МАЬРЖА ЯI, СА КЪАМ, ЦIИЙЛА КЕРЧАДЕШ, БАЛИЙЦА ЛУВЧА ДУ-КХ ХЬО...
Дуне кхоллаш, ер Мохк вайна
беннача Дала га лоацалда вай!
(Коазой I. ГIалгIай, 5 : 582)
Са бе доал Коазой Iийсаз сона денна совгIат - «ЦIе тетрадь» яха дешарьг. Цунна хьалхарча оагIун тIа Тхьамадас сога даь хаттар латт: «Нагг-нагахь оазарашка* кховд со. Фуд хьох из? Хой хьона?»
Новкъост, со Iилманхо вац. Со Iа яздаьчох мах бе ца могаш, дог цаIаббаш, из деша кIордацадеш воа дешархо ва. Аз хьа хаттара жоп лургда дешархочоа йоагIача аргIанца.
Со хьона жоп язде волавалийтар хьа оазараша а, хьа хаттаро а. ШоллагIа-дале, хьога цхьан йовсаро эрсий меттал яздаь дейттача каьхато, ший «цIи» а отта я «массала Хаматхан» аьнна. Цу яхь йоаяьча, эздел доадаьча «Хаматхан-массало» йоах Iийсайга: «Хьа гIеллала даладола «ЦIе тетрадь» аз Iодийшад вIалла юкъ ца юташ, чIоагIа сайна хала дале а. Дешахьалхе Iойийшача а со цхьан хIамах кхийтта вац. Са вIалла шеко яц: кхычара а из чаккхадалалца дийшадац, доаттIадаь пишкача дахийтад. Цу хьай «ЦIе тетрадаца» фу ала воалар хьо, хьаалал, хьай бага чура лоакъамаш дIа а яхе. Тхона жоп Iайха яздой, (!) эрсий меттала мара ма язделахь, хIанна аьлча тхо гIалгIай метта деша Iома а деннадац е из Iомабар тхона вIалла эшаш а дац» (таржам даьр Ф. Х.).
«Хаматхана-массалага» са кховдо дош дац. Цо ше хьакхайкадаьд ше фу къонах ва, ше мела эздел долаш, яхь йолаш, сакхетам болаш саг ва. Цунна жоп оазархочо ше деннад, цудухь аз къамаьл дергда Тхьамадийца. Цунах Хаматхана а, цун мугIарах хьалхайша багIачарна а цхьа пайда хила тарлу.
Из дешарьг гIалгIай сийдола яздархочо хетадаьд нохчий-гIалгIай юкъара Визача Къонаха – Читигов Заьлмаха. Цун да нохчо ва Шейх яхаш, нана гIалгIа я - Горданова Зухра Пхьилекъонгий-Юртара.
Из кIант заIапхо ваьв бехк-гуннахь доацаш таIазар тIа оттадаь гIалгIай йовсараш (Ильдарха-гIалара ОВД).** Цхьабакъда цар къизала мегаьдац КIантий Са гора оттаде: цхьан сага оакхал даьдац, шийна цаI хIама хьатIаийцадац, цхьан цар харц каьхата кильг яздаьдац. МалагIа тейпа долаш ба цун низ тIалоаттабаь «гIалгIай» ба яха йовсараш? Боккъонцахь йоа цар - харца Iаьдала има дилларий, тейпан цIераш я Иблис-наькъан...
Тхьамада, хьо оазарашка кховдар бахьан дика хов ший къамах дог лазаш мел волчоа. Уж хьа балийво эттадеча дего аратувса цIий гурматаш я. Цудухь аз хьа дешарьга сай цIи тиллай «ЦIий гурматаш» аьнна. Халкъшта тIаэттача «цхьаккха боарам боаца лазаро» хьа дега чу бIи биллаб, цучура араетта цIий кеджаш, цучура арадоагIа лакаш эттаду цIе цIоагIа: «Харц Iаьдал, ма кхестаде тхо! Ноаной дегаш ма эттаде! Даьй синош ма Iаьржде! Йижарий-мехкарий бIарьгаш ма лешаде! Вежарех-къоньгех хьай са дехка моастагIий ма бе! Дита тхо, паргIатта даха, лаьтта аха, дезал кхаба, тхоай мотт лебе, тхоай йоазонаш шаьрде, тхоай мехка доал де!..»
Шин-кхо бIаь шера тIаяьржа латтача Эрсий Iаьдал Харцон сатохалац хьона, Iийса. Цу заман чухь, саца ха йоацаш, Къилбаседа Кавказа къамаш доаккхача Iазапе оттадаь латт. Iаьдал къизален чхьонкар IоттIаеттар соцаш дац. Из туржаI тахан доладенна дац, Даьла воацачоа, маца тIерадаргда а хац.
Цу хьокъехь ийла е дIаволлалу Iийса ший дешахьалхенца: «Вай ГIалгIай Мохк Эрсий Паччахьалкхен чубоагIа ши бIаь шу даьннад. Цу хана чухь вайна тIалатта Iазап сецадац. Массехказа фу хадача дIатIакхоачадаь хиннад гIалгIай къам».***
Цхьа лоаддам боаца Iазап дац Шинфордюкъе дахача дукхагIа дола къамашта Iоттадоарждаьр. Iазапо есар даьча халкъий дегаьш, саца юкъ йоацаш каетташ, Iувдаш, Iувжаш латт:
Гарт! Гарт! – яхаш,
Дог детталу.
ДегIа мел йоа маьже
Цо екаю.
Ховха, боча хьа дог
IодоаттIадаьд.
Човнал тух чуддела,
эзза дIатийгад.
Синпхаьнаш зувз –
Човно лазар ду
Гарт! Гарт! – яхаш,
Дог детталу.
(КIантий дегаш. «Дог», о. 9).****
Даьра из Iазап дIахо а тIера ма даргдац, герзаш совцарг ма дац Харцон Iаьдала кIал вай – кавказхой, мел долча хана, хIана аьлча цо ше карадерзадаьча къамашца бувца мотт массехана цаI хиннаб: къизал, цIий, тийшаболх, яькхал, цIурал. Из соце а соцаргдац цхьан лоаццача юкъа мара.
Тахан гIалгIаш де дезар белгал доакха оазархочо дешахьалхенца: «Эрсий Паччахьалкхенга хоаддаме дIаала деза вай: тхоцар харцо соцайе, Конституцех йоагIа бокъо Iооттайе, тхоах Iайха дIахоадабаь тха Мохк, юха тхоах хьахотта, тхоца къизал ма лелайе, доаца бахьанаш лехаш».
Вай дIаала ца дезаш Эрсий Паччахьалкхено ше аьнна, Iаьдал бокъонца чIоагIа а даь, хоадамбаь Iодилла да из дош.***** Цхьабакъада эрсий гIаьрача Iаьдало из бокъо хьалургьяц... Цунах тешалду из бокъо чIоагIо я Iооттаяьчул тIехьагI, укх дIадахача ткъаь ялх шера Харцон Iаьдало гIалгIашта Iоттахьоарсаяьча къизало (1992 ш.), Нохчий мехка чухьаьхкача тIемо, тахан Къилбаседа Кавказа тIаоттадеча Iазапо, юкъебоахача цIуро, лелабеча тийшабелхо, чухьийцача «Iоажал тоабо». ЦIеша дизза да-кх Харцон Iаьдало «бокъо» лелайеш дола диг.
Вай хатта тарлу Тхьамадийга: «Дешахьалхенца Iаьдалага дIаала деза вай ма яхий Iа, дIахо хьай дешарьга тIа Iа дувцара-м кхыдар ма дий хьа:
Чоалтачашка кхаьчад Iаьдал.
Тахан бокъо ювцар – Iовдал».
(Iазапче, о. 7)
Харц лув-те оазархо? Бакъдар цаховш ва хьох-те? Цкъа Эрсий Iаьдалага латкъа деза йоах вайна лелаеча харцон. ТIаккха кхо «гIа» дIахо а баьккхе, ше хьалха аьннача тIара юстара иккхе, цох бала пайда бац аьле соцам бу. Мишта кхетаде деза-те цун вIашкацадоагIа къамаьл?..
Iийсай кер чу Iалаьмате боаккха гIортам боал: ирабухье даьнна латт хьаькъалеи догеи. Цун сакхетамчу цхьан оагIарахь цхьалха, вай дерригаш мо, саг латт: цун цIенна юкъе гIола чаккхалилхаб Харц Iаьдал къизеш Iоажала мангал хьокхаш. Воккха оагIарах, массадоалчоа сакхувш, яздархо-оазархо вагIа. Тахане вахарал совгIа Iийса селханенеи кхоаненеи юкъе латт, хиннар дага а доагIаш, хургдолча са а кхувш. Из Тхьамадий кер чу боалача гIортамца ювзаенна я «Даи воIи (къамаьл)» яха оазар:
- Воти, фу яздеш воал хьо?
- Iаьдалга латкъа воал со, к1аьньк.
- Сенах латкъа воал хьо, Воти?
- ГIалгIашца лелаеча харцонах.
- Хьанга латкъа воал, Воти?
- Москверча хьакимашка.
- Латкъа везац хьуона, Воти.
- ХIана?
- Из харцо лелаераш уж шоаш боландаь.
- Аъъ! ТIаккха наха бита беза вай воай Мохк?
- Мохк-м, Воти, цIабоагIаргба,
- Маца?
- Ше боацаш вай цамегальга дIахайча.
{Даи воIи (къамаьл), о. 20}
Тхьамада харц лувц ший дешахьалхенца а, цун тIехьа йоагIача оазарашца а. Цун дог лаз, из Iувдаш, парххIе эттадеш латт тIаоттадаьча халача лазаро, боаккхача балийво. Сакхетама хов яздарах, латкъарах хIама хургдоацильга. Цунах из сакхийна вар ткъаь ялх шу халха. Сона дика дагадоагIа цо мутхьал-бетта 1992-ча ш. яздаь, кеп теха йоазонаш.
Цхьабакъда, бIарьгаш зIувша мел долчо, лерьгашта хозаш мел долчо сапаргIатта дитац цхьалхача сага дог. Цо йоах уж каьхаташ-лоаткъамаш язде дезильга. Сатохалац цхьалха сага, амма дерригача Къилбаседа Кавказа къамий Iазап чуийцача яздерхочоа сина кхы а халагI да-кх садетта. Из хьахьокх цо ший оазарашца. Сатохалац оазархочо...
Ма атта да-кх шоана, сатоха оалаш –
Сатохалой цига,
цхьа иттех гажал гобаь дIа а айтте,
шоашта болча тоама-сакъердама,
гIаджамаш IотIаетта болабелча.
Даш мо езача салтий иккашца
къарссе пIендараш кагде болабелча.
Хьастамаш доахача аьшка моарзагIаца
увззадеш дийнача дегIа тIара дулхаш даьхача.
ДIасатохал хьайна моге.
Ванна чу воагIаваьвий хьо ток а етташ?
ТеIIадеш дийхкадий хьона тока
саьрьгаш лерьгашка?
ТеIIаеш чуйийхкайий хьона шушаш цIенъешйола
«йорш» яха хIама, цIи яккха тоамбоацача метте?
Из деррига лайна хьо чакхваьлча...
верзана ваьхавий хьо, хьувзавергва аьнна...
Ираздолчоа карайоагIа ира Iоакъинг,
пхорагIа хIакха че хьайоаттIайе.
Ма атта да-кх шоана, сатоха оалаш.
Сатоха ца луш а-м да шоана хIамаш.
Нускалга санна, валарга сатувсаш,
Ма атта а дац-кх!
(Ма атта да-кх, о. 8)
Алхха цхьан сага е бIаь сага тIаэттар дац Iийсаз дувцар – массадоа Къилбаседа Кавказа халкъаш, хIирий къам доацар, да цу таIазара даькъе. Из тахан доладенна дац: ши-кхо бIаь шу даьннад из туржаI вайна тIера цадоала. Дерригача къамашта етта гIаджамаш я уж. Цар пIендараш да «салтий иккашца къарссе кагдераш». Вай массавар ва Iаьдало - саувзархочо, Iалаьмате йоакхача нийча хьовшадаь ток еттараш, лерьгашка тока саьргаш чудехка Iазапе Iоттадераш. Къамий дулхаш да «дийнача дегIа тIара аьшка моарзагIаца увззадеш» Iаьдал «Iоажал тоабаш» доахараш...
Cатохалой тIаккха яхь йолча дега, Iелой из ца кадача, ца латкъача, ца яздича, ца аьлча, Iаьдал харцон духьал ца даьлча. Сатохалац Iийсайна а кхыбоа мехка гIончашта а шоай дегашка-синошка Iаткъаьча лазара:
Дулхи, тIехки, синпхаьнаши,
ТIехка юкъе йоалла тIуми, -
Сатохалац: Лазар! Лазар!
Цхьаккха боарам боаца лазар!
(Iазапче, о. 7)
Фаьрьгхой Хьамзат
КIимарс бетта 2012 шера яздаьд,
нажгамсхой бетта 2018 ш. тоадаьд
* Дешай маIан дешлорьга тIа дIаяздаь да. Цу тIара деррига дешай маIан Коазой Iийсай дешарьгаш тIара хьаийца да.
** Читигов Заьлмахах лаьца йоазонаш укхаза кора доагIаргда да шоана:
а) Сто часов в аду - http://expert.ru/russian_reporter/2011/37/sto-chasov-v-adu/
б) У них работа такая - мясорубку крутить.
https://www.novayagazeta.ru/…/50688-171-u-nih-rabota-takaya…
в) Похищенный житель Ингушетии Читигов находится в больнице.
http://www.kavkaz-uzel.eu/articles/168521/
*** Коазой Iийса. ЦIе тетрадь, изд-во «Пилигрим», Назрань, 2012.
**** Коазой Iийса, «КIантий дегаш», 2003 г., Чебоксары.
***** Конституция РФ, Законы «О реабилитации репрессированных народов» и «О реабилитации жертв политический репрессий». Последний закон принят 18 октября 1991 г. Через год, 31 октября 1992 г. Российское государство в тесной связке с осетинской государственной ОПГ начала практическое осуществление реабилитации жертв политических репрессий в г. Владикавказе и Пригородном районе Северной Осетии…
Дешлорьг
ГIонча – помощник, патриот; защитник, адвокат
ГIортам - противоборство
Дешарьг – книга
ЗаIапхо - инвалид
Ильдарха-гIала – Карабулак
Ирабухье - противостояние
Йоазонаш – письмена
Кавказхо – кавказец
Къизеш – изверги, изуверы
КIимарс - июль
Мутхьал-бутт – март
Нажгамсхой бутт - январь
НачIал – талант
Ний (чара) – ванна, корыто
Оазар (озараш) – стихотворение
Оазархо – поэт
Пхьилекъонгий-Юрт - село Плиево
Саувзархо – изувер, мучитель, истязатель
Синпхаьнаш - нервы
Чоалтач – палач
Чхьонкар – дубина, секира, палица
Шинфордюкъе – Междуморье, между Черным морем и Каспием (Iаьржа форд, Сийна форд)
Iазапче – пыточная
Iоажал тоаба - эскадрон смерти