айта кетсеніз?
Жауап: – Асет бауырым, менде озін туган Науалыда – Аккойын, Жидебайда туып остім. Менін акем Ахмеди суйегі Тума оте силы, аншы – сері адам болды. Алаколдін жагалауына ан аулауга барганда катты боранга урынып: окпесіне суык тиіп бір-ак кунде кайтыс болды. Жубайынын артынан куйігіне шыдамай, жарты жылдан кейін Батима шешем де коз жумды, ол кезде мен тогыз жаста болатынмын. Мал, уй-жай деген баршылык.
Туыстарымнын біреуіне де конбей, Аккойын кыстауымыздан торт шакырым жердегі акемнін досы «полтора Иван» деген орыстын уйіне кашып кеттім. «Полтора Иван» деп аталуынын себебі, оте кайратты алып адам еді. Арбамен жанар-жагар май тасиды. 200 кг толы бошкелерді канбак курлы кормейтін еді. Озінін Салмагы 200 кг астам болатын. Біздін уйдін есігіне симайды. Шайды далада ішетін. Согыс жылдарында екі огіз шаршаса, оларды арбанын артына байлап койып жанар-жагар май толы тиелген арбаны озі дала косына суйреп баратын. Сол уйде екі айдай турдым. Сонан кейін бір куні сурады: «кандай жакын туыстарын бар?». Мен айттым: «Науалыда Нуржамила деген Сагаттын кызы нагашы апайым бар», – деп. «Полтара Иван» арбасына салып Аксаковкадан Науалыга – Койшыбай Толеубеков деген агартушы болып кызмет істейтін жездеме алып келді.
Ол кісі мені Науалыдагы жетім балалар уйіне орналастырды. Ерке оскен бала белгілі гой, осы балалар уйінде озіммен шамалас балалармен тобелесуден коз ашпадым. Онда бурынгы турган балалар жабылады. Осыган шыдай алмай жездеме жылап бардым. «Мыналар мені олтіреді», – деп. Сонан кейін мені Койшыбай жездем Уржардагы интернатка ауыстырды. Ол кезде осы интернаттын директоры иманды болгыр Райымбеков Жумаділ деген жаксы адам болатын.
Жездем Койшыбай ага мен Жумаділ ага екеуі арі тексеріп-бері тексеріп: «Ай озін арфиметикага жаксы екенсін, калган сабактарды игеріп кетесін», – деп еш кандай кужаттарым жок болса да кабілетіме карап, екі жарым жас косып бірден бесінші класска кабылдатты. Атаманымыз Жумабай деген сокыр, орынбасары Секен Абуталин болды, олар тогызыншы окиды, ен кішкенесі мен, мойындарына отыргызып алып керемет еркелететін болды. Жетіні бітіріп сегізге кошкенде пансионный интернатка ауыстырды. Бунын ерекшелігі тулдыр жетімдерді гана алады.
Осы жерде озімнен улкен балалардын барімен тобелесіп шыктым. Казіргі Уржардагы демалыс багынын жанына жанадан интернат салды. Арыстан, Тургали деген жолдастарым болды. Осы жерде комсомолга отуім ушін тагы жарты жас косып жазды. Сонан интернатка комсорг кылып сайлады. Улкен балалар кеткеннен кейін атамандык маган ауысты.
Уржарды бурынгы казак-орыстар басып алган болатын. Казактын асіресе – кыздарына кун корсетпейді. Улдарды сабап, кинога кіргізбей акшаларын тартып алады екен. Уржардын орта мектебінін аксак орыс комсоргы болды. Орыстардын атаманы сол. Мына казак балаларына істеп журген корлыктарына шыдай алмай, олардын атаманына айттым: «Орыстарынды шыгар, мен интернатты шыгарамын. Шыдасан екеуміз жекпе-жек шыгайык. Тобелесте кім женеді. Уржарды сол билейтін болады». Уржардагы орыс мектебінін алдындагы копірдін устінде кездестік.
Солтустік жагында менін адамдарым, онтустік жагына орыстар жиналды. Осынын алдында гана кан-жоса болганбыз. Олардын атаманы шыкты: «Баста дедім» – ундемейді. Балалар уйінде тобелеске абдан тоселіп алганмын. Козімді козінен алмай жетіп бардым да, озімнін адісім – аягынын сирак суйегінен теуіп калдым. Ойбайлап жата кетті, косымша бастан екіні теуіп есенгіретіп алдым да, орыстарына: «Олтірмей турганда алып кетіндер!» – дедім. Содан бастап орыстардын – казак кыздары мен улдарына тиісулері сап тиылды, озім букіл Уржардын атаманы болып кеттім. Окырмандарга айта кететінім: Улы Отан согысы жылдары осы Науалы балалар уйінде тарбиеленген «Кащей» – аты жоні есімде жок, орыс баласы танкист Совет Одагынын батыры болды. Окінішке орай осы жайт ешкайда айтылмайды.
Мектепті толык аяктай алмадым. Жанымдагы жастары улкен жігіттерге силы бола бастадым. Тогызыншы сыныпка енді кошкен кезде, аскерге шакырды, сойтсе адам толмай жатыр екен. Шын жасым он бесте болса да, кужат бойынша он сегіздемін, ай-шайга карамай жасы толган жетім балаларды тугел аскерге алды. Бул 1952 жыл болатын. Иван Бойко деген озіммен жетім балалар уйінде оскен екі бала кеттік.
Алдымен Аякозде, сонан кейін Семейде медициналык тексеруден оттік. Тексеру оте катты болды, «верталь»–дан оттік. Ол дегенініз казіргі косманавттарды айландырып тексеретін кондыргы. Денсаулыгында аздаган кінарат болса осындай тексеруден кейін ес-туссіз талып каласын. Жанымдагы Бойко жарамай калды, сойтсем бізді согыс теніз флотына іріктеп жатыр екен. Семейден тогыз адамды – бір капитан-лейтенант пен бір мичман поезга отыргызып алып, жиырма кун дегенде Владивостокка жеттік.
Теніз флотынын оку орталыгына келдік, мені юнга деп атады. Ол кезде согыстан кейінгі моряктардын кобісінін жастары отызга келгенде гана уйлеріне кайтаратын, себебі алмастыратын адамдар жок болатын. Копшілік жумысым камбузда картошка аршумен отті. Алгашкы мамандыгым гидроакустик болды. Ол дегенін мотордын дыбысын ажырата білуінмен гана шектелмейді, судын астындагы жузіп бара жаткан балыкты да сезуін керек. Алгашкы кезде конбей мичманнан шапалак жеген кезім де болды. Бірак соларга алі кунге дейін алгысымнын шегі жок.
Оку біткеннен Ефимов екеумізді – ол да балалар уйінен шыккан, жетінші флот орналаскан Петропавлск-Камчаткага жіберді. Сол кезде біздін жасымызды коріп штаб бастыгы озіне алдырды. Менін жазуым оте адемі жане кандай карта болмасын кошірмесін айнытпай тусіретінмін. Ефимов екеуміз де жазу ережесінен сауатты болдык. Екеумізді бірінші болімге ягни купия кужаттар кабылдап жазатын жерге отыргызды. Бірден мичман атагын берді, ал мичмандар енбек акы акша алады. «Ай дейтін аже, кой дейтін кожа жок». Офицерлердін демалысына дейін Ефимов екеуміз шешеміз, олар бізге жалынады, пара усынады.
Ол кезде жаяу аскер мен теніз флоты екі болек министірлік болатын. Бір куні теніз флоты министірлігінен екі орын келді. «Жетінші флоттан сауатты, дайындыгы жогары, укіметке берілген, улгілі екі адамды Кроншдаттагы жогары теніз флотынын оку орнына усынындар, емтихан тапсыруга Ленинградка жіберіндер», – деген нускау-кужат келді. Осы кужаттарды алдымен біз ашып танысканнан кейін – штаб бастыгына апарымыз, ол кісі кол койып баска жакка таратады. Ефимов екеуміз штаб бастыгына келіп: «Сіз бізді мактайсыз, осы окуга бізді жіберінізші», – дедік. «Ауыздарынды жабындар, айтпесе уакытша камауга жіберемін!», – деп акырып куып шыкты. Бір-екі кун отті уакыт отіп барады. Сонан кейін колбасшы адмирал Кузнецовтын озіне бардык. Ойткені кейбір кужаттарды колбасшынын оз колына гана тікелей апарып тапсыратынбыз. Алдында Игорь Ефимов екеуміз келісіп алганбыз, бірге кіреміз деп. Екеуміз косамжарланып бірге кірдік. «Бул не, екеуін бірге келгендерін калай?», «Кешірініз жолдас адмирал, біздін колымызда бір кужат бар еді, соны сізге корсетейік деп едік, бірак бізді штаб бастыгы жібермей жур. Енді сендер сиякты адамды кайдан табамын?».
Жагдайды айттык, окыгымыз келеді дедік. Колма-кол штаб бастыгын шакырып алып: »Екі кун болыпты гой мына кужаттардын келгеніне, маган неге айтпайсын. Отанын – ен бірінші теніз флотын суйетін жігіттерді неге жібермейсін, озін де флотты суйесін гой», – деп бастыгымызга урысты. «Бір куннен кейін барлык керекті кужаттарымен, акшасымен жіберетін бол!».
Уш куннен кейін катермен Владивостокка жіберді. Ол жерден поезга отыргызып жіберді. Ленинградка оліп-талып азер жеттік. Келсек екі кун емтиханнан калып каппыз. Ол кезде Кроншдат жабык кала, тек 1955 жылы гана ашылды. Училищенін бастыгы озіне шакырып алды да, кужаттарымызды тексеріп: «Мына екеуін моншага апарып жуындырып, киімін жаналап, танертен адебиеттен емтихан алындар», – деген нускау берді. Бул жерде ен бірінші шыгармадан емтихан алады екен. Барлык емтиханды жаксы тапсырып екеумізде курсант болдык. Букіл училищеде екеуміз гана мичмандык шенімізге енбек акы аламыз. Бес жыл окыдык. Озім окуды оте жаксы деген гана багаларга бітіріп шыктым. Бітіргеннен кейін жетінші флотка «Щука» сунгуір кайыгына тажірибе жинауга жіберілдім Негізгі мамандыгым электронщик, казакшаласак казіргі компьютор жуйесінін жогары дарежелі маманы.
Сунгуір кайыгында бір жылдай командирдін комекшісі болдым, кеменін кыр-сырын тугелдей менгеріп алдым. Тогыз айдан кейін сауатты офицер ретінде багалагандыктан «Щука» сунгуір кемесінін командирі етіп тагайындады. Осы кызметте уш жылдай істедім. Жаттыгуларда менін кемем екі жыл букіл флот бойынша женімпаз атанып, ушінші жылы екінші орынды иелендім. Теніз флотынын бас колбасшысы адмирал Кузнецовтын ерекше силайтын командирлерінін бірі болдым. Ол кісі менін енбегімді багалай білді, соган омір бойы ризамын.
Сурак: – Сабыр ага, озініз осы сунгуір кемеде кызмет істеп жургенде баска казак офицерлері болды ма?
Жауап: – Жок болган жок. Ол кезде осындай сунгуір кемелердін санынын озі де санаулы гана болатын жане кару-жарагымыз да аса купиялы еді. Бізде «кулагы бар» торпедалар болды. Осы торпеданын ерекшелігі кемеге багыттап бір километр кашыктыктан атсаныз болды, сол кеменін артынан калмай койып, жармай коймайды. Кемедегілер торпеданы коріп турады. Екінші терморакета. Осы ракетаны кемеге 450 метр жакындап барып атсаныз ошіре алмайсыз, кемені ортемей тынбайды. Осы карулар ол кезде флоты мыкты агылшындар мен американдыктарда болган жок.
Мен мунда жетімдер уйінде гана тарбиеленгендіктен жане матеметика мен физикага деген ерекше кабілетімнін аркасында гана тап болдым. Біз сунгуір кеменін командирлері тікелей адмирал Кузнецовтын озіне гана багындык. Бул кісі Улы Отан согысынын басынан аягына дейін согыс теніз флотынын бас колбасшысы болган адам. Тарихтан да білетін боларсыздар, 1941 жылы Гитлер армиясына тотеп беріп кана коймай, согыстын алгашкы кундері-ак немістердін согыс теніз флотын орасан зор шыгынга ушыратып, тырп еткізбеген да осы адмирал Кузнецов болатын. Адмирал Кузнецовтын бір ерекшелігі ар кеменін командирін тікелей озі уйретіп, озі тарбиелейтін.
Ол кезде теніз флоты жетінші жане тогызыншы деп екіге болінетін. Екеуіне де атакты адмирал Кузнецов колбасшы болды. Осындай колбасшы Ресейдін согыс теніз флотында бурын-сонды болмаган, казір де жок! Осындай адамнын шакірті, арі суйікті командирлерінін бірі болып, кызметтес болганыма Жаратушыга тауба деймін.
Сурак: – Сабыр ага, сунгуір кайыкта неше офицер болады?
Жауап: – Жаттыгуга барганда жогары рангалы тогыз офицер, томенгі рангалы торт офицер болады. Калган отыз екісі матрос, старшина, боцмен т.б. Согыс жагдайында бір сунгуір кайыктын ішінде жузге жуык адам болады. Ал атом сунгуір кемесінде адмиралдын озі гана ушеу болады. 1960...62 жылдары Кубадагы шиеленісте біздін сунгуір кемелер гана барды, ал атом сунгуір кемелері жартастардан оте алмады. Біздін «Щука» барлык жерден судын астымен де, устімен де оте береді. Ені 32 метр, узындыгы 91 метр, биіктігі 6 метрге жуык.
Сурак: – Сабыр ага, теніз флотынын, асіресе сунгуір кайыкта кызмет етудуін баска аскер турінен ерекшеліктері бар ма?
Жауап: – Асет бауырым, ерекшеліктері жер мен коктей, себебі су астында жузетін сунгуір кайыкта кызмет істейтін офицерлердін денсаулыктары ол кезде екі-уш жылга гана шыдайтын. Оз басым сунгуір кайыкты екі жарым жыл баскардым, сонан кейін медициналык комиссиянын сараптамасы бойынша баска кызметке ауыстым. Ол уакытта су астында жузу ушін денсаулыгына казіргі косманавттарга койылатын талап сиякты талап койылады, денсаулыгын сал гана ауыткыса болды, сунгуір кайыкта кызмет істуге жарамай калып, жагага кетесін. Согыс жагдайында «Щука» сунгуір кайыгынын ауасы бес сагатка азер жететін. Жай кезде судын астына уш жарым сагатка гана сунгиміз.
Менін кызметім негізінен адам аягы баспайтын купия жер – Жана жер (Новая земля) аралында отті. Аскерден босар кезде гана Мурманск облысынын, Самскі ауданындагы, Гремихада бір жыл болдым.
Сурак: – Жалпы теніз флотында канша жыл кызмет істедініз?
Жауап: – Теніз флотында офицер болып он жылдам астам кызмет еттім, сонан кейін денсаулыгыма байланысты 1963 жылы екінші рангалы капитан шенінде аскерден босап еліме келдім. Казір озім жетпістен ассам да денсаулыгым жаксы. Согыс теніз флотында сунгуір кайыкты баскару ушін коптеген мамандыктарды игеруге тура келді, осы білімім азаматтык омірде де кажетке жарады.
– Сунгуір кайыкта кызмет істеген озін-озі силайтын офицерлер еш уакытта теніз бетінде жузетін согыс кемелеріне не жагалаудагы кызметке бармайды. Себебі, озін-озі жане мамандыгын силамагандык болады жане жазылмаган осындай дастур де бар. Айтсе де, флотта теніз бетінде жузетін согыс кемелеріне командир болуды усынады, кондіруге тырысады. Офицерлердін кейбіреулері жагалауда не кемелерде кызметін жалгастыруга калады. Ойткені су астындагы сунгуір кайыкта кызмет істеген офицерлердін білімі мен дайындыгы аса жогары болады.
Нак туган жылым 1935 жыл, ал аскерге 1931 жылгы болып алындым. Казір бурынгы Кенес Одагынын «курметті флот офицерімін».
Ескерту: Сабыр агамыздын жубайы Лаззат женгей – Сабит Мукановтын «Молдір махаббат» романындагы кейіпкер Батестен туады.