Юсуф Махульдур.
Сона.
Илькенлерщин масал.
Къырым бульбули, достум
Сеитабла Меметовгъа багъышлайман…
Иштирак эткен шахслар:
Бай
Зайде
Ыргъат
Кырыш.
Арабаларнынъ кеткени эшитиле. Пытын джерден балалар джылагъаныны, асавларнынъ кишнегенлери, оларны къувгъан акъай сеслери, къатынларнынъ къычырмалары эшитиле. Сананынъ алдында шышман Бай тыра ве кетеджаткъан джерьянгъа къарай.
Бай. Арамлар! Сынъ!.. Къащ сепер мен сизге айттым, менмен джарышманъыз! Мына инатлыгъынъыз къайда алып кетирди. Кетинъиз меним койимден! Мен бир шекийден къоркъмайман. Анбарларым ынгъа-богъдайгъа толы. Шыгъадар къойларым, сыйырларым, асавларым болып, ащтан ольмем. Он джыл ийимден щыкъмай джашап боларман. (Куле).
Эй, Мырад! Мырынбокълы балаларынъдан биревини ынытмадынъмы?! Эвинъ-баркъынъ болмаса, не керек экен шыгъадар бала? Мырад, сынъ мырадынъа джеттинъми? Пытын омырынъ бир асав алырман дий эдинъ?! Сынъ, алдынъмы? (Куле). Корель биле алмагъа щаренъ джёкъ.
А-а-а, Абдулла! Къайдыйсынъ, арувсынъмы?! Нищин илькен къызынъны магъа бермединъ? Мендай байгъа «джёкъ» дединъ. Шыгъадар къызларынъны къатеджексинъ, тызлайджакъсынъмы?! (Кене куле). Берген болсанъ пытын борщларынъны багъышлар эдим.
Барынъ кетинъ койимден! Меним топракъларымдан аякъларынъызны чекинъиз, сындырарман! Таа мында корьсем, итлеримни ыстынъызге джиберермен. Мен сизлерни тувгъан бабанъыз таин къарадым. Быгын ки кынынъызны ищ тышынмедынъыз, арамлар! Ищ айдан къыш башлайджакъ. Къобалар сизни къытармаз. Теракъай манъа джымшакъ къарагъан болса эдинъиз, борщларынъызны берген болса эдинъиз, къалдырар эдим…
Къырсакъларынъызны тарттырып, озь къысметлеринъизни башкъа джерлерде ахтарынъыз. Къобаларда джашап, мени таа коп къатырларсынъыз.
Биринджи лепкъа.
Зайде (кырып). Акъылым джетмий, къайтып джашайджакъмыз?.. Шыгъадар айванларны, тарлаларны ким къарайджакъ… Теракъай алдын тышынмейсиз, акъай. Мен къайтып къарайджакъман…
Бай. Болды! Коп сёлендинъ. Къайтып, къайтып… Джашармыз, аштан ольмемиз. Саба эртенъмен базаргъа бараджакъман, бир ыргъат табарман. Баарькещи бир шекий этип кещинермиз.
Зайде. Сынъ не боладжакъ?.. Кещинермиз… Сынъ къатеджекмиз? Мен сизге къащ сепер айттым, теракъай джымшакъ болынъыз, теракъай…
Бай. Авызынъны джап!.. Коп лап этсенъ сени де къыварман. Джеринъни таб. Ыргъат къызы болгъанынъны ынытма. Коп сёленесинъ… Къавенъ азыр болса кетир талъярнынъ ыстыне.
Зайде. Мына эр сепер шындай. Бир шекий айтаджакъ болсам, авызымны…
Бай (джекирип). Болды дыймен сагъа! Итке шап коп урейсинъ. Анавы сопаман аякъларынъны сындырарман. Къавенъ азырмы?..
Зайде. Азыр. Шындыгы…
Бай. (Щыкъаяткъан Зайдеге). Йыбрыкъкъа къыйып, алып кель айсе.
Экинджи лепкъа.
Бай (бир озы). Арамлар, мендай арув байнынъ хатырыны табалмайлар. Мен оларгъа шыгъадар эткен мераметликни тувгъан бабалары этмез. Айды, айды къарармыз таа. Къышкъаще сюйрекленип келип, къолымны джаламагъа истерлер. Къайтмамызгъа разы бол дерлер. Шы вакъытта къарармыз ким акълы болгъаныны. Къараса шыларгъа. Менден душман корьдилер. Пыкъаре киши эвель-эзельден байнынъ авызына къарап джашагъан. Былар магъа къаршы исъян котереджек болалар, менмен джарышаджакъ болалар. Къащ сепер урядникмен анълашып, къазакъларны кетирдим ырмагъа – къамщидан эппир башларына бир шекий кирмеди. Борджларыны кимсе къайтармакъ истемей. Барсынлар, къобаларнынъ ищинде джашасынлар, теракъай акъылланырлар.
Къатын! Зайде, къайда къалдынъ?! Мына таа бир акъылсиз. Коп сёлене… Пыкъаре къара баджакъ къорантадан болгъаныны ынытты. Мен оны бабасыман бир тайгъа алмаштырдым. Айды, баарьге щыкъсакъ, мырза къызына къыдалыкъ этеджекмен. Меним дорт тывыл да, он беш апакъайны къарамагъа алым бар. Алла озь къылыны ынытмай. Манъа шыгъадар озь эйиликлерини бийира.
Зайде табакънынъ ыстынде къавемен шекарны кетире. Кетирген шекилерни талъяргъа салып, щыгъа.
Мырза къызынынъ алгъаныман, мен де мырза боларман. Не? Мен – байман, акъыллыман. Бойдан Алла-Тааля бермесе де, акъылдан азайтмады. Эвленген сынъ джаш апакъайман Багъщасарайгъа кощермен. Хансарайнынъ къатында ищ козли… джёкъ он бир козли ий сокъарман. Зайдени мында къалдырарман; тарлаларгъа, айванларгъа козь-къылакъ болар. Магъа анда алтын-пара джиберип тырса болгъан. Шындай этермен. Ондай джаильни пайтахткъа алып, маскъара болайыммы?.. Багъщасарайда джашасанъ щетэль тилини де бильмек керек боладжакъ. Оджаларны тытарман. Пранцыс… башкъа тиллерни ийренермен. Мырза болгъан сынъ къатеджексинъ, ийренирсинъ эбет. Багъщасарайда тамыр аткъаныман, Петербыркъкъа кетермен. Онда да бир дварянкагъа къыдалакъ этермен. Рус къатынлары арувлар… Акъъярда алыш-беришмен болгъанда, оларны ондакоп корьдим. О-о-о, къайдий арув олар! Къоллары – акъ, козьлери – мына... Токътащи, Петербыкъта мени тап Къырымдан кельген улу мырза деп, рус чары мытлакъкъа мени балоларгъа щакъырар. Токъта, токъта…айсе бало оюнларыны та ийренмек керек боладжакъ. Менуветлер, маршлар… таа не бар шо? Багъщасарайгъа кощкенимен оджаларны тытмагъа керек.
Ищинджи лепкъа.
Зайде кирип, савутларыны джыйыштыра.
Зайде. Тавукъ ве папийлерге джем бердим. Ийде орталыкъны джыйыштырдым. Джылкъыларны щайыргъа айдадым. Сыйырларны савгъан сынъ, огызлермен тарлагъа щыкъарман. Ийлелик ашынъыз талъярнынъ ыстынде, акъ тастымалнынъ астында. Ашынъыз татлы болсын.
Бай. Копеклерге де сиек ташла. Мен джаткъанда уремесинлер. Ийлекещи бир созылайым дыймен. (Бираздан сынъ). Токътащи. Саба эртенмен Керищке базаргъа бараджакъман. Бир ыргъат керек; сен шыгъадар ышлерни къайтып баджараджакъсынъ. Сакинлер кеткенимен ышлеримиз кобийди. О арамларнынъ ийлерини бирер-бирер бозып…
Зайде. Вай, Аллам…
Бай. Авзынъны джап! Шимди авзынъны джыртарман, башкъа сёзимни кесмессинъ. Мен дыймен, ийлерини бозып, агъащларны, саманларны, краметни – къыскъасы, ийлерден щыкъкъан шекилерни эпсин сатарман. Магъа акъща коп керек боладжакъ.
Апайи табакъман щыкъаджакъ бола.
Зайде (озюне). Мен энди не этермен? Къараса шыгъа, айткъан лапына къара. Вай, бабащыгъым…
Бай. Эй, Зайде, сен не мырнынъны тыбыне айтасынъ шо? Айтаджакъ лапынъ болса айт. Анавы щаталман шимди мойнынъны сындырарман. Коп лап этме. Бар ышынъны къара.
(Кетеджатыр апакъайына). Токъта. Эртенмен акъылыма саларсынъ, ынытма. Керищте бир алипбе аладжакъман. Ариплерни ийренип окъымакъ ве язмакъны ийренеджекмен. Джёлгъа щыкъаджакъта акъылыма саларсынъ. Айды, бар. (Бираздан). Токъта. Сен ракъамларны саймакъны арув билесинъ…
Зайде. Билемен.
Бай. Къа, сайщи къарайым.
Зайде. Бир, эки, ищ, дорт, беш, алты, еди, секиз, докъуз, он.
Бай. Токъта, токъта, тыр-р-р! Къайда ашыгъасынъ? Бир, эки, беш… сынъ не бола?
Зайде. Ищ, дорт, беш, алты…
Бай. Тыр-р-р! Ищ, дорт, беш… Айды, не болсада. Сонъгъы ракъам къащ бола?
Зайде. Оларнынъ сонъы болмай.
Бай (айретленип). Айтмаса! (Бираздан). Мен билемен сонъы болмагъаныны; мени тап шыгъадар джаиль дыйсынъмы?.. Айткъанларынъдан сонъгъы ракъам къайсы бола?
Зайде. Он.
Бай. Сынъ не бола?..
Зайде. Онлардан сынъ юзлер бола.
Бай. Не дединъ?..
Зайде. Юзлер дыймен
Бай. Юзлер десе… Сынъ не бола?
Зайде. Сынъ бинълер бола.
Бай. Бинълер десе… Сынъ не бола?..
Зайде. Сынъ он бинълер, юз бинълер. Сынъ мильонлар бола.
Бай (шашкъан козьлеримен къатынына къарап). Милёнлар десе… Тооры, тооры. Милёнлар экен, къараса. Мен быларны эписини билемен. Сен билесинъми деп сенден сорайман. Айды Керищтен кельген сынъ магъа ракъамларны таа айтарсынъ. Арувмы, джаным?.. (Зайденинъ козюне къарап) ийретирсинъ мени. Айда, бар ышлеринъни къара. (Бираздан) меракълы шекийлер бола бы дыньяда. Киши бир шекий этмесе де тала экен. Барып джатайым. (Кете).
Зайде. Беш джыл барабар джашаймыз, биринджи сепер магъа джаным деди. Шашкъандай ший. Эр мезель магъа де акъмакъ, де айван, де… таа башкъа шекийлер дый. Быгын джаным деди. Не болгъан экен огъа?..
Дортынджы лепкъа.
Кельген арабанынъ давушы эшитильди. Сынъ Бай кирди. Къолларында балабан зембиллер. Шыларны джерге салып, алгъа щыкъты.
Бай. Мына, биз де келип щыкътыкъ. Бы Керищни дыймен, шындай къалабалыкъ джер… Базарында да болмагъан шекий джёкъ. Джанынъ не истесе шыны табарсынъ базарында. Алипбе аладжакъ болдым, сынъ озюме дыймен те: «Шимди санъа о керекмез. Баштан ракъамларны ийрен, сынъ озюнъе алипбе алырсынъ». Китап дуканнынъ къатындаки бештахтанынъ башында бир базарщыны абайладым. «Эй, мырза, гяль бурая!» - деп, мени къатына щакъырды. Тат болгъаныны анъладым. Бир-эки лап эткен сынъ, мени джаиль болмагъанымны анълап, магъа озь саткъан малларыны теклип этти. Айткъанына коре тооры Петербыркътан келе экен. Саткъан шекийлерини Къырымда даа бир кимсе бильмей экен. Арув да магъа расткельди. Багъалы болсада, пытын болгъан малыны мен алдым. Алипбе магъа шимди керек болмаз. Китапкъа акъща бергещи, быларны алгъаныма озюме «машалла» демеге ищ талмам.
(Зембилинден щыгъарып) мына бу козь боясы экен. «Ал, мырзам, ал» - деп, быларны магъа берди. (Козьлерине джагъып) арув да джанъы джуббемни кийип кеттим. Мени корьгенимен магъа «мырза» деди. (Башкъа шекийни щыгъарып) бу боя не ищин?.. Къараса ыныттым энди. А-а-а. «Быны мырнынъа джагъарсынъ» - деди. (Бояны мырнына джагъа). Кишилерни дыймен, бир-бирине арув-дыльбер корынмесы ищин нелер этмийлер. Пытын Аврофа бы шекийлермен къыллана экен. Руслар быны таа бильмейлер; Къырымда мен биринджи боладжакъман. (Таа башкъа боя щыгъарып) бы шекий де эрынге экен. Эрынымны да боялап корейим. (Эрынны боялай).
Бештахтасынынъ тыбынден мына бы шеритлерни берди. (Зембилинден щыгъарып) къараса шыгъа, къайдый арув. Озю де тырли-тырли… «Быларны башынънынъ щащларына байларсынъ» – деди. Аптада бир сепер шылай этсенъ эр кунь башынъны тарамагъа керек болмаз. Къайдий онъайтлы экен. Къырымда джашап шыгъадар джаильмиз. Аврофада къайдый арув шекилерни тышынып-табып щыкъаралар.
Таа не берди шу? А, мына, мына. Тырли-мырли блезликлер. Былар мойнынъа, шылар къолунъа экен… Къайдий арув!.. Кимсе къарамай экенми?.. Тез щыкъармакъ керек. Мени корип, манъа къарап, башкъалары та бы шекийлерни сатын алырлар. Петербыркъкъа кочсем!.. Э-эй, пытын апакъайлар менимки боладжакълар!.. Къа, бир пиалагъа къарайымщы… (Пиаланынъ къатына кещип) О-о, тап озюмни танымадым. Баякъы джылгъа джашардым. Токъта, токътащы… (Къатын шляпасыны щыгъарып) Мына бы… бынъа не деди шу?.. А-а, шлапа!.. Быны косьтергенимен джашыраджакъ болды; парам джетмез экен. Къараса. Мендай байда… джёкъ, мендай мырзада пара джетмейджек экен. Быны да алдым. (Башына тагъып, шеритлерини мойнына байлады). Мына шылай!..
Бешинджи лепкъа.
Козьлери, мырны, авызы боялангъан, щащларында шеритлер байлангъан, башында – шляпа, мойнында ве къолларында блезликлер такъкъан байны корип, кирген къатыны бирден къыщыра ве къолунда болгъан къазманы та джерге тышыре.
Зайде. Вай, Аллам!!!
Бай. Санъа не болды?.. Не окюресинъ огюзге шап. (Къатыннынъ джанына барып) сынъ, къайдий, бегендинъми?
Авызыны ащкъан Зайде балыкътай бир шекий айталмай.
Анавы джерге отравуй, мени щеттен сейир этерсинъ. (Щетке). Къара, бир шекий айталмай. Джаиль болгъансынъ не айтаджакъ. (Зайдеге) мына, къатын, Керищтен алып кельдим. Пытын Аврофа шылай кийине экен. Къырымда мен биринджимен.
Зайде. Вай, ва-ай. Былар бек багъалы шекийлердир?..
Бай. Ыджыз-багъалы алдым. Койде джашагъан сынъ мот шекийлерден артта къалайыммы? Акъылсызлар джёкъ.
Зайде (акъайына шашкъан козьлеримен къарап). Мен дыймен… Мен сабакътан айванларны отлаттым, сыйырларны савдым, ызакъ тыргъан тарланы сабанман сюрдим, къойларымыз къозламагъа башладылар – къозылар ищин джанъы авла джаптым, тавукъ-папийлерни джымырталарыны…
Бай. Эй, эй, эй! Болды! Магъа шыны не айтасынъ?.. Мен де Керищке тавланмакъ ищин бармадым. Ыргъат бир джерде джёкъ. Сагъа аз болса да дженгиль болсын деп, тап шеерге бардым, сен магъа «сав бол» дыйджек джерине бир талай акъылсыз шекийлерни айтасынъ.
Зайде. Магъа бир озюме къыйын бола…
Бай. Айда, табармыз къышкъаще биревини.
Зайде Къышкъаще таа ищ ай бар… Джыгъылып къалсам, ким мени къарайджакъ, кимге керек боларман?..
Бай. Болды! Меним арув кейпимни бызма!..
Сана артында къапы къакъылды. Сынъ биревини: «Ким бар ийде?!» - деген къычырмалар эшитильди.
Бай. Бар къаращи ким бар анда.
Зайде щыкъа, сынъ бираздан бир акъайман къайтып келе.
Алтынжы лепкъа.
Ыргъат. Селям алейкум, коп ырметлер къазангъан байым.
Бай. Сагъа не керек?
Ыргъат. Базарда джиргенде сизге ыргъат керек болгъаныны эшиткенимен, къатынынъызгъа джувуруп кельдим, нурлар сащкъан байим.
Бай. Шаймы айсе?.. Ыргъат магъа керек. Къатыма кельгенинъ арув эткесинъ.
Ыргъат. Пиятыман келишсек, сизге ыргъат боларман, ханларгъа шап кеткен байим. Рухсетинъизмен, эртенмен ышке киришермен, кунешбетли байим.
Бай. Эртенмен дыйсынъмы?.. Эртегеще вакъыт таа коп. Ийледен сынъ щыгъып пытын къышлыкъ авлаларнынъ тёбелерини тамир этерсинъ. Кещкещи шыны этип джетиштирсенъ, шы вакъытта сагъа беджерикли деп айтарман. Джетиштирмесенъ – къыварман.
Ыргъат. Келиштик, арувлардан арув байым.
Бай. Магъа нищин байим дыйсынъ?..
Ыргъат. Не демек кереким?..
Бай. Магъа мырзам де.
Ыргъат. Джёкъ…
Бай. Не-е?!
Ыргъат. Мырзам тывыл да, ханым дейджекмен сизге.
Бай (озюне келеджатыр). Ханым дыйсынъмы?..
Ыргъат. Хан азретлери.
Бай (щетке). Джёкъ, хан демеге магъа таа… болмаз. (Ыргъаткъа). Джёкъ. Сен магъа мырза десенъ де джетер.
Ыргъат. Якъшы, адалет сийген мырзам. Айсе мен ышымны корейим.
Бай (Зайдеге). Бер онъа ищ… джёкъ эки джымыртаман бир тилим отьмек. Аштан ольмесе болгъан. (Кетеджаткъан Ыргъатнынъ артындан) токъта! Нищин корюнишимен эйранланмайсынъ?.. Джёкъса корьдинъми?..
Ыргъат. Сизге пек арув, джараша. Билесизми, джылдызлы мырзам?.. Бы шляпанъызнынъ ыстыне таа эки тюк салсанъыз, таа арув боладжакъ. Мен шылай рус чарнынъ ыстынде корьдим.
Бай. Шаймы айсе?.. (Щетке) къара анавы таткъа, алдатты мени. Мен биринджи боладжакъман эмиш… (Ыргъаткъа) Быгын Керищке барып сатын алдым быларны. Таа манъа потиклер де сатты. Атыны ыныттым… (Калошларны зембилинден щыкъарып).
Ыргъат. Калош тывылмы?
Бай. Джёкъ, калош тывыл… Къара къайдий арув джылтырай. Къырымда ищ те джёкъ экен.
Ыргъат. Бек арув, моттан къалмагъан мырзам. Къайырлы-къытлы болсынъ.
Бай. Сыр деп айтаман, магъа таа бир шекий сатты… (Къатына щакъырып) амма пек багъалыгъа тышты. Эки асавнынъ пиятыны тыта экен.
Ыргъат. Къа, корейикщи, мырзалар мырзасы.
Бай. Эй, Зайде сен де кельщи. Сиз экинъиз тытарсынъыз, мен ищине секирермен.
Ыргъатман Зайде Бай щыкъаргъан гыржывалы ретузларны тыталар, Бай исе ищине секире. Кийген сынъ Бай ортада къала.
Бай. Сынъ?.. Къолман токъулгъан шекий экен, шынынъ ищин шындай багъалы. Пранцызлар энди коп джылдан берли кие экенлер. Мында Къырымда мен биринджи боладжакъман. Менден мода башлайджакъ!
Ыргъат (озюни сыкъмайып). Тамам сиз ищин тигильген, дыньянынъ энъ мот мырзасы. Сизни корьгенлер энди эпси кунджиликтен олерлер.
Бай. Шаймы?.. Тооры айтасынъ. Сынъ, джарашамы?
Ыргъат. Вай, сиз не айтасиз, мырзаларнынъ ищинде энъ дыльбер болгъан мырзам. Сизге джарашмай кимге джарашаджакъ. Шындай дыльбер шекий сиздай дыльбер саибини беклеп тыргъан.
Бай. Алла акъыл берсе, шылай бере экен те. Мен шы ретыздан бир тывыл да, эки тане алдым. Бу акъ болса, таа къызыл сойи та бар. Мына! (Зембилинден таа бир ретуз щыкъара). Корьдинъми? Сагъа, Ыргъатым, айтаман, ыстымдекини Багъщасарайда киеджекмен, къызыл союны – Петербыркъта.
Ыргъат. Акълысиз, Бакъщасарайман Петербыркънынъ улу мырзасы. Пек акълысиз.
Бай (озюмен коп мемнюн болып). Айды, ыште джеринде тырмасынъ. Сизмен лап этип теракъай вакътымнынъ джойдым. (Ыргъаткъа). Сени къышлыкъ авлалар беклей. Зайде, сагъа не болды?.. Щырайынъ кыльмей… Эндиги сепер Керищтен сагъа… бир таракъ кетирермен.
Зайде. Магъа бир ший керекмей.
Бай. Тынъла, Ыргъат. Авлаларны тамир эткенимен, сагъа таа бир ыш бар. Магъа балабан бир отыргъыщ этерсынъ. Мендай мырзагъа ляйыкъ болсынъ. Анъладынъмы?
Ыргъат. Къолтыкъмы?..
Бай. Къолтыкъ?…
Ыргъат (къолларыман косьтерип). Былаймы, Къырым мырзасы?
Бай. Былай.
Ыргъат. Джёкъ, болмаз.
Бай. Не?! Не дединъ?!
Ыргъат. Къолтыкъ тывыл, мен сизге тахт этермен, щёль къыралы.
Бай (кибарлыкъман Ыргъаткъа къарап). Тахт болмасынъ, къолтыкъ та болмасынъ. Анъладынъмы?..
Ыргъат тиз щёкип башыны эгди.
Бай. Айды, бар. (Зайдеге). Сен не тырасынъ? Сен де бар. (Кетеджаткъан Ыргъатнынъ артындан). Токъта. Кещекещи авлаларман огърашарсынъ. Кеще джатмаздан алдын магъа… анавыны… не шу…
Ыргъат. Тахтмы?..
Бай. Мына, шыны этерсинъ. Эртен тыргъаныман алдынъа-артынъа къарамай, онъ-солгъа къыбырдамай тооры арангъа барарсынъ. Къара ве аламан огюзлерни джекип, тарлагъа щыгъарарсынъ. Койлюлерден къалгъан топракъларны пытынны сюрерсинъ. Эмиримни анъладынъмы?
Ыргъат. Анъладым, тарлаларны ве пытын малларнынъ энъ биринджи мырзасы.
Бай. Анъласанъ пек арув. Шартымны да тынъла. Акъшам ыштен кылип-къыванып къайтарсынъ. Ышынъден келеджаткъанда сабаннынъ тегерщиклери щынъласынъ, къара огюз кульсынъ, аламан исе ойнасынъ. Бу шартымны беджерип болалмасанъ аркъанъдан тасма-тасма къайышлар сыдырарман. Шартымдан щыкъмасанъ акъшам сени омащман джазма беклер.
Ыргъат. Шартымны бозсам козьлерим сокъур болсынъ, джеримден тыралмайым…
Бай. Айды, бар ышынъны къара.
Ыргъат. Меним де шартым бар сизге, улу несиллернинъ баш боладжакъ мырзам.
Бай. Шарт?.. (Озюне). Къараса шыгъа, менмен джарышаджакъ бола. Айды корермиз. (Ыргъаткъа) Отравуй анавы джерге де айт – тынълайман сени.
Ыргъат. Меним эткенлериме ищ дарылмайджакъсынъ, ищ те ыстыме бакъырмайджакъсынъ. Сынъ, келиштикми?..
Бай. Сёзинъден къайтмазсынъмы? Айды келиштик.
Ыргъат. Алла да шаат болсынъ.
Единджи лепкъа.
Бай ыстыне джёргъанны джабыб, эснеп щыкъа.
Бай. Пытын кеще йыкъламадым. Энди козюме йыкъы киргенде, анавы тембель такъ-тукъ такъ-тукъ чокющимен уятты. Былай этип айландым, шылай этип айландым, сынъ «джёкъ» дедим озюме. Эринмейип тырып, азбарымдан джаз къой къорасына къувдым. Эм бийиргъан ышымны этер, эм де айванларгъа къаравул болар. Къа корейимщи не эткен.
Сананынъ меркезинде тыргъан балабан къолтыкънынъ къатына барып.
Арув! Къолы тис экен. Арув! Эртенгеще айландым, айландым, сынъ йыкъладым. Эбет, йыкъы къащкъан сынъ, къайдый йыкъы боладжакъ?
Къолтыкъкъа отыра.
Йыкълагъаныман шекарарзлы тыш корьдим. Петербыркъта экеним. Къаршымда марышкелер «Чипте теллени» ойнайлар. Рус мырзалары бир-бирини озып хызмет этмеге ашыкъалар. Биреви мейва кетире, башкъасы шербетмен къырабьелер; щай-къаве, джантыкълар, къаврылгъан этлер, пилавлар… Рус чары исе оларнынъ ыстынден къыщырып: «Тез болынъыз, тембеллер!» - багъырып соке. Къайдый арув хаялетлер, а! Татлы, шекарлы хаялетлер!
Шу арада чыйылдагъан-выйылдагъан шамата эшитиле. Шамата эп якъынлаша.
Бу таа не экен?.. (Узакъкъа къарап) Вай! Вай! Къараса-а! Озь озюме шанмайман. Къара огюз куле! Аламан исе ойнай! Сабан щынъла-ай!!! Къара сен шу Ыргъаткъа. (Къамщысына джабышып). Токъта сен, кельщи къатыма.
Секизинджи лепкъа.
Ыргъат кире.
Ыргъат. Мына бизде кельдик. Бийиргъан эмиринъизни беджердим, шартынъыздан да щыкъмадым, пытын мырзаларнынъ акъасы.
Бай. Коремен, коремен (зорман озюни тыта).
Ыргъат. Омащман джазма азыр болар дединъиз…
Бай. Шимди! (Джымшап) шимди кетирермен.
Бай щыкъа.
Ыргъат. Не болгъан байгышкъа. Щырайы шыгъадар агъарды.
Байнынъ узун-узун къыщырмасы эшитильди.
Байгыш мырзам. Ышымнынъ сонъунаще къайтеджемни бильмедим, къайтып шартыны джерине кетирерим дый эдим. Сынъ, кын баткъаныман акъылыма шу кельди: Къара огюз кыльсынъ деп, эрынны джырттым; аламан ойнасынъ деп, арт аягъыны сындырдым; сабан та щынъласынъ деп, тегерщигине агъач щёпыны тыкътым. Шыман, тегерщикнинъ жайкъылдап-майкъылдагъаныман келип щыкътым. Пытын джёл къара огюз кылип, аламан исе ойнап кельди. (Бай кеткен якъкъа къарап) Байгъа та не болгъан?.. Щырайы тюрленип кетти…
Бай кире.
Бай. Мына сагъа омащман джазма. Отыр аша.
Ыргъат ашамагъа отыра.
Бай. Айды, шартны эда этип беджергенсинъ. Къойларымнынъ къатына барарсынъ, семиз-токъ болгъан союны ве козюнъе къарагъанны союп, алып келирсинъ. Къаврылгъан эт ве ищине де торалгъан согъанщыкъман озюмни сыйламакъ истеймен. Мени арув этип тынъла. Къойнынъ эти джетмесе, аркъанъдан джетмегенининъ кесип алып этке къошарман, Анъладынъмы?..
Ыргъат. Эбет, аштан-сувдан арув анълагъан мырзам. Козюме къарагъан семиз къойны къызгъанмайып соярман.
Бай. Айды, бар ышынъны къара.
Ыргъат щыкъа.
Докъызынджы лепкъа.
Бай. Зайде! Зайде! Къаердесинъ шу?..
Зайде чапып кире.
Зайде. Не болды?!
Бай. Тембель, щакъыргъанда не кельмейсинъ?.. Не этесинъ анда?
Зайде. Вай, акъай, не айтасиз… Сабакътан согъанларны къазмаман къазып щыкъардым. Пытынны оленлер баскъан, зорман…
Бай. Шу вакъыткещи щыкъармагъансынъ. Эбет, олен басаджакъ.
Зайде. Ийледен сынъ тыйнакъкъа кельген джёлларны темизлейим дедим. Джавун джавса джылгъалардан сув арув акътарылмай, джёллары пытын джабыкъ…
Бай. Ана-а-а. Сен де аненъ-бабанъдай тембельсинъ. Щеттен тырып, тыйнакъкъа сув толмагъанынъ абайламагъансынъ.
Зайде. Мен къайтып джетиштирейим?.. Бир озюме къыйын болгъанынъ билесиз…
Бай (бирден бетине урып). Болды! Коп сёленме деп къащ кере айттым сагъа. Арамнынъ баласы, тембель!.. Не айтаджакъ эдим шу?.. Къара, ыныттым айтаджагъымны…
Зайде (яваш). Джанымны аямай ышлиймен, бу исе мени таа ура.
Бай. Не мырылдайсынъ таа? Не айтаджакъ боласынъ?.. Джетиштиралмагъанынъа ким къабаатлы? Тез давранмакъ керек. Къыш келип джапалакъ-джапалакъ къар тышкенини беклейсинъ алелем.
Къолтыкъкъа отырып, къолуна бызыйны алып ойнай.
Метийден бир щанакъ тыршы алып, талъяргъа сал. Отьмек те тилерсинъ. Къазан тюбюни джакъ. Анавы… Ыргъат къойны сойгъандыр энди. Бар щакъыр оны, этни кетирсинъ. Зайде, токътащи… Алтыдан сынъ не бола?
Зайде. Еди.
Бай. Сынъ?..
Зайде. Секиз.
Бай. Сынъ?..
Зайде. Докъыз.
Бай. А-а, къолай-дженгиль экен. Алты, секиз, докъыз.
Зайде. Джанъгъыш.
Бай. Нищин?..
Зайде. Алтыдан сынъ еди бола.
Бай. Билемен. Алты, еди, докъыз…
Зайде. Джёкъ.
Бай. Не-е?.. Кене джёкъмы?
Зайде. Алты, еди, секиз…
Бай. Мен де шылай дыймен де.
Зайде. Сиз секизни айтмадынъыз.
Бай. Алтыдан сынъмы?..
Зайде. Джёкъ, едиден сынъ.
Бай. Айды, не болса да… Бар анавыны къара. Оджакъны джагъып, къазанны ас.
Зайде щыкъа.
Онынджы лепкъа.
Тембеллер. Эпси меним мойнымдалар. (Бираздан) Бир, эки, ищ, беш, алты, секиз, он! Токъта джангъыш. Бир, эки, ищ, дорт… секиз, еди, он!.. Джёкъ. Къайдый шо?.. А-а, алтыны ыныткъанман. Алты секизден сынъмы?.. Бир, эки, ищ, дорт, беш, еди, алты, секиз, докъыз… Теракъай авур менимщин. Бир-эки ышлеримни тоорлагъансынъ ариплерни ийренмек керек. Ракъамлар менщин авур.
Зайде кире. Талъярнынъ ыстыне тиленген отьмек, щанакъта тыршы, таа башкъа ашлар сала.
Бай. Эй, къатын. Къадемен шишени ынытма. Анавы… Ыргъаткъа айт тез болсынъ; энди кеще боладжакъ. Этни парлап къазангъа саларсыз. Коп этип согъан та торарсынъ ищине. Быгын теракъай озюмни сыйламасам болмайджакъ.
Зайде щыгъа.
Керищте бир китап алдым. Шындай арув. Меджмуа экен. Кимсе болмагъанда къарайым шыны.
Джастыкъ тыбынден меджмуаны щыгъарып, къолуна ала.
О-о, мына!.. У-у-у. Къара къатынларгъа, къайдый арувлар. Бизим ногъай къатынларнынъ къатынына къой сасыгъындан баралмайсынъ. Шыгъадар сасыйлар. Мына, мынавларгъа къараса!.. Къаптансыз… Щащлары акъ, аякълары ызын… Къараса-а-а!.. (Башкъа саипеге къарап) О-о, у-у-у!.. Бу таа арув экен. Пранцызларгъа шап кете. Щащлары къывырщыкъ… Эрынлеры къызыл… щакъыргъан таин… ва-ай!.. (Меджмуаны джабып тыра). Джёкъ, къаралмайман. Шындай арув къатынлар!..
Анда-мында джирген сынъ, меджмуаны къолуна алып кене де отура.
Вай-вай, бу таа гузель!.. Ай джанынъдан ай-ла-най!.. Акъ, къолума тышкен болса эди, билер эдим не этмеге… (Башкъа саипеге къарап) Алла берсе шылай бере экен! Къара, къара!.. Мен дыймен шылар бир олмайджакъларынынъ апакъайлары. Мендай байгъа… мырзагъа расткельмез эбет.
Кене меджмуаны джабыб авансценагъа щыгъа.
(Тантана иле) Джё-ёкъ! Мен таин бай-зенгин мырзагъа Петербыркъта тывыл да… анавы пранкистаннынъ пайтахтында джашамакъ керек!.. Мен илле макъсадыма джетермен! Аз-коп ракъамларны ийрендим. Бир, эки, ищ, алты, секиз, он! Ана-а!!! Сабакътан ариплерни ийренмеге башларман. Окъымакъны ийренген сынъ, пранцыс тилини ийренермен. Не меним ищин Багъщасарай, Петербыркъ?! Манъа балщыкъта тывыл да Аврофада джашамакъ керек!..
Зайде шашкъан козьлеримен кире. Бети дертли болгъанындан, Бай бир шекий болгъаныны анълай.
Он биринджи лепкъа.
Бай. Не болды?.. Не балыкъкъа шап козьлеринъни акъыйттынъ?..
Зайде бир шекий айталмай. Бай щыгъа. Сынъ бираздан къайтып келе. Апакъайнынъ къатындан кещип бир кошеде бар сесимен огюзге шап айгъыра. Айгъырувгъа къанлы пыщагъыман Ыргъат щапып кире. Ысты-башы пытын къан.
Ыргъат. Маллар къыралы, не болды. Джёкъса бир шекийге дарылдынъызмы?.. Башынъызгъа санки бир дерт къонгъан.
Бай. ?..
Ыргъат. Айды барайым. Кещ болмагъаще айткъан эмиринъизни эда этип битирейим.
Ыргъат щыкъа. Бай артындан бир шекий айтаджакъ бола, амма сеси щыкъмай. Бир къащ вакъыт акъай ве апай сессиз бир-бирлерине шашкъан козьлеримен къарап тыралар.
Бай (яваш, къарылгъан сесимен). Меним пытын къойларымны сойды…
Зайде. Къайтерик энди?..
Бай. Мен о делиге бир къойны сойип кетир дедим, о исе…
Зайде. Джёкъса анъламадымы сизни, джёкъса сиз…
Бай. А-а-а!!! (Апайнынъ мойнына джабышып). О мени арув этип анълады!.. Нищин анъламасынъ?.. Арув анълады-ы-ы!!!
Ыргъат кире.
Ыргъат. Дыньяда шундай ищ болмагъан мырзам, бийиргъан эмиринъизни джерине кетирдим. Козюмнинъ ортасына къарагъан къойны сойдым. Авлагъа баргъаныман былай эттирип къарадым, шылай эттирип къарадым, къойлар эпси меним козьлериме къарайлар. Къатейим?.. Меджбыр болдым магъа къарагъанны соймагъа.
Байгъыш Байнынъ къоллары таа апайнынъ мойнындалар. Лап табалмагъан алда.
Сизге не болды, сайысыз болгъан пытын сыйырларнынъ ве асавларнынъ къыралы?..
Бай (апайыны джиберип, яваш сесимен). Не боладжакъ магъа?.. Мен шай тыраман…
Ыргъат. А-а-а. Мен дыймен, бир шекийге дарылдынъызмы шо?..
Бай. Джёкъ, джёкъ. Неге мен дарыладжакъман?..
Ыргъат. Шай таа… Сиз берген эмирлеринъизни мен джапмагъа тырышаман та… (Байгъа къарап). Ыргъагъыман аягъындан тытып…
Бай. Тооры, тооры… (Эп таа озюне келялмай).
Ыргъат. Аягъындан тытып козюме къарагъаныны…
Бай. Бек арув эткенсинъ…
Ыргъат. Мен дыймен, козюме къарагъан семиз къойны…
Бай. Шылай, шылай…
Ыргъат. Къыскъасы, бийиргъан эмиринъизден щыкъмайып, къыйметли мал къыралы, козьлериме къарагъан семиз къойны къызгъанмайып сойдым ташладым.
Бу сёзлерден сынъ абдырап-шашмалап къалгъан Бай титреген къолларыман кене озюне келеджаткъан апайнынъ мойнына джабыша.
Бай (апайны сюйреклеп). Арамнынъ баласы! Айван! Мен сени шимди… Сен ищин мен озюмнинъ энъ арув джылларымны джойдым!.. (Не айткъаныны анъламагъан алда). Мына сагъа Багъщасарай ищин!.. Бу санъа Петербыргъ ищин!.. Мына санъа пренк… пранк… Э-эй!.. Ма сагъа!..
Куч-къуветини джойгъан Бай апайнынъ къатында джыгъыла. Экиси де къыбырдамай джаталар.
Ыргъат. Улуларнынъ ищинде болгъан улу къырал азретлери, эртеге таа эмирлеринъиз боладжакъмы? Мен азырман…
Бай (бирден атылып тырып). Джё-ёкъ!!! Джаным Ыргъатым, сюйген Ыргъатым, эмирим джёкъ! Къайдый эмир?.. Сен таа не айтасынъ шу? Бир эмирим джёкъ. (Тизлер ыстынде къатына келип) бир эмирим джё-ёкъ…Бир шекий этме!.. Арувмы?.. Джат, аша, тавлан… (Аякъларына сарылып) бир ший этмесенъ разыман. Арувмы, Ыргъатым?.. Джашайышынъа тавлан!.. Къайдый арув экен джашайыш!.. (Агълап кеткен сесимен). Сен ищин тоорым бош, сопрам ащыкъ. Бир ший этме…
«Бир ший этме. Арувмы?..» - деген сёзлермен, аякъ ыстынде зорман тыргъан Бай ийине кете.
Ыргъат. Байгъыш Байым. Не болгъан экен огъа?… Къасталанмаса экен.
Озюне келеджаткъан Зайде тырып, ий тарапына догъурлана.
Ыргъат. Зайде къаным, магъа эмиринъиз джёкъмы?..
Зайде. Зайде къаным?..
Ыргъат. Эйи.
Зайде. Таптынъ къанымны…
Ыргъат. Менщин сиз къаным, саибим боласынъыз.
Зайде. Сенинъ атынъ не?..
Ыргъат. Атым?.. Атымны не болгъаныны ыныткъанман. Шылай мыйыкъсыз, сакъалсыз бир кишимен.
Зайде. А-а. Меним атым Зайде.
Ыргъат. Билемен…
Зайде. Айды мен ийге кирейим…
Ыргъат. Зайде къаным, эмиринъиз болмазмы магъа?..
Зайде. Ийинъ-баркъынъ бармы?..
Ыргъат (дертли). Джёкъ. Ийим-баркъым, айлем джёкъ. Шылай бир пыкъаре, аддий бир инсанман. Щаресизликтен мында кельдим. Шимди кызде ыш тапмакъ авур бола, шынынъ ищин меджбыр болдым мында кельмеге. Онкур-онкур джылап тырайыммы?.. Джёкъкъа джюйрюк джетмез.
Зайде. Шылаймы айсе?.. Бизде ыргъатлар копке къалмайлар. Бир-эки айдан сынъ кетелер. Бек авур бизде. Сен де бираздан…
Ыргъат. Джёкъ, сизни ташлап бир джерге кетмем.
Зайде. Бизни ташлапмы?..
Ыргъат. ?
Зайде. Корермиз. Мен кеттим.
Ыргъат. Хайырлы кещелер сизге.
Зайде. Сагъа да хайырлы кещелер.
Зайде ийге кете.
Ыргъат. Къайдый арув къатын!.. Эбет, биревининъ къатынына къарап, сукъланмакъ болмаз… Мен коп джерлерде болдым, коп инсанларны корьдим, амма Къырым къатынлардан гузель, эмексевер ве мерхаметли къатынлар бир джерде корьмедим. (Бираздан) Э-эх, Зайде къаным, Зайде… Сендай къатыннынъ къыйметини бильмеген акъай акъылсыз-бомагъыр экен.
Он экинджи лепкъа.
Байрам урбаларыны кийген Бай щыкъа.
Бай. Не йыкъым, не маддем… Тамагъыма бир шекий кирмей. Джатсам онгъа-солгъа айлана джатаман. Къатеджегимни бильмимен. Шартны бозмакъ энди болмаз. Баарькещи теракъай даянаджакъман. Шыгъадар саиблыкъны ким къарайджакъ?.. Зайде бир озю джетиштиралмай. Тембель. Аз котек ашай менден. Шимди кызде кимсени табалмам. Болгъан Ыргъатыма «Сав бол» дыйджекмен. (Ийге къарап) Зайде, къатын!.. Азырсынъмы?! Тез бол! Дертбызагъа кещ барсакъ арув болмаз. Энди къойлар союлып, къазан-къазан къавурмалар пиширип орталыкъкъа салынгъандыр. Бизлер баргъаще аш та питер.
Зайде щыкъа. Ыстынде Алтын джипмен токъылгъан мерекеп тысли къадипели къаптан. Башындакъы алтын пуллы песинден омызларына алтын джипмен токъылгъан быркенщиги тыше. Белинде кумуш къушагъы. Къулакъларында алтын сыргъалар, пармакъларында юзюклер, къолларында блезликлер, мойнындан кокюсюне алтын пуллы маниста тышеджатыр. Аякъларында индже терили потиклер.
Бай (Зайдеге дикъкъатман къарап). Дертбызадан кельгенимен, башлагъан ышлеринъни питирерсинъ.
Зайде. Къайсы ышлерни дыйсынъыз?..
Бай. Къайсы?.. Анавы къырымагъа щыкъаратан джюнлерни кене де щывалларгъа толтырып, арангъа саларсынъ. (Озюне айткъан таин). Къойларымдан бир къатыра къалды – джюнлери. (Терен непес алды). Эй, ыргъат!.. Къаердесинъ?..
Ыргъат эснеп щыкъа.
Ыргъат. Не дыйсынъыз, Керищнинъ къыралы? Тынълайман.
Бай. Биз апакъайман Дертбызагъа бараджакъмыз. Сени ийде къалдырамыз. Къапы-пенджереге козь-къылакъ боларсынъ Анъладынъмы?
Ыргъат. Эбет, анъладым…
Бай. Айды, айсе биз кеттик.
Бай Зайдемен кетелер. Эп ызакълашкъан араба давушы эшитиле. Ыргъат сананынъ ортасында тыра. Сынъ джаваш-джаваш мынарлы бола. Къаранлыкъ болгъаныман Дертбызада болгъан сеслер эшитиле. Асавларнынъ щапувлары ве оларнынъ ырджайгъанлары; адамларнынъ токътамайып лап эткенлери; Авур ава ве къайтарма щалынгъаны эшитиле; Музык кет-кете тавлы бола, сынъ бирден токътай…
Он ищинджи лепкъа.
Бай. А-а, къана-къана, Ыргъатым, кельщи къатыма. Анда Дертбызада джемаатнынъ къатында сени ырмайым дедим, аркъанъдан къа йыш-къайыш тасма кесмейим дедим, шимди исе озюнъден корь. Къа, меним пыщагъым?..
Ыргъат. Тынъласанъ мени, бираздан пытын Керищнинъ боладжакъ къыралы, тынъласанъыз…
Пыщагъыны ташкъа окъалап къайрай.
Бай. Болды! Сенинъ арабанъа минип, пытын байлыгъамны джойтаджакъман. Джёкъ, сени башкъа тынъламайман… Кель къатыма.
Ыргъат. Джёкъса мен шартынъызны боздыммы?.. Шы вакъыткещи сёзинъизден ищ щыкъмадым…. Къа, шимди не болды?..
Бай. Не болды?! Дертбызада не ышынъ бар эди сенинъ?.. Айтщы, къа?!
Ыргъат. Вай, нищин сорайсынъыз…
Бай. Мен сагъа не дедим? Къапы-пенджереге козь-къылакъ боларсынъ дедим. Сен пытын байлыгъымны ташлап, пытын саиблыгъымны къалдырып…
Ыргъат. Вай-вай, сиз магъа тек къапы-пенджереге козь-къылакъ боларсынъ дединъиз…
Бай. Тооры-тооры. Нищин байрамгъа кельдинъайсе?
Ыргъат. Къапы-пенджерени джеринден къагъып алып къатыма арабагъа джюклеп, Дертбызагъа кельдим…
Бай. Не, не?!.
Ыргъат. Шылай, эйи. Меним ягъыымдан шарт бозылмады. Байлыгъынъыздан, саиблыкътан алып-береджегим джёкъ. Тек къапы-пенджереге…
Бай ий тарапына джувуруп кете. Зайде де артындан. Сынъ бирден Байнынъ къыщырмасы эшитиле. Бираздан экеви де джувуруп кирелер. Киргенимен экиси Ыргъаткъа къарайлар. Сынъ Бай апакъайына атыла.
Бай. Сен нищин пичиминъе таянып, къатымда тырасынъ? А? (Зайдеге джабыша).
Ыргъат. Бираздан пытын Къырымнынъ боладжакъ къыралы, бир шийге дарылдынъыз алелем?
Бай. Джё-ёкъ!
Тез Зайдени ташлап щетке тыра. Терен-терен непес ала.
Ыргъат Мен айсе кеттим.
Ыргъат кеткен таин бола, амма джаваш сана артына джашына.
Бай. Анавы кеттими?..
Зайде. Кетти… алелем.
Бай. Мени арув тынъла. Кеще джатмайып коп этип щиберекмен джантыкълар джёлгъа азырларсынъ. Саба танъда бабамдан къалгъан алтынларымны арабагъа ийип салып, мындан кетейик. Шылай этмесек бу Ыргъаттан къытылып боламамыз. Бар ашкъанагъа, ышынъны къара. Мен барып джатайым. Не тырмайсынъ?..
Зайде. Шимди тырарман, теракъай джылынайым.
Бай. Коп отырма, тыр. (Кете).
Сонъы.
Байман Зайде авур сандыкъны экиси зорман ортагъа щыкъаралар. Сандыкъны джерге салып, джерге отыралар.
Бай. Къайдый авур.
Зайде. Ызакъ джёлгъа щыкъкъан сынъ, щиберек коп эттим.
Бай. Айды, мында токътагъанымыз арув. Сув да къатымызда. Мында бы йиксек къырнынъ ыстынде Ыргъат бизни табалмаз.
Зайде. Пытын кын джёлда болдыкъ, энди ашасакъ та бола.
Сандыкъны ащкъаныман экеви щыкъкъан Ыргъаткъа арбып къарайлар.
Ыргъат. Не болды?.. Не къарайсынъыз?.. Энди ашасакъ та боламы? Джёкъса бир шекийге дарылдынъызмы?
Санки бир шекий болмагъандай, озюни сыкъмагъан Ыргъат щетке отырды.
Ыргъат. …Дарылдынъыз алелем?..
Бай. Менден сорайсынъмы? Джёлдан бираз талдыкъ, шынынъ ищин… Айды, кель тыгъынайыкъ.
Ищиде отырып ашайлар, сынъ сёзсиз джаталар. Байнынъ бир щетинде Ыргъат, башкъасында – Зайде джата. Джарыкъ мынарлы бола.
Бай (яваш). Зайде, мени эшитесинъми?
Зайде. Не болды?..
Бай. Яваш бол… Анавы арам Ыргъат къатты йыкълагъаныман, оны аякъларындан сюйреп, къаянынъ ыстынден ашагъа атарсынъ…
Зайде. А? Джёкъ, акъай, мен шыны эталмам, мойныма шындай гунях алмам…
Бай. Магъа къара… (Ащувман) айткъанымы этмесенъ, балтаман башынъны экиге болермен. Сен оны аткъаще, мен кишенленген асавларны тытып, арабагъа джегермен. Сынъ сав-аман ийимизге къайтармыз. Шимди бир чырым этейик; сени аркъанъа тюрткенимен тырарсынъ ве анавыны учурумгъа атарсынъ.
Экеви къырылдагъаныман, Ыргъат тырып, яваш авансценагъа келе.
Ыргъат. Бай акъылындан тайгъан. Мени ольдюрмеге ыстей. Арув да эшиттим. Къатейим энди?.. (Оларгъа косьтерип) къайдый татлы йыкъыдалар… Мен пытын кын сандыкъта йыкъладым… Токъта, токъта… Мен оларнынъ арасына джатайым ве…
Яваш барып джаткъанларнынъ арасына джата. Сынъ Зайдени тырсегимен тырте. Зайде тыра ве бир ший дыймагъан Байны къаядан котерип ата. Учурумгъа тюшкен Байнынъ сеси эшитиле.
Зайде. Байгъыш Ыргъат. Арув киши эди.
Ыргъат. Мени айтасынъызмы?
Зайде. ?
Ыргъат. Арабаны азырладым. Энди ийге къайтайыкъ. Анавы байгъыш айванлар айгъыра-окюре шамата къопарадырлар…
Буны эшиткенимен Зайде эсини джоя.
Ыргъат (къолуна котерип). Къатеджексинъ, къа?… Алланынъ ышы, алланынъ…
ПЕРДЕ.