Адам мен когам арасындагы наразылык

Адилет Аким
 «Когам» деген тусінік адамдар аркылы аныкталмайды. Ондай тусінікке адамдар болашакта гана келеді. Ол негізінде экономика аркылы аныкталып, когамнын озінін экономикалык, саяси, алеуметтік немесе мадени омірі бар екенін корсетеді. Бул жерде адам омірі корінбейді. Бул тек кана адамдарды камтитын когамнын курылымы. Адамдарга бет бурган когам деп біз тубінде адамдардын бір біріне бет бурганын айтамыз. Адам омірі бар жерде біз адамдар арасындагы карым-катынастарды, олардын бір бірімен байланыстарын кореміз. Оларды когамдык катынастардан ажыратып алып карап, аркімнін оз алдына дамуын кореміз. Ар адамнын дамуына багытталган азаматтар когамы болып келеді. Бул жерде когамнын озі адамдык олшеммен алып каралынады. Ар адамнын дараланып, оз алдына дамуынын мані осында жатыр. Бул болашакка отудін дайындыгы. Ойткені болашакта калыптасатын адам когамын тек еркін дамитын адамдар гана курай алады. Егер біз осы адам арасындагы карым-катынастардын адам тургысынан калай болган кунде де дамып жетілетінін білсек, онда осыдан барып негізінде ар адамнын дамуы жаткан адамдар когамы калыптасатынын акикат екенін білеміз. Муны экономикалык сана коз алдына елестете алмайды. Демек болашакта калыптасатын адам когамы когам байланыстарымен емес, адам арасындагы байланыстармен алып каралынады. Содан барып кана бул адам когамы деп аталынады. Мундай когамды казіргі кезенде азаматтар когамы (гражданское общество) деп атайды. Мундай атаудын жаны бар. Біз откендегі ангімені осы тургыдан жалгастырамыз.
Откен когамнын негізі экономика болган, болашак когамнын негізі – адам, ягни адамдар карым-катынастары. Ескі когамнын жойылуын біз адамдарга жане олардын сана-сезімдеріне карап білмейміз, тек кана когамга жане сонын негізіне карап кана білеміз. Егер казіргі когамнын экономикасы ыдырап, онын ондіріс куштері булініп жатса, онда бізге керегі бул емес, онын болашакка барысы. Ол неге булінеді дегенде. Осы болашакты корсететін адам когамынын негізін курайтын тек кана адам гана. Демек когам дамуы бурынгы когамнын негізі болган, экономикалык катынастарды ыдыратып, трихи осыган дайындалып жатыр. Олай болса ол бірінші кезекте адамды дайындауда. Бул казіргі кездегі бізге беймалім омірдін объективті багыты.
Егерде когамнын казіргі кездегі жагдайына ескі козкараспен карайтын болсак, онда экономиканы бірінші кезекке кою негізгі олшем болып калады. Онда ТМД елдері сатті елдер катарына жатпайды. Біз сиякты сілкіністі басынан кешірмеген, экономикалары шайкалмаган коптеген Батыс Европа елдері мен АКШ алдекайда сатті, аман сау омір кешіп жатыр. Бірак ол бір караганда, ягни жагдайга сырткы, экономика жагынан бага беріп, адам жагдайын ескермегенде. Ал шындыкка келгенде, экономика немесе саясат - когамнын гана козкарасы. Бул когамнын омірін гана корсетіп, барлык тіршілікті когам тургысынан сипаттайды. Сондыктан дамыган техникага суйенген американдыктар когам тургысынан оздерін мызгымайтын елдер катарында санайды. Ал бул  тургыдан барі де жаксы болып коріне береді, тіпті «коркею», «кулпыру» деген создер когамнын оз бетінше дамуын сипаттаганга абден келеді. Бул жерде адамнын омірі жок, ол тек кана «ішіп-жеумен», экономиканын денгейімен, технологиямен гана бейнеленеді де, сырткы жагынан гана корсетіледі. Сондыктан омірге адам козкарасы мулде баска тусінік жане ол баска денгейде жатады.
Немістін ойшылдары Шпенглер, Ницше тагы баска батыстын философтары когам козкарасын жалганга шыгарып, омірді адам тургысынан алып караудын артурлі жолдарын карастырган.  Ал егер біз бул когамды азаматтар когамы дейтін болсак, онда адам козкарасына кошіп, барлык жагдайга осы тургыдан караймыз. Бул жерде барлыгы да адам денгейімен гана алынып, ар адамнын дамуы ескеріледі. Біздін тупкілікті максатымыз –осындай когамга жету. Бул біздін букіл дуниетанымымызда, санамызда тонкеріліс жасайды.
Когамнын коркейуін алга койып, адамдарды ескермеген социализмнін экономикалык саясаты тубінде талкандалды. Ал ар адамга ерік беріп, басынан аркімді оз алдына койып, ар адамды байытамыз деген Батыс кен молынан дамыды. Батыстын казіргі кезендегі жагдайы да адамдарга байланысты. Батыс кол косір ішіп жегеннен, молшылыктан шіріп-іріп жатыр деген ой бар. Теренірек уніліп карасак, бул ой – сыры ашылмаган жумбак. Батыс тарихи экономика тургысынан толыгымен жетіліп, пісуі абден жеткен мадени каумдылык. Ол енді ары карай тек кана ар адамды байытып емес, дамыту аркылы гана жылжи алады. Адамнын баюы мен оз алдына тулга болып дамуы – бул бір бірімен уласпайтын екі турлі тусінік.  Олай болмаган кунде ар адамнын байлыкка умтылуынын кушімен, адамдар кайшылыгынан, ягни тубі адамдардын озара тістесуінен, алысуынан, надандыгынан ыдырайды. Маселе байлыкка кенеліп, не ішем не жеймін демей карынды тойгызганда емес, когамнын байлыгы ар адамнын жандуниесінін байлыгынан корінуі керек. Тарих міне осыган бет алган.
Біз адами тургыдан караганда, адамгершілік жагынан кері кетіп бара жатканымыз карапайым санага да белгілі. Мундай создер кейінгі кезде коп айтылатын болып жур. Бул созде де жан бар. Егер де кейбіреулер бул манызды емес, маныздысы тек кана экономика, я;ни заттар мен оларды ондіру жане саудалау гана дейтін болса, онда олар катты кателеседі. Бул кателері ушін осы уакытка шейін біздін когам оте кымбат отем толеп келе жатыр. Мудай козкарас казіргі кезенде калыптасып жаткан азамат когамында будан былай каратай озін озі актамайды, ойткені адам баласынын ендігі дамуы тек кана адамга гана байланысты болып келеді. Калай болган кунде де, когамнын дамуы осы дамуды адам тургысынан реттеп, тубінде адам когамына отеді. Бул тіпті далелдеуді керек етпейтін акикат. Біз тек кана теріс айналган санадан бул тартіптін калыптасу жолдарын кормей отырмыз. Ал шындыгында, ар адамнын омірі коркейсе, когам да коркейеді, ал кайыршыга айналып азып тозса, онда когам да кулдырайды. Когамнын оз алдына дамуы казіргі кезенде озін озі тауысып, токтаткан багыт. Бул тек озінін саркынымен гана бара жаткан агым. Біздін елде «когам» деген тусінікті казіргі кезенде экономика емес, адамдар курайды. Біз осыган козсіз турде кошіп жатырмыз. Оган мен мынандай бір мысал айтайын.
Мен жеке касіпорын курып, оган 20-30 адамды жумыска жалдадым дейік. Неше турлі адістермен мен олардын кушімен оз басымнын даулетін жасадым, байыдым, ягни озімнін шаруашылыгымды нагайттым. Бізді; елде казір жана тургыдан «;о;ам» деген т;сінікті экономика емес, адамдар ;;райды дедік. Сол себептен мені; кара басымнын игілігі біздін когамнын байлыгы бола ала ма, жок па? Бола алмайды, ойткені ол когамнын муддесі емес, ал менін шаруашылыгым – когам экономикасы бола алмайды. 30 адамнын менін кол астымда арен жанын багып, кун коргені, бул когам денгейінін казіргі кезендегі нактылы корсеткіші. Айталык, біздін Казакстанда менікіндей немесе одан ірі немесе майдарак 100 мын кожалык бар дейік, ал оларга 2 миллион адам жумыс істеп, менін жумысшыларым сиякты арен жанын багады дейік. Сонда «когам» деген тусінікті бул жерде осы жуз мын касіпорын курап тур ма жок ;лде 2 миллион адам курай ма? Біздін идеологиялык тусінігімізде ;зірше б;рі керісінше калыптаскан. Демек сол к;сіпорындарга ие болган жуз мын адамнын коркейгені когамнын коркейуі болып тур. Ал екі миллион адам бул жерде есепке кірмей, «жумысшы» дегенді гана білдіріп, «елес» турінде гана тіршілік етеді. . Ал енді осыдан кортынды жасай берініз.
Мундай «экономикалык» когам будан булай оз жанын сактап кала алмайды. Ойткені мундай «ондіріс катынастары», ягни экономика, когамнын негізі бола алмайды. Казіргі кезенде экономикалык ж;не оган негізделген саяси-алеуметтік катынастар бекер оз оздерінен ыдырап жаткан жок.
Адамга бет бурган когам гана жанын сактап кала алады деген осыдан барып бекер соз болмайды. Социализм когамынын экономика ушін адамды жаншып барып жойылганын аркім умытпауы керек жане ол бізге сабак болуга тиіс.
Совет укіметінін аркімнін карнын ашырмаганы даусыз. Бірак адамнын когамга багыныштылыгы ар адамнын еркін дамуына жол бермеген. Адам алі оз алдына келіп толык дамыган жок, ол енді-енді калыптасып келе жаткан багыт. Букіл капитализмнін даму кезенінде адамдарды жетелеген, алга тарткан, уйымдастырган жане баскарган негізінде экономикалык кажеттілік кана болган. Бул жерде адамдардын оздері де экономикалык угымнын денгейінде болып, дуниеге бірігіп дамыган. Осы экономикалык стимул жумыс істеп турганда, когам да дамып отырган. Ал мундай когам адамдарды езу аркылы гана журген. Социализм кезенінде когам адам ушін емес, адам когам ушін тіршілік еткен. Сол себептен когамнын муддесі алда турып, жеке адамдардын муддесі ескерілмеген. Социалистік когам куйрегеннен кейін ар адам оз алдына койылып, ар адамнын оз бетінше дамуына жол ашылган. Енді міне сол когам ыдырап, адамдардын барі араласып, ар адамнын даму кажеттілігі туды. Бул анык сезілетін багыт. Мен гана емес, менін 30 жумысшым да дамып, менімен тенескілірі келеді. Бул казіргі кезде, жеке адамнын козкарасынан тыс, когам дамуынын кажеттілігі. Бул техникалык когамнын объективті, шындыкка айналатын талабы. Казір демек, тарихтын озі адамдардын оз бетінше дамуына багытталган. Осыдан келіп тулганын дамуына негізделген когам туып, сол когамда ар адамнын даму кажеттілігі туады. Ал енді бул кажеттілік калай жузеге асырылып шындыкка айналады, кандай жолмен іс жузінде ол когамды дамытатын кушке айналады?
Міне бул тубегейлі сурактар. Осыган дурыс жауап тапсак, онда біз казіргі тігістері согіліп, ыдырап жаткан когамды калай жандандырып, калай адам когамын кураймыз дегенді тусінетін боламыз. Мундай когамнын адам тургысынан багаланатынын біз кордік.
Казіргі кезенде ар адамнын дамуы когамды козгайтын кушке айналган жок, бул зандылыкты казір біз керісінше коріп турмыз: когамнын кулдырауынын негізінде акшага ие болган мындаган адамдардын тойымсыздыгы мен булдіру куштері жатыр. Баскаша айтканда, казір букіл когамды козгалыска келтіріп турган – адамдардын акшага деген куштарлыгы жане соган байланысты біреулердін баюы аркылы копшіліктін азып-тозуы. Бул экономикалык стимул емес, жеке адамды козгайтын куш. Совет когамы кезінде жеке адамдардын емес, экономиканын даму максаты устем болган.
«Экономика»   деген созді адам тургысынан алып карайтын болсак, ол «енбек ету», «жумыс істеу», «ішіп-жеу» дегенді гана білдіреді. «Баю», «кедей болу», «аштык», «токтык», «баршылык», «жокшылык», - міне осынын барі экономикага жататын угымдар. Ал экономикалык стимул дегеннін озі адамдардын жан багу ушін немесе баю ушін енбекке деген кулшынуын, ниетін білдіреді. Мундай когамда бірінші кезекте экономика, ондіріс турады. Бул жерде адамдар когамга икемделеді. Адамды жаншыган, езген, аяусыз канаган когамда экономикалык стимул жумыс істемейді. Мундай когамда енбекке деген ынтыгу жогалып, когамнын дамуы тежеледі де, ол бірте-бірте ыдырайды. Казіргі кезенде тек кана «жан сактау», «кун кору» адамдарды енбекке баулитын стимул бола алмайды. Казіргі заманнын адамы кул емес, жан жакты дамыган саналы азамат. Бул саналы азаматтарга казір тек кана жана сана керек. Жана заманга сай жана талап керек.