CYALIL MYAMMYADQULUZADYA
TYAZYA XYABYAR
Tyukyazban xalanin qyalini, istyayirdi toyuqlara dyan syapya, sari toyuq
qyozyunya satashmadi. Bir az “cyu-cyu” elyayib chaqirdi, sari toyuq qyorsyan-
myadi. Qyalin fikir elyadi ki, byalkya toyuq Fatma xalanin hyayyatinya kechib
vya divara tyaryaf yeriyib divarin alchaq yerindyan bashini Fatma xalanin hya-
yyatinya uzadib chaqirdi:
– Ay Fatma xala, syan Allah, bax qyor bizim sari toyuq sizin hyayyatya
kechmyayib ki?
Bu heyndya Chyarchi Zalxa qirdi Tyukyazban xalanin hyayyatinya vya qyalini
divarin yaninda qyoryub bashladi myazyammyati: “Ay qiz, byalkya ozqyanin hya-
yyatindya kishi-zad var, ayib deyil myaqyar xalqin hyayyatinya baxirsan?”.
Qyalin cavab verid ki, “sari toyuqumuz kechmishdi Fatma xalaqilya, onu
sorushurdum”.
Chyarchi Zalxa Tyukyazban xalaqildya ishini qurtarib kyuchyayya chixanda
Xansyanyam amidostuya rast qyaldi. “Ay salamyaleyk, ay aleykyassalam nya
var, nya yox, ay Zalxa baci?”.
Chyarchi Zalxa kyuchyanin o tyaryafinya, bu tyaryafinya baxib aqzini aparib
yapishdirdi Xansyanyam amidostunun qulaqina vya belya pichildadi: “Tyu-
kyazban xalanin qyalini divarin chatdaqindan Fatma xalanin oqluna qyoz
eliyirdi, vallah myan ozyum qyozyumnyan qyordyum. Amma syan Hyazryat Ab-
bas bir kyasya demya”.
Xansyanyam amidostu qedirdi Shyaryabani baciqilya. Ichyari qiryan kimi:
“Salamyaleyk, aleykyassalam. Ay qiz nya var, nya yox, ushaqlar necyadir?”
– Allaha shyukyur. Sizin Sadiqin qarni necyadi, indi mashallah deyyasyan
bir az kyopyu yatib?..
Xansyanyam amidostu o tyaryafya, bu tyaryafya baxib bashini aydi Shyaryabani
bacinin qulaqina vya yavashca dedi: “Eshitmisyan tyazya xyabyari ya yox?”
“Yox, eshitmyamishyam”.
Ay qiz Shyaryabani, vallah, Allah bizim bashimiza dash salacaq.
Deyirlyar ki, Tyukyazban xalanin qyalini divardan xyalvyatcya Fatma xalanin
hyayyatinya yenib Fatma xalanin oqlunan oynuyurmush vya naqafil bu yan-
dan da qyalinin ari chixib, yyani Tyukyazbanin oqlu chixib qyoryub vya arvadini
da o qyadyar dyoyyub ki, indi deyirlyar o matishka -qizi matishka yorqan-dyo-
shyakdya yatir.
– Ay qiz, nya danishirsan?..
– Imam haqqi doqru deyiryam.
Bir saat kechmyadi ki, tyazya xyabyar shyahyarin hyar yerinya yayildi. Shya-
ryabani xala Asmyar xalaya, Asiyar xala Qyulsyum baciya, Qyulsyum baci
Syakinya xalaya, Syakinya xala Nurcahana, Nurcahan Pyaricahana... Axirda
da bu xyabyar Tyukyazbanin ozyunya chatdi. Axshamchaqi qyalinin ari Kyarbyalayi
Qasim evya qayidan kimi Tyukyazban durdu ayaqa vya chadrasini axtara-
axtara dedi ki, “dyaxi myan matishkaynan bir evdya oturmanam; ya bu
evdya qyaryak myan qalam, ya qyalin qala”.
***lasya, Kyarbyalayi Qasim anasini qoymadi qetsin.
Vya hirs ilya qedib yapishdi ovryatinin boqazindan ki, boqub oldyursyun.
Syahyar achilinca uch dyafya ana vya oqul qyalini saldilar dyayyanyak kyotya-
yinin altina.
Ancaq bir nechya qyundyan sonra yavash-yavash Tyukyazbana vya oqluna
yyaqin oldu ki, bu deyilyan syozlyar byohtandi, amma qenya hyardyanbir
Kyarbyalayi Qasim bikarliyanda ovryatini salardi kyotyayin altina ki, “niyya
syan divardan Fatma xalaynan danishdin?..”
“Molla Nyasryaddin”, 30 iyun 1908-ci il, ¹26
SIRKYA
Bir nechya qyun bundaq qabaq bizim adib yoldashlarimizin biri qyalmish-
di Bakiya vya dyushmyushdyu orta mehmanxanalarin birindya.
Myan vya Baki adiblyarindyan birisi bir qyun qyunorta zamani, qetdik
haman adib ryafiqimizin qyoryushyunya. Ichyari qirdik. Xosh-besh… Qyoryushyandyan
sonra oturduq vya bir yarim saata qyadyar oradan-buradan syohbyat elyadik,
sonra istyadik duraq chixaq qedyak. Ryafiqimiz dya o meyldya oldu ki, bizlya
bahyam tyamiz havada bir qyadyar dolansin vya uchyumyuz dya chixdiq kyuchyayya.
Parapet baqina yaviqlashanda Baki adiblyarindyan birinya dya rast
qyaldik. Bu da qoshuldu bizya. Olduq dyord vya Mixaylovski kyuchya ilya biz
yarim saat oyza-buyza var-qyal edyandyan sonra Bakiya tyazya varid olan
ryafiqimiz dedi:
– Doqrusu, myan acimisham.
Biz dyordyumyuz dya dayandiq vya bashladiq bir-birimizin uzyunya
baxmaqa. Ikinci bakili adib yoldashimiz dedi:
– Qedyak bizya.
Birinci adib yoldashimiz sorushdu:
– Nyayiniz var evdya yemyali?
Ikinci bakili adib yoldashimiz belya cavab verdi:
– Siz olyasiz, bir saat bundan qabaq qetmishdim bazara. Tyazyacya bir
araba kyutyum baliqi bazarin ortasinda saxlayib satirdilar, camaat da chox
shirin alirdi. Iki dyanya baliq da myan aldim; ikisi on iki qirvyankya qyaldi.
Baliqlari bir ushaqin alinya verdim apardi evya. Indi bu saat [anam] o ba-
liqlarin ikisini dya bishiribdir. Aqyar biz bu saat dyordyumyuz dya qetsyak bizya,
haman baliqlari qoyariq qabaqimiza vya shirin syohbyat edya-edya nahara
myashqul olariq vya ola bilyar ki, xachpyaryastlyar istemal edyan vya biz myomyun
byandyalyarya haram buyurulan “zyahrimardan”-zaddan da evdya tapila;
chyunki baliqin yaninda ichmyali bir sheyin qonshuluqu hech yaman olmaz.
Biz hamimiz ac idik, onunchyun dya bu tyaklifi qyabul edib qetdik.
Syufryani dyoshyadilyar… Qab-qashiq vya duz-chyoryak qyatirdilyar vya burada
myan qyordyum ki, ev sahibi adib ryafiqimiz bir nyov tyashvishdyadir vya o otaqa
soxulur, bu otaqa soxulur, quya bir shey axtarir. Axirda qyaldi durdu qa-
baqimizda vya allyarini dizlyarinya vurub dedi:
– Heyif, baliq lyazzyat vermyayyacyak.
Biz syabyabini sorushduqda dedi ki, evdya sirkya yoxdu. Kyutyum baliqini
da sirkyasiz yedin, ya hech yemyadin – ikisi dya birdir.
Vya bu syozlyari deyyandyan sonra ev sahibi qachdi chyolya vya haman saat
sevincyak qayidib qyaldi. Alini bir-bir qoydu biz uch adibin chiyninya vya
shad, sevincyak dedi:
– Siz olyasiz, bax, bu dyaqiqya sirkya qyalyacyak.
Biz hyarchyand doqrudan da ac idik, ancaq sirkyanin qyalmyayinya chox
byoyyuk hyavyaslya dayandiq. O syabyabya ki, doqrudan hyar bishmishin oz qa-
nunu vya oz xasiyyyati var vya tyazya baliqi sirkyasiz yemyak, ati duzsuz ye-
myak kimi bir sheydir.
On dyaqiqya kechmyamishdi ki, bir balaca ushaq bir byoyyuk shyushya dolusu
qirmizi sirkyani qyatirib qoydu stolun ustya, qachdi qetdi vya ev sahibi adib
yoldashimiz baliqlari buqlana-buqlana iki byoyyuk qabda “pyah-pyah”
deyya-deyya qyatirdi qoydu stolun ustya. Qapinin arasindan da bir qoca
arvad bashini chixardib mehriban vya syasi titryayya-titryayya dedi:
– Yeyin, qadaniz myanya qyalsin.
Bu arvad ev sahibi adib yoldashimin anasi imish.
Bakiya tyazya varid olan adib ryafiqimiz chyanqyali baliqin bir tikyasinya
ilishdirib qalxizdi yuxari vya burnunun qabaqina tutub iylyadi vya dedi:
– Pyah-pyah!.. Deyyasyan yemyali baliqa oxshayir.
Ev sahibi adib yoldashimiz da baliqin bir tikyasini chyanqyalnyan qyotyuryub
qoydu myanim boshqabima vya bir tikyasini dya oz boshqabina qoyub pyah-
pyah elyayya-elyayya dedi:
– Siz olyasiniz, baliqin bir atrinya tamasha elyayin ey!.. Pyah-pyah, baliq,
nya baliq. Baliqi da tyazya-tyazya yeyyasyan; tyazya ki, olmadi – daha onun nya
lyazzyati?
Birinci bakili adib yoldashimiz chyanqyali ilya baliqin tikyalyarini sechya-
sechya ev sahibi adib yoldashimiza belya diqqyat tutdu:
– Myan olyum, ay Ahmyad Fitryat (ev sahibi adib yoldashimizin adidir),
o yediyin baliqin adini ata-anamiz “balix” qoyub, syan dya elya “balix”
de, “baliq” demya.
Ahmyad Fitryat bu heyndya sirkya shyushyasini alinya qyotyuryub, baliqin ustya
tyokmyak istyayirdi vya birinci bakili adib yoldashimizin tyanqidinya bilmyadi
o saat nya cavab versin. Ancaq shyushyanin aqzini achmamish qoydu stolun
yustya vya bir qyadyar dya dinmyayib, sonra dedi:
– Myarhum atamiz, doqrudur, “balix” deyiblyar, amma biz qyaryak
“baliq” deyyak, nyainki “balix”.
Bakiya tyazya varid olan adib ryafiqimiz Ahmyad Fitryatdyan sorushdu:
– Axi bir syabyabi var ya yox?
Ahmyad Fitryat dya bundan sorushdu:
– Nyayin syabyabi?
Myan burada uzyumyu Ahmyad Fitryatya tutub dedim:
– Necya yyani nyayin syabyabi? Axi syandyan sorushurlar ki, biz ki, dyord
Azyarbaycan balalari ki, oturub burada balix yeyirik, nya syabyabya biz bu
baliqa “baliq” deyyak, “balix” demyayyak?
Ahmyad Fitryat bir qyadyar ucadan dedi:
– Balix nyadi?
– “Balix”, bax bu yediyimiz heyvanin adidir.
Ahmyad Fitryat chyanqyali stolun ustyunya qoyub, dik qalxdi ayaqa vya
aqzinda yavan chyoryayi cheynyayya-cheynyayya dedi:
– Ay myanim aziz qardashlarim, axi bir myanya deyin qyoryum, axi hyar
dilin bir qanunu var. Axi bizim tyurk dilinin dya bir qanunu var ya yox?
Birinci bakili adib yoldashimiz chyanqyali qoydu chtolun ustya, bir az
ucadan, bir az da hirsli, buna belya cavab verdi:
– Allah atana ryahmyat elyasin, ay Ahmyad Fitryat. Bir bizi basha sal
qyoryak, o necya qanundu? Byalkya doqrudan da biz qanmirix.
Bakiya tyazya varid olan adib ryafiqimiz dya bu syohbyatya qarishib o da
chyanqyali qoydu yerya vya uzyunyu Ahmyad Fitryatya tutdu:
– Ahmyad Fitryat, qardash, syan deyyasyan hirslyanirsyan… Avvyalyan,
burada hirslyanmyak hech lazim deyil vya ikincisi budur ki, axi…
Ahmyad Fitryat bunun syozyunyu belya kyasdi:
– Xeyr, baqishlayiniz, myan hech hirslyanmiryam; ancaq hyar bir dilin bir
qanunu var vya o qanuna biz dya qyaryak tabe olaq. Myalumdur ki, tyurk
millyati necya ki, hyar bir ishdya qeri qalmishiq, dil baryasindya dya habelya. Nya
bir qanun taniyiriq, nya bir ahyanqya tabe oluruq; elya bashimizi ashaqi salib
Kabla Myammyadcyafyar vya Fatma xalalar kimi deyirik. Elya ata-babalari-
miz vya cici-bacilarimiz deyyan kimi biz dya qyaryak baliqa “balix” deyyak?
Bakili birinci adib yoldashimiz da baliqdan bir tikya aqzina qoyub,
bir az coshmaqa bashladi vya dedi:
– Albyattya, qyaryak “balix” deyyak. Byas necya syan ana dilin tyaryaf-
darisan?
Ahmyad Fitryat baliqin bir tikyasini qyotyuryub qoydu aqzina vya bir az da
ucadan vya allyarini olchya-yolchya aqzi qyoyshyayya-qyoyshyayya bu cyur dedi:
– Qardash, burada ana dilinin nya dyaxli var? Myaqyar “balix” deyyandya
ana dili olur, “baliq” deyyandya ana dili olmur? Bir dya myan qanmiram,
biz dyord nyafyar adam burada tyazya dil yaratmayacaqiq ki? Yyaqin ki,
dyunyada hyar bir elmin myutyaxyassisi olan kimi dilin dya qanunlarini vyaz
edyan, hyayata tyatbiq edyan var. Asim byayin* dil baryasindya tyatyabbyo-
atini… Aqyar bunlari…
______________
* Nyasim Asim byay – Tyurkiyyanin myashhur dilchi alimlyarindyan biri
Dyord nyafyar tyurk adiblyari, yyani myan dya onlarin ichindya, belya myuba-
hisya etdiyimiz asnada, on iki qirvyankya qyalyan baliqi iki nyafyar yeyib az
qalmishdilar ki, syumyuklyari dya yesinlyar ki, bu arada qapinin arasindan ev
sahibinin qoca anasinin bashi titryayyan syasi ilya bizya tyaryaf belya xyabyar
verdi:
– Qadaniz myanya qyalsin, bu qyadyar “balix-balix” deyya-deyya pyas
niyya o qyozyal sirkyani qoydunuz orada qaldi vya aqzini hech achmadiz da?
Nyanyanin bu syozyu bizi deyyasyan yuxudan oyatdi; bir dya baxaq ki,
doqrudan da “baliq”nan “balix” syozlyarinin myubahisyasinya biz dyord
nyafyar adib elya byark qizishmishiq ki, on iki qirvyankya baliqi yeyib qurta-
rana kimi o qyozyal sirkya aqzi tixacli dyac qalib stolun ustyundya; bir suryat-
dya ki, haman sirkyani dyordyumyuz dya tamam yarim saat qyozlyadik ki,
bazardan qyalsin.
QYAZA MYUXBIRI
Hekayyani bashlamazdan avvyal bunu demyak lazimdir ki, bizim
qyazetchilikdya bir myuhyum myasyalya var ki, o myasyalyayya indiyya kimi, necya
ki, lazimdir, diqqyat verilmyayibdir vya qaydaya qoyulmayibdir.
O myasyalya dya qyaza myuxbiri myasyalyasidir. Necya ki, myalumdur, bir dya
qyoryursyan, uzaq qyazalarin birindyan bir nyafyar cavan qyazet idaryasinya yazir
ki, “Myan filankyasyam, filan yerdya yashayiram, filan qyadyar savadim var,
o filan yoldashlar da myani taniyir”. Bu qyadyarcik myalumatla kifayyatlyanib
qyazet idaryasi hyamyan cavana myuxbirlik vyasiqyasi qyondyaryacyak vya bundan
sonra tyazya myuxbirimizdyan qyalyan myaktub vya myaqalyalyar “dashdan ke-
chyacyak”; aqina-bozuna baxilmayib chapa verilyacyak. Axirda myalum ola-
caq o cavanin yazichiliqa hech bir lyayaqyati yox imish; ozyunyu bu dona sal-
maqdan onun myaqsyadi bir para qonshulari ilya hesablashmaq imish. Onu bu
yola vadar edyan onun qyaryazi-shyaxsisi imish. Nyaticyadya ortaliqa elya bir
byohtan atilir ki, qyazet idaryasi uchyun byoyyuk bir myayusluq vya peshmanliq
yuz verir.
Belya olan suryatdya bu cyur vicdansiz myuxbirlyarin belya bir layiqsiz
hyaryakyati hyaqiqi vya doqru-dyuzqyun myuxbirlyarin dya adini xarab edir;
“yashlar da qurunun oduna yanir”. Bundan sonra qyazet idaryasi ozyu dya
myayattyal qalir ki, kimya inansin vya kimya inanmasin.
Hal-hazirda myanim bu myasyalyayya al vurmaqima bais, hyamyan Ka-
zimin “Syunnyat toyu” myasyalyasidir ki, nechya ay bundan qabaq myohtyaryam
oxucularimiz qyazetlyardya bunu oxumush olsunlar qyaryak.
Ahvalat bu qyarar ilyadir.
“Nyovbahar” qyazetinin 16 fevral tarixli vya 33 nyomryali bir nyusxya-
sindya “Kazimin toyu” syarlyovhyasilya bir myaqalya dyarc olunmushdu.
Myaqalya sahibi yazir ki, Qarabaqda, Aqdam qyazasinda, Kyahrizli
kyandindya iki nyafyar elya yaxin myahyabbyatli dost var idi ki, bunlarin ara-
sindan qil da kechmyazdi. Bu iki dostun birinin adi kyand shura syadri Akbyar
Qurbanov vya diqyarinin adi myazkur kyand sakini Kazim Myammyad
oqludur.
Bunlarin dostluqu chox da kyohnya vya o qyadyar dya tyazya deyil; ancaq ki,
ya uchjya il qabaq o vaxtdan bashlayir ki, Akbyar Qurbanov hyalya shura syadri
deyildi. Ancaq bir sadyacya zyahmyatkesh ryancbyar idi.
Amma o zaman ki, bu zyahmyatkesh yoldash qyoryur ki, hyar bir shura
syadrinya “kyandlilyar bash ayirlyar, itayat edirlyar vya bundan alavya hyar bir
fyursyat dyushyandya peshkyashdyan-zaddan da alirlar.
Bunlarin hamisini tyaryaziyya qoyub, oz xyayalinda samballayandan
sonra Akbyar Qurbanov yoldash bu aqidyadya qyarar tutur ki, shura syadri
olmaq hyar cyur akinchilikdyan myanfyayatlidir: nya afyat vya byalasi var, nya
naloq-maloqu var, nya yanqisi vya nya dya hyaftyalyarlya nyovbyayya durub, aj
heyvanlarin dyardini chyakmyak var ki, qyoryum nya vaxt myanya bu nyovbya cha-
tacaq ki, pambiqimi qapana qoysunlar, nyovlyarya (sortlara) ayirsinlar,
aqiri yyunqyul chyaksinlyar, yyunqyulyu aqir chyaksinlyar. Nya vaxt keflyari istya-
dikdya myani vya ac heyvanlarimi yola salsinlar.
Bunlarin hamisini myulahizya edyandyan sonra Akbyar Qurbanov
yoldash kyand shura sechkisi yaviqlashanda ozyunyu verir kyand qolchomaq-
larinin yanina, necya ki, atalar deyiblyar: “Koxani qyor – kyandi chap” vya
burada Akbyar yyaqin edir ki, qolchomaqsiz ish kechmyayyacyak. Hyar kyanddyan
yozyunya bir “arxa” qyozalti elyayyandyan sonra Akbyar Qurbanovun ishi lapca
dyuzyalir. Kazim Myammyad oqlunun kyomyayi [ilya] Allah tyak bircya
Kyahrizli kyandindyan Akbyarya syas veryan olur ki, shura syadrliyi Akbyar
Qurbanovun ustyundya qalir.
Bu myunvalla Akbyar Qurbanov kyand shurasi syadri olur.
* * *
Shura syadri olandan sonra Akbyar Qurbanov yoldash baxib qyoryur ki,
indi daha o, adsiz-sansiz bir ryancbyar deyil; indi o chox byoyyuk bir adam-
dir. Hyar yanda hyormyat, itayat, qapisi aqzinda byutyun qyunyu shikayyatchi vya
qahdan bir quzu myalyayir, toyuq-cyucya dya qaqqildayir, puldan-paradan
da olur. Byas bunlarin myuqabilindya shyukrani-nemyat lazim, yaxshiliqi itir-
myamyak lazim, chyunki bu ishlyar bihudya deyil. Kazim Myammyad oqlu kimi
dostlari buqyunkyu qyundya yaddan chixarmamaq, bivyafa olmamaq vya atalar
deyyan kimi: “Yaxshiliqa yaxshiliq myard adamin ishidir”, “Hyar nya akyarsyan,
onu da bichyarsyan”, “Qoy ovcuma, qoyum ovcuna”, “Dostun syani ash ilya,
syan onu bozbash ilya” vya qeyrilyari...
Bir qyun Qurbanov dadash qulluq ishindyan sonra qyalir Kyahrizli kyandi-
nya vya atini syuryur dyuz Kazimqilya. Chay-chyoryak vya shirin syohbyat arasinda
myalum olur ki, Kazimin tyazyaliklya bir oqlu olubdur.
– Ay kishi, nya syoylyuyyursyan?
– Byali, Allah myanya bir oqul kyaramyat edib.
– Ay qyozyun aydin, byas adini nya qoymusan?
– Sevdimali.
– Ay, Allah onu pir elyasin, Allah onu syanya chox qyormyasin.
Chay-chyoryak yiqishandan sonra ispalkom yoldash chubuqunu sora-sora
ryafiqi Kazima belya deyir:
– Kazim, myanim xyayalima bir shey qyalir.
– Nya qyalir?
– Sevdimaliya qyaryak syunnyat toyu elyayyak.
Kazim bir qyadyar qyulyumsyunyur vya deyir:
– Nya arz elyayim? Amma ushaq balaca deyilmi?
– A kishi, myan toy deyiryam. Ushaqin balaja olmaqinin bura nya dyaxli
var?!
– Nya deyiryam myaslyahyat syanindi. Istyayirsyan toy elya, istyayirsyan yapish
ushaqin alindyan apar bashini kyas, ya apar sal quyuya. Ushaq syanindi, syanin
nyokyarindi.
Vya hyamin qyun axsham vaxti kyandin toy podratchisi Hyasyan Nyasir oq-
lunun evindya myaslyahyat qurulur, toy tyadaryukyu qyoryulyur, siyahi tutulur.
Aqdama yaq, dyuyyu uchyun adam qedir, toychularin dalinca atli chapir vya
ayin iyirmi dyordyundya Kazimin hyayyatindya toy bashlanir. Qazanlar quru-
lur, qoyunlar kyasilir, byay tikilir vya qonaqlar da bir ucdan qyalmyakdyadir-
lyar; belya ki, iki-yuch qyunyun myuddyatindya Kyahrizli kyandindya at kishnyamya-
sindyan qulaqlar tutulur.
Toyun rejissoru (toy babasi) Hyasyan Nyasir oqlu ozyu idi. Onun
“zam”i (kyomyakchisi) Alibala oqlu Shahmar idi. Toyun “yozyundyan byayi”
Camal Myammyad oqlu idi. Onun yasovulu Imran idi.
Chalmaq, chaqirmaq, oynamaq, qyulyushmyak, yalli qetmyak... “Ura-ura”
asimana byulyand olmushdu. Yaxshi da pul yiqilirdi; chyunki hami bilirdi ki,
bu toy ispalkom Qurban dadashin dyasqahidir, onun qorxusudur vya bu
syabyabya hech bir kyas artiq pul vermyayi myuzayiqya etmirdi, chyunki ityan yerya
qetmirdi. Pulun yiqilmaqi da “cyarimya” usulu ilya icra olunurdu; mya-
syalyan: Abdyul Kyarim filankyasin yarasini yaxshi baqlamayib, on manat
cyarimya cyald alinir. Fyatyali kishi Sevdimaliya qaymaq qyondyarmyayib, besh
manat cyarimya cyald alinir. Alish toyun buqdasini dyayirmanda uyyudyandya
“shahad” alib, on manat cyarimya. Filandan on besh manat cyarimya, kasib-
kusubdan kimidyan besh manat, kimidyan uch manat, lap kasiblardan bir
manat, iki manat, yarim manat. Halli-halina qyorya.
Vya uch qyunyun myuddyatindya bu minvalla cyam olan pullarin miqdari
besh yyuz altmish bir manat on dyord qyapik oldu.
Allah byaryakyat versin!.. Kyandlilyarin iqtisadi vyaziyyyatini nyazyarya
alanda, – bir suryatdya dya ki, hech hyokumyat verqisini vaxtli-vaxtinda verya
bilmirlyar, – bir bu qyadyar pulun cyam olmaqi yenya byoyyuk ishdir; yyani
“Allah byaryakyat versin”dir.
* * *
Bu myaqalya “Nyovbahar” ruznamyasindya chap olunandan sonra, ispal-
kom yoldash vya onun ryafiqi Kazim Myammyad oqlu bashlayir myaqalya ya-
zani axtarmaqa ki, onunla bacardiqlari kimi hesablashsinlar. Zyanlyari dya
bir-iki yerya qedir: avvyal kyand myuyallimindyan byadquman olurlar vya bir
qyadyar onu incitmyayya bashlayirlar. Belya ki, onun akininya su vermirlyar,
myaktyab nazirinya ondan shikayyat edirlyar: “tez-tez Aqdama qedir”. Vya
hyalya bir qyadyar dya “Myammyadli” tayfasinin myaktyabya qedyan ushaqlarini
myaktyabdyan qyotyuryurlyar (yyani: myaktyabi baykot edirlyar). Amma “Nyov-
bahar” idaryasindyan myaqalya sahibinin adini sorushduqda oradan cavab
qyalir ki, myaqalyani yazan bir nyafyar “Qyazi”dir. Qyazi dya hyamyan kyanddya
qyadim myulkyadar oqludur ki, indi komsomoldur. Bu da bashlayir and ich-
myayya ki, o myaqalyadyan myanim xyabyarim yoxdur.
Hyar halda ish-ishdyan kechib: myaqalya yazilib vya myaqalya sahibi myalum-
durmu, Qyazidirmi, bizim uchyun ahyamiyyyati yoxdur. Ancaq bizim syozyu-
myuz o yerdyadir ki, hyar bir myuxbir ki, qyalyami alir alinya vya kyand myaishya-
tindyan yazmaq istyayir, hech vaxt iki shyarti unutmasin:
Birlnci budur ki, byohtan, byohtan yazmasin.
Ikinci dya budur ki, byoyyuklyarya satashmasin.
Vya Kazimin syunnyat toyuna qyaldikdya biz qyuman edirik ki, belya bir
fyaqyaryanin tyafsilatini qyazetlyarya yazib chap etmyayin myanasi yoxdur. Buna
da iki syabyab var: birisi budur ki, ispalkom kimi vya Kazim Myammyad
oqlu kimi hyormyatli shyaxslyarya toxunur. Ikincisi dya budur ki, hyamin toy
yahvalati doqru da olmush olsa, burada myazyammyat olunasi bir shey yox-
dur; o syabyabya ki, hyar bir kyasdyan besh manat, on manat yiqmaqla ki, bir
adam dyovlyat sahibi olacaq, – nya eybi var, bu da iqtisadi qanunlarin bir
nyovyudyur.
Necya ki, atalar da deyiblyar: “Hyar kosasaqqaldan bir tyuk chyakib topa-
saqqala versyak, bunun saqqali daha da top olar” vya qenya atalar deyiblyar
ki, “Hyar lyutdyan bir sap chyaksyan, kyoynyakli adama artiq bir qyoynyak dya
chixar”.
Qyulyubyay
“Kyandli” qyazeti, 10 may 1926, ¹26
OQRU INYAK
Ati atin yanina baqlasalar, ya
halini qyotyuryar, ya xasiyyyatini.
Atalar syozyu
Qaraqilchiq kyandindya bizim yaxin qohumlarimiz yashayir. Onun
yuchyun dya myan il olmaz ki, oraya qonaq qetmyayyam.
Shyahyar yerindya qara-quraya baxmaqdan insanin hyovsyalyasi daralir;
ona qyorya dya bir byahanya axtarir ki, byoyyuk shyahyardyan bir nechya qyun uzaq
olsun. O biri tyaryafdyan dya, kyand alyamindya qahdan bir elya bir zyovq vya
syafa uz verir ki, onu byoyyuk vya qalmaqalli shyahyardya hech vaxt tapa
bilmyazsyan.
Uzun aylarnan shyahyardya beynini yazi-pozu ilya yorandan sonra,
birdyan qyoryursyan ki, syahranin ortasinda, tyamiz vya saf havada, qushlarin
vya heyvanlarin ichindyasyan. Akinlyar, sular, aqaclar vya yarpaqlar… Qyor
hara qyalib chixibsan? Harada qaldi byoyyuk shyahyarin dar kyuchyalyari ki,
camaatin alindyan syakidya yol tapib, kechmyak myumkyun deyil.
***lasya.
* * *
Qaraqilchiq kyandindya pambiqlar hyalya yiqilmaqda idi. Hava chox xosh
kechirdi vya syubh tezdyan durub, tyufyanqlyari qyotyuryub qedirdik dovshan
ovuna. Dovshan ovu demyakdya, myaqsyad dovshani vurub, onun atini ye-
myak deyil; bir suryatdya ki, bizim myusyalman arasinda dovshani hech layi-
qincya bishirib ortaliqa chixarmaqi bacaran yoxdur. Ancaq ovun da lyazzyati
bir canli sheyi candan salib onu alya qyatirmyakdir ki, evya qayidib qyalyandya
oqul-ushaq syanya qyulyushyub demyasinlyar ki, “bah, buna bax; mashallah ov-
chularimiza!..”.
* * *
On uch qyun myan Qaraqilchiq kyandindya qaldim vya bu on uch qyunyun bir
hyaftyasinya kimi dovshan vurub qyatirmyak vya onlari parchalayib kyopyaklyarya
vermyaklya kechirtdim. Qalan hyaftyani dya bizim qohumlarin “oqru inyak”
adli bir inyayi ilya myashqul oldum.
Ahvalat bu qyarar ilyadir:
Bir nechya qyun kyanddya vaxt kechirdyandyan sonra qyordyum ki, syahyarlyar
chayin yanina yekya bayda dolusu qaynar syud qyalyandya “oqru inyayin
syudyu” deyib danishirlar.
Myan bu syohbyatya diqqyat verdim. “Oqru” syozyunyu insanlar baryasindya
eshitmishik vya heyvanlarin da bir parasinin baryasindya eshitmishik; necya ki,
myasyalyan, oqru pishik, oqru it. Qushlardan da saqsaqan vya qeyrilyari dya oq-
ru ola bilyar. Amma bunu bilmirdim ki, inyak necya oqru ola bilyar vya nyayi
oqurlaya bilyar.
Bir qyun sabah chayini ichyandyan sonra amoqlumla hyayyatya chixdiq vya
myanim xahishimya qyorya o myani apardi inyayi qyostyarsin vya onun oqurluqu
baryasindya myalumat versin. Hyayyatin kyanarinda, baqin qapisinin ya-
ninda, uzaqdan bir boz inyak qyorsyanirdi. Amoqlum myanya dedi ki, “oqru
inyak” dediyim – haman o inyakdir.
Qyazya-qyazya qetdik yaxinlashdiq. Inyak qoca idi. Bir buynuzu da di-
bindyan qirilmishdi. Bir buynuzunun yarisi da sinmishdi. Bir qyozyu lap
yumulu idi; kimsya vurub chixartmishdi. Amoqlum inyayin o tyaryafinya otyub
heyvanin dal qilchasinda bir chapilmish yer qyostyardi: kechyan vaxtlarda
hansi nainsaf dyahrya, ya xyancyarlya yaralamish imish.
* * *
Bunlarin hamisi oz qaydasinca. Ancaq myan onu bilmyak istyayirdim
ki, indi qyundyuz vaxti inyak nya syabyabya chyolya otlamaqa qetmyayib, evdya qa-
libdir? Baqlarda da bir shey yoxdur ki, heyvanin qarni doysun; bir su-
ryatdya ki, indi heyvanlar chyolya qedirlyar vya bichilmish taxil yerlyarindya, so-
vulmush pambiq yerlyarindya, chyor-chyopdyan-zaddan tapib qarinlarini do-
yuzdururlar.
Amoqlum cavab verdi ki, inyak toxdu, ona qyorya dya qeyri heyvanla-
rimizla chyolya qetmyak istyamir. Sorushdum:
– Necya yyani toxdur vya nya yeyir ki, tox olur? – Amoqlum cavab
verdi ki:
– Hyamin oqru inyak qecyalyar xyalvyatcya xalqin pambiq akininya qirir,
qarnini doyuzdurur vya syahyar tezdyan hava ishiqlanmamish, qayidib qyalir.
Payizin bu qyodyak qyunlyarini dya burada hyayyat-bacada qyazib dolanir vya
yatib dincini alir.
Myan sorushdum ki:
– Pyas pambiq sahibi myaqyar qecyalyar pambiqi bashina buraxir? Myaqyar
o pambiqini heyvandan vya oqru-yayridyan qyozlyamir? – Amoqlum belya
cavab verdi. Dedi:
– Avvyalyan, bu syozlyari syan yavash danish; chyunki o pambiqlar ki, on-
larin byaryakyatindyan, bax, bu kor inyayimiz qyundya bir dolu syarnic syud
verir, – o pambiqlar hamisi bizim qonum-qonshunun pambiqidir. Onlar
hyarchyand ki, bizim bu oqru inyayin hyunyarindyan xyabyardardirlar, amma
Allaha tyavyakkyul edib, bizim inyayin oqurluqunu uzaq pambiqlara isnad
verirlyar; yoxsa hyaqiqyatdya bizim syudyumyuzyun byaryakyati hyamin qapi-bir
qonshularimizin pambiqinin byaryakyatinya baqlidir. Ona qyorya dya myan
syandyan xahish ediryam ki, indi biz ehtiyat uchyun qyaryak yavash danishaq.
* * *
Qyaldik evya. Hava qarinliqladi vya chiraqlar yandi. Axsham chay
ortaliqa qyalyandya, qenya bir kasada qaynar syud ortaliqa qyaldi vya burada
oqru inyak qyaldi durdu qyozyumyun qabaqinda vya myan chox istyadim bilyam
ki, indi oqru inyak haradadir vya nya ishya myashquldur. Amoqlum dedi ki,
hyalya hyayyatdyadir; chyunki hyalya vaxti deyil, yyani hyalya oqurluqa qetmya-
yibdir. Sorushdum:
– Byas nya vaxt cedyaqyak? – Dedi:
– Adamlar yatishandan sonra. – Dedim:
– Amoqlu, bax, doqrusu, myan bir yazichi adamam vya bu bir nechya
qyun ki, burda syanya qonaq olub qyazib dolaniram vya yaqli syud-qatiq-
lardan yeyib ichiryam, bu oz qaydasinca. Vya albyattya ki, shyahyarya qedyandyan
sonra bu qyozyal qyunlyari hyamishya arzu edyacyayyam. Amma burasi var ki,
biz bir yazichi millyatik, bizya yaq vya pendirdyan, syud vya qaymaqdan da
yafzyal yaxshica tanimaq, tyacryubya qyormyak lazimdir. Bizya qyor-qyotyur la-
zimdir. Bizya tema vya myovzu lazimdir; yyani myuxtyasyar, bizim yazichiliq
karxanasinda hyamishya xammal lazimdir ki, karxanamiz ishlyasin, bikar
qalmasin. Bu qecya myandyan yatdi yoxdu. Qyaryak bir byuryuncyak qyotyuryam
vya syanlya qedyam, oqru inyayi syahyaryatyak pusam vya onun “fyand-felini”
yoyryanib sonra yaziya qyotyuryam; ta ki, hyar bir kyas bilmirsya, bilsin vya
eshitmyayibsya eshitsin ki, inyakdyan dya oqru olarmish.
Elya dya elyadik. Qabaqca amoqlum tyanbyallyashib qetmyak istyamirdi.
Myan chox tyakid elyadim vya istyar-istyamyaz razi oldu; birlikdya qetdik.
Hyarchyand ay ishiqi yox idi, amma hava o qyadyar dya qaranliq deyildi.
Hyayyatin dibinyadyak qetdik. Amma inyak orada deyildi. Baqa qirdik.
Orada da inyayi qyormyadik. Amoqlum dedi ki, inyak yyaqin ki, ozyunyu
veribdir pambiqlarin birinya. Amma hansi pambiqa qetmyayini bilya
bilmyadik. Baqdan chixdiq. Pambiq akinlyarinya tyaryaf qedirdik. Hava bir
az soyuq idi. Myan ushyumyayya bashladim. Amma inyayin xasiyyyati myani o
dyaryacyadya maraqlandirirdi ki, soyuqdan donsaydim da, qenya inyayi
tapmamish evya qayitmayacaqdim.
Burada amoqlum myanya dedi:
– Dayan.
Baxdiq ki, qabaqda bir heyvan qaraltisi qyorsyanir. Amoqlum dedi:
– Bu bizim inyakdir. Yyaqin ki, burada Hyuseynqulunun pambiqina
yozyunyu vermyak istyayir. Amma deyyasyan pambiqda da adam var vya
adamin olmaqini inyak dya duyubdur.
Biz bu syozyu danishanda pambiq zyamisinin ichindyan spichka ishiqi qyaldi.
Myalum oldu ki, doqrudan da pambiqda adam var imish. Demyak, oqru
inyak durub qyudyurmyush ki, Hyuseynqulu pambiqdan chixib evinya qetsin,
sonra bu da ozyunyu pambiqa versin, ta syahyarya kimi orada otlayib qarnini
doyuzdursun.
Syoz yox ki, qonshuluqda bir belya myardyumazarliq amoqluma yarashan
shey deyildi; onun uchyun dya myan ona bir syoz demyamish, ozyu qetdi inyayi
qaytardi, qyatirdi hyayyatya vya istyadi aparsin qeyri heyvanlarini saldiqi pya-
yyayya salsin. Amma chox allyashdi, inyak ora qetmyak istyamyadi; chyunki vyahshi
bir heyvan kimi chyoldya “kallahi” dolanmaqa choxdan adyat edibdir. Vya bir
dya dedilyar ki, pyayyayya onu zornan qatsan da qapisini-divarini uchurub
daqidacaq vya qachib bash alib qedyacyak chyollyarya otlamaqa.
Myan ozyum dya bir qyadyar yorulmushdum. Yatdiq. Vya syahyar dedilyar ki,
qecya oqru inyak hara isya akilib vya qarnini doyuzdurub, syubh tezdyan
qayidib qyalibdir.
Oqru inyayin macyarasi bununla qurtarmadi. Myan kimi yazichiya bu
kifayyat deyil ki, bir oqru inyayya rast qyaldim, bir qecya dya onun oqurlu-
qunu qyordyum vya sonra qyaldim yixildim yatdim, syahyar dya durdum, oqru
inyayin oqurluqla yaqlanan syudyunyu chaya qarishdirib lyazzyatlya ichdim, ayaqa
durdum.
Chox maraqli, chox qyaribya vya chox bilmyali bir myasyalya budur ki, hyamin
Allahin heyvani harada, nya vaxt vya kimdyan bu oqurluqu oyryanibdir.
Amoqlum hyamin oqru inyayi, yaninda balasi ilya iki il bundan qabaq
qaraqilchiqli Myashyadi Nyacyafdyan syaksyan bir manata almish imish. Qetdim,
Myashyadi Nyacyafi tapdim. O, inyayi bir il ondan qabaq qiyamyadinli myashhur
“oqru Musadan” almish imish. Amma Myashyadi Nyacyaf, inyayin qecyalyar pya-
yyani daqidib oqurluqa qetmyayindyan vya kyandlilyarin shikayyatindyan bezi-
kib inyayi amim oqluna satmish imish.
Indi oqru Musani tapmaq myanya lazim oldu. Qiyamyadinli kyandi ilya
Qaraqilchiq kyandinin arasi tyaqribyan alti-yeddi vers olar. Evya qayitdim
vya amoqlumdan xahish etdim ki, bir at-yyahyar ozyunyun var, bir at-yyahyar
dya qonshudan borc alsin.
Hyarchyand amoqlum Qiyamyadinliyya qetmyayya bir qyuldyu vya myanlya
ora qetmyayya qabaqca meyil qyostyarmyadi. Myan chox tyakid etdim, o da
istyar-istyamyaz razi oldu.
Qiyamyadinli bir byoyyuk obadir vya qyadimdyan oqurluqda shyohryat
tapibdir. Yadima qyalyan budur ki, kechmish ayyamda adliyyya myahkyamya-
lyarinin ishlyarinin chox hissyasi qiyamyadinlilyarin oqurluq ishlyarindyan ibaryat
olardi. Indi dya bir nechya il bundan qabaq qiyamyadinlilyar qenya ad chixar-
maq istyayirdilyar; ancaq hyokumyat bir qyadyar byark tyarpyashdiyindyan Qiya-
myadinli oqrularini bir nyov susdurdu.
Amoqlumla bir soyuq qyundya atlari mindik vya Qiyamyadinliyya
qyaldik chixdiq. Pyas hara dyushyak? Amoqlum istyadi ati kyand shura syadri vya
yamoqlumun ashnasi olan Myammyadyarqilya syursyun. Dedim:
– Yox, ora qetmyayyak vya iki syabyabya qyorya ora dyushmyayyak: biri budur
ki, Myammyadyari bu ishya qyaryak qatmayaq; chyunki burda sual-cavab ola-
caq, danishiq olacaq. Inyayi oqru Musa haradan alib, kimya satib, niyya vya
nechyayya satib? Vya axirda Myammyadyar bizim yanimizda xyacalyat ola
bilyar ki, onun da kyandindya oqurluq daryulfyunundan nyainki tyak bircya in-
sanlar oqurluq diplomlari alirlar, hyalya byalkya heyvanlar da adamlardan
qeri qalmirlar. Ikincisi dya budur ki: biz aqyar shura syadrinin evinya dyush-
syak, orada hech bir ish qyorya bilmyarik; chyunki oqru Musa eshidyandya ki, biz
shura syadrinin evinya dyushmyushyuk qorxusundan nya oraya qyalyacyak ki, biz
onunla qyoryushyub danishaq, nya dya bizya bir achiq syoz deyyacyak. O elya qyuman
edyacyak ki, biz shikayyatya qyalmishik. Vya bizim oraya qyalmyayimizi, shura
syadriqildya dyushyub oqru inyayin syohbyatini achdiqimizi Musa eshitsya, byalkya
hyalya qorxusundan kyanddyan bash alib qachib qedya.
Myan daha amoqlumun bu baryadya myaslyahyatinya umidvar olmayib,
dedim atlari syuryak kyand myaktyabinya. Elya dya oldu.
Bir sinifli kichik bir mktyabin tyak bircya myuyallimi var idi ki, ozyu dya
myudir hesab olunurdu. Adi Mirzya Xyalil idi. Atdan dyushdyuk. Mirzya Xyalil
qabaqimiza chixdi. Xosh-besh… Myaktyab shaqirdlyari hyayyatdya hay-kyuylya
oynashirdilar. Bunlar bizi qyorcyak yanimiza toplandilar. Atlarimizi ali-
mizdyan alib bilmyadik hara chyakdilyar. Amoqlu atlarin dalinca qetdi vya
Mirzya Xyalil myani ichyari apardi.
Bir yekya otaqin kyuncyundya dyamir pech yanirdi. Otaq xeyli isti idi. Bir
qyadyar kechdi, amoqlu qyaldi, chay ichdik vya axirda myan myatlyabi Mirzya
Xyalilya achdim.
Myan bu syohbyati Mirzya Xyalilya syoylyayyandya, bizya chay qyatiryan on
dyord-on besh yashinda bir oqlan durub qulaq asirdi. Vya myan “oqru Mu-
sa” adini chyakyan kimi bu oqlan chixdi qetdi. Myuyallim Mirzya Xyalil dya
bunun dalinca chixdi, qeri qayitdi, myanya dedi ki:
– Bu oqlan ki, bizya chay qyatirirdi, oqru Musanin qonshusudur.
Myan basha dyushdyum ki, deyyasyan, ishi xarab elyadim; chyunki biz qyarib
adamiq vya atdan dyushyan kimi birdyan-birya oqurluq syohbyati salanda,
camaat albyattya elya basha dyushyar ki, biz hyokumyat adamiyiq, oqru Musani
tutmaqa qyalmishik.
* * *
Myan necya ki, qyuman edirdim, elya dya oldu. Oqru Musanin adi myak-
tyab shaqirdlyarinin aqizlarina dyushyan kimi kyanddya kyuy dyushdyu: “Oqru Mu-
sanin dalinca adam qyalib ki, onu tutsun aparsin”.
Mirzya Xyalil zyanqi chaldi vya shaqirdlyari sinfya yiqdi. Onlara basha sal-
diq ki, biz nya hyokumyat adamiyiq vya nya bir kyasi tutmaqa qyalmishik, an-
caq shaqirdlyarin dyarslyarinya baxmaqa qyalmishik; ozyumyuz dya Qaraqilchiq
kyandinin myuyallimlyariyik.
Mirzya Xyalil dyars vermyayya bashladi. Biz dya hyayyatya chixdiq vya tyovlyayya
qetdik ki, atlari yoxlayaq. Bir qoca kishi atlarimizin qabaqina saman
tyokyurdyu. Bizi qyoryandya salam verdi, dedi:
– Siz zyahmyat chyakib soyuqa chixmayin. Yoldan qyalmishsiniz, otaqda
yaylyashin, atlardan yana niqaran olmayin; myan burdayam.
Qoca kishi myaktyabin qulluqchusu imish. Biz qayidib otaqa qyaldik vya
qoca kishi dya ichyari qirdi. Chubuqunu cibindyan chixartdi, doldura-doldura
dedi:
– Myardyumyazarin evini Allah yixsin! Zyahrimar olsun o xeyir ki, syan
onu oqurluqnan qazanacaqsan! Insan qyaryak dyuzlyuklya bir parcha chyoryayi
qazana. Oqurluqnan vallah-billah hech kyas bu dyunyada bir shey sahibi
olmayib, bir xeyir-byaryakyat sahibi olmaz. – Dedim:
– Ay ami, syan kimin qarasinca danishirsan?
– O haramzada Musani deyiryam. Indi odur, inyayin qyunyundya qyazir.
– Necya ki?
– Necya olacaq, ilin iki ayini chyoldya qyazir, on ayini dustaqxanada.
– Ay ami, syan yyaqin ki, onun amyallyarindyan eshitmish olacaqsan. O
yozyu oqrudur, bu oz qaydasi ilya. Amma bu nya tyovr olubdur ki, deyirlyar
onun ozyu kimi bir oqru inyayi dya var imish?
Burada qoca kishi chubuqunu bir byark sordu vya dedi:
– Hay-hay!.. Musanin nyaiyni qyormyusyan? O hech maldar deyil. O
inyayi dya ushaq vaxti chovdar malindan oqurlamishdi. Qecyalyar evdya qal-
mazdi ki, inyayya dya qyoz-qulaq olsun. Onun uchyun dya qecyalyar oqurluqa
inyayi dya aparardi. Inyak dya belya cins inyakdi. Bizlyardya hech elya heyvan
yoxdur deyyasyan. Zyanqyazur heyvanlarindan idi. Qirishmal inyayi o qyadyar
pambiq oqurluquna qecyalyar apardi ki, inyak dya, neylyasin, heyvan olanda
nya olar. Atalar demishkyan: “Ati atin yaninda baqlarsan, ya halini qyotyu-
ryar, ya xasiyyyatini”. Hya, bilirsyan, ay aqa, o inyayin bashi nyalyar chyakibdir,
nya qyadyar ziyanliqda tutulub, nya qyadyar ona kyotyak dyayib!? Qyaryak ki, bir
buynuzu da sinmish ola; bir qyozyunyu dya Zyulfyuqar vurdu kor elyadi.
Zyanq chalindi. Ushaqlar bal arisi kimi vizilti bashladilar. Atlari mindik,
axsham ozyumyuzyu yetirdik Qaraqilchiqa. Hava da chox soyuq idi.
QIYAMYAT
Yaxud kyandli qadinlar
Bu ilki oktyabr ayi ola bilyar ki, bir choxlari uchyun bir shadliq yadiqari
hesab oluna, amma myan baxtiqaradan otryu hyamin oktyabr qyamqin bir
ay oldu, o syabyabya ki, bu ayin arzindya saysiz vya hesabsiz kyandli
qadinlar bir yerya cyam oldular vya uzyu achiq, namyahryam kishilyarin ichindya
nitq syoylyamyayya bashladilar.
Vya hech kyas myani basha sala bilmir ki, axir bu nya qiyamyatdir?
Axir bir zalda besh yyuz arvad ola bilyar, hamisi da uzyu achiq?
Vya bunu qyoryub hyar bir kyasdyan sorushdumsa: bu nya qiyamyatdir? Mya-
nya cavab veryan olmadi. Myan dya kyohnya asrin adamiyam, o asrin adami-
yam ki, bir shyariyat hamisi bir yerdya bir ovryati uzyu achiq qyoryandya, ona min
lyanyat oxuyurdu.
Ax, fyada olum syanya, haradasan, indi bir qyal tamasha elya bu uzyu achiq-
lara, qyal bir qyor necya yoldan aziblar, necya tyuqyan edirlyar, qyor nya dyarya-
cyadya qyaflyatdyadirlyar ki, hech xyayal elyamirlyar ki, Allah taala oz nazil etdi-
yi myashyafi-shyarifindya belya azqin qadinlar baryasindya nyalyar, nya fitvalar
tyayin edibdir: vyaqtyulyu tyaqtilyan, yyani belya yoldan azmish qadinlar barya-
sindya amr olunur ki, hyar yerdya tapildilar, qyaryak qyatlya yetirilsinlyar.
Xudaya, bu nya qiyamyatdir?
Hyalya uzyu achiqliq byas deyil, hyalya nechya yyuz zyahmyatkesh kyandli qadin-
lar ortaliqa chixib nitq dya syoylyayirlyar.
Kishilyartyak nitq syoylyayirlyar… Nya danishirlar? Birinin dediklyarini ey-
nyan yadimda saxlamisham.
“Min ildyan artiqdir ki, biz pyardya dalindayiq, min ildyan artiqdir ki,
biz hyaryamxanyalyardya dustaqiq, zalim kishilyarya qulluq, myustyabid fazillya-
rin tyafsirlyarinin qurbaniyiq, hichab chomaqinin altindayiq, dyaxi bu qyadyar
byasdir, dyaxi bu qyadyar kifayyatdir”.
Qeyri bir qadin nyarya tyapya-tyapya deyirdi: “Bax, bizim qyanimimiz,
indiyyadyak bizi asaryatdya saxlayan hyamin charshaf olubdur. Biz bunu
nyainki yad kishilyar yaninda, hyatta yaviq qohumlarimizdan da qizlyanmyak
yuchyun ortmyushyuk. Vya belya qizlyanmyayya bizi mollalar myacbur edibdir, bizi
Quranin ehkami myacbur edibdir”*. Bu syozlyari deyya-deyya hyamin qadin
belya bir cushya qyaldi ki; alindyaki qara charshafi cirdi, tikyalyarini yerya tulladi.
Kyuchya ilya bir qyun kechyarkyan, mat vya myuyayattyal qaldim: bir byoyyuk
imaryat kyandli qadinlari ilya lyabalyab dolu idi.
Aya bu nya qiyamyatdir?
Qadinlar yiqincaqidir.
Nya olub? Buraya nya uchyun cyam olublar? Vya nya istiyirlyar.
Oz dyardlyarini bir-birinya syoylyamyayya yiqishiblar, oz hyuquqlarini alya
qyatirmyayya cyam olublar, oz min illik dyardlyarini, hyasryatlyarini izhar et-
myayya toplashiblar.
Nya hyuquq? Necya hyuquq?
_______________
* Anzab suryasi.
Myan bu ishya lap myuyayattyal qaldim, chyunki myan bir kyohnya adamam, bir
piri-kuhyansalyam vya indiyyadyak aqilli shyaxslyardyan eshitdiyim budur ki, qa-
din hyamishya kishinin itayatindya qyaryak olsun, syabyab budur ki, qadin aqil vya
kamalda, qabiliyyyat vya zyakavyatdya kishidyan ashaqi hesab olunur. Necya ki,
fyurqani-kyarimin byaqyarya suryasindya zikr olunubdur ki, aryab dilindya: “Vya
lirricali aleyhinn dyaryacyatyun” yyani bunun myazmunu budur ki, kishilyarin
dyaryacyasi ovryatlyardyan artiq tutula qyaryak. Syabyab budur ki, cyanab Allah
bunu oz fyurqani-myacidindya xyabyar veribdir, ondan otryu xyabyar vermiyib-
dir ki, dabani chatdax kyandli zyahmyatkesh qadinlar qurultay myaclislyarindya
hazir olub ***davyandi-alyamin ehkamini tyanqid edyalyar, ondan otryu xyabyar
vermyayibdir ki, bir para Allahsiz yazichilar Qurani vya kitabi myasxyaryayya
qoyalar, ondan otryu xyabyar veribdir ki, bu ehkam nya qyadyar dyunya
durubdur, o qyadyar dya daim durub dyayishilmyasin, necya ki, ***davyandi-
alyam cyallya-cyalalyahu qenya oz myubaryak kitabinin ahzab suryasindya xyabyar
veribdir ki, myanim ehkamim dyunya durduqca baqidirlyar, baqi abyadidir-
lyar, necya ki, haman ayeyi-myubaryakyanin myanasi hyamin myazmuna myuta-
biq qyalir: “Vya limyan tyacidya lisyunnyatallahi tyabdilyan” ya Myahyammyad
Allah tyaalanin hyokmyu vya iradyasi cyami azmindyan otryudyur ki, tyaqyir vya
tyabdil oluna bilmyaz vya olunmuya da qyaryak.
Vaveyla va shyariyata! Qyor yer uzyunyu zyulmyat nya dyaryacyadya byuryuyyubdyur
ki, qyor insanlar necya qatildirlyar ki, bu besh qyunlyuk dyunyani qyanimyat
bilmyakdyan, onunla laziminca istifadya etmyakdyan, ***davyandi-alyam bizya
tyayin qildiqi syovm vya syalati ada etmyakdyan, qyor bu byadbaxtin qizlari nya
myashqya dyushyublyar! Pyas syan ki, qyozyal oqatini syarf edyacyaksyan bu kyanddyan
o kyandya, bu shyahyardyan o shyahyarya qurultaylara chapmaqa syan ki, qyozyal
saatlarini hyasr edyacyaksyan nitqlyar syoylyamyayya, syan ki, qiymyatli fyursyati
fyotya verib uzun-uzadi myubarizyalyardya bulunacaqsan, pyas onda on yeddi
ryukyat yomiyyya namazini kim qilacaq? Pyas ryamyazanyal-myubaryak ayinin
min ryukyat nafilya namazini kim qilacaq, pyas bistyekkyum, nyuzdyahhum
bistseyyum qecyalyarinin alti yyuz otuz alti ryukyat namazini bir qecyadya kim
qilib qurtaracaq, pyas shair min-min ryukyat syunnyati namazlari kim qilib
qurtaracaq?
Afsus, qenya afsus?
Dyunyan bir dyunyaqyormyush adamdan bu ishlyari myasyalya elyadim.
Dedim: – And veriryam syani o Allaha ki, hyatta bir para firqyavilyar dya
onun varliqina etiqad edirlyar, bir myani basha sal qyoryum, bu nya qiyamyat-
dir? Vya bu kyandli qadinlari nya syabyabya myascidi vya myanbyari buraxib bu
myashqlyarya dyushyublyar?
Dyunya qyormush adam saq alini qoydu sol chiynimya vya bir dyarin ah
chyakib dedi:
– Azizim, aqyar myanim syozyumya qailliqin olacaqsa – deyim.
Dedim: –De.
Dyunyaqyormyush adam myanya belya dedi: – Abyasdir.
Sorushdum: – Nya abyasdir?
Dedi: – Syanin tyalashin.
Dedim: – Bir azca achiq syoylya.
Dyunyaqyormyush adam (yozyu dya iman ahlinya oxshuyurdu) qenya bir dyarin
ah chyakib dedi:
– Syan ki, xahish edirsyan myan bir az achiq syoylyuyyum, myan, bir az yox,
lap da achiq syoyliyyacyayyam, ancaq myanim achiq syozyum tyak iki kyalmyadyan
ibaryatdir.
O iki kyalmya – Oktyabr inqilabidir.
UCUZLUQ
Naxchivan shyahyarindyan bir nyafyar yetim oqlan qyaldi myanim yanima
vya myandyan iltimas elyadi ki, Bakinin flan texnikum myaktyabinin myudiri
flan… dan iltimas edim ki, onu yetim olmaq cyahyatindyan texnikum
myaktyabinya qyotyursyun.
Yetim chox xoshuma qyaldi: on besh yashinda hyamin oqlan dilyanib do-
lanmaqla Naxchivanin daryulmyuyalliminini bitirmishdi.
Sabahisi qeyinib qetdim texnikuma vya myudir flani orada dyaftyarxa-
nada tapdim.
Qirdim ichyari. Xosh-besh… Vya myudir flan ayaqa durdu vya bir alini
yox, iki alini dya myanya tyaryaf uzatdi.
Myan bashladim arz elyamyayya ki, Naxchivandan qyalyan yetimi, albyattya
qyaryak myaktyabya qyabul edyasyan. Myudir myanya bu baryadya bir cavab ver-
myayib, spichkani alishdirdi vya papirosunu tyustyulyayib sorushdu ki, myan bu
yayi hansi yaylaqda idim. Myan cavab verdim ki, Barjom yaylaqinda
idim. Myudir dya oz tyaryafindyan myanya syoylyadi ki, o da myadyan sularinin
“Dyamirsu” yaylaqinda idi ki, rusca “Jeleznovodsk” deyirdilyar. Myan
dedim:
– Chox acyab.
Vya chyunki buradan bir qeyri yerya dya qedyacyakdim, onunchun da yol-
dashdan yetim baryasindya bir nyaticya almaq istyadim.
Myanim bu sualimin cavabinda da myudir yoldash myandyan Barjomun
bahaliq vya ucuzluqunu sorushdu. Myan dedim ki, Barjom bu il bahaliq
idi. Myan bunu deyyandyan sonra myudir yoldash saq alindyaki qyalyami vya sol
yalindyaki papirosu da qoydu myuryakkyab dyastqahinin karandashinin ustyunya
vya myanya dedi:
– Syanin canin uchyun, bu il Jeleznovodskidya yemyak sheylyari lap myuftya
idi: myasyalyan, nya aqlin kyasir, qoyun atini nechyayya alirdiq? Qirvyankyasini
iyirmi iki qyapiyya. Ozyu dya necya at? Qarachay qoyununun ati adnandir;
odun ustya qoyan kimi, chyak ye. Elya lyatifdir ki!..
Burada myandyan dya savayi choxluca cavan bizi ahatya etmishdilyar.
Bunlar myudiri qyozlyayirdilyar ki, bundan dyardlyarinya bir dyarman ala bil-
sinlyar. Onlarin da dyardi bizimki kimi hyamin texnikuma daxil olmaq idi.
Myan istyadim duram ayaqa. Myudir myanim hazirlashmaqimi qyordyusya
dya, qenya yetimin qyabulu baryasindya bir syoz danishmadi; ancaq Dyamirsu
yaylaqinin arzaqinin ucuzluqundan ryavayyat etmyakdya idi. O dedi ki:
– Aq-appaq chyoryayi nya qyadyar istyayirsyan al. Qirvyankyasi yeddi qyapiyya
satirdilar. Syudyun vedryasi elya qyun olurdu ki, iki shahiya satilirdi. Inyak
yaqi yarim manat idi. Yumurtanin biri dyord qyapik idi.
Naxchivandan qyalyan yetim bir az kyanarda, allyari dalinda, divara
dayanmishdi vya qulaq asirdi. Qeyri ushaqlardan myudirin syohbyatinya qulaq
asan da var idi, asmayan da vardi. Ancaq syoz yox ki, bunlarin tyak bircya
fikir-xyayali texnikuma qyabul olacaqlari, ya olmayacaqlari myasyalyasi idi.
* * *
Myan ayaqa qalxdim vya myudir flandan bunu bilmyak istyadim ki,
yetimin baryasindya onun fikri nyadir vya iltimasimiz myudir tyaryafindyan
qyabul olunur, ya yox. Burada myudir dya myanim kimi ayaq ustya qalxdi
vya xudahafiz alini myanya uzatdi vya qenya yaylaqin ucuzluquna qayitdi.
– Elya olurdu ki, qedirdik syayahyatya vya on-on besh adam xyarc qoyur-
duq. Haman qyun xyarcimiz iki-yuch manatdan artiq olmurdu; adam bashina
yarim manat ancaq dyushyurdyu. Bir qyun qyatiricidyan on iki qirvyanqya, bir
bash pendirya ancaq bir manat otuz qyapik verdim. Elya qyun olurdu ki, atraf
kyanddyan qyalyan syudyu alan olmurdu. Syanin canin uchyun dyaxi qeri aparmaq
istyamirdilyar, syudyu yerya calayirdilar.
Chyol qapidan myan chixanda myudir yoldash myani daldan chaqirdi. Yaziq
yetim sevindi ki, byalkya myudir insafa qyalya vya texnikumdan da bir syoz
deyya; myudir qenya belya dedi:
– Yumurtani tyak-tyak alanda biri uch qyapik idi. On-on alanda, onu
iyirmi besh qyapik idi. Amma syanin canin uchyun, bir dyafya yyuz yumurtaya
myahz ikicya manat verdim.
Kor-peshman chixdiq kyuchyayya. Sonra bilmyadim ki, dyaxi yetimim hara
qetdi vya bashina nya ish qyaldi.
PROLETAR SHAIRI
Myanya dedilyar ki, iki adam myani qyormyak istyayir: biri proletar shairi
Tyahsin Fevzidir, o birisi dya Nuruxanin oqlu Shahverdixandir.
Chixdim onlarin yanina. Iki shyaxs idi: biri olardi on syakkiz-iyirmi
yashinda, chox syaliqyali qeyinmish, bashinin tellyari qiz sachi kimi daranib,
alnina dyuzyulmyush, qiz kimi uzyu tyuksyuz, tyam-tyazya frenc vya kalifeli, beli
incya, parildayan uzunboqaz chyakmyali bir centlmen idi. O birisi sadya vya
hyaqir qeyimli, otuz ya bir qyadyar artiq sinli bir adam idi.
Bu ikincisini albyattya myan proletar shairi zyann edib, avvyal qabaq
onun yanina qetdim, salam verdim vya qyalmyayinin syabyabini sorushdum.
Proletar shairi zyann etdiyim bu adam faqir-faqir ayaq ustya dura-dura
vya utana-utana myanya bashladi oz dyardlyarini naqil elyamyayya. Belya ki, onu
Shura hyokumyati oz kyandindyan Shamaxiya kyochyuryub, orada hyamishyalik
yashamaqa myahkum edibdir.
Bu adam belya danishdiqca myanim xyayalima qyalirdi ki, hyamin bu
proletar shairi yyaqin ki, oz namyunasib yazilari ilya yerli hyokumyati narazi
salib vya bu syabyabdyan vyatyanindyan tyabid olunmaqina* ozyu bais olubdur.
Onunchun da myan ondan sorushub bilmyak istyadim ki, onun hansi bir
yasyari hyokumyatin ondan bu dyaryacya naraziliqina syabyab olubdur. Burada
myan proletar shairi zyann etdiyim utancaq vya fyaqir qonaqim qenya otur-
maq istyamyayya-istyamyayya vya utana-utana cavab verdi ki, o, nya shairdir,
nya yazichidir; ancaq yerli hyokumyat onu, – necya ki, bir xanzadyani vya sa-
biqdya myulkyadari, – vyatyanindyan uzaqlashdirmaqa qyarar chixaribdir.
Burada myan dayandim vya kyanarda oturan vya bizim danishiqimiza
qulaq veryan centlmenya diqqyat edyandyan sonra bir azca shyubhyalyanmyayya
bashladim vya qonaqlarin ikisinya dya birlikdya bu suali verdim.
– Baqishlayiniz, proletar shairi hansinizsiniz?
_______________
* Uzaqlashdirilmaqina, chixarilmaqina
Cavab centlmendyan qyaldi:
– Byandyanizdir.
Hyamin hekayya iki qismyatdyan ibaryatdir: biri bu idi ki, myan indi
naqil elyadim. O biri qismyati myanim hyamin iki nyafyar shyaxslyarlya qalan da-
nishiqlarimizdan ibaryatdir.
Myanim hekayyamin an maraqli hissyasi elya bu yerya kimi idi ki, arz
olundu.
Qalan syohbyatlyarimizin o qyadyar ahyamiyyyati yoxdur.
22 fevral 1929-cu il
IKI QARDASh
Qyurcyustan yaylaqlarinin birindyan avqust ayinin ortalarinda Tiflisya
tyaryaf dyamir yol qatari yola dyushmyayya hazirlashirdi. Qyunyun batan zamani
idi. Qatar naziri ushkyuryak atdi vya mashin byark baqirandan sonra astaca
yola dyushdyu. Qedyanlyar, syakidya qalanlara, qatardan opyush vya salam
qyondyarirdilyar; qalanlar da onlara dyasmal qalxizib yellyayirdilyar.
Bu hyamishya olan ishdi; bununla ishim yoxdur. Amma yadimdan chix-
mayan ahvalat odur ki, hyamin mashin yavash-yavash uzaqlashanda, vaqon-
larin birinin qapisinin aqzinda iki kishini opyushyan qyordyum. Bunlar bir-
birini qucaqlayib arvad kimi opyushyurdyulyar. Bir qyadyar opyushyandyan sonra
ichyari tyaryafdyaki kishi, chyolya tyaryaf duran kishinin tyak alindyan tuta-tuta, bunu
chyolya tyaryaf basdi ki, dyushsyun. O da cyald tullandi syakiyya vya tullanandan
sonra qatar ilya byarabyar qachmaqa uz qoydu. Vya qenya qalxdi haman va-
qona vya qenya oradaki kishini qucaqladi vya bunlar qenya opyushmyayya bash-
ladilar. Qatarin hyaryakyati bir az syuryatlyandi, amma vaqona tullanan oqlan
oradaki kishini opmyakdyan al qyotyurmyurdyu. An uzaq qedyandyan sonra,
pishik kimi ozyunyu dali-dali tullayib sichradi dyushdyu yerya vya hyalya dya qa-
baqa tyaryaf vaqondaki yoldashindan otryu qachdi; ancaq axirda dayandi. Vya
dayanandan sonra qenya qyozyu uzaqlashan qatarda idi.
Camaatin ichindya bir nechya qyurcyu yoldashlardan xyabyar tutub bildim ki,
bunlar iki qardash imishlyar. Biri bir az uzaq syafyarya qedir, o biri qardashini
yola salir. Hyalya qedyan mashinin qishqiriqi chox uzaqdan qyalirdi. Amma
yola salan qardash elya durub qabaqa baxmaqda idi.
Bir qardash o biri qardashi belyaliklya yola salirdi.
Mashin qedyandyan sonra vaqzal birdyan seyryaldi. Camaat birdyan da-
qildi hyarya oz evinya vya ishinya. Vaqzalin qabaqi bir az avvyal burada duran
qatardan boshalandan sonra, Kyur chayinin kyanarinda cyarqya ilya bityan uca
yaryar aqaclari qyaldi durdu qyozyumyun qabaqinda. Havada bir az nyasim var
idi vya onunchun da bu aqaclarin bashlari qah saqa tyaryaf ayilirdi, qah sola
tyaryaf.
Amma elya dya olurdu: birinin bashi saqa tyaryaf ayilyandya ortaliqa bir
ayrisi daxil olub o biri aqaci sol tyaryafya ayirdi. Belya olanda, iki aqacin
bashlari qah bir-birindyan uzaqlashirdi, qah bir-birinya yaviqlashirdi.
O vyadya myan burada bir qyarib qoca kishini, belya xyayalat alirdi ki,
byalkya bu aryar aqaclari da insanlar kimi hiss sahibidirlyar. Byalkya bunlar
da indi burada bayaqki iki qardash kimi opyushyurlyar!..
Aqaclarin opyushmyayi ilya iki qardashin opyushmyayi arasinda bir byoyyuk
tyafavyut var. Tyafavyut budur ki, buradaki aryarlyari bir-birilya yaviqlashdiran
kyanardan qyalyan yellyardir, amma qardashlari opyushdyuryan qardash myahyab-
byatidir.
Burada myan qyamqin oldum.
Nya syabyabya qyamqin oldum, bunu daha syoylyamyak istyamiryam.
ShYAHYAR VYA KYAND
Bir ay bundan qabaq ovryatim vya ushaqlarimi da qyotyuryub Aqdashdan
Bakiya kyochmyushyam.
Bu bir ayin myuddyatindya bizim evya qonshuluqda olan ovryatlyardyan bir
nechyasi ayaq achib, ovryatimlya uns tutublar vya dostlashiblar.
Bu xyabyardarliqi myan haman, evimizya ovryatimin yanina qyalyan bir
nechya qonshu ovryatlyarya ediryam.
Ahvalat belyadir: ovryatim Dilbyar Aqdashdan buraya qyalyandyan sonra
lap dyayishilib. Orada sadyacya dolanirdi vya ev-eshik ishlyarinya, ushaqlara bashi
qarishib, qeyri fikrya dyushmyazdi vya camaatla vya qyazib dolanmaqla hech ishi
olmazdi.
Dyunyan birdyan-birya myanya belya dedi:
– Bu Baki nya qyozyal shyahyar imish. Dyunyan Urbabya baci ilya qedirdik
Haci Imamquluqilya. Nya qyozyal dyukanlar qyordyuk. Vya hamisindan artiq
myanim xoshuma qyalyan byazyak dyukanidi. Yaman sheylyar orada satirlar.
Vya bashladi bir-bir sadalamaqa: qizil uzyuklyar, dash-qashlar, qizil saat-
lar, bilyarziklyar, sirqalar, qyardyan-byandlyar, myarcanlar, zyumryudlyar, mir-
varilyar, flan vya flan.
Bizim Dilbyarin savadi yoxdur, onunchun da bu xyabyardarliqi oxu-
mayacaq. Vya onun charshovlu ryafiqyalyarinin dya savadi yoxdur vya onlar da
bu xyabyardarliqdan xyabyardar olmayacaqlar. Odur ki, myan uzyumyu
tuturam bizim evya tyaryaddyud edyan* ovryatlyarin savadli arlyarinya vya
qardashlarina vya onlardan iltimas** ediryam ki, myanim iltimasimi ozlyari
oxuyandan sonra onun myazmununu bizya qyalyan ovryatlyarya dya yetirsinlyar.
1. Avvyala: myanim ovryatimin ryafiqyalyarinya yetirsinlyar ki, o kyaslyar ki,
bizim evya ayaq basirlar vya ovryatim Dilbyarlya dostluq qatirlar, onlar
hyamishya bizim evya xosh qyalir, syafa qyatirirlyar vya myanim qyozyumyun ustya
yerlyari var.
2. Ikinci: bizim evya tyashrif qyatiryan ovryatlyardyan iltimas ediryam hya-
mishya ovryatim Dilbyarlya shyahyari qyazmyak istyayyandya, qizil bazara tyaryaf vya
cyavahirat satilan dyukanlara tyaryaf myanim ovryatimi aparmasinlar. Syabyab
dya budur ki, myan sabun zavodunda ishlyayiryam, ayda yetmish iki manat
myavacib aliram. Ozyumyuz dya alti bash kyulfyatik. Qizil vya cyavahirat
kooperativ maqazasindan syohbyat dyushyandya ovryatim Dilbyari inandir-
sinlar ki, bu maqaza fyahlya-fyuhlya arvadlari uchyun yox, incinar vya byoyyuk
qulluqda olan ashxasin arvadlarindan otryu achilibdir.
Dyunyan ovryatimi tramvaya mindirib, bir dostumun evinya qonaq
aparirdim. Tramvayda dyord nyafyar byazyakli qadin qyordyuk. Birinin dyo-
shyundya qizil zyancirli saat var idi, birinin dyoshyundya sapa dyuzyulmyush kyahrya-
ba dyanyalyari vya birinin qulaqindan minali qizil sirqalar asilirdi; birinin
barmaqlarinin ustyundya uzyuklyar parildayirdi.
Myan chyondyum Dilbyarya tyaryaf. Myanim Dilbyarim bu dyord nyafyar
xanimlarin dyordyundyan dya qyozyal idi.
Ovryatim myanya tyaryaf dyardli-dyardli baxib bircya bunu dedi:
– Yyaqin bunlar hamisi incinar arvadlaridi. – Dedim:
– Albyat.
Bu qyun ovryatdyan bixyabyar arizya verdim myanim Aqdash qulluqumu
yozyumya qaytarsinlar.
Syabyab?
Orada, doqrudur, qizdirma var, amma qizil dyukanlari yoxdur. Qiz-
dirmadan byadyanim narahat olur, amma qizil dyukanlarindan ruhum ra-
hatsiz olur. Qoy byadyanim narahat olsun, amma qyalbim incimyasin.
_______________
* Qyalib-qedyan
** Xahish
IKI ALMA
Axsham vaxtlari qyazmyayya chixanda, hyardyan bir balaca oqlumu da ya-
nimca apariram. Bu dyafya dya apardim.
Vya haman balaca oqlum ilya qyazmyayya qedyandya, hyardyanbir ittifaq
dyushyur ki, ona yemyali shey dya aliram ki, myandyan razi qalsin. Bu dyafya dya
balaca oqlum dyukanlarda dyuzyulmyush nazyu-nemyati qyoryandya myandyan ye-
myali bir shey istyadi. Myan o aqidyadya deyilyam ki, hyar dyafya ushaqla bazara
qedyandya ona bir shey almaq lazimdir vya lakin bunu da demiryam ki, hech
bir vaxt almaq lazim deyil. Ancaq bu dyafya hech bir zad almaq istyamir-
dim; o syabyabya ki, cibimdya chox pulum yox idi. Vya bir dya istyamyadim ki,
ushaqim hyar dyafya bazara chixanda dadamal oyryansin.
* * *
Bir qyadyar dolandiq, sonra yolumuz dyarya kyanarina dyushdyu. Amma
oqlumu da bidamaq qyoryurdyum. Chyun tyarbiyya oz qaydasinca, ushaqin oz
tyabiyati – bu da oz qaydasinca. Vya onunchun da chox da inad etmyamyak
babyatindyan dyarya kyanarinda tabaqa dyuzyulmyush meyvyalyardyan iki shahiya
iki dyanya yaxshi qirmizi alma aldim vya ikisini dya verdim oqluma. Hyar-
chyand oqlum almalari myandyan aldi, amma qyordyum ki, kyonyulsyuz aldi.
Myan ondan bidamaqliqinin syabyabini sorushmadim; chyunki syabyabi ashkar
idi. Bazarda bir az bundan qabaq o myandyan iki shey istyadi, hech birini
almadim; bir Carco qovunu istyadi – almadim, sonra da nemsya qyannadi
dyukaninin qabaqindan kechyandya shyushyanin dalina dyuzyulmyush ryanqaryanq
konfet vya shirniyyatdan istyadi – almadim.
Oqlum o dyaryacyadya myandyan narazi imish ki, myan almalari ona ve-
ryandyan sonra da qenya bir syoz danishmaq istyamyadi vya myan ona verdiyim
suallara da chox meyilsiz cavab verdi.
Dyaxi onu belya qashqabaqli qyoryandya myan ozyum dya bidamaq oldum
vya Azyarneft idaryasinin qabaqinda duran tramvay vaqonlarinin birinya
oqlumu qalxizdim vya ozyum dya mindim ki, qyalyak evimizya.
Vaqonda hyalya bizim ikimizdyan bashqa hech kyas yox idi. Oqlum boy-
da bir yetim rus ushaqi cir-cindir ichindya, uz-qyozyu qap qara, chirkli vya
iyryanc, qyaldi durdu qabaqimizda vya myandyan bir qyapik pul istyadi.
Cibimdya ancaq bir abbasi qyumyush pul var idi. Myan ushaqa bir syoz de-
myadim ki, kechib qetsin. Bir nechya minik arvad vya kishi vaqona qirdilyar
vya saqimizda-solumuzda yer tutdular. Burada myanim fikrim qetdi ye-
timya pul vermyamyayimya vya dilyanchiyya pul vermyak lazimdi, ya lazim de-
yilmi myasyalyasi myani bashladi myashqul etmyayya; hyar kyas nya deyir desin,
ancaq dilyanchi ushaqa hech bir shey vermyamyak myanim xoshuma qyalmyadi.
Buradan ona isharya etmiryam ki, myan hech bir dilyanchiyya yox demyaryam;
chyunki ola bilyar ki, bir para filosoflarin dilyanchiyya pul vermyak, onu byad-
byaxt etmyak sifyati byalkya myanya dya sirayyat edibdir. Ancaq syozyun hyaqiqyati
budur ki, bu? qyunkyu dilyanchi ushaqa bir qyapik vermyamyayim myani burada
xarab etdi; o syabyabya xarab etdi ki, haman dilyanchi ushaq yashda myanim
atali vya anali oqlum, ayni-bashi tyazya, qarni tox, bu saat burada myanim
saq tyaryafimdya myandyan incimish oturmushdu ki, niyya myan ona konfet
almadim, ancaq iki alma aldim.
Vaqonumuz hyaryakyat edib qedyandya akoshkanin shyushyasinin dalindan
qyordyum ki, haman dilyanchi ushaq yerdya durub, bir qirmizi almani aqzina
basib qyamirtlyayir. Qabaqca bir shey duymadim; amma haman dyaqiqya
yanimdaki oqlumun almalari yadima dyushdyu vya chyondyum ushaqa tyaryaf.
Oqlum qyulya-qyulya myanya yavashca bunu dedi:
– Dyadya, almanin birini verdim dilyanchi ushaqa.
Bir dyanya qirmizi alma oz-yozlyuyyundya bir shey deyil; onun qiymyati iki
qyapikdir vya yeyib qurtarandan sonra hech bir sheydir. Amma myanyavi ish-
lyardya bir almanin dyayyari ola bilyar chox byoyyuk olsun. O qyadyar yyunqyullyuk
vya kyonyul xoshluqu ki, burada iki qyapiklik almadan myanya qyalib chatdi,
nyahayyat dyaryacyadya idi.
Filosofiya alyaminya qyaldikdya, qeyrilyari dilyanchiyya kyuchyadya ianya ver-
myayi nya cyur basha dyushyurlyar dyushsyunlyar vya insaniyyyat myutyaxyassislyari bu
myasyalyani nya tyovr hyall edirlyar etsinlyar, ancaq myanim bir balaca oqlum
iki almasinin birisini bir yetim ushaqa verdi.
Vya ola bilyar ki, oqlum da yekyalyandyan sonra, bir para alimlyarin “kyu-
chyadya dilyanchiyya ianya vermyayiniz” nyasihyatini eshidyandyan sonra, onlari
kyuchyadya qyoryandya myanim kimi uz chyondyaryacyakdir. Ancaq hyalya ki, indi
oqlum bu ishlyari basha dyushmyur vya onunchun da iki almanin birini yetim
ushaqa verir.
SARI
Bir nechya il bundan qabaq Shusha shyahyarindya olurdum. Bir qyun bir
byalyadchi qyotyuryub qetdim hamama.
Shyahyarin Ermyanistan myahyallyasindya syaliqyali nyomryali hamam idi.
Hamami bina edyan dya vya icaryayya qyotyuryan dya ermyani idi, amma cama-
darlari vya kisyachilyari myusyalman idi.
* * *
Nyomrya bileti aldim vya qirdim nyomryayya vya xahish elyadim ki, on besh
dyaqiqyadyan sonra myanim yanima bir nyafyar kisyachi qyondyarsinlyar.
Qabaqki qaranliq evdya soyundum, qirdim ichyari. Iki krandan su
shirilti ilya tyokyulyurdyu hovuza; birindyan isti su, o birindyan soyuq su
qyalirdi. Kyuncdya bir taxt qoyulmushdu. Taxtin ustyundya iki dyanya su
vedryasi var idi. Hamam xeyli isti idi.
Bir nechya dyaqiqya isti suda qaldim vya vaxtinda da kisyachi ozyunyu ye-
tirdi. Albyattya ki, kisyani vya sabun torbasini atdi taxtin ustya, su vedryalya-
rinin hyaryasini aldi bir alinya, hovuzdan doldurdu, tyokdyu taxtin ustya vya
yuzyunyu chyondyardi myanya tyaryaf. Myan basha dyushdyum ki, qyaryak qedyam orada
uzanam. Vya elya dya elyalim. Bu kishi otuz-otuz besh yashinda qarashin al-
chaqca bir adam idi. Belya myalum olur ki, bu adam hamama qiryandya
myanim nya millyat olduqumu bilmyadi; onunchun da salam vermyadi.
Amma ozyu myusyalmana oxshayirdi vya hyaqiqyatdya dya myusyalman imish.
Bu bashladi myanim canimi ovmaqa, sonra da kisyalyamyayya. Insanin
cani rahatlanmaqa bashlayanda, hyamishya adam bir kyas ilya syohbyat elyamya-
yya mayil olur; amma birdyan-birya bilmyadim bu kishi ilya nya danishim; bu
da bir syoz demyayib oz ishinya myashqul idi. Bizim hyar ikimizin avyazindyan
danishan kranlardan tyokyulyan su idi ki, hamamin aq qyaclya malalanmish
divarlarina vya syaqfinya elya bir syas salmishdi ki, ozqya bir danishiqa macal
vermyak istyamirdi.
Byadyanimi kisyalyayib ustyumya bir nechya dyafya isti su tyokyandyan sonra bu
kishi bashladi bashimi sabunlamaqa vya sabun torbasini pyuflyayya-pyuflyayya
myanim ustyumya o qyadyar sabun kyopyuyyu chaladi ki, bu dyaqiqya hamamda
myani axtaran olsaydi, yyaqin ki, tapa bilmyazdi.
Kishi yumushaq allyari ilya sabunlu canimi siqallamaqda idi ki, myan
bundan sorushdum:
– Adin nyadi? – Kishi myanya cavab verdi:
– Sari.
Myan dinmyadim, amma bu adi nyadyansya qyozlyamyazdim. Doqrudur,
demyak olmaz ki, myusyalmanda Sari ad ola bilmyaz; amma syoz buradadir
ki, Sari ermyani adi da ola bilyardi. Amma chyunki hamam camadarlarini
vya qulluqchularini myusyalman qyormyushdyum, ozlyari dya hamisi iranlidirlar,
onun uchyun dya qyozlyayya bilyardim ki, myanya indi qulluq edyan hyalya byalkya
kyablayi vya myashyadi dya ola.
Belya fikirlyari elyayyandyan sonra bir dya sorushdum:
– Pyas asil adin nyadi? – Kishi yenya qisaca cavab verdi: “Sari” vya su
vedryasini yenya apardi doldurdu, qyatirdi tyokdyu ustyumya vya oz ishinya
myashqul oldu.
Myan yenya uzyumyu kishiyya tutub dedim:
– Qardash, byalkya syan zarafat elyayirsyan, myan axi Sari ad
eshitmyamishyam.
Kishi bu dyafya yenya qyati cavab verdi ki, “Sari”di.
Myan yenya dinmyadim. Kishi bashladi allyarimi yumaqa: saq alimi
yudu, sol alimi yudu vya qetdi yenya su qyatirdi. Myan qyozyuyumulu chanaq-
daki sudan ovcumla qyotyuryub, qyozlyarimin sabununu tyamizcya yudum vya
qyozlyarimi achdim, bashladim diqqyatlya kishiyya baxmaqa. Xeyr, myusyalman
olmaqina, yyaqin ki, myusyalmandi; amma iranli ya qeyri iranli olduquna
shyubhyali qaldim.
Kishi sabunlu canima yumshaq sabun torbasini kisya avyazinya bir qya-
dyar dya syurtyub vya ustyumya bir nechya qab isti su calayib, oz vyazifyasini qur-
tardi, qetdi kranlarin ikisini dya burdu, suyu kyasdi, chyunki hovuzdan
dashirdi. Vya al ilya isharya elyadi ki, durum qirim hovuza. Chyunki kranlardan
qyalyan suyun syasi kyasildi, hamamda elya bir syukunyat vaqe oldu ki,
qulaqlarim bashladi cinqildyamyayya. Myan qalxdim, oturdum taxtin ustya
vya uzyumyu tutdum kisyachiyya:
– Qardash, myan hovuza qirmyayyacyayyam. Syandyan myan yerdyan-qyoyya
kimi razi oldum. Amma and veriryam syani Hyazryat Abbasa, bir myani
basha sal qyoryum syanin adin nyadi?
Kishi myanya belya cavab verdi:
– Nyokyarin Myashyadi Ahmyad. – Dedim:
– Necya Myashyadi Ahmyad? Pyas syan deyirdin Sari?
– Xeyr, aqa, adim Myashyadi Ahmyaddi, ozyum dya sarayliyam. Myan elya
bildim syan sabun sorushursan. Myan elya bildim, syanin xyayalina qyalir ki,
bu torbanin ichindyaki ucuz paltar sabunudu. Xeyr, aqa, asl sari sabundu,
bir abbasiliq sabundu. Yoxsa siz tyak aqalarin canina myan ucuz sabun
vurmaram. Arxayin ol, Allah syani salamat elyasin.
Bu syozlyari deyya-deyya Myashyadi Ahmyad vedryalyarin ikisini dya doldur-
du, qyatirdi caladi ustyumya, chixdi qabaqki evdyan aq qyatifya qyatirdi, tutdu
qabaqima.
Chixdim. Qurulandim. Qeyindim. Myashyadi Ahmyadya zyahmyat haqqi
verdim vya hamamdan chixdim. Ondan sonra dyaxi o hamama yolum dyush-
myadi.
ZYALZYALYA
Zyalzyalyadyan indi dyuz on yeddi il kechir vya hyarchyand o vaxtin ahvalati
yadimdan chixibdir, ancaq hyamishya zyalzyalya syohbyati dyushyandya, bir yetim
ushaqin faciyasi hyar bir tyafsilati ilya ayin-shayin qyalib durur qyozyumyun
qabaqinda vya yazi yazdiqim yerdya qyalyami, yainki chyoryak yediyim yerdya
tikyami qyaryak qoyam yerya vya hush-qushumu veryam kechmish qyunlyarya vya
chox bir dyaqiqyalyari qara ***lyalara qyarq olam.
Zyalzyalyadyan daqilan Badamli qyasyabyasi idi. Doqrudur, Badamli ilya
bizim fasilyamiz uzaq idi, amma orada uz veryan myusibyat o dyaryacya aqir
idi ki, myan vya bir nyafyar dya yoldashim araba qoshdurduq vya Sarvanlar me-
shyasindyan kechdik, kyasya yol ilya axsham vaxti yetishdik Badamliya. Orada
myuyallim Mirzya Aliquludan savayi bir kyasi tanimirdiq vya arabani qyasya-
byanin ichinya syuryub Mirzya Aliqulunu soraqlashdiq. Myalum oldu ki, myak-
tyab binasinin bir tyaryafi zyalzyalyadyan uchub vya Mirzya Aliqulu oradan ozqya
yerya kyochyubdyur.
Axsham yaviqlashirdi. Byazi uchmush evlyardyan aqlashma syasi qyalirdi, bir
nechya yerdya ali belli vya kyuryakli kishilyar uchuq damlarin dashini vya torpaqini
syokmyakdya idilyar. Bunlarin byazisi aqlaya-aqlaya dashlarin altinda oqul-
ushaqlarini axtarirdilar.
Biz tamamyan donduq vya bilmyadik nya elyayyak. Hava qaranliqlayirdi.
Dedilyar ki, myuyallim Mirzya Aliqulu ovryatini vya iki ushaqini qyotyuryub,
Bahadir yyuzbashinin evinya kyochyubdyur.
Arabani syurdyuk o tyaryafya. Yyuzbashinin evindya nya Mirzya Aliqulunu
tapdiq, nya Bahadir yyuzbashinin ozyunyu. Bir-iki balaca ushaq kyuchya qapi-
sinin aqzinda durub aqlashirdilar. Arabachi kyuchyanin ortasinda atlari achdi,
baqladi arabanin dalina vya qabaqlarina saman tyokdyu. Biz bilmyadik nya
elyayyak. Vya myuyallimin harada olduqunu bir kyas bizya deyya bilmyadi. Bir-
iki kyandli qyaldi yanimiza vya bizim kim olduqumuzu vya haradan qyal-
diyimizi sorushdu; biz dya ozyumyuzyu nishan verdik.
Bahadir yyuzbashinin myahyallyasindya iki ev uchmushdu. Birinin divarinin
kyarpiclyari aqniyib tyokyulmyushdyu biz durduqumuz yerya tyaryaf. Haman
hyayyatya tyaryaf qetdik vya qyordyuk ki, myuyallim Mirzya Aliqulu da buradadir.
Hyayyatin bir tyaryafindya bir dyastya ovryat yiqincaqi var idi; myalum oldu ki,
burada iki adam shikyast olubdur.
Myuyallim Mirzya Aliqulu bizya dedi ki, zyalzyalyanin zyaryari nyahayyatdir:
xah can tyalyafati, xah mal zyaryari. Bahadir yyuzbashi bir-iki aqsaqqal ilya
birlikdya vya yyuzbashinin yasavullari kyuchyalyari dolashirdilar vya zyaryardidya-
lyari yoxlamaqda idilyar. Camaatin ahvali xeyli pyarishan idi. Kyuchya uzunu
adamlar hey o yana qachirdi, hey bu yana qachirdi; choxlarini da aqlayan
qyoryurdyuk.
* * *
Mirzya Aliqulu bizi apardi Bahadir yyuzbashinin evinya. Myan, yolda-
shim Teymur Mirzya vya myuyallim Mirzya Aliqulu bir qaranliq chovustana
daxil olduq. Zyalzyalyanin qorxusundan yyuzbashinin otaqlarina qirib chixan
yox idi. Vya bizi dya ehtiyat babyatindyan otaqa aparmadilar. Bizim dali-
mizca Bahadir yyuzbashinin balaca oqlu qyatirdi ortaliqa bir balaca lampa
qoydu. Biz oturduq yerya, tyazya dyoshyanmish tyazya qyabyalyarin ustyundya. Lam-
pa qyatiryan ushaq qetdi vya qayidib alindya bir syufrya qyatirdi achdi yerya vya
onun dalinca bir kyandli oqlan alindya qatiq-chyoryak qyatirib qoydu orta-
liqa. Ushaqda vya oqlanda chyakilib adyablya durdular kyanarda. Myan nya acli-
qimi bilmirdim, nya susuzluqumu. Yoldashlarimdan chyoryayya al uzadan ol-
madi. Bir dyafya myuyallim Mirzya Aliqulu bizya tyaklif elyadi ki, yoldan qyal-
mishik, bir tikya chyoryak qyotyuryak. Myan vya Teymur Mirzya dinmyadik.
Bir az kechyandyan sonra qatiq qyatiryan oqlan bir yekya qaynar samavar
qyatirdi qoydu qapinin yaninda, quru yerya. Samavar elya shiddyatlya qayna-
yirdi ki, quya buq mashini kimi bu saat hyaryakyat edyacyak. Styakan-nyalbyaki
qyalyandyan sonra Bahadir yyuzbashinin balaca oqlu oz ali ilya bashladi bizya
chay tyokmyayya. Hyaryamiz bir styakan chay ichyandyan sonra bir qyadyar hala
qyaldik; hyatta yoldashim Teymur Mirzya yazdiqi asharindan bir nechyasini
bizya oxudu. Mirzya Aliqulu myuyallim o sheirlyari chox byayyandi vya hyatta bir
nechyasini aldi ki, myaktyabindya shaqirdlyarya oyryatsin. Teymur Mirzyanin xa-
hishinya qyorya Mirzya Aliqulu da oz myanzum asyarlyarindyan bir nechyasini
oxudu vya nyovbyat myanya dya qyaldi vya myanim hekayyalyarimin dya bir nechya-
sinin adini chyakdilyar. Axirda myan onlarin shairlik tyabini tyasdiq etdim,
onlar da myani hekayya yazmaqda mahir qyalyamya verdilyar.
Demyak, belyaliklya hyar uchyumyuz avyazya byadyal olduq. Bir-iki styakan
chaydan sonra, chyoryayya dya al uzatdiq vya burada Bahadir yyuzbashi ozyu dya
qyaldi vya bizya “xosh qyalmisiniz” syoylyadi. Biz yyuzbashinin iltifatlarina tya-
shyakkyur etdik, zyalzyalya baryasindya tyayassyuf byuruzya verdik vya zyalzyalyanin nya-
ticyasindyan ahvalpyursan olduq vya bunu alavya etdik ki, bu byadbyaxtliyin
myuqabilindya alimizdyan qyalyan kyomyakliyi myuzayiqya etmyayyacyayik. Ba-
hadir yyuzbashi dedi ki, burada indi bizim uchyun bir kyomyak etmyak yeri qal-
mir; chyunki indi camaat dam-dashin altinda qalan adamlari vya heyvanlari
syokyub chixartmaqa myashquldur. Bu da ki, ali belli vya kyuryakli fyahlya-fyuhlya
ishidir. Myan Bahadir yyuzbashinin bu syozyunya cavab tapa bilmyadim; yoldash-
larim da dinmyadilyar.
Bu heyndya oturduqum yerdya az qaldi ki, bashim qicyallyansin; bilmya-
dim hansi tyaryafdyan elya bir xirilti syasi qyaldi ki, myan az qaldim bihush
olam. Yanimizdaki Bahadir yyuzbashi qachdi chyolya. Myalum oldu ki, yenya
zyalzyalya oldu vya qenya dam-dash uchmaqa bashladi.
Hyayyatdya qishqiriq qopdu; amma qaranliqda bir shey qyorsyanmirdi. De-
dilyar ki, Bahadir yyuzbashinin anbarinin divari uchub vya altinda adam
qalib. Bir-iki ali chiraqlinin daliyca biz dya o tyaryafya qetdik vya qyordyum ki,
yuch nyafyar kyandli uchmush divarin dashlarini vya torpaqlarini syokyurlyar.
Bu adamlarin ancaq birini tanidim. Bu haman bizya samavar qyatiryan
oqlan idi ki, Bahadir yyuzbashinin ryancbyaridir. Adamlar chox tyalyasik ishlya-
myakdya idilyar; chyunki Bahadir yyuzbashinin chyoryak bishiryani Pyari arvad kyorpya
ushaqi ilya hyamin uchuqun altinda qalmishdilar.
Biz uchyumyuz dya ortaliqa yeridik vya istyadik dashlardan-kyasyaklyardyan
byaqyadri-imkan* qyotyuryub tullayaq kyanara: chyunki daha dayanmaq myum-
kyun deyildi. Dashlarin altinin qaranliq deshiklyarindyan arvad syasi qyalirdi:
– Ay aman! Oldyum!..
* * *
Boynuma aliram ki, burada myan ozyumyu lap qyucsyuz vya zyaif qyordyum
vya hyar halda dam-dash altinda qalan insanlari syokyub chixartmaq ishindya
yozyumyu mat vya myayattyal hiss etdim; belya ki, dashlarin birini kyanara
atandan sonra, ikincisinya dyaxi qyucyum chatmadi vya xah ruhumu, xah
__________
* Myumkyun qyadyar
byadyanimi elya bir yorqun qyordyum ki, axshamin syarinliyinya baxmayaraq,
tyarlyamyayya bashladim.
Yoldashim Teymur Mirzya dya deyyasyan myanim qyunyumdya idi. Amma
myuyallim Mirzya Aliqulu nisbyatyan bir qyadyar “vec” verdi, chyunki biz iki-
miz mat-mat baxanda o hyalya ishlyamyakdya idi. Ancaq Bahadir yyuzbashi
yuchyumyuzyu dya bu zyahmyatdyan qurtardi vya “yustyunyuzyu toz-torpaqa batirma-
yin” deyya-deyya yyuzbashi bizi qyondyardi chovustana vya myan boynuma ali-
ram ki, nya qyalbyan vya nya zahirdya ona bu baryadya etiraz etmyadim; yoldash-
larim da habelya.
Bizdyan sonra kyandlilyar Pyari arvadi vya ushaqini xarabadan chixartmish-
dilar. Ancaq bicharya arvadin saq qilchasi dizdyan yuxari xinc-xinc ol-
mushdu.
Haman saat qyasyabyanin yerli hyakimi dyallyak Abdyurryahimi chaqirdilar.
Arvadin qilchasini nya tyovr bacarirdi, – arvadlarin ali ilya baqladi.
* * *
Chovustanda bizya yer saldilar. Qorxa-qorxa qirdim yerya vya “pyanah
Allaha” deyib qyozlyarimi yumdum.
Pyari arvadin ushaqi byutyun qecyani aqladi vya byutyun qecya myan onun
aqlamaqina qulaq verdim. Ahvalim elya pozqun idi ki, yuxu-zad
myandyan chox uzaq idi. Bir az hushlandim vya qyordyum ki, myan bir balaca
ushaqam vya shyahyarimizin qyabiristaninda olyu dyafn elyayirlyar. Axundumuz
Haci Molla Ismayil meyit namazi qilir. Bir qyadyar axundun avazina
qulaq veryandyan sonra yavash-yavash yuxudan ayilmaqa bashladim vya
ushaqin aqlamaqi ilya azan syasi eshitdim. Aqlayan ushaq haman shikyast
arvadin ushaqi idi. Badamli qyasyabyasinin myuyazzini dya chox hyazin syaslya
oxuyurdu: hyayyya alyalfyalah, hyayyya alaxeyryul amyal…
Ancaq burada bircya sheyya tyayaccyub elyadim: o shiddyatlya ki, ushaq aq-
layirdi, bir yandan, bir kyasdyan buna sakitedici bir cavab yox idi; quya
ushaqin nya anasi var, nya qeyri bir kyas.
Hava bashlayirdi ishiqlanmaqa. Durdum ayaqa vya tyak bircya pillyani
yendim hyayyatya. Uzaqda divarin dibindya bir boz it yatmishdi. Ushaq hey
aqlamaqda idi. O tyaryafya uz qoydum yavash-yavash qetmyayya. Kyuchyadya
bir-iki kishi syasi qyalirdi. Yaviqlashdim vya bildim ki, aqlayan ushaq hya-
yyatin saq tyaryafindya bir daxmadadir. Bir az da yaviq qyaldim vya elya bil
hal qyozyumya satashdi ki, burada dik atildim. Bir ovryat xeylaqi bashiachiq,
hyovlnak oradan qachdi hyayyatya. Bu ovryatin aqzindan myan ancaq bunu
eshitdim:
– Vay, yaziq ushaq!
Ozyumyu saxlashdirmadim vya bashimi uzatdim damxananin ichinya vya
burada bir belya dyahshyatli vya nifryatli shey qyordyum: bir balaca ushaq bir
yovryatin dyoshlyarini aqlaya-aqlaya syokyushdyuryur, ovryat dya qyozlyarini qyoyya
tyaryaf dikib baxmaqdadir. Haman dyaqiqya duydum ki, ovryat cansizdir.
Oradaca qayitdim chovustana; ancaq elya syuryatlya qayitdim ki, bilsya
idim baxan yoxdur, ushaq kimi qachardim.
O vaxtdan on yeddi il kechir vya hyamishya qecya vaxti bir ushaq aqlama-
qini eshidyandya Badamli zyalzyalyasi yadima dyushyur. Vya hyamishya bir yanda
zyalzyalya syohbyati qulaqima chatanda oz-yozyumya deyiryam: “Ax, yaziq
ushaqlar!”.
ATLAR DAYANDI
Shyahyar daqin tyapyasindya qurulubdur. Evdya oturanda hyar yana qyoz
qyazdirib qyoryursyan ki, daq, dash dyaryalyar vya chaylar – hamisi syandyan
ashaqidadir.
Daqlarin hyaryasi bir ryanqya chalir; chyunki bunlarin elyasi var ki, meshya-
lyarlya ortyulyubdyur. Amma daqlarin aksyari lyutdyurlyar vya bu lyutlyuyyun hyusnyu
meshyali daqlardan da artiqdir; bunun syabyabi budur ki, daqlarin hyaryasi, –
xah uzaqdan baxanda, xah yaviqdan baxanda, – nyov-nyov ryanq chalir.
Alyal***sus qyun daqlara dyushyandya, qyunyun shyafyaqi daqlarin qah bu tyaryafini
shyolyalyandirib o tyaryafinya qara kyolqya salir, qah da aksinya.
Axsham vaxtlari Xansaray shyahyarinin myaqrib tyaryafi behishtin bir qu-
shyasini yada salir. Yevropanin Shveytsariyasini qyoryanlyar, burani Shveyt-
sariyaya oxshadirlar. Tyurkiyyanin Qyamyar qyoy yaylaqini qyoryanlyar, burani
oraya oxshadirlar. Ufa shyahyarinin Cin yaylaqlarini qyoryanlyar Xansarayin
zyohr* vaxti myaqrib tyaryaf myanzyaryasini oraya oxshadirlar. Myan dya Qafqaz
yolunun landshaft qyoryunyushlyarini qyoryan bir Allah byandyasi bunu cyuryatlya
deyiryam ki, Xansaray shyahyarinin sham vaxti myaqrib tyaryaf seyryanqahi o
qyadyar ki, insana uryak shadliqi verir, – az bir qeyri yerlyardya bu syaadyat alya
dyushya bilyar.
Yay zamani, qyunortadan iki-yuch saat kechyandyan sonra qyun batan
syamtindya achilmish “Chanaqqala” chayxanasinin saq vya sol tyaryafi seyr edyan
cavanlarla dolmaqa bashlayir. Bir az bundan ashaqi shose yolunun atrafi
camaatla dolu olur. Bunlar yol ilya otyub qedyan arabalara, atlilara, fayton
vya avtomobillyarya tamasha edirlyar.
Shose yolunun dolaylari an uzaqdan qyorsyanir. Budur, daqin dalindan
bir fayton qyalir. Ancaq on dyaqiqyadyan sonra haman fayton yaviqlashib
bizim qabaqimizdan kechyacyak.
Budur, uzaqdan bir avtomobil qyorsyanir; qah dolayin dyonqyalyarindya
qizlyanib yox olur, qah dyonqyadyan chixib yaviqlashir.
Odur, atlilar dyastya-dyastya, ya tyak-tyak uzaqdan qyorsyanirlyar. Bir qey-
rilyari dya shyahyardyan chixib ashaqi tyaryafya chapirlar; bunlar hamisi cyovlan
edirlyar.
Amma axsham vaxtlari Xansaray shyahyarinin qiryacyayindya, “Chanaq-
qala” chayxanasinin qabaqinda, qyorkyamli vya tamasha etmyali bir shey var-
sa, o da ashaqidan – yuxari shyahyarya varid olan avtomobillyarin, faytonlarin
vya yaxud atlilarin tamashasidir.
Bax, bir avtomobil qyalir. Qyoryak bu qabaqimizdan necya bash yuxari
qalxacaq. Buq vya mashin icad edyanin anasi olsyun! Bir dyaqiqyadya firildadi
vya pufladi, qalxdi qetdi…
Budur, ashaqidan bir nechya atli chapa-chapa qyalir. Qyoryak bunlarin atlari
necya chapacaq vya qyoryak yorulub durani olacaq, ya xeyr, chapib kechya-
cyaklyar.
Axsham vaxtlari shyahyarin “Chanaqqala” adlanan syamtindya yolun at-
rafi, saq vya sol tyaryafi ahali dolu olur. Kishilyar, ovryatlyar, ushaqlar. Vya
yalyal***sus ovryatlyar: charshafli ovryatlyar, chardaqli ovryatlyar, uzyu ortyulyu
_______________
* Qyunorta
yovryatlyar, uzyuachiq ovryatlyar… Cahillar, ortabab, balaca qizlar, myaktyab
qizlari vya myaktyab oqlanlari qarishqa kimi qaynashirlar. Buraya cyam
olmaqdan myaqsyad – ashaqidan bashyuxari qyalyan atlilar, fayton vya
avtomobillyarya tamasha etmyakdir.
Budur, ashaqidan uchyuncyu dolayidan bashyuxari iki atli chapishir. Qyoryak
bunlarin hansi qabaqlayacaq? Aha! Ya Allah, ya Allah!.. Hi, ay qochaq
kyahyar at, hi!.. Mashallah, mashallah!.. Adya, qoyma!.. Aha! Yox, balam,
qara at kyahyar ati qabaqladi.
Urra! Urra! Hay-kyuy, qishqiriq, ushkyuryuk, qirrr…
Budur, iki fayton qyalir; ikisi dya zinqirovlu. Bunlar axirinci dolayini
qalxandan sonra atlarini qunutladilar vya o qyadyar yaziq heyvanlarin
saqrisina chirpdilar ki, atlar dyordayaq chapib aradan chixdilar vya canlarini
qurtardilar; yoxsa ahyana, aqyar bunlarin biri dayanib dursaydi, daha
oqul-ushaqin vya nyainki tyak bircya oqul-ushaqin, byalkya yekya kishilyarin vya
hyatta arvad-ushaqin, shushalilarin qabaqinda, onlarin fishqiriq vya ushkyuryak-
lyarinin vya “qir-qir”larinin qabaqinda nechya batman tyar axidacaq idilyar.
Doktor Qyabzibyaylya birlikdya, Xansaray yaylaqlarinda myan dya chox
vaxtlar kechirmishyam. Bir nechya il bundan qabaq hyatta onunla Ilmatan
daqlarina da qetdik vya oralarda doktorla qyaribya yerlyar qyazdik, qyaribya
sulara, nyov-nyov myadyan sularina rast qyaldik.
Amma chox vaxtlar Xansaray shyahyarinin ozyundya qalmishiq vya qaldiq-
da da hyamishya qyasdyan qonshu olmushuq vya bu qonshuluqdan myan ki, hya-
mishya myamnun olmusham; doktor da, zyann ediryam, narazi qalmamish
olsun qyaryak.
Avvyalyan, doktor ozyu chox qyozyal myusahibdir. Chalan, chaqiran, oy-
nayib-qyulyan, qonaq sevyan vya dostluqda xeyli syadaqyatli. Ikinci dya bu-
dur ki, doktorluqda ozyu mahir bir hyakimdir vya evimizin ichindya nya qya-
dyar ki, azarli ittifaq dyushyubdyur. Qyabzibyayin dyovlyatindyan, hyakimya vya
dyarmana xyarcimiz chixmayibdir vya azar da dyaf olub qedibdir.
Vya lakin axir vaxtlarda, demyak olar ki, Qyabzibyayin myaishyatindya bir
byoyyuk dyayishiklik uz verdi. Onu istyayiryam deyyam ki, bir nechya ildir ki,
hyakim daha yay zamani Xansaraya qyalmir. Bir nechya ildir ki, ashaqida,
aranda, yay zamani chox isti olan “Qaraqirt” qyasyabyasindya qalib oranin
isti havasina vya miqmiq milchyayinya tab qyatirya-qyatirya Xansaray kimi
qyozyal bir yaylaqa qetmyak istyamir.
Bir nechya dyafyadir Xansaraya kyochyub qedyandyan sonra myan Qyabzibya-
yya ***susi tyakliflyar qyondyarmishyam, bir nechya dyafya qyoryushyub ahvalpyursan
olmusham, tyakid elyamishyam, yalvarib yaxarmisham vya hyar dyafya ondan
qyati naraziliq cavabini almisham.
Tyayaccyub burasindadir ki, hyalya Xansarayda doktor Qyabzibyayin oz
myaxsusi evi dya var. Burada onun qohum aqryabasi var. Hyar yay fyasli, –
ki doktor burada olur, – onun yanina qyalyan azarlilardan onun yaylaq
xyarci artiqliqinca hasil olur. Demyak, burada bir qyanayat syohbyati dya ola
bilmyaz. Hyalya demyak olar ki, yay zamani aranda, Qaraqirt qyasyabyasindya
hyakimin bazari o qyadyar dya ishlyamir; syabyab budur ki, byutyun camaat, – ki
choxlari maldardir, – bash alib yaylaqlara kyochyub qedirlyar.
Demyak, ashaqida qalmaqla hyakim Qyabzibyay ozyunyu byutyun ishsizliyya
dya dyuchar qilirdi.
* * *
Bir nechya il bu minvalla kechdi. Doktor Qyabzibyay yay zamani
Xansaray yaylaqina qyalmyamyakdya elya bir inad qyostyardi ki, hyatta onun
yoz yaviq qohum-yaqryabasi da bu ishya myayattyal qalmishdilar.
Kechyan yay fyaslinin qabaqi myanim yolum Xansaraya dyushyan zaman,
bir qecya Qaraqirt qyasyabyasindya hyakim Qyabzibyayqildya qaldim vya hyakim
Qyabzibyayya qonaq oldum.
Bu qecya burada myanim uchyun xosh kechdi vya buna da iki shey syabyab
oldu. Biri bu idi ki, hyakim bu qecya myanya ehtiram qoymaq babyatindyan,
– necya ki, dyabdir, – besh on nyafyar oz dost vya ashnalarindan qonaq chaqirdi.
Bunlarin ichindya oz yeznyasi Aslan byay, myashhur tarzyan dya var idi. Hyakim
yozyu yaxshica avazla oxuyurdu. Qardashi Rza byay kamancha chalirdi. Belya-
liklya, sham yeyib qurtarinca bir dya saata baxdiq ki, az qalir syubh ishiq-
lana.
Amma, qeyrilyarini demiryam, hyar bir sheydyan afzyal burada myanya ru-
hani bir lyazzyat veryan hyakim Qyabzibyayin bu myaclisin shirin yerindya bi-
zim xahishimizya qyorya Xansaraya qetmyamyayinin syabyabini naqil elyamyayi
oldu.
Vaqeyan hyar bir shey oz qaydasi ilya: yaxshica yeyib ichmyak, cholpaplov,
yaninda hyar bir xurushu, yaxshica Qarakyand shyarabi, Qarakyandin birin-
ciliyi qazanmish aq konyaki, meyvyacat, bunlardan sonra musiqi vya
xanyandyanin ruha shadliq qyatiryan vya insani qyoylyarya qalxizan nyaqmyalyari.
Vya lakin bunlar hamisi oz yerindya: hyarchyand bu nemyati dya hyar dyafya
vya hyar qecya vya hyar yerdya tapmaq olmaz, amma qenya tapmaq olar,
hyardyan bir dya olmush-olsa tapmaq olar. Amma, doqrusu, hyakim Qyab-
zibyayin Xansaraya qetmyayi tyovbya elyamyayin ryavayyatini bir dya tapmaq
olmaz; ***susyan ki, bu ryavayyat hyakimin oz dilindyan eshidilmish ola.
Avvyal myan, sonra qonaqlar myaclisin shirin yerindya byand olduq:
– Hyakim, myan olyum, doqrusunu de qyoryum syabyab nya oldu ki, bu bir
nechya ilin myuddyatilya bir dyafya dya Xansaray yaylaqina qetmyayib bu
qoxumush vya mirchyakli aranda qalirsan?
Avvyal hyakim syoylyamyak istyamirdi; amma olmadi. O qyadyar ki, myan
yalvardim vya qonaqlar yalvardilar, yavash-yavash yumshaldi vya qavali
yerya qoyub, ozyunya yarim styakan konyak vya qonaqlara dolu styakan
shyarabdan tyokyub bashladi.
Hyakim Qyabzibyayin ryavayyati:
– Siz haminiz bilirsiniz vya qyoryursyunyuz ki, myan ati chox xoshlayanam;
amma minik atindan da artiq qoshqu atini myan xeyli dost tuturam.
Demyak, ati yyahyarin altinda yox, qoshquda qyormyayi dyaxi dya artiq xoshla-
yiram. Indi, bax, bu saat myanim, doqrudur, bir dyanya yaxshi minik atim
var ki, onu choxlari arzu edyardi hyar qyun minib seyrya chixsin, amma myan
onu hyaftyalyar vya byalkya aylarla unuduram. Chyunki meylimi hyamishya qosh-
quya veriryam: tyakyarli arabaya, faytona, sharabana minmyak istyayiryam,
hyatta avtomobili dya yox, bir atli, ya iki atli faytonu dost tuturam vya bu
yolda hyamishya artiq xyarclyar qoyuram. Artiq qazancimi yaxshi qoshqu ata
veriryam vya hyamishya dya qiymyatli xam ati aliram ki, onu qoshquya
yoyryadim. Vya bu yolda ustalashmisham da. Atlarin xasiyyyatini qyozyum elya
alibdir ki, hech bir byadxasiyyyat at fikrimya qyatirya bilmyaryam ki, onu iki-
yuch qyunyun ichindya oyryadib faytona qosha bilmyayim.
Myanim fayton atlarim hyamishya tyarifli olublar; syabyab budur ki, myan
onlara hyamishya hyaqq-syay qoyuram. Atbazliqa hyavyasim o dyaryacyadyadir
ki, myan hyakimliyya, bir byark azarlinin ustyunya chaqirilanda da atin
tumarini qyaryak yarimchiq qoymayam.
Vya siz haminiz eshitmisiniz ki, myanim atlarimin xamut-shileyi
hyamishya Nijni shyahyarindyan ***susi sifarishlya qyalyar. Vya dyunyada myanim
zyovqyu syafam oradadir ki, qosha qyamyar atlarimi qosham sharabanima, chi-
xam tyakcya oturam vya qnutu alam alimya, atlarimin oynaqlashmaqina, qah
myanim isharyamlya yeyinlyatmyaklyarinya, qah myanim isharyamlya yavash
qetmyaklyarinya, lazim olanda chapmaqlarina vya oz vaxtinda durmaqlarina
hyazz aparam. Bu myashqyalyanin myanim uchyun byoyyuk lyazzyati var.
Byali, aqama arz olsun ki, haman il ki, o vyadyadyan myan Xansaray
shyahyarinya qetmyayi tyarqitmishyam, haman ilin yaz fyaslinin avaxirindya elya
yadimdadir ki, may ayinin axiri idi. Hyamishyaki kimi qenya bashladiq ev-
eshiyi yerbyayer etmyayya vya Xansaraya kyochmyayya hazirlashmaqa.
Byaradyarim* Cyamillya myaslyahyati bu yerya qoyduq ki, qabaqca o qetsin,
Xansarayindaki evimizi yiqishdirsin, hazir elyasin vya sonra myan dya
ushaqlari qoyum oz faytonumuza, aparim; hyami ziyaryat, hyami ticaryat,
hyami Qaraqirt vyatyanimizin yay zamani hyamishyaki isti vya mozalanindan
da uch ayliqa ozyumyu vya ushaqlari xilas edim, hyam dya myanim uchyun bir
byahanya olsun ki, qosha qyamyar atlarimin “vojlarini” alim alimya vya
buradan heyvanlarimla myusahib olum. Qah vojlari azcana tyarpyadim,
onlar qulaqlarini shishlyayib qachmaq istyasinlyar, qah “shshshshsh” deyim, onlar
dursunlar. Qah vojlari bir az chyakim, heyvanlar dayansinlar vya
dayananda da qyozlyarinin yani ilya myanya baxsinlar vya myuntyazir olsunlar
ki, nya vaxt qenya onlari syuryacyayyam. Qah yavashca “much” elyayim, qenya
qyotyuryulsyunlyar vya sol voju chyakyandya sola chyonsyunlyar ki, saqdan qyalyan
arabaya yol verim vya qah da saq voju chyakim, saq tyaryafya chyakilsinlyar ki,
uzaqdan qyalyan avtomobili sol tyaryafya otyuryum.
***lasya, bir qyun oldu ki, bacim Tutunu, onun syakkiz yashindaki
oqlunu da qoydum faytona, kucherimiz** Asyadi mindirdim kozluya vya
yozyum dya mindim. Qaraqirtdan qyunortadan iki saat sonra chixdiq vya
shenlikdyan bir qyadyar uzaqlashandan sonra myan ozyum dya qalxdim mindim
Asyadin yanina vya qnutu onun alindyan alib, bashladim yol uzunu atlarla
mazaxlashmaqa. Vya o qyadyar myanim uchyun hyamin myusafiryat xosh qyaldi ki,
yoz kyonlyumdya aryablyarya yaziqim qyaldi ki, binyavalarin yol qetmyak shyaraiti
qyor nya dyaryacyadya aqir imish vya byalkya indi dya aqirdi ki, bir vaxt onlar
deyirmishlyar: «Assyafyari hissyatyun minyassyaqyar”***.
Qyun daha myaqrib tyaryafya xeyli alchaqlanmishdi ki, bashladiq Xansa-
rayinin dolaylarina bashyuxari qalxmaqa vya kyohnya qyabristana chatib,
axirinci dyonqyani dyonyan kimi Xansaray shyahyarinin qyozyal qyoryunyushyu
qabaqimiza achildi vya dolayi yollarin saq vya sol tyaryaflyari qarishqa kimi
camaatla dolu qyorsyanirdi. Qyordyum ki, camaat axsham vaxti seyryanqaha
chixib, yol ilya bashi yuxari qalxanlara tamasha edirlyar.
_______________
* Qardashim
** Faytonchumuz
*** Syafyar cyahyannyamin bir hissyasidir
Bilmiryam niyya uryayim qirtildadi.
Myan qyazavyu-qyadyarya o qyadyar dya inanan deyilyam vya qyalyacyakdyan dya
xyabyar veryanlyari yalanchi adam hesab ediryam. Byaxtya, taleya, “syabrya”, xosh
saata vya bunun kimi xaruqyuladya syohbyatlyarya hyamishya shyakk elyamishyam.
Amma bilmiryam ki, niyya myan burada Xansarayi shyahyarini vya oraya cyam
olan ahalini uzaqdan qyoryandya uryayim qirtildadi?
Bunu lazimdir demyak ki, myan, – necya ki, arz elyadim, – bir tyaryafdyan
xansarayliyam vya hyarchyand dya orada anadan olmusham (atam da vya anam
da olmyayibdir), ancaq omryumyun choxu orada kechibdir. Vya chyun Xansaray
camaatina myan indi hyakimliyimdya hyamishya ixlasla qulluq da elyamishyam,
onunchun da onlar da myanya hyamishya ehtiram qyostyariblyar vya amma bu-
nunla byarabyar, bilmiryam, niyya dolayidan dyonyandya uryayim qirtildadi.
Byali, aqama arz olsun ki, ashaqi dolayilari qalxdiq vya shyahyar bir az
yaviqlashdi vya bir avtomobil daldan bizya chatib vya bizi addadi vya qurultu
ilya kechdi vya bir dyaqiqyanin ichindya qalxdi qirdi shyahyarya vya qyozdyan itdi.
Amma myan burada qyordyum ki, oqul-ushaq dyushdyu avtomobilin dalina vya
bashladi onun daliyca qachmaqa.
Chanaqqala chayxanasinin qabaqinda Quchur Asyad vojlari alimdyan aldi
vya myan yendim faytonun ichinya. Amma myan qenya dya Asyadya dedim ki,
deyyasyan atlar bir az yorulublar: chyunki sol tyaryafdya qoshduqumuz at bir az
xam idi vya yorqun nyazyarya qyalirdi.
Asyad burada istyadi faytonu yeyinlyatsin vya sol ata bir qnut da vurdu.
Qnut ata dyayyan kimi birdyan heyvanlar bashladilar dyordayaq chapmaqa. Bu
yahval myanim xoshuma qyalmyadi: o syabyabya ki, yolun saq vya sol tyaryafinya
dyuzyulyan Xansaray camaati myani taniyirlar vya elya qyuman edya bilyardilyar
ki, hyakim Qyabzibyay tyashyax***s satir vya ozyunyu vya fayton vya atlarini xalqa
qyostyarmyak istyayir. Bu heyndya dya kyuchya ushaqlari “Ura” chyakib, bizim fay-
tonumuzun dalina dyushdyulyar. Vya myan bildim ki, bunlar istyayirlyar fayto-
nun dalina minyalyar. Hyatta bir nechyasi dya saqdan vya soldan yanashib istya-
dilyar ayaq yerinya qalxalar, hyalya bir-ikisi qalxdi da. Amma hyar bir byad-
byaxtlik ki, yer uzyundya bash verya bilyar, onlarin an byoyyuyyu myanim uchyun o
oldu ki, byadbyaxt qyamyar atlarim belyacya shirin-shirin chapdiqi yerdya xirp da-
yandilar.
Bu, albyattya elya bir ahyamiyyyatli ish deyil ki, bundan ya byoyyuk byad-
byaxtlik, ya byoyyuk xoshbyaxtlik uz verya bilya: atdir, dayanar da, sonra qenya
qedyar dya. Amma atlarimin hyamin dayanmaqi ona syabyab oldu ki, bu dyord
ilin myuddyatindya myan daha vyatyanim hesab olunan Xansaray yaylaqina
kyochmyayya hyasryat qaldim vya indi bu saat qenya o aqidyadyayyam ki, daha yer
yuzyundya myanim uchyun Xansaray shyahyari yoxdur.
Aqama arz olsun ki, atlar dayanan kimi saqdan vya soldan camaat bir
hay-kyuy bashladi ki, myan lapca myayattyal qaldim. Biri ushkyuryak atir, biri
qah-qah chyakya-chyakya atlara laq elyayir. Hyar bir sheydyan yamani bu idi ki,
buradaki adamlarin hamisi axi myani taniyir! Hyalya uzaqdan bunu da
eshidirdim ki, saqqalli kishilyarin bir para insaflilari ushaqlari bashladilar
haylayib myazyammyat elyamyayya ki, bu bizim hyakimimiz Qyabzibyaydir,
eyibdir bu cyanaba bu nyov tyark-yadyablik elyamyak.
Myan lap pis qyunya qaldim. Bilmyadim kimya aciqim tutsun vya kimin
yustyunya hirslyanim. Aqyar heyvanlari qyunahkar tutum – bunlar nya elyasin-
lyar? Bunlarin adi elya o syabyabya heyvandir ki, myan kimi onlara myahyabbyat
qyostyaryan bir xozeyini bu hala salirlar. Aqyar ushaqlara hirslyanim, ushaqin
da vyazifyasi elya budur ki, yola chixib, otyub kechyanya tamasha elyasinlyar vya
faytonlarin dalinca qachib dayanan atlara laq elyasinlyar. O ki, saqqalli
kishilyardir, daha burada myan nya deyim vya nya danishim? O hala ki, myan
dyushmyushyam, aqyar burada bir fotoqraf olub bu halin aksini qyotyuryaydi,
myanim burada xyacil vya myazlum halyatdya bashashaqi xyacalyatdyan qan-tyar
ichindya olduqumu chyakyaydi, Asyadin qnutla yorulduqca atlarin bash-qyo-
zyunya chirpmaqini chyakyaydi, ushaqlarin bizim ustyumyuzya hay-kyuyyunyu
chyakyaydi vya bunlardan sonra bizim ustyumyuzya saqqalli kishilyarin vya hyatta
charshafli arvadlarin qyulyushmyasini kaqiza qyotyuryaydi, o vyadya bizim vyahshi
vyatyanimizin belya bir fotoqrafi ryavayyatinya olkyashyunaslar artiq qiymyat
veryardilyar.
Indi myani orada taniyanlarin ushaqlara “yadya, haramzadalar, bu bizim
hyakimdir” demyaklyarini yadima salanda bu saat bu myaclisdya dya az
qaliram utanib yerya qiryam.
Bir on besh dyaqiqya orada avara vya syarqyardan dayanandan sonra Asyad
yapishib atlarin cilovundan chyakya-chyakya ehmalca aparib. Sonra myan vya
ushaqlar piyadaca faytonun daliyca qetmishik haman camaatin ichinya!
Burasi yamandir ey!..
TOY
Myanim adyatimdir: bir yerdya dustaqxana adi qyalyandya qyaryak iki aqa-
cliqindan qacham, yox olam.
Myan dustaqxanadan chox qorxuram. Vya aqyar kechyan vaxtlarda
myanim bashima qyalyan qyazavyu qyadyari naqil elyasyam vya siz dya hyovsyalya ilya
oxuyub basha chixsaniz, o vyadya qyoryarsiniz ki, dustaqxanadan qorxmaqa
myan chox haqliyam.
Bir nechya il bundan aqdyam xalam qizi Myahbubyanin toyu idi. Qizi
vermishdilyar Akbyar Aqa adli bir qalaliya. Vya chyun oqlan qyarib idi, bizim
shyahyardya onun bir kyasi yox idi, toyu da xalamqilin oz evindya elyayirdilyar
vya hyatta toydan da sonra oqlan hyamishyalik xalamqildya qalacaq idi.
Byali, nishan qoyuldu, kyabin kyasildi, toy tyadaryukyu qyoryuldyu, qonaqlar
chaqirildi, plov qazanlari asildi vya cahil-cuhul xalamdan bixyabyar qedib
chalqichi da qyatirdilyar. Qecyani yatib syahyar durdum qyordyum ki, xalam
evindya qiyamyatdir: chalan, chaqiran, oynayan, deyyan vya qyulyan.
Xalamin byoyyuk qizi toyun arvad hissyasini idarya edirdi. Kishi hissya-
sinya dya myani tyayin etdilyar vya myan bu ishya hyar halda artiq hyavyaslya yapish-
dim; syabyab budur ki, xalam qizi Myahbubyanin xyatrini myan chox istyardim.
Qyunorta hyalya olmamishdi. Hyayyat-baca doldu adamnan vya myan qo-
naqlarin qabaqina chixib, sidqi-yuryakdyan onlari pishvaz edirdim vya onlara
“xosh qyaldin” deyirdim.
Bu arada myanya dedilyar xalam myani chaqirir vya hyar ishimi buraxib,
qachdim qyordyum ki, arvad chox pis haldadir. Myalum oldu ki, xalam, oqlu
Abdyulkyarimdyan yana byark qyussya elyayir.
Xalam oqlu Abdyulkyarimya besh-alti ay bundan qabaq o taydan kon-
drabat shevyot qyatirib dyarzi Cavadla bir yerdya xyalvyatcya satmaq ustya bir
il ish kyasmishdilyar. Bicharya arvad qyozlyarinin yashini elya tyokyurdyu ki, myanim
xalama nyahayyat yaziqim qyaldi. Hech insaf deyil qiz arya veryasyan, evindya
toy elyayyasyan, byutyun shyahyar syanin xeyir ishindya ishtirak edya vya syanin doqma
balan dustaqxanadan syanin belya shadliq qyunyunyu qyorya, eshidya vya cyuryati
olmaya ki, oradan chixib qyalya vya bacisinin toyunda oynaya.
Dedim:
– Xala, syani and veriryam Abdyulkyarimin canina, aqlama; myan olyum
aqlama. And olsun Abdyulkyarimin aziz canina ki, myan bu saat qedya-
cyayyam vya Abdyulkyarimi dustaqxanadan chixardib qyatiryacyayyam.
Xalam bu syozlyari eshitcyak:
– Buy, syanya qurban olum! – deyya-deyya qyaldi myani qucaqladi.
Byoyyuk xalaqizim da, dayicanim da tyokyuldyulyar myanim ustyumya vya
onlar da bashladilar myanya yalvarmaqa ki, aqyar bir yol biliryamsya, qedim
hech olmasa bir qyunlyuyya dya olsa Abdyulkyarimi azad elyatdirim qyatirim.
Yaziq xalam qyor necya yalvarirdi:
– Qadan myanya qyalsin, Cahanqir, hech olmasa bir qyunya, hech olmasa
yarim qyunya. Nya deyiryam, bir saata Abdyulkyarimi buraxdir, qoy qyalsin
bacisinin toyunu elyasin, qenya chixsin qetsin, nya deyiryam.
Arvad-ushaq da xalamin daliyca bashladilar demyayya:
– Nya deyirik, hech olmasa, bir qyunlyuyya buraxsinlar, qyalsin bacisinin
toyunu elyasin, qenya qetsin.
“Pyanah Allaha” deyib chixdim kyuchyayya.
Bilmiryam bu tyadbir haradan myanim fikrimya qyaldi. Dustaqxananin
nya yolunu taniyirdim, nya orada xidmyat edyan qulluqchulari taniyirdim.
Ancaq uzaqdan qyoryardim, bax, haman o byoyyuk, iki myartyabyali tikili dus-
taqxanadir. Dyuz oraya yol tutub qetdim. Uzaqdan qyoryurdyum ki, hasarin
kyunclyarindya burclarin dibindya ali tyufyanqli rus saldatlari var-qyal edir.
Darvazanin qapisinda da bir-iki nyafyar vyatyandash durub, bir qulluqchu ilya
nyasya danishirlar. Bir istyadim qayidam, chixam qedyam; hech umidim yox idi
ki, bu bash tuta. Axi aqyar orada bir dustaq qalirsa, albyattya ki, o orada
qalmalidir, qalmali olmasa, myansiz dya onu azad elyarlyar; yoxsa, myan
nyachiyyam vya nya ixtiyarin vya nya byoyyuk hyormyatin sahibiyyam ki, myanim
syozyumnyan kondrabatchi dustaqi vaxti yetishmyamish azad elyayyalyar.
Myan bu fikirdya idim, bir dya qyordyum ki, darvazadan myanya tyaryaf bir
qulluqchu vyaravyurd elyayya-elyayya qyalir myanim yanima. Bu adam bir az da
diqqyatnyan myanim uzyumya baxandan sonra qabaqca bunu myandyan
sorushdu:
– Adya, syan Hyasyanyali deyilsyan?
Myan tyayaccyublyu vya bir az ehtiyatli cavab verdim:
– Necya Hyasyanyali?
Myanim bu sualimin qabaqinda bu adam kechdi myanim dal tyaryafimya
vya tyakidlya bir az aciqli hyokm elyadi:
– Yeri dustaqxanaya.
Myan tyayaccyublyu bir halda chyondyum buna tyaryaf vya dedim:
– Qardash, deyyasyan syanin syahvin var. Myan Hyasyanyali deyilyam, myan
Cahanqiryam; myan Kyablya Vyali oqlu Cahanqiryam.
Bu nainsafa myanim bu byayanatim bir zyarryacya tyasir elyamyadi. Myani
zornan apardi qatdi dustaqxananin hyayyatinya. Darvazada myan istyadim
dayanam, amma zalim belindyan tapanchasini chixardib elya bir halda
myanim ustyumya tutdu ki, myan tyayaccyub elyadim niyya tapancha atilmadi.
Bu shyaxs darvazadan myani ichyari otyuryandya bir ayri ozyu kimi qulluq-
chuya myani elya qyalyamya verdi ki, quya myan qarakyamyarli Hyasyanyalibyayyam
vya dustaqxana hyayyatindya bu qyun arx qazdiqim yerdya ishdyan qachmisham vya
qedib shyahyardya qyazib indi qyaliryam.
Myan chox and-aman elyadim ki, myan qarakyamyarli Hyasyanyali deyilyam,
myan shirvanli Cahanqiryam, atamin adi Kyablya Vyalidir, syanyatim flandir,
flan vya flan.
Hech basha qyalmyadi. Hyayyatdya bir-iki dustaqxana qulluqchusu myani
yahatya edib apardilar, uca pillyakanlari chixartdilar vya qatdilar dustaqlarin
ichinya.
Bir az kechdi, qaranliqladi, chiraqlari yandirdilar vya dustaqlarin hyarya-
sinya bir yekya qara chyoryaklya bir styakan dishlyamya chayi qyatirdilyar; myanya dya
habelya.
Chaydan sonra yatishdiq. Myan dya qeyri dustaqlar tyak ichi kyulyashli dyoshyak
yustya uzandim, ustyumya yorqan kimi bir shey salidim vya yatdim.
Syahyar chayindan sonra myani chaqirdilar dustaqxananin kantoruna.
Amoqlu Myashyadi Fyarzyali, alindya bir kaqiz, durmushdu dustaqxana
nazirinin* yaninda vya danishirdilar. Nazirin qabaqinda qenya kaqiz-kuquz
var idi. Vya myani qyoryandya nazir myandyan rusca adimi vya atamin adini
sorushdu. Myan cavab verdim. Myashyadi Fyarzyali dya oz tyaryafindyan allyarini
yolchya-yolchya dedi:
– Ay kishi, vallah, bu myanim amoqlum Cahanqirdir, Hyasyanyali-zad
deyil.
Bu arada dustaqxananin qulluqchularindan bir-iki nyafyari vya habelya
dyunyan myani kyuchyadya tutub hyayyatya qatan qulluqchu qyaldilyar nazirin
yanina vya bashladilar bir-birilya pichildashmaqa. Ondan sonra nazir uzyunyu
myanya tyaryaf tutdu vya dedi:
– Qedyak.
Ikimiz dya sevincyak chixdiq chyolya.
Darvazadan kyuchyayya chixanda vya bicharya xalami qyoryandya ancaq indi
xalam oqlu Abdyulkyarim yadima dyushdyu vya ahvalim elya dyayishildi ki,
xalam myanim burada qecya yatmaqinin syabyabini sorushanda myan bicharya
arvada hech bilmyadim nya cavab veryam; chyunki myan onu dustaqxanada nya
qyordyum, nya dya o orada myanim yadima dyushdyu. Sonra myalum oldu ki,
dyunyan toy camaati bir-iki saat qyozlyayiblyar ki, byalkya myan Abdyulkyarimi
dya dustaqxanadan chixardim qyatiryam vya xalamin xyatri xosh ola. Amma
axshamdan iki saat kechyanya kimi qyozlyayib, axirda qyalini qyatiriblyar vya hyar
bir shey oz qaydasi ilya otyushyubdyur.
Demyak, Abdyulkyarimi azad elyamyak avyazindya myan ozyum dya o
qecyasi dustaq oldum.
Qyaribya burasidir ki, dustaq olmaqimin syabyabini hech indiyyadyak bil-
myadim. Onunchun daxi bir yanda dustaqxana qyoryandya uch aqacliqindan
qachiram.
EYDI-RYAMYAZAN
Shyukyur vya syupas haman pyarvyardiqari-alyamya ki, dyunyani alti qyunyun
yarzindya xyalq etdi: iki qyunyun arzindya yeri, iki qyundya qyoyyu vya iki qyunyun
myuddyatindya dya yer uzyundya yashiyan vya qyoydya uchan heyvanlari.
Myanim bu shyukyur vya syanama albyat bir illyat var ki, bu baryadya
myohtyaryam oxucular ilya bir qyadyar syohbyat etmyak myanim indiki
myaqalyamin myovzu vya myaqsyadidir.
Pyanah apariram o xaliqi lyamyyazyalya ki, bu eydi-ryamyazanyalmyuba-
ryakin aziz qyunyundya byandeyi-hyaqiri myayus etmyadi, zira o qyadyar dyard vya
kyadyar, o qyadyar nayumidi vya diltyanklik ki, hyamin mahi-myubaryakin iyirmi
doqquz qyunyundya aciz byandyayya uz verdi – bunlarin cyumlyasinin aqirliqi
vya acisi bu qyunkyu eydi-shyarifi – ryamyazanin syaadyatli qyunyunyun syaadyatli
syaatindya myandyan hyamishyalik ryaf oldu vya pyarvyardiqari-alyamdyan
tyamyannam budur ki, oz birliyi xatirina diqyar myanim kimi ami myomin
byandyalyarinya dya oz lyutf vya myarhyamyatini myuzayiqya buyurmasin.
Amin ya ryabbilalyamin!
Vaqiyan, bu mahi myubaryakin iyirmi doqquz qyunyunyun arzindya
byandyanin dad vya fyaryadi yerya vya qyoyya siqishmirdi; chyun baxirdin shyahyarin
myusyalmanlarina: xah myuslimlyarinya, xah myuslimyalyarinya, yyani – necya
myuslimlyar? Cyumlyasi binamaz vya oruc yeyyan? Yyani necya myuslimyalyar?
Cyumlyasi Shyarq qadini adi ilya bashlayiblar quya nya bilim bu nyadir?
Myaktyab, bu nyadir? Qlub Ali Bayramov, bu nyadir? Mamaliq dyarsini
tyahsil etmyak vya halon ki, mamaliq uchyun bir tyahsil lazim deyil, chox da
dyarin oxusalar, axirda qorxuram ushaqin anadan olan qyunyu vya bir hyaftya
dya ondan sora haman otaqa daxil olan adamin bashinin ustyunya Quran
tutmaqi bilmyarrya nyazyardyan salalar vya belyaliklya pak islam ummyatinin
balalarini qirqina veryalyar.
_______________
* Qyundyalik
***lasya.
Myan bicharya vya myan byaxtiqara hyamin mahi-myubaryaki-ryamyazanin o
qyozyal qyunlyarindya kyuchyayya chixib qedirdim myascidya vya ryamyazanin
yomiyyya* nyamazini orada ata edirdim vya ryamyazanin hyar qyunyunya
myaxsus duasini orada yerinya yetirirdim:
Ya Aliyyyu, ya azim,
Ya qyafuryu, ya ryahim
Antyarryabbyul azim…
Amma kimi qyoryurdyum myan byaxtiqara o myasciddya? Baqqal Myashyadi
Aqani vya onuntyak bir nechya baqqili, byazzaz Haci Abdulqafari vya onun
kimi hacilari, bir choxlu pinyachi vya bir nechya amyalyayi-motani. Myascidin
o biri tyaryafindya dya qyordyuyyum chyaharsholu ovryatlyari, vyassyalam. Pyas belya
olar? Pyas hani bizim oxumushlarimiz, hani bizim maarifpyarvyarlyarimiz?
Hardadir bizim ziyali myuslimyalyarimiz ki, adlarini “Shyarq qadini” qoyub
namyahryam kishilyarin ichindya quya maarifdir, nyadir – belya-belya ovryat
xyalayiqina yarashmiyan peshyalyarya ozlyarini veriblyar? Hani bizim myuyallim
vya myuyallimyalyarimiz? Vya idaryadya xidmyatdya bulunan cavanlarimiz.
Aqyar onlarin qyundyuzlyar vaxtlari iqtiza etmir, pyas axshamlar niyya
myascidya tyashrif qyatirmirlyar? Vya albyattya ki, myascidya qyalmiyyanlyar oruc
da tutmurlar, zira orucaqiz bir shyaxsin qirayatxanada nya ishi ola bilyar?
Oruc tutan myusyalmanin adyabiyyat cyamiyyyatindya nya ishi ola bilyar? Oruc
namaz ahlinin leksiya myaclisindya nya kari ola bilyar. Vya min-min
byadbyaxt myuslimya ki, adini “Shyarq qadini” qoyub hyalya qazet-mazet dya
chixardirlar, bunlar aqyar oruc tutandirlar nyayya pyas myascidi buraxib Ali
Bayramov qlubuna cyam olurlar? Myaqyar oradan insana bir nicat hasil
ola bilyar, syavayi namyahryam kishilyar ichindya shyari-shyarif myan etdiyi
syohbyatlyardyan?
Ax! Vay!..
Myohtyaryam qarilyari artin dyardi-syardyan xilas etmyak istyayiryam vya
syozyumyu myuxtyasyarcya o yerya qyatiriryam ki, hyamin myubaryak ryamyazanin
iyirmi doqquzuncu qyunyunyu myan fyalyakzyadya vya myan siyahbyaxt kyuchya vya
bazari orucaqiz syarqyardan qyazib tamam islam alyamini iki parchaya
byolyunmyush qyoryardim: bir myahyallyasi dindarlar vya orucaqizlar myahyallyasi,
yyani shyarq myahyallyasini, bir myahyallyasi dya qyarb myahyallyasi, yyani idarya-
lyardya, myadryasyalyardya vya myatbyayalyardya chalishan oruc yeyyanlyar myahyallyasi.
(Lyanyatullahi ala qovmyazzalimin!) vya islam alyamini belya parchalanmish
qyordyukdya myan qyadimdya bir myashhur vya sabit qyadyam “Ittihadi islamchi”,
yyani tamam islam alyaminin tyak bircya “myanbyar” baydaqi altinda
toplanmaqi tyaryafdari, myan byaxtiqara, hyamin qyarb myahyallyasindya
“yuryafa”lar tyaryafindyan orucun belya hyayasizliq ilya, yyani byaistilahi-rus
belya “naxalni” orucun yeyilmyayini qyoryandya vya diqyar tyaryafdyan
myominlyar tyaryafindyan haman orucun byark-byark tutulmaqini (5 yashdan
95 kimi) qyoryandya uryayimin dyarin bir qushyasindyan ah chyakib arzu edyardim
ki, ey ovsafi-byashyariyyyatdyan-byari vya myunyazzyah olan hyaqqi-syubhanya vya
taala, myanya acyaldyan aman veryacyaksyanmi ki, elya bir qyun olaydi – haman
qyarb myahyallyasinin sirati-myustyaqimdyan azan byadbaxt myusyalmanlari
syanin dyarqahinda istiqfar edib dini-myubini islama qayidalar.
Ax shyukyur bihyad ediryam cyanabi – Allaha olmyadim vya haman arzuma
nail oldum.
Belya ki:
Bu qyun yyani shyavval ayinin qyurryasi eydi – myubaryaki-ryamyazan,
yaxud eydi-fitrdir. Syubh namazimi qilib qetdim bazara. Cyami myusyal-
man vya asnaflar cyumlyasi bazar vya dyukanda vya cyumlyasi oz syanyatindya vya
yoz kyasbkarinda. Cyumlyasi bu qyun bayram saxlayir; chyunki cyumlyasi bu
qyun dyaxi syahyardyan axshama kimi aqzi baqli deyil. Vya myahz bu syabyabya
ryamyazan bayrami islam ummyati uchyun aziz bir bayramdir, o syabyabya ki,
bundan da artiq xoshbyaxtliq ola bilyarmi otuz qyun syahyardyan axshamadyak
ac qalandan sora birdyan xyabyar veryalyar ki, “dyaxi byasdir, indi dyaxi ac
qalma”.
***lasya:
Islam myahyallyalyarini qyazdim dolandim vya hyamin bu qyun myomin vya
dindar myusyalmanlari bazar vya dyukanda oz myashqyalyalyarindya, oz kyasb-
karlarinda qyordyum.
Vya buradan qyazya-qyazya qetdim chixdim myusyalmanlarin qyarb myahyal-
lyasinya, yyani maarif idaryalyari vya myadryasyalyar olan myahyallyayya, yyani qlub
vya qirayatxana vya nyashriyyat vya fyanni myuhaziryalyar tyartib verilyan uryafa
myahyallyasinya.
Amma hyar yer qapali. Niyya? Bu qyun eydi-ryamyazanyal-myubaryakdir.
Demyak bu qyun eydi-ryamyazanyalmyubaryak namina cyami islam
myadryasyalyarimiz, cyami daryulmyuyallimatimiz (“daryulmyuyallimat” deyiryam
ha!), cyami nyashriyyat myuyassisyalyarimiz vya shura idaryalyarinin cyami
myusyalman shyobyalyari baqlidir, yyani eydi-fitr myunasibyatilya tyatil edirlyar.
Allah shahiddir ki, bunu qyoryandyan sora myanim uryayim o dyaryacyadya
fyaryahnak oldu ki, buqyunkyu bayram myanim uchyun ikiqat bayram hesab
olundu. Bir bayram – haman eydi-myubaryaki-ryamyazan bayrami. Bir
bayram da odur ki, cyami maarif, myadryasya vya nyashriyyat vya qeyri dairya-
lyari eydi-fitr myunasibyatilya baqli qyordyum, yyani eydi-shyarifi-ryamyazan
tyasdiq elyayyan qyordyum. Yyani lap achiqi bu islamin hyamin bu myaarif mya-
hyallyasini nyainki myominlyarya tyaryaf yavuq chyakmish qyordyum, hyatta onlara
bir nechya tyapik vurduqlarini qyordyum, -yyani myominlyari dya qabaqladiq-
larini qyordyum. Zira ki, asnaflar vya myashhyadilyar eydi-fitr qyunyu dyukan ba-
zari achdiqlari bir qyundya ziyalilarimizin idarya vya myuyassisyalyarini ryasmi
suryatdya baqlanmish qyordyum.
Min-min tyashyakkyur vya syupas olsun haman pyarvyardiqari –alyamya ki,
dyunyani alti qyunyun arzindya xyalq edyandyan sora o qyadyar dya yoruldu ki,
cyumya qyunyunyu istirahyatya myohtac oldu.
Myan dya yoruldum.
CHAY DYASQAHI
1. Samavar 4. Istyakan 7. Masha
2. Padnos 5. Nyalbyaki 8. Truba
3. Chaynik 6. Qashiq 9. Nyokyar Ali
Ahvalat vaqe olur Zyanqyazur mahalinda byarqyushadli Haci Ryahimbyayin evindya. Myac-
lisin ortaliqinda qoyulub kreslo, ustya oturub Samavar. Saq tyaryafdya stullar ustya oturub
Padnos, Istyakan, Qashiq vya Masha. Sol tyaryafdya yenya stullar ustya oturublar Chaynik, Nyal-
byaki vya Truba. Padnosun qabaqinda stol ustya var kaqiz vya qyalyam. Pyardya qalxan kimi
Samavar uzyunyu myaclisya tutub bashlayir.
Samavar
Dyavyat etdim sizi bura myan ozyum,
Chyunki var sizlyarya bir ozqya syozyum.
Diqqyat ilya qulaq verin myanya siz,
Ta ki, bu dyardya bir alac edyasiz.
Syoz budur ki, dyunyanki qyun bu zaman
Chay ichib qurtarib xanimla xan,
Qyormyayiblyar o chayda bir lyazzyat,
Elyayiblyar qulami bihyormyat.
Syoylyayiblyar ona ki, ey nadan,
Aqldyan dur, eshshyaqi-Hyamyadan!
Nya chayin ryanqi var, nya tyami qyalir
Nya xosh atri, nya lyazzyati bilinir.
Aqanin beylya pyas tutub qeyzi –
Ki, buyurdu bu qyun qirsinlar bizi.
Indi, qardashlarim, dyaxi nya edyak?
Biz bu ishdya qyaryak fyanaya qedyak.
Chaynik
(aqlayir)
Dyushdyu dash bashima, yixildi evim!
Hech ryavadir ki, myan bu yashda olyum?
Shyakk yoxdur, bizi ki syubh olcaq,
Cyumlyamizi aqa tamam qiracaq.
Padnos
Hech qyam etmya buna, baba Samavar,
Byandya Padnos bu dyam alac tapar.
Alac odur qyaryak bu saat biz –
Aldya insafi biz tutaq hamimiz.
Ittifaq eylyayyak, olaq aqil,
Ta qyoryak hyaq, nyadir, nyadir batil.
Syabyabin kyashf edyak qyoryak nya uchyun,
Nya chayin atri var, nya ryanqi bu qyun?!
Elya ki, biz bu tyovr ilya bilyarik,
Syabyabin bu ishin yyaqin edyarik.
Ol zaman qyar olar kyomyak tari,
Veryarik aqaya qyunahkari.
Samavar
Afyarin, afyarin, qyozyum Padnos,
Kyomyak olsun xuda syanya imruz.
Syan daqitdin myanim qyamimi tamam,
Kyomyak olsun syanya hyamishya imam.
Chaynik
Ax, dyonyum bashina syanin, Padnos,
Kyomyak olsun xuda syanya imruz.
Uryayim sakit oldu, dincyaldi,
Nya qyashyanq fikir aqlina qyaldi.
Samavar
Elyadi, indi bashlayaq ishi biz,
Byalkya sabaha qurtara ishimiz.
Qyaryak hech olmuyaq biz avarya,
Byalkya bir tyovr ilya tapaq charya.
Biliryam diqqyat ilya biz indi,
Bashlayaq qyar ishi yyaqinimdi.
Hyam qyunahkari, shyakk yox, tapariq,
Hyami dya xabi-nush ilya yatariq.
Syozyumyuz bir edib, olaq sadiq,
Bashlayaq myandyan avvyala tyahqiq.
Ahli-myaclis, edin myanya diqqyat,
Qoymayin, insafi yerya hech vyaqt.
Cyahd ilya axtarin qyusurlyarim,
Hyamchinin xosh sifyatlyarim, hyunyarim –
Ki, bu dyunyada hyar nechya ev var,
Yuxari bashda aylyashir Samavar.
Qyunyu kechmyaz, myan olmasam, xanin,
Nya qyadanin, shyahin vya dehqanin.
Hyar bir evdya nya vyaqt shadliq olar,
Ona baisdi tyak baba Samavar.
Kim odu su ichindya od saxlar?
Onu saxlar qenya baba Samavar.
Myan qizanda qyar istiyya birisi,
Uzada barmaqin myanya o kyasi
“Uf”, “uf” ilya chixardiban dilini
Soxacaq aqzina byutyun alini.
Yoxdu dyardim, bu dyunyada nya qyamim,
Tula shyahri olub myanim vyatyanim.
Lehimim tazyadir vya safdi misim,
Nya dya tyustyum olar myanim, nya hisim.
Lyulyaqim qendi, kipdi hyam qapaqim,
Bu myanim qulplarim, bu da papaqim.
Indi, qardashlarim, qyoryursyuz siz,
Ola billyammi myan buna bais –
Ki, chayin atri qyalmyasin vya dadi?
Qyotyuryum ustyumya bu tyovr adi?
Aqarib saqqalim, ozyum ahil,
Aqamin myan evindyayyam on uch il.
Deyil insaf onun evindya bu dyam,
Bashlayim myan ona xyayanyat edyam.
Padnos
(qalxir)
Padnosam, hyam ozyum cyavanyam myan,
Qab-qashiqlar ichindya xanyam myan.
Yoxdu chirkim, nya bir lyakya, nya tozum,
Shyafyaqim nur tyak, qyozyaldi uzyum.
Birisi diqqyat ilya baxsa myanya,
Pyah-pyah ilya myani alib alinya,
Qalacaq suryatim, mat-heyran,
Edyacyak tyarifim qoca vya cavan.
Myansiz olmaz nya toy, nya dya bayram,
Syadri-myaclisdya myan qyaryak oturam.
Qali ustyu vya miz yerimdi myanim,
Qabaqimda durur qyadya-nyokyarim.
Istyakanlar vya nyalbyakilyarya myan –
Analiq haqqini ata edyaryam,
Byaslyaryam bunlari qucaqimda,
Biri solda, biri dya saqimda.
Aqa, xanim edyar myanya hyormyat,
Ipyak ortyuk veryar myanya zinyat.
Ryanqbyaryanq shir ichindyadir byadyanim,
Vardimi tyaqsirim bu ishdya myanim –
Ki, chayin ryanqi yox, nya tyami qyalir,
Nya xosh atri, nya lyazzyati bilinir?
Belya ish uz verya aqyar myandyan,
Chyuryuryam tezlik ilya myan qyamdyan.
Aqamin myan uzyunya ta qyatyan –
Baxa bilmyam dyaxi xyacalyatdyan.
Byoyyudyubdyur myani onun amyayi,
Kor edyar qyozlyarim duzu, chyoryayi.
Samavar
(Padnosa)
Bizya choxdan yyaqin olub hasil:
Aqlin artiq, ozyun dya hyam qabil.
Qalariq olmasan biz avarya,
Syan taparsan chyatin ishya charya.
Razi olduq, ziyadya syandyan biz,
Chyun qedirdik fyanayya biz syansiz.
Chaynik
(qalxir)
Chaynikin qyadrini bilyar chay ichyan,
Chay byusatinda ruziqari kechyan.
Olmasam myan, nya tyovr chay dyam alar,
Chay byusati myaqyar ki, myansiz olar?
Iki dyafya chixam qyaryak hyar qyun,
Arshya myan, yyani bashina babamin.
Kimdi myandyan uca qyoryum ol vyaqt?
Tyak xudadir, o sahibi-qyudryat.
Chox sevyarlyar myani aqa, xanim,
Chinidyandir tutaq myanim canim.
Amma neylyar myanya ya od, ya alov?
Dyam alar chyun ichimdya chayi-Papov.
Bir nechya shyaxsdyan myanim albyat,
Shyanim artiq ola qyaryak qayyat.
Kyoynyaqimdir myanim ya shal, ya ipyak,
Tyamiz ollam lyatif myarmyar tyak.
(aqlaya-aqlaya)
Xosh qedyarmi qyoryum xudaya, babam,
Aqamin qeyzinya syabyab myan olam?
Tyaqsirim olmasin, qedim zayya,
Qirilim myan, kyochyum o dyunyayya?
Samavar
(Chaynikya)
Aqlama, aqlama, oqul, Chaynik,
Hamimiz biz, bunu yyaqin bilirik
Ki, syanin yoxdu burda tyaqsirin,
Olma syan hech abyas yerya qyamqin.
Syan ozyunsyan hyamishya taci-syarim,
Syan ilyadir myanim tamam hyunyarim.
Olmasan syan myanim nya hyusnyum olar,
Myani syansiz myaqyar ki, yada salar
Ya xanim, ya aqa, ya ozqyalyari?
Vardimi qeyrinin belya hyunyari?
Istyakan
(durur)
O hyunyar myandyadi, baba Samavar!
Istyakansiz nya tyovr chay qoyular?
Olmasam myan, dyushyarmi chay yada?
Vardimi beylya ev bu dyunyada –
Ki, o evdya myan olmayam lazim?
Byazi yerlyardya qyormyushyam hyam ozyum –
Ki, tyokyurlyar suyu byoyyuk qazana,
Yiqishirlar ata, bala vya ana.
Qaynayir su, qazana chay salinir,
Yoxdu Chaynik, qazanda chay dyam alir.
Yoxdu Chaynik vya yoxdu hyam Samavar,
Nya Qashiq, Nyalbyaki, nya Padnos var.
Amma var Istyakan vya chay dyamdya,
Qyar belya evdya olmasam myan dya
Ya qyaryak chayi nimchyayya tyokyalyar,
Ya da su parchina tyokyub ichyalyar.
Ismi-ryasmim myanim olub myashhur,
Byadyanim dya ya shishyadir, ya byulur.
Qyar myani hyormyat ilya saxlayalar,
Myanim omryum otuz vya qirx il olar.
Elya ki, verdilyar ashiq yerinya
Myani oynatmaqa ushaq alinya,
Ya da soyuq suda myani yuyuban
Daq suyu ustyumya tyokyar nadan,
Yoxdu syoz, myan o vyadya az yasharam.
Ola myumkyun, aqyar ki myan bacaram.
Yollaram dyuz Sibirya qatilimi,
Myan itirryam bu tyovr zalimimi.
Kimdi burda otuz besh il yashayan?
O myanyam aq, hyamishya saf vya cavan
Pasim olmaz, nya tyustyu, toz, nya hisim,
Shad edyar kyulfyati lyatif syasim.
Qyaryak hyar qyun aqa vya xanimlar
Dodaqa qalxizib myani opyalyar.
Aql kyasmyaz ki, myan olum naqis,
Aqamin qeyzinya olum bais.
Ustyumya beylya pis adi qyotyuryum
Vya olan ismyu ryasmimi itirim.
Samavar
(Istyakana)
Syanin aslin-nyacabyatin, oqlum,
Vya sifatin bizya olub myalum.
Syanya qiymyat veryar bahali byulur,
Yarasharmi syanya bir ozqya qyusur?
Nya qyunahkar bizik, nya dya syansyan,
Olmariq hech xyacil nya biz, nya dya syan.
Aqamin qeyzinya syabyab, albyat,
Ya Qashiqdir, ya Nyalbyaki byadbyaxt.
(Isharya edir Nyalbyaki vya Qashiqa vya sonra onlara deyir)
Deqilyan, Nyalbyaki, bizya indi
Aqamin qeyzinya syabyab kimdi?
Ya ozyun beylya fitnya sahibisyan,
Ya Qashiqdir bu tyovr cyuryat edyan.
Nyalbyaki
(barmaqinin ucunu qyostyarir)
Myandya qyar bircya beylya tyaqsir var,
Bashimi kyas myanim, baba Samavar.
Qyar myanyam beylya bir qyunaha syabyab,
Allah etsin myanya hyamishya qyazyab.
Shahid olsun xuda, bu myan, bu da siz,
Diqqyat ilya myanya burada baxiz.
Myandya tapsaz ya pis qoxu, ya lyakya,
Myandya qyar nalayiq syufyat qyoryukyur.
Samavar
(onun syozyunyu kyasib deyir)
Bilirik biz syani ki, yoxdu syanin –
Nya qyusurun bu ishdya, nya qyunahin.
Qar kimi aq, uzyun belya qyoychyak,
Nya yol ilya syani myuqyassir edyak?
Qashiq
(aqlaya-aqlaya)
Nya uchyun myan olum, baba, byadbyaxt?
Nyadi bilmyam bu tyovr amrya cyahyat?
Samavar
(Qashiqa)
Etmisyan syan dyunyan belya qyoryukyur,
Biyadyablik, hyami qyunahi-kyabir.
Aqa, xanim syani tyamiz bilibyan
Istyakana syani salubla dyunyan.
Indi bildik qyunah edyan kim imish,
Aqa, xanim nyachyun deyirlyarimish
Ki, chayin ryanqi yox, nya tyami qyalir,
Nya xosh atri, nya lyazzyati bilinir.
Qashiq
Izn ver, myan syanya, baba Samavar,
Bir nechya syoz edim bu dyam izhar.
Myan bu ishdya myuqyassir olsam aqyar,
Oldyuryun siz myani, edin bisyar.
Myan cyavanyam, adim qyumyush Qashiq,
Cyami myaxluq olub myanya ashiq.
Chyunki omryu myanyam edyan asan,
Var-yoxun xyarc edyar myanya insan.
Myansiz hech kyas chayin dadin bilmyaz,
Olmasam istyakanda, qyand arimyaz.
Hech olar isti chaya al vurmaq?
Kimdya var beylya bir uzun barmaq –
Ki, yetishsin Qashiq kimi qyandya.
Bu hyunyar vardi bircya tyak myandya.
Vay o shyaxsin, o yaziqin halina –
Ki, uzun chyop kyasib alar alinya.
Istyakani qarishdirir chyopnyan
Vya chayin tyamini kyasir qyatyan.
Myan problu, ozyum tyamiz qyumyushyam,
Dyaxi myan bilmiryam nya eylyamishyam –
Ki, chayin ryanqi yox, nya tyami qyalir,
Nya xosh atri, nya lyazzyati bilinir?
Vazehi beylyadir, byayan ediryam –
Amma indi belya qyuman ediryam –
Ki, syabyabkar beylya amrya, baba,
Ya Mashadir, ya da qara Truba.
(qyostyarir Mashani vya Trubani.
Truba uzyunyu tutub yana, oxuyur bu beyti)
Truba
“Xabi nushini bamidadi ryahil,
Baz daryad piyadyara zisyabil”.*
Samavar
(Trubanin syozyunyu kyasib aciqli syaslya chiqirir onun ustyunya)
Kyas syasin, biyadyab vya nalayiq!
Nya uchyun uz verib syanya shadliq?
Biz byaladya vya fikrdya, qyamdya,
Amma siz hyam fyaryahdya, hyam dyamdya.
Chayi sizsiz hyamishya zaye edyan,
Oluruq biz xyacil nahyaqdyan.
Qyaryak indi myanya byayan edyasiz,
Hansiniz olmusuz buna bais?
Masha
(Samavara)
Yoxdu, vallah, baba, myanim xyabyarim,
Dyaymyayib myanim hech kyasya zyaryarim.
Truba
(Samavara)
Shahid olsun bu amrya ol qadir,
Olmayib myandyan hech qyunah sadir.
___________
* Syadi Shirazinin syozlyaridir. Tyarcyumyasi: Syafyar syahyarinin shirin yuxusu piyadani
yoldan qoyar.
Qyalmishyam myan bu sinnya, qyormyamishyam
Nalayiq ish, qyunah etmyamishyam.
Byanzyaryam syarvya, qyadd-qamyatli,
Olmusham myan ziyadya qiymyatli.
Ondan otryu ki, tyak myanyam mahir –
Ki, kyomyur bir dyaqiqyadya qizarir.
Padnos
Nisfi-shyabdir, belya qyuman ediryam,
(Masha vya Trubaya isharya edir)
Bunlarin baryasindya syoz veriryam –
Ki, myuqyassir deyillyar hech birisi,
Ondan otryu ki, bunlar hyar ikisi
Hech deyil chay busatina daxil,
Oldu indi myanya yyaqin hasil –
Ki, myuqyassir bu ishdya biz deyilik,
Necya ki, cyamimiz bunu qyoryuryuk.
(bir az duruxur)
Baba, indi qyor aqlima nya qyalir:
Hamiya qyun kimi myushyaxxyasdir –
Ki, chayin qyar suyu bir az lil ola,
Olmaz hech ryanqi dya onun asla.
Qyarchi su laziminca qaynamadi,
Chayin olmaz nya lyazzyati, nya dadi.
Indi myan beylya myaslyahyat qyoryuryam,
Chaqiraq Nyokyari buraya bu dyam.
Sorushaq biz hyaqiqyatin ondan,
Odu byalkya bizi byalayya salan.
Samavar
(Padnosa)
Myarhyaba, myarhyaba syanya olsun!
(yuzyunyu tutur ushaqlara)
Chaqirin Nyokyari ki, tez qyalsin!
(Padnosa isharya edir)
Asb tazi aqyar zyaif byavyad
(o biri ushaqlara isharya edir)
Hyamchinin az tyavileyi xyar beh.
Aryab at qyar olya zyaiflikdyan,
Yaxshidir bir tyavilya eshshyakdyan.
Qyalir nyokyar Ali, kyohnya vya cindir paltarda, allyari kyomyurchyu ali kimi qara vya chirkli,
Samavara bash ayir.
Samavar
(nyokyarya)
Niyya syan chirklisyan, a byadheybyat?
Bu atyaklyar nyachyun olub neybyat?
Ali
Siliryam bunlar ilya qab-qashiqi,
Nyalbyaki, istyakanlari, qashiqi.
(yali ilya qyostyarir)
Samavar
(iryali chaqirib atyaklyarini qoxlayir, sonra uzyunyu turshudub deyir)
Neftya syan batmisan, belya biliryam.
Ali
(yatyaklyarini qyostyarir)
Lampani bunlar ilya myan siliryam.
Samavar
(Padnosa)
Yaz, byaradyar, bu syozlyari kaqiza –
Ki, dyushya istyayyandya yadimiza.
(Padnos qyotyuryur kaqizi, qyalyami vya yazir)
Samavar
(Aliyya)
Doqrusun indi syan qyaryak deyyasyan,
Nya su ilya chayi qoyursan syan?
Ali
Demyayibdir hyalya myanya birisi –
Ki, suyun vardi yaxshisi vya pisi.
Padnos
(Aliyya)
Qaynadibsanmi, syan myanya deqilyan,
Chay qoyanda suyu babamda dyunyan?
Ali
Bilmyadim qaynadi, ya qaynamadi,
Chyunki hyar vaxt qaidyam belyadi:
Achiram myan sudan bir az alimya,
Su aqyar tyasir eylyadi dyarimya,
Myan haman vaxt chayi dyamlyayiryam.
Padnos
(onun syozyunyu kyasir)
Biliryam belyadir, yyaqin ediryam.
Ali ilya isharya edir ki, dyaxi danishmasin. Padnos yazdiqi kaqizi qyotyuryub, oturanlara
bashi ilya ayaqa qalxmaqi bildirir, cyamiyan dururlar.
Padnos
(oxuyur)
Nyokyarin syozlyarindyan indi bizya,
Belya myalum oldu cyumlyamizya,
Avvyala, bizlyari silir nyaynyan?
Neftya batmish ciriq atyaklyarinyan.
Saniyyan, Nyokyar hech ozyu bilmir,
Nya su ilya hyamishya chayi qoyur.
Salisyan, zyahmyati qyabul etmyaz
Vya suyu laziminca qaynatmaz.
Bizya chyun beylya ashikar oldu –
Ki, syabyab qilyu-qalya myahz budu.
Elyayyak indi biz aqaya xyabyar –
Ki, myuqyassir qyaryak ola Nyokyar.
Ali
Bir dyaqiqya aqyar myacal veryasiz
Vya myanim syozlyarimya lyutf edyasiz.
Inanasiz ki, yoxdu burda myanim –
Hyam qyunahim, hyami dya tyaqsirim.
Nyokyaryam myan, adim Ali nyokyar.
Hansi nyokyar bu tyovr qulluq edyar?
(yatyaklyarini qyostyarir)
Ediryam alti aydi myan xidmyat,
Amma qyormyam myavacibi hech vyaqt.
Kyohnya paltar myanim vyazifyamdir.
Belya paltar qyoryak nya alyamdir?
Bircya dyasmal verib myanya xanim,
Onilya evdya qab-qacaqi silim.
O da itmishdi chay qoyanda dyunyan,
Nyayinyan bunlari sileydim myan?
(ushaqlari qyostyarir)
Samavar
(Samavar bashini ayib ashaqa, bir az fikir edir)
Byalyadyam zatina syanin, Nyokyar,
Dyaymyaz hech bir pula bu cyur syozlyar.
Ish qurtardi vya qaldi bircya syozyum,
Bundan aqdyam dedim sizya myan ozyum –
Ki, tutaq insaf ilya hyar ishi biz,
Bunu da indi siz nyazyardya tutuz.
Nya uchyun eshshyayi kyanara qoyaq
Vya qyunahsiz palani tapdalayaq?
Hansi evdya olar belya neybyat,
(Alini qyostyarir)
Bu qoyan chayya kim edyar ryaqbyat?
Chyunki ryaqbyat edyar buna aqamiz
Qilyu-qalya syabyab odur shyaksiz.
Bu qoyan chay ona qyuvarya qyalir,
Hansi ki, aqzinin dadin bilmir.
Hansi ki, chay ichir nyadyan otyari –
Ki, ichirlyar chayi hyam ozqyalyari.
Amma kechmish zamanda myan byadbyaxt
Eylyar idim bir evdya myan xidmyat,
Ax cavanliq, shyukufyasi omryun!
Doqrudur chatmaz hech kechyan qyunya qyun,
Myan o evdya nya tyovr omr elyadim!
Olmaz idi o evdya dyardyu qyamim.
Chay ichyan vyaqtdya myani nyokyar
Mizin ustya qoyardi shamyu syahyar,
Chay tyokyardi hyamishya xanim ozyu.
Hech olarmi belya qyunyun avyazi!
Qyormyuryam beylya hyormyati indi,
Nyokyarin myanzili myakanimdi.
Hyar tyaryafdya kyomyur, sabin, piy, sham,
Qalaram orda myan syahyar, axsham.
Myanya ryahm etmyayib hyamin nadan
(Nyokyari qyostyarir)
Chirklyanyandya silir myani qumnan.
Amma bilmir onu ki, qirmizi yaq
Myani eylyar hyami tyamiz, hyami aq.
Heyf o qyandya, o chayya, ay aqalar –
Ki, onu xar edyar belya nyokyar!
Etmishyam beylya tyacryubya hasil:
Chay qoyub ichmyayi bilyan aqil
Chyun tutar chox ziyadya qyadrimizi,
Silyar o bizlyari hyamishya ozyu.
Nyokyarya vermyaz o chayi-qyandi,
Chayi pis dyamlyayib tyokyan kimdi?
Xanimin borcudur chayi tyokmyak,
Necya xoshdur belya chayi ichmyak!
Pyardya salinir
Dekabrin 2-sindya 1889, Bash Norashen
OLYULYAR
Dyord myaclis vya besh pyardyali komediya
MYACLISLYARIN AHALISI
Sheyx Nyasrullah – 45 yashinda.
Sheyx Ahmyad – onun shaqirdi, 40 yashinda.
Haci Hyasyan – shyahyardya myotyabyar bir haci, 50 yashinda.
Kyarbyalayi Fatma xanim – onun ovryati, 40 yashinda.
Iskyandyar – onun oqlu, 22 yashinda.
Cyalal – onun kichik oqlu, 10 yashinda.
Nazli – onun qizi, 12 yashinda.
Zeynyab – Haci Hyasyanin qaravashi, 20 yashinda.
A l i – Haci Hyasyanin nyokyari, 18 yashinda.
Haci Byaxshyali – 45 yashinda.
Haci Kyarim – 50 yashinda.
Haci Kazim – 50 yashinda.
Myashyadi Oruc – 35 yashinda.
Myashyadi Orucun anasi – 50 yashinda.
Mir Baqir aqa – 35 yashinda.
Heydyar aqa – teleqrafchi, 45 yashinda.
Aliqulubyay – dilmanc, 30 yashinda.
Mirzya Hyuseyn – myuyallim, 40 yashinda.
Kyarbyalayi Vyali – 35 yashinda.
Dyord nyafyar qiz – Sheyx Nyasrullahin ovryatlyari:
hyar biri 13-14 yashinda.
Azarlilar, arvadlar, myusafirlyar, camaat.
Ahvalat vaqe olur Iryavan shyahyarlyarinin birindya, iyirmi il bundan iryali.
BIRINCI MYACLIS
Haci Hyasyanin evi. Iskyandyarin otaqi, kyuncdya dyamir kravat, qabaqinda
kyohnya miz, ustyundya bir-iki kitab; mizin yaninda iki kyohnya stul. Cyalal vya Myuyallim
diz ustya qabaq-qabaqa oturub dyars oxuyurlar.
C a l a l (qabaqinda kitab, duruxa-duruxa oxuyur). Mara che tyohfya
adyardi.
M u a l l i m (ucadan). Avyardi!
C a l a l. Avyardi. Kyuft. Byaxatir. Byaxatir dashtyam ki, chyun byadyar xyat…
M u a l l i m (ucadan). Byadiryaxt!
C a l a l. Byadiryaxt qyul ryasmi damyani, damyani pyar kyunyam…
M u a l l i m (ucadan). Pyur kyunyam.
C a l a l. Pyur kyunyam hyadiyeyi ashabra, ashabra chyun ryasidyam buy
qyulyam chyandan myast kyard ki, damyanyam, damyanyam oz dyast byarfyat.
M u a l l i m (ucadan). Beryaft!
C a l a l. Az dyast beryaft, ey myurqi syahyar, eshqi zipyarvanya,
zipyarvanya…
Bir kishi (myashyadi paltarinda tyalyasik qirir ichyari vya tyovshyuyya-tyovshyuyya
ucadan). Haci Hyasyan ami evdya?..
C a l a l (kishiyya). Aqam qedib bazara.
Kishi chixib qedir. Myuyallim tyayaccyub ilya baxir onun dalinca.
C a l a l (yenya oxuyur). Zipyarvanya beyamuz, beyamuz…
kanya…suxtyara…
M u a l l i m (ucadan). Dyuz oxu, kon suxtyara… sheiri qyalyat
oxumazlar.
C a l a l. Kon suxtyara can shyud, can syud avaz nyayamyad…
Iskyandyarin syasi qyalir: “Mars, Mars! Mars!” deyib iti chaqira, chaqira qirir ichyari.
C a l a l (oxuyur). Kon suxtyara, kon suxtyara… (Iskyandyarya) Dadash,
chix qet, qoy dyarsimi oxuyum.
Iskyandyar itin qulaqlarindan yapishib, istyayir chyakya ichyari. It dartinib qyalmir.
C a l a l (Iskyandyarya). Syan Allah, dadash, iti chaqirma ichyari; qoy
dyarsimi oxuyum.
Iskyandyar itdyan al chyakib, chox hyavyasli vya kefli, shlyapasini kravatin ustyunya chirpib,
bashlayir papiros eshmyayya.
M u a l l i m (Iskyandyarya). Xudahafiz, Iskyandyar byay. Yaxshi oldu
tyashrif qyatirdiniz. Tyavyaqqe elyayiryam Mirzya Cyalala nyasihyat elyayyasiniz ki,
dyarslyarinya can yandirsin.
I s k a n d a r (oturur kravatin ustyundya). Bash ustya, bash ustya, nyasihyat
elyaryam. Amma bunu de ki, myanim syozyumya qulaq asan kimdi? Odu,
Allahin iti dya myanim syozyumya baxmir; nya qyadyar elyadim, ichyari qirmyadi.
Xa…xa…xa… (qah-qah chyakib qyulyur).
M u a l l i m. Yox, elya buyurma. Mirzya Cyalal aqilli oqlandi; Mirzya
Cyalal syanin syozyunya baxar, ondan otryu ki, bu qyadyar zyahmyati ki, myan
onun yolunda chyakiryam, atasi chyakir, qyaryak bu da elya ryaftar elyayya ki, bu
zyahmyatlyar syamyaryasiz qalmayalar. Myaqyar Mirzya Cyalal qyormyur ki,
elmsiz insan bir qyapiyya dyaymyaz? Insanin ki, elmi olmadi, onun nya
qyadr-qiymyati ola bilyar vya nya hyormyati ola bilyar.
I s k a n d a r (ucadan qah-qah chyakib qyulyur). Myaqyar Mirzya Cyalal
qyormyur ki, elmli insan bir qyapiyya dyaymyaz? Xa… xa… xa… Hyar kyasin
ki, elmi var, onun hyormyati yoxdu; hyar kyasin ki, hyormyati var, onun da
elmi yoxdu. Xa… xa… xa… Insan ona deyyarlyar ki, nya elmi ola, nya
hyormyati ola. Xa… xa… xa…
M u a l l i m (Cyalala). Yox-yox, Iskyandyar byay zyarafyat elyayir;
yalbyattya, zyarafyat elyayir.
C a l a l (myuyallimya). Mirzya, vallah dadashim qenya keflidi.
I s k a n d a r (tez durub qyalir Cyalalin yanina). Myan? Myan? Myan
kefliyyam? Hani? Myan kefliyyam?
Aqzini Cyalalin aqzina tutub, “hu, hu, hu” elyayir.
C a l a l (bashini kyanara chyakib, uzyunyu turshudur). Vallah, dadash, qenya
chaxir ichmisyan.
I s k a n d a r (qyulya-qyulya ucadan). Yalan deyirsyan, vallah yalan
deyirsyan! Chaxir ichmyamishyam, araq ichmishyam! Qyordyun yalan deyirsyan!
Xa… xa… xa!..
M u a l l i m (ayaqa durub, Cyalala). Chyunki bu qyun dyarsini yaxshi
bilmirsyan, dyaxi myan dya syanya tyazya dyars vermiryam. Haman dyarsi sabah
sorushacaqam.
B i r k i sh i (myashyadi paltarinda qapidan tyalyasik qirib, tyovshyuyya-
tyovshyuyya ucadan). Haci ami evdya?
Cya l a l (kishiyya). Evdya deyil.
Kishi qedir. Hyayyatdya it hyuryur kishinin ustyunya.
I s k a n d a r (qapiya tyaryaf qedib). Kyush, kyush, kyush! Xa… xa… xa!
Kyush, kyush, kyush! Xa… xa… xa! Mars, Mars, Mars! Fut, fut, fut! (Iti
mushqurur).
C a l a l (Iskyandyarya). Vallah, dadash, aqam qyalyandya deyyacyayyam ki,
dadashim iti kyushkyuryurdyu adamlarin ustyunya.
I s k a n d a r (bir qyadyar Cyalala baxandan sonra). Myan dya
deyyacyayyam ki, Cyalal dyarsini bilmirdi. Xa… xa… xa! (Qyulyub qurtaran-
dan sonra bir az baxib, qyalir Cyalalin yanina). Yox, yox, demyanyam,
demyanyam. Syan bilirsyan ki, myan syani chox istyayiryam (yuzyunyu allyayir).
Amma dadashinin syozyunya baxmamaqda bir az yaxshi elyamirsyan. Indi,
myasyalyan, bu kitabi qoyubsan qabaqina, oxuyursan (Kitabi qyotyuryur
yalinya). Indi yyaqin ki, aqan bu kitaba uch abbasi, byalkya hyalya dyord abbasi,
ya bir manat verib, alib, syan axmaq qabaqina qoyub oxuyursan. Amma
o pullari aparib Karapetya versyaydin, syanya iki shyushya Smirnov araqi
veryardi. Syan dya qyatirib veryardin Iskyandyar dadashina. Myan qoyardim
cibimya. Birini syahyardyan ichyardim axshama kimi syanin saqliqina: birini dya
axshamdan ichyardim syahyarya kimi mirzyanin saqliqina. Siz saq olardiniz,
myan dya kef elyardim (myuyallimya tyaryaf). Myan olyum, mirzya, doqru demi-
ryammi? Xa… xa… xa!..
M u a l l i m. Baqishlayin, Iskyandyar byay, hyarchyand byandyanin
tyaryafindyan kyustaxliqdir, sizya nyasihyat elyamyak, amma ushaq tayfasina o
cyur syozlyari demyayiniz bir az bicadir. Siz qardashiniza demyakdyan ki, syay
elya, elm dalinca qet, bashlayirsiz ona lazim olmayan nyasihyatlyari elya-
myayya.
Cyalal istyayir kitabi onun alindyan ala, o da vermir.
I s k a n d a r. Xa… xa… xa! (Cyalala) Elm dalinca qet. Xa… xa…
xa! Elm dalinca qet. Yavash, yavash, qulaq as, qyor nya deyiryam.
B i r m a sh a d i (tyovshyuyya-tyovshyuyya ichyari qirib, ucadan). Haci Hyasyan
yami evdya?
I s k a n d a r. Evdyadi, evdyadi.
C a l a l (myashyadiyya). Dadashim yalan deyir, aqam qedib bazara.
M u a l l i m (myashyadiyya). Nya var, nya xyabyardi? (Myashyadi dinmyayib
qedir).
I s k a n d a r (yalindya kitab qachir myashyadinin dalinca). A kishi, qetmya,
haci evdyadi, qetmya. Mars, Mars, Mars! Kyush, kyush, kyush! Qoyma qetdi.
Fut, fut, fut! Aha, aha, fut! Kyush, kyush, kyush! (Ayaqlarini yerya dyoyyur).
M u a l l i m (istyayir chixib qedya). Hyalya ki, xudahafiz. (Chixib qedir).
I s k a n d a r (qyulya-qyulya myuyallimin dalinca). Mirzya qetmya! Myan
yolyum, qetmya, qyal Cyalala elm oyryat. Oxusun alim olsun.
C a l a l (Iskyandyarya yaviq qyalib). Dadash, ver kitabimi.
I s k a n d a r (chox ucadan vya hirsli). Cyahyannyam ol!
(Cyalal qorxub qachir eshiyya. Iskyandyar bir az onun dalinca baxandan
sonra qedib oturur kravatin ustyundya vya bir cibindyan araq shyushyasini vya o
biri cibindyan bir balaca styakan chixarib, bashlayir tyokyub ichmyayya, sonra
kitabi achib baxir).
I s k a n d a r (kitaba). Taniyiram syani. Myan dya syani bir az
oxumusham. On besh il bundan iryali hyamin otaqda myan dya syani oxu-
musham (oxuyur). “Myalikra on nyasihyat sudmyand amyad vya az syari-xuni-
u dyar qyuzyasht”.* Myanim dya myuyallimim myanya nyasihyat elyardi ki, bala, syay
elya, dyarslyarini yaxshi oyryan. Amma bu dilqirlarin hech birindyan eshitmya-
dim ki, desin: bala, adam ol. Hyar kyasya rast qyalirsyan, elya bunu eshidirsyan
ki, elm oxu, alim ol. Amma myani bir basha salan yoxdur ki, axir, bu elm,
elm nya demyakdir? Elm ona deyyarlyar ki, indi birisi bu shyushyani chyakya
bashina, hamisini ichya (ichir). Pah! Pyuf! (yuzyunyu turshudur). Bax, elm – buna
deyyarlyar.
C a l a l (bashini qapidan uzadir ichyari). Dadash, vallah, aqam qyalyandya
deyyacyayyam.
I s k a n d a r (styakani vya shyushyani qoyur cibinya). Cyalal, Cyalal, bura
qyal, qyor syanya nya deyiryam.
C a l a l. Qyalmiryam, syan keflisyan.
I s k a n d a r. Cyalal, bilirsyan Sokrat nya deyirmish?
C a l a l. Sokrat kimdi?
___________
* Syadi Shirazinin “Qyulyustan” asyarindyandir. Myanasi: Padshaha onun nyasihyati xosh
qyaldi vya onun qanindan kechdi
I s k a n d a r. Sokrat bir adam idi; choxdanin adami idi. Chox, chox
choxdanin adami idi. Sokrat deyyarmish ki, “myan dyars oxumamish elya
xyayal elyardim ki, dyunyada bir zad biliryam; amma elm oxuyandan sonra
yyaqin elyadim ki, hech zad bilmiryam”. Xa…xa…xa! Yyani araq ichmyayi
dya bilmiryam! Cyalal, ay Cyalal! Indi syan myandyan qachirsan, deyirsyan ki,
myan kefliyyam; amma and olsun Qara aqac pirinya ki, syan dya myanim
kimi dyars oxuyub qurtarandan sonra, bashlayacaqsan Iskyandyar dadashin
kimi kyuplyarin dibindya yatmaqa. Xa…xa…xa!..
N a z l i (qapida qyorsyanir). Dadash, syan Allah az ich bu zyahrimari!
I s k a n d a r. Bash ustya, bax, myanim bu qyozlyarim ustya (yalini qoyur
qyozyunya).
N a z l i. Vallah, yalan deyirsyan.
I s k a n d a r. Vallah, yalan demiryam. Nya qyadyar ki, syan burada
durubsan, bir tikya dya ichmyaryam; amma doqrudan doqrusu elya [ki]
buradan qedibsyan, ichyacyayyam.
N a z l i (qyalib yapishir Iskyandyarin alindyan). Myan dya syanin yanindan
qetmyanyam.
I s k a n d a r (Nazlinin qucaqlayir). Ey myanim qyozyal bacim Nazli.
Syahyardyan axshama kimi oturubsan evdya, anandan bozbash bishirmyak dyarsi
alirsan; amma myanim yanima qyalmirsyan ki, qyazdiyim shyahyarlyardyan
syanya naqil elyayim, qyoryasyan dyunyada nya var, nya yox! Bax, hyayyatdya qyun
chixib; syan ki, o qyunyu qyormyayyacyaksyan, nyayya lazimdir onun ishiqi? Chyoldya
otlar qyoyyarib, aqaclar chichyak achib; amma nyayya lazimdir syansiz o chichyak-
lyar, o chyamyanlyar? Syanin burnu firtiqli balaca qardashlarin (Cyalal vya Nazli
qyulyur) qedirlyar arxlarin kyanarinda yonca yiqib yeyirlyar, amma syan evdya
oturub, saqqiz cheynyayirsyan. Evdya bitli bacilarinnan al-yalya verib, atilib-
dyushyursyan vya deyirsyan: haqushka ha haqushka! Bir yarim var haqushka,
uzun atyak haqushka! Xa… xa… xa!... (Cyalal vya Nazli qyulyurlyar). Myanim
istyakli Nazli bacim! Qyal yapishim alindyan, bash alib bu vilayyatdyan chixib,
qoyub qedyak. Dyam qyanimyatyast. Dyaxi niyya durubsan?
Dyaxi nya yashinmaq, nya byuryunmyak, nya utanmaq?
Byasdir bu dayanmaq!
Allaha shyukyur, lalya yanaqinda eyib yox,
Qashinda, dyahaninda, dodaqinda eyib yox,
Bir zyarryacya zyulfyundya, buxaqinda eyib yox,
Dyaxi nya yashinmaq, nya byuryunmyak, nya utanmaq?
Byasdir bu dayanmaq!
Haci Hyasyan chox havali vya lyahlyayya-lyahlyayya qirir ichyari. Nazli vya Cyalal
qedirlyar.
I s k a n d a r. Ata, nya xyabyar?.
H a c i H a s a n (bir az fikir elyayyandyan sonra bashini qalxizib).
Deyirlyar Kyarbyalayi Fyatullah dirilib.
I s k a n d a r (tyayaccyublya bashini atasina tyaryaf ayib). Necya?
H a c i H a s a n. Deyirlyar Kyarbyalayi Fyatullah dirilib.
I c k a n d a r (tyayaccyublya). Necya Kyarbyalayi Fyatullah?
H a c i H a s a n. Haci Ryustyam amivin oqlu Kyarbyalayi Fyatullah.
I s k a n d a r. O ki, Xorasanda olmyushdyu?
H a c i H a s a n. Hya, hya… haman Kyarbyalayi Fyatullah.
I s k a n d a r. Yyani lap dirilib, qyabirdyan chixib eshiyya?
H a c i H a s a n (hyovsyalyasiz). Hya, hya, dirilib.
Iskyandyar dyuzyalib, uzyunyu chyondyarir kyanara vya istyayir qyulmyayini saxlasin, amma
tab qyatirya bilmyayib, birdyan qah-qah chyakib qyulyur vya qachir eshiyya.
H a c i H a s a n (tyayaccyublya onun dalinca baxa-baxa). Allah syanya
lyanyat elyasin! Budu, bu da bizim oxumushlarimiz! Yyaqin ki, qenya
keflidir. Yyani hech kefli dya olmasa, belya sheylyarya inanmaz. Hech bir sheyya
inanan deyil; nya Allahi taniyir, nya peyqyambyari taniyir. Oz aqirliqi
qyadyarincya oxumaqina pul qoymusham, on il qedib, nya bilim, hansi
cyahyannyamin dyaryasindya dyars oxuyub; indi qyor axiri nya qyunya qalib? Hyalya
bir para namyardlyar myusyalmanlari myazyammyat elyayirlyar ki, ushaqlarini
dyarsya qoymurlar. Bu da syanya dyars! Indi qoy qyalib, dyars oxuyanlari
qyorsyunlyar. Allah myanya min dyafya lyanyat elyasin, aqyar bir dya myan ushaq
qyondyaryam qedya uzaq yerdya kafirlyar ichindya dyars oxumaqa! Yyani [myan]
bashi kyullyu bilirdim ki, axiri belya olacaq. Amma qoymurlar; vallah,
billah bu adamlar qoymurlar ki, xalq bashini salsin ashaqa, oz bildiyini
elyasin. Yapishirlar yaxamdan ki, haci, ushaqina yaziqin qyalsin, Allaha
shyukyur, myaqdurun* var, qoy qetsin dyars oxusun, qyalib bir qulluq sahibi
olsun; incinar olsun, hyakim olsun, silitchi** olsun, nya bilim nya zyahirmar
olsun. Byali, qyondyardik. Mashallah, oxudu qyaldi; indi qyor nya olub; syahyar
kefli, axsham kefli. Divanxanalarda hech mirzyaliyya dya qyotyurmyurlyar. Allah
baisin evini yixsin.
_________
* Qyuvvyan – burada pulun, imkanin
** Rusca sledovatelq (myustyantiq) syozyunyun o zaman el arasinda ishlyanyan shyaklidir.
H a c i B a x sh a l i (tyovshyuyya-tyovshyuyya qirir ichyari). Haci, Kyarbyalayi
Fyatullah dirilib?
H a c i H a s a n (durur ayaqa). Byali, byali, dirilib; hyatta oz aliynyan
kaqiz da yazib. Myayattyal qalmisham.
H a c i B a x sh a l i. Allahin qyudryatindyan hech bir shey uzaq deyil vya
bir dya, ay Haci, olyu oz bashina dirilmyaz ki? Albyattya, onu bir dirildyan var.
H a c i H a s a n. Yyani, ay Haci, bu bir qyaribya ish deyil ki! Odu,
kechyan il Kabla Xyalilin arvadi, xyabyar chixdi ki, olyub. Amma syahyar dedi-
lyar ki, dirilib. Indi odura qyazir.
I s k a n d a r (qapidan bashini ichyari uzadib). Albyattya, axsham elya
biliblyar ki, arvad olyub, amma demya syan diri imish! Xa…xa…xa!..
H a c i H a s a n (chox ucadan vya hirsli Iskyandyarya tyaryaf). Cyahyan-
nyam ol.
H a c i K a r i m (tyoyshyuyya-tbyshyuyya qirir ichyari). Haci, deyirlyar
Kyarbyalayi Fyatullah dirilib?.
H a c i H a s a n. Byali, belyadir, doqrudur. Haci, aylyash. Haci, aylyash
Otururlar.
H a c i K a z i m (tyovshyuyya-tyovshyuyya qirir ichyari). Haci, Hyasyan aqa,
deyirlyar Haci Ryustyam dadashin oqlu dirilib?
H a c i H a s a n (durur ayaqa). Byali, Haci aqa, belyadir, doqrudu.
Myashyadi Oruc vya onun dalinca bir dyastya adam tyovshyuyya-tyovshyuyya qirirlyar ichyari.
M a sh a d i O r u c (bir alindya kaqiz, hyar iki alini qyoyya qalxizib,
Allahi chaqirir). Bari pyarvyardiqara, syanin qyudryatini tyarif elyamyayya dilim
laldir. Min shyukyurlyar olsun kyaryaminya, ilahi!
Adamlarin bir parasi qabaqa yeriyib, kaqiza baxirlar vya deyirlyar.
Budurmu Kyarbyalayi Fyatullahin kaqizi? Oxu qyoryak nya yazib?
H a c i H a s a n (Myashyadi Oruca). Myashyadi Oruc, yaxshisi budur ki,
kaqizi oxuyasan, camaatin hamisi eshidya; chyunki chox qyaribya ishdir; insan
myayattyal qalir.
M a sh a d i O r u c (yenya hyar iki alini yuxari qalxizib, bashlayir
aqlamaqa vya qyozyunyun yashini arxaliqinin atyayi ilya silyandyan sonra bash-
layir kaqizi oxumaqa).
“Ey myanim aziz vya mehriban qardashim Myashyadi Oruc! Bu kaqiz
syanya chatan kimi, avvyal qabaqca Haci Hyasyan amimya myujdya ver.
Haci Hyasyan aqlayir.
Ondan sonra, hyayya anam saqdir, qet anami bas baqrina vya deqinyan:
“Ay ana, yaziq ana, dyaxi qyussya elyamya, oqlun Kyarbyalayi Fyatullah diri-
lib”. Sonra myanim oqlum Myahyammyadhyasyani al qucaqina vya deqinyan:
“Ey yaziq bala, uryayini sixma, syan dyaxi yetim deyilsyan, atan dirilib vya
bir nechya qyundyan sonra syanya Xorasandan qirmizi bashmaq qyatiryacyak”.
Vya ayib olmasin Myahyammyadhyasyanin anasi, – albyattya indi qedib arya vya
ishdi, aqyar qetmyamish olsa, – qyalin bacimi qyondyar, ona xyabyar versin
(aqlayir). Ey myanim aziz vya mehriban qardashim Myashyadi Oruc! Ola
bilyar ki, myanim dirilmyak xyabyarim syanya vya bir para qyalbiqara adamlara
tyayaccyublyu qyorsyanya. Min lyanyat olsun o kyaslyarya ki, xudavyandi-alyamin
hikmyatinya shyakk qyatiryalyar!
Adamlar hami birdyan: Lyanyat!
M a sh a d i O r u c (oxuyur). Qardashim Myashyadi Oruc! Myan vya
myandyan savayi yyuz on dyord nyafyar qyabirdyan ricyat edib, dyubarya bu
dyunyaya qyalyanlyar, qyaryak bir hyaftya tamam ziyaryatya myashqul olaq vya in-
shalah bir hyaftyadyan sonra qyalyaryam vyatyanya. Ancaq indi myuxtyasyar suryatdya
bunu deyya biliryam ki, Myashhyadi-myuqyaddyasdya bir abid peyda olub,
bunun ismi-shyarifi Sheyx Nyasrullahdir. Ayyyadullah tyaala billyutf!* Sheyx
cyanablari nechya illyar ilya Isfahanda ulumi-xyafiyyati tyahsil edyandyan
sonra, tyashrif qyatiriblyar Xorasana vya burada nechya ay riyazyati-tam vya
myucahideyi-lakyalamdan sonra, hyamin elmin xyafayasinin istinbatina vya
istixracina myuttyale olub, axirda bu niyyyatya dyushyub ki, syubhanya vya tyaa-
lanin myarhyamyatilya tyasxiri-yarvahya iqdam elyasin. Ey myanim mehriban
qardashim Myashyadi Oruc! Macyaranin tyafsilini, inshallah, qyalyandya ozyum
dil-cavabi naqil elyaryam vya syan eshidib mat vya heyran qalarsan. Ancaq
bunu bil vya eshit ki, cyamadiyyal-axirin on syakkizinci qyunyu, qyamyar syufla
alyaminya yavuqlashan saatda, sheyx cyanablari Myashhyadi-myuqyaddyasdya qyu-
ryaba qyabristanina ahli-qyubur ziyaryatinya qyalib, tyasxiryul-yamvat shyaraitini
yamyalya qyatiryandyan sonra, avvyal bashlayib bir dua oxumaqa vya sonra uca
syaslya deyib: Azzyamtyu aleykyum ya ahlyal-qyubur! Durun ayaqa, ey Al-
___________
* Allah-taala oz lyutfyu ilya kyomyak elyasin.
lahin myomin byandyalyari! Bu syasi eshitcyak cyami olyulyar Allahin qyudryatilya
bir hyaryakyatya qyaldilyar.
Adamlar bashlayir aqlamaqa.
Dyaxi nya deyim, ay qardash? Qyordyum bashimin ustyundya bir shyaxs
durub, uca qamyatli, qirx yashinda, abidi-saleh vya ryahmdil, siyyah-cheshm
vya ryanqi-ruyi-mubaryakyash byasyabzya mail vya ismi-myubaryakyash Sheyx
Nyasrullah Isfyahani.*
H a c i l a r i n b i r i d e y i r: Xudaya, shyukyur syanin cyalalina!
B i r i d e y i r: Bari pyarvyardiqara, ryahmin qyalsin yaziq byandya-
lyarinya!
Hami yenya aqlayir.
M a sh a d i O r u c (oxuyur). Ey myanim myomin qardashim Myashyadi
Oruc! Bu kaqizi syanya yazmaqda myaqsyadim syani xyabyardar elyamyakdir
ki, fazili-bimisl vya abidi-myuqyaddyas Sheyx Nyasrullah ryacyab ayinin
qyurryasindya Myashhyadi-myuqyaddyasdyan chixacaq, Culfa yolu ilya Tyabrizdyan
kechib, Nyacyafyul-yashryaf shyahyarinya azim olacaq. Sheyx cyanablarinin qyasdi
bizim shyahyarimizdya bir qyun qalib vya ahli-qyubur ziyaryatinya myushyarryaf
olub, sonra yola dyushyub qetmyakdir.
Adamlar aqlayir.
Bu kaqiz syanya yetishyan kimi bu xyabyari vyatyan qardashlarima vya ***-
susyan myohtyaryam Haci amimya yetiryasyan ki, ayin yeddisindya ya syakki-
zindya sheyx cyanablarinin pishvazina chixib, o pak vyucuda layiqincya ehti-
ram qyostyarsinlyar ki, byalkya aqanin fyazilyatinin kyaramyat vya myarhyamya-
tindyan myanim hyamshyahyarlilyarim bibyahrya qalmasinlar. Vyassyalam. Ka-
qiza qol qoyub ahli-vilayyati-filan Myashyadi Fyatullah Haci Ryustyam oqlu,
fi-tarix 19 cyamadiyyal-axir, shyahri-Myashhyadi-myuqyaddyas. (Hyar iki alini
qyoyya qalxizib aqlayir. Adamlar da habelya aqlayirlar). Xudaya, shyukyur!
H a c i B a x sh a l i (tyayaccyublyu). Elyadya sheyx cyanablari bizim shyahyarya
dya tyashrif qyatiryacyak?
___________
* Qaraqyozlyu, myubaryak uzyunyun ryanqi yashila chalir vya myubaryak ad Sheyx Nyasrullah
Isfahani.
H a c i H a s a n. Byali, byali. Kaqizdan belya myalum olur ki, belya
yazilib. Adamlardan bir nechyasi qyalyacyak; bizim shyahyarya qyalyacyak.
M a sh a d i O r u c. Byali, byali, bizim shyahyarya qyalyacyak; yyani qyalib
buradan Tyabrizya qedyacyak.
H a c i K a z i m. Nya vaxt tyashrif qyatiryacyak? A kishi, nya deyirsyan?
M a sh a d i O r u c. Byali, byali, belya yazilib; ryacyab ayinin yeddisindya
ya syakkizindya tyashrif qyatiryacyak.
H a c i K ar i m. A kishi, nya danishirsan? Yyani nechya qyundyan sonra
bizim shyahyarya tyashrif qyatiryacyak?
M a sh a d i O r u c. Yyani iki-yuch qyundyan sonra.
A d a m l a r i n b i r n e ch a s i. Yyani iki-yuch qyundyan sonra sheyx
cyanablari bizim shyahyarya tyashrif qyatiryacyak?
M a sh a d i O r u c. Byali, byali, belyadir.
Adamlar hyaryakyatya qyalir, bir-birinya deyir: “Dyaxi niyya durmushuq?” Bir az hami
baxir bir-birinin uzyunya.
H a c i H a s a n (yuzyunyu hacilara tutub). Vallah, dyunyanin ishlyarinya
myayattyal qalmisham (bir az fikirdyan sonra). Yyani hyaqiqyatdya bu bir
myocyuzyadir ki, insan olyandyan sonra dirilya vya bizim kimi aqilli-bashli
adam ola.
H a c i B a x sh a l i. Haci Hyasyan aqa, syan elya syozlyari qyaryak buyur-
muyasan. Allahin hikmyatinya al aparmaq olmaz vya bir dya bu ishlyar qizlin
bir ish ki, deyil: odur ki, kishi oz ali ilya kaqiz yazib. Xeyr, Haci aqa, syan
o syozlyari buyurma.
B i r n e ch a a d a m. Albyattya, albyattya, bunlarin hamisi hikmyatdir.
Bu sirlyar hamisi Allah-taalanin yanindadir.
H a c i H a s a n. Elyadya dyaxi niyya durmushuq? Elyadya indi sheyx
cyanablari yoldadir. Dyaxi durmaq vaxti deyil. Haci Kazim, Haci Kyarim,
Haci Byaxshyali, Myashyadi Oruc, dyaxi kim var, haminiza deyiryam: durma-
yin, tyadaryuk qyoryun (ucadan). A qyadya, Heydyaryali, haradadir bizim qya-
dyalyar?
Nyokyar A l i qapida adamlarin dalinda qyorsyanir.
A qyadya, ata arpa verin, yyahyar-yasbabi sazlayin. Siz dya, hacilar, mya-
shyadilyar, hazirlashin; durmaq vaxti deyil. Qyaryak yol tyadaryukyu qyoryak.
Qyaryak qabaqa qedyak.
Hacilar, adamlar hyaryakyatya qyalirlyar. Adamlarin bir nechyasi chixir vya bir-birinya
deyir: “Qedyak atlari hazirlayaq”.
H a c i H a s a n. A qyadya, Heydyar! Durma, tez evya xyabyar elya ki,
otaqlara fyarsh salsinlar, qonaq qyalyacyak.
Adamlarin ichindyan nyokyar Heydyar chixib qedir.
H a c i K a z i m (Haci Hyasyanya). Haci, qoy sizya zyahmyat olmasin,
sheyx cyanablarinin zyahmyatini myan chyakim, qoy bizim qonaqimiz olsun;
qorxuram sizya zyahmyat ola.
H a c i H a s a n. Yox-yox, Haci Kazim, syan Allah elya demya. Elya
vyucudun yolunda belya zyahmyatlyar xoshdur.
H a c i B a x sh a l i. Xeyr, Haci Hyasyan aqa, qoy sheyx bizya qonaq
olsun.
H a c i K a r i m. Vallahi, razi olmanam, qyaryak sheyx cyanablarinin
byandyachiliyini ozyum qyabul edyam. Vallah, olmaz.
H a c i H a s a n (Haci Kyarimya). Syanin bashin uchyun razi olmanam;
chyunki sheyx cyanablarinin boynumuzda haqqi choxdur.
H a c i K a z i m. Elyadya, Haci Hyasyan aqa, dyaxi dayanmaq vaxti
deyil. Qedyak hazir olaq. Hacilar, buyurun qedyak, yol tyadaryukyu qyoryak.
Hami “buyur-buyur” – deyib chixirlar. Otaqda bir Haci Hyasyan qalir. Bu tyaryafdyaki
qapidan Kyarbyalayi Fatma xanim, bashinda chadra, qorxa-qorxa bashini ichyari uzadib, sonra
qirir ichyari.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (Haci Hyasyanya). Ay Haci, bu nya
xyabyardir? Deyirlyar Kyarbyalayi Fyatullah dirilib qyalir?
Haci Hyasyan. Kabla Fatma, dyaxi durmaq vaxti deyil, ev-eshiyi sazla.
Dyunya vya alyam bir-birinya dyayib; Xorasanda hyar nya qyadyar adam
yolmyushdyu, hamisi dirilib. Kyarbyalayi Fyatullah da dirilib; odur, bu qyun-
sabah qyalir. Onu dirildyan sheyx dya qyalir; ozyu dya dyushyacyak bizdya. Di syanya
deyiryam durma qet, ev-eshiyi syaliqyayya sal (ucadan vya hirsli). Di syanya
deyiryam durma! (Istyayir chixib qetsin).
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Ay Haci, Allah atana ryahmyat
elyasin, bir de qyoryum, bizim shyahyarin olyulyarini dya dirildyacyak?
H a c i H a s a n (qapida). Ay arvad, syan Allah, tez ol, durma!
Bilmiryam dirildyacyak ya diriltmyayyacyak. O baqlidir Allahin iltifatina.
Myanim ozyumyun dya aqlim chashib; hech bilmiryam nya cyur dirilyacyak? Allahin
iltifati olsa, bu nya bir chyatin ishdir? (Ciqirir). Arvad, syanya deyiryam durma
qet, tyadaryuk qyor! Myan qediryam (chixir).
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (Hyar iki alini yuxari qalxizib
aqlayir). Ey yeri-qyoyyu yox yerdyan yaradan Allah! Myani il yarimdir
aqlar qoyubsan, qyulyuzlyu qizimi alimdyan alibsan, myanim ciyyarimya daq
basibsan! Ay ryahim Allah, myan syandyan istyayiryam Sarami! Ay Kyarbya-
layi Fyatullahi dirildyan Allah, myanya dya ryahmin qyalsin: myanim qyulyuzlyu
qizimi dirilt! Allah! Allah!.. (aqlayib uzyuqoylu dyoshyanir yerya).
I s k a n d a r (ichyari qirir, yavash-yavash qyalib durur anasinin yaninda
vya bashini ashaqi salib qyamqin deyir). Yaziq ana!
Pya r d a
IKINCI MYACLIS
Haci Hyasyanin qonaq otaqi. Kyarbyalayi Fatma xanim vya qulluqchusu
Zeynyab evi syaliqyayya salirlar. Nazli sevincyak qyazir, oynayir, oxuyur.
Nazli (sevincyak anasina). Ana, bashina dyonyum, ana, o qadani alim,
ana, deyirlyar bu qyalyan qonaqimiz olyulyari dirildir. Qadani alim, ana, bir
de qyoryum doqrudur, ya yox? (Anasini qucaqlayir).
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Ay qiz, myan nya bilim? Myan
dya syanin kimi. Deyirlyar Xorasanda on yyuz adam dirildib. Kyarbyalayi
Fyatullah amoqluvu da dirildib. Hyalya myani otyur, indi qonaqlarin qyalmyak
vaxtidir, qoy ishimi qyoryum. Ay qiz, Zeynyab, tez ol yasdiqlari qyatir, bu
tyaryafdyan qoy. Bu xalchani bir az bu tyaryafya chyak. Tez ol! Bir az chyapik
tyarpyash!
Nazli. Ana, vallah, bilmiryam aqlayim, ya qyulyum. Vallah, qyor fik-
rimya nya qyalir. Ana, uryayimdya bir syoz var, qoy deyim (anasi dinmir).
Ana, vallah, qonaqimiza yalvaracaqam, onun ayaqina dyushyacyayyam (aq-
laya-aqlaya) myanim Sara bacimi da diriltsin.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Ay qiz, nya bilim (Yerya chyokyub,
yuzyunyu charqatinin ucu ilya ortyur vya bashlayir aqlamaqa).
Z e y n a b. Ay xanim, syan Allah, uryayini sixma, Allah kyarimdir
(Kyarbyalayi Fatma xanim qyozlyarini silib, uzyunyu achir). Ay xanim, syan
Allah, o kishi necya adamdir ki, olyulyari dirildir? Yaxshi, byalkya imamdi,
seyiddi? Bay, Allah, kyaryaminya shyukyur! (Bir az dinmyayib). Syan alllah,
xanim bircya bunu syandyan sorushacaqdim ki, qyoryasyan o kishi kasiblarin da
yolyusyunyu dirildir, ya bircya dyovlyatli adamlarinkini? Vallah, xanim, bu
qyun o qyadyar fikir elyamishyam hech bilmiryam nya qayiriram. Doqrusu (aq-
laya-aqlaya) bizim balaca oqlan bu qyun yadimdan chixmir. Elya deyyasyan
tifil bu saat qabaqimda can verir. Yaziq ushaq olyandya qyozlyarini elya
diryamishdi uzyumya ki, deyyasyan myandyan bir zad istyayir (Aqlaya-aqlaya
charqati ilya qyozyunyun yashini silir).
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Ah, vallah, hech ozyum dya
bilmiryam. Allah ryahim Allahdi, albyattya bizya dya yaziqi qyalyar. Di durma,
Zeynyab, qet Aliyya de ki, su qyatirsinlyar. Syan dya ocaqin altina bax.
(Zeynyab chixir).
N a z l i. Ana, ana, vallah, uryayim bir tikya olub. (Qyulya-qyulya). Bircya
dyafya Sara bacimi qyorsyaydim, olmyazdim. Ana, axi syan bilirsyan myan
Sara bacimi nya qyadyar istyayirdim. Bircya olmyayyaydim, o qyunyu qyoryaydim
Sara bu qapidan qirir ichyari. Belya atilib onun boynunu qucaqlayaydim,
deyyaydim, ay torpaqlarin ichindya chyuryuyyan baci! Vallah, ana, istyayiryam
dyali olam. Bilmiryam qyulyum, ya aqlayim. Myan and ichiryam Allaha,
peyqyambyarya; nyazir elyayiryam ki, hyar nyayim var, paylayim fyaqir-fyuqya-
raya, bax, paltarlarimi, qizillarimi, bax, qedib hyar nya var qyatiryacyayyam.
(Istyayir qachib qedya).
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Ay qiz, hyalya tyalyasmya. Qoy
hyalya qyoryak. Qedib shey-shyuyyu qyatirib bura tyokmya. Qonaqlarin qyalmyak
vaxtidi. Qet Zeynyabya dya tez olsun qyalsin.
I s k a n d a r (oxuya-oxuya qirir ichyari). Hya… ana, kefin nechyadi?
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Eh, zyahrimar olsun kefim!
Syanin dyardin az qalib myani chyuryutsyun. Xalqin da ushaqlari dyars oxuyub-
lar. Odu, hamisi aqilli-bashli adam olublar; hamisi ayix-shayix, aqillari
bashlarinda. Hyaryasi ozyunya qyorya bir qulluq sahibi olub. Amma syan qecya
kefli, qyundyuz kefli… Vallah, el ichindya lap biabir olmushuq. Ichirsyan o
zyahrimari, hyar nya aqlina qyalir, danishirsan. Nya Allah taniyirsan, nya byo-
yyuk-kichik taniyirsan. Hyalya o nya syozdyu dyunyan Nazliya demisyan? “Qyal
yapishim alindyan qedyak, qyazyak”. Yoxsa indi dya bu qalib ki, qiz ushaqlari
da oqlanlar kimi chixib chyolyu-bacani qyazyalyar? Vallah, dyunyan bunu Cyalal
myanya deyyandyan az qaliram elya oz alimlya bir qyabir qazam, qiryam ichinya,
yaxam qurtarsin.
I s k a n d a r (qah-qah chyakib, yapishir anasinin chiynindyan). Daha
bundan sonra olsyan dya, yaxani qurtara bilmyayyacyaksyan. Odu, Sheyx
Nyasrullahdi-nyadi, bu qyun qyalir. Syan olyarsyan, sheyx qenya syani dirildyar.
Xa… xa… xa!.. Daha bundan sonra olmyaknyan dya yaxan qutarmaz.
Xa… xa… xa!..
Zeynyab vya Nazli qirirlyar. Iskyandyar qedib oturur yasdiqlarin ustyundya,
Zeynyab istyayir qoymasin.
Z e y n a b. Oturub yastiqlari azmya! Syandyan otyari bunlari bura
qoymamishiq! Qyormyursyan ki, qonaq qyalir?
I s k a n d a r (Zeynyabya). Hey, Zeynyab, vallah, fyandini duymusham!
(Durur) Qonaqin yolunda, bu qyadyar chalishirsan ki, arin Kyarbyalayi
Novruzu diriltsin? Vallah, fyandini duymusham. Xa… xa… xa!..
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (Iskyandyarya). Ay yaziq, ay bashi
dashli! Syan nyayya inanirsan ki, buna da inanasan? Yaziqim qyunyunya!
Yaxshisi budu chix qet, qoy ishimizi qyoryak. Ay qiz, Zeynyab, qyal bu xal-
chanin ucunu dyuzyalt.
N a z l i. (Iskyandyarya). Dadash, Syan Allah, bari bu qyun ozyunyu yaxshi
saxla. Vallah, adam utanir, qonaq-zad qyalyacyak.
M i r B a q i r a q a (qirib, bashmaqlarini chixardir). Salam aleykyum.
Nazli uzyunyu ortyub, qachib qedir.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Aleykyassyalam. Aqa, buyur aylyash.
Mir Baqir aqa oturur. Iskyandyar qachir Nazlinin dalinca.
I s k a n d a r. Ay qiz, Nazli, mushtuluqumu ver! Nishanlin qyaldi.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (Iskyandyarya aciqli). Kyas syasini!
Axmaq-axmaq danishma!
Mir Baqir aqa bashini salir ashaqi.
I s k a n d a r (qyalib durur Mir Baqirin qabaqinda). Myan olyum, al
ver! Lotusan hyayya, al ver! Vallah, ruhun var; dyuz doqquz yashinda;
qyaryak bircya tikya artiq olmasin. Quzu ati, shax, tazya-tyar, lyatif, balaca.
Aqzindan syud qoxusu qyalir. Lyazzyat, lyazzyat! Vallah, ruhun var! Lotusan
hyayya, al ver!
M i r B a q i r aqa (Iskyandyarya). Ayibdi, ayibdi! Hech olmasa, anan-
dan hyaya elya, o syozlyari danishma.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Onun hyayasi olsa, niyya o syozlyari
danishir?
I s k a n d a r (bir az durub, tyayaccyublyu baxir ozyunya). Doqrudan,
byalkya myandya hech hyaya yoxdu (Iki alini ciblyarinya salib, bir shey axtaran
kimi). Baxim qyoryum, byalkya hyaya ciblyarimdyadi: yox, yoxdur (Mirbaqir
aqaya) Aqa, myan olyum, syan dya bir ciblyarinya bax, byalkya syanin cib-
lyarindya ola.
Mir Baqir aqa istyayir dursun ayaqa.
Xa… xa… xa!.. Myan olyum incimya! Lotusan hyayya, incimya! Aylyash,
yaylyash. Bu saat qedib nishanlini qyatiryacyayyam yanina. (Chaqirir) Nazli,
Nazli! (Fatma xanim da durur ayaqa).
M i r B a q i r a q a (qeyzli chox ucadan). Kyas syasini, piyan! (istyayir
qetsin).
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Buy, ay ushaq, bashima xeyir!
Bu qyadya lap dyali olub. (Ucadan) Adya, Ali, qyal bu syafehi chixar sal eshiyya!
Mir Baqir aqa chixib qedir.
N a z l i (qirir ichyari). Dadash, vallah, lap biabir olduq. O nya syozlyardi
danishirdin? Ayib deyil?
I s k a n d a r (chirtmiq chala-chala oxuyur vya oynayir).
Bir qiz sevmishyam doqquz yashinda…
Syurmya qyozyundya, rasix qashinda.
Ay can! Ay can! Ay can!..
Kyarbyalayi Fatma xanim ikiyalli Iskyandyarya boqma chixardib qedir.
N a z l i (ucadan). Dadash, kyas syasini!
I s k a n d a r (bir az fikir elyayyandyan sonra qedib yapishir Nazlinin
yalindyan vya qyatirir pyancyaryanin qabaqina). Bax, bax, o kimdi?
N a z l i. Nya bilim? Ozyun bilirsyan kimdi.
I s k a n d a r. Yaxshi bax! Bax, qyor kimdi?
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (qyalib durur qapida). Ay balam,
axi bir byasdi! Utan, yorul! Axi bir ozyunya yaziqin qyalsin. Axi bir hyaya
elya. O syozlyari ki, o kishiyya dedin, necya utanmadin? Yaziq kishi
xyacalyatindyan dayana bilmyadi, durub qetdi. Necya olsa seyiddi,
qohumdu. Myaqyar adamin aqzina nya qyalsya danishar? Axi o da yaziqdir,
qyaribdir; bizdyan savayi onun bu shyahyardya kimi var?
I s k a n d a r (chirtmiq chalib Nazlini qyostyarir). Belya bu shyahyardya onun
Nazli kimi nishanlisi var.
N a z l i. Dadash, and olsun Allaha, myan Mir Baqir aqaya qetmyayya-
cyayyam. Myan hech kyasya qetmyayyacyayyam.
I s k a n d a r. Xa… xa… xa!.. (qedib yapishir Nazlinin alindyan).
Bacim, hyalya syan ushaqsan. Qet dolanqinyan, xamsyan hyanuz! Bir qyun olar
ki, qyalib qyoryaryam syanin qabaqina bir ayna tutub, chyakya-chyakya aparirlar.
Onda tutaq ki, syan chyam-xyam elyadin. (Ozyu dya chyam-xyam elyayyan kimi
burulur). Tutaq ki, syan istyamyadin qedyasyan. O vaxt bir dya qyoryacyaksyan
ki, syani daldan ityalyayib deyirlyar ki, “Dayanma, tez-tez qet!” Chyonyub
baxib qyoryarsyan ki, ityalyayyan syanin atan Haci Hyasyandir. Byali, sonra
byalkya qedya-qedya bir dya istyadin ki, dayanib qetmyayyasyan; bir dya qyorya-
cyaksyan ki, daldan qenya bir adam syani dyurtmyalyayir ki: “Dayanma, yeyin
yeri!” Chyonyub baxib qyoryacyaksyan ki, bu da syanin anan Kyarbyalayi Fatma
xanimdi. Aqyar, ishdi, chox hay-huy elyasyan, yanindaki, atrafindaki bibi-
lyarin, xalalarin, amilyarin, seyidlyar, mollalar, qonshular, cicilyar, bacilar –
hyarya bir yandan syani mizlyayyacyaklyar ki: “Dinmya, kyas syasini! Xortdan
qyalyar syani aparar!” Byali, halla-hallaynan syani aparib, qatacaqlar bir
kishinin yanina. Onda daha syan myani haradan tapacaqsan? (Chirtmiq
chalib oxuyur).
Bir qyun olar syan dya myani atarsan,
Qurtlarinan ashnaliqi qatarsan,
Balam, qatarsan,
Bacim, qatarsan!..
(Bir az dayanib fikir elyayyandyan sonra, baxir Nazlinin vya anasinin
yuzyunya). Ana, byalkya myan kef havasina bu syozlyari danishiram? (Kyarbyalayi
Fatma xanim dinmir. Nazli qyalib Iskyandyari qucaqlayir).
N a z l i. Dadash, kefli dya olsan, myan syanin syozyundyan chixmanam.
N o k a r l a r (tyovshyuyya-tyovshyuyya qirib, xyabyar verirlyar). Xanim, chixin
eshiyya, qonaqlar qyalir.
(Xanim vya Nazli qachirlar otaqdan).
H a c i H a s a n (yustyu-bashi tozlu, qirib tyoyshyuyya-tyoyshyuyya otaqin o
tyaryafinya, bu tyaryafinya baxir, uzaqdan salavat syasi qyaldikcya ucalir).
Allah-taalanin hyar bir byalasi qyaryak bizim vilayyatya nazil ola. Sheyx
cyanablari yolda bir az naxosh olub. Bari Allah shyafa versin ki, xyacalyat
olmayaq. (Iskyandyarya) Iskyandyar, bu qyun qonaqlarin yaninda ozyunyu yaxshi
saxla. Ayibdir, dost-dyushmyan var.
I s k a n d a r. Dadash, bu haman olyu dirildyan sheyxdir ki, qyalir?
H a c i H a s a n. Sheyx Nyasrullah cyanablaridir. Dyaxi vaxtim yoxdur
syannyan artiq danishmaqa. (Istyayir chixsin). Qyoryum evdya hyar bir sheyi hazir
elyayiblyarmi?
I s k a n d a r. Dadash, elyadya qonaqdan tyavyaqqe elya ki, avvyal
qabaqca myani diriltsin; chyunki elya myan dya olyu kimi bir sheyyam.
Haci Hyasyan tez vya dinmyaz qyalib yapishir Iskyandyarin qolundan vya chyakya-chyakya aparir
eshiyya. Salavat syasi, adamlarin hay-kyuyyu yaxinlashir. Tarap-turup, at kishnyamyasi vya qilyu-
qal qyaldikcya ucalir. Haci Hyasyan bir tyaryafdyan vya Sheyx Ahmyad bir tyaryafdyan, Sheyx
Nyasrullahi qoltuqlayib, qyatirirlyar ichyari vya oturdurlar dyoshyayin ustyundya vya ozlyari chyakilib,
yadyablya dururlar kyanarda. Haci Byaxshyali, Haci Kyarim, Haci Kazim, Myashyadi Oruc, Mir
Baqir aqa vya hacilar, otaq tutduqca, camaat ust-bashlari tozlu, tyovshyuyya-tyovshyuyya otaqa
qirib, adyablya dururlar kyanarda. Sheyx Nyasrullah naxosh kimi hech kyasya baxmayib, dayanir
yastiqlara. Iskyandyar adamlarin ichindyan bashini chixardib baxir. Haci Hyasyan isharya elyayir
ki, chixib qetsin. Iskyandyar yox olur. Sheyx Ahmyad yavashca qyalir, chyokyur Sheyx Nyasrullahin
qabaqinda vya dizi ustya yavashca sorushur.
Sh e y x A h m a d (Sheyx Nyasrullaha). Sheyxyana, ahvaliniz indi
necyadir?
Sheyx Nyasrullah bir syoz demyayib, bashini tyarpyadir.
H a c i H a s a n (qorxa-qorxa Sheyx Ahmyadya yaviq qyalib). Sheyx
cyanablari izin versin chay qyatirsinlyar.
Sheyx Nyasrullah bashi ilya yox isharyasi elyayir.
H a c i H a s a n (qorxa-qorxa). Byalkya qyandab qyatirsinlyar?
Sheyx Nyasrullah yenya bashi ilya isharya elyayir razi deyil.
H a c i H a s a n. Byalkya sheyx cyanablari tyaam buyuralar? Yaxshi
cyucya-plov bishiriblyar.
Sh e y x N a s r u l l a h (hech kyasin uzyunya baxmayib yavashca ). Adyami
dyar vyaqti-myaryaz ishtyahayi-tyaam nyamibashyad. Dil niz dyar vyaqti-ibtila
byaillyati-hyava vya istilayi-myaryazi-hyubbi-dyunya, ryaqbyat byazikri-pyarvyar-
diqar nyamidaryad. Tyaam hyarchyand lyaziz bashyad vya lakin dyar nyazyari-bimar
lyazzyat namidyahyad. Dil niz chyun byamyaryaz zatyul-syafyar vyasvyaseyi– dyunya
myubtyala bashyad, az nemyati-byandyaqiyi-xuda vya tyahsili-faideyi-yuqba
myutyalyazziz nyamiqyardyad. Byaqyadri-matyahzyunyu lid-dyunya yyuxryucyuhyu-
myul-axiryatyu min qyalbikya vya biqyadri matyahzyunyu axiryatin yyuxryucyu hyum-
myud dyunya min qyalbikya*. (Bir az fikir elyayib, baxir Haci Hyasyan uzyunya
vya birdyan dikyalib chiqirir). Necya tyaam? Necya cyucya-plov? (Sheyx Ah-
myadya). Sheyx Ahmyad, myani hara qyatirmisyan? Bunlar necya myusyalman-
dirlar? Necya myomindilyar? Bu nyadir? (Otaqin fyarshlyarini qyostyarir). Bu
xalilyar nyadir? Necya tayam, necya cyucya-plov? Sheyx Axmyad, myaqyar syan
bunlara demyamisyan ki, myanim xyoryayim qyundya bir xurmadir?!
Sheyx Ahmyad vya adamlar qorxub titryayirlyar.
Sh e y x A h m a d. Byali, sheyxyana, demishyam.
Sh e y x N a s r u l l a h (yuzyunyu adamlara tutub chiqirir). Bu nyadir,
vyalyadyuzzina? Nya uymusunuz bu dyunyaya? Innya dyunyakyum indi lahyovlya
min vyaryaqyatin fi***mmi cyaradyatin. Bu nyadir? Nya istyayirsiniz? Nya axta-
rirsiniz? Olyacyaksiniz, aqyarchi shah olasiz. Dyunyayi-shyuma dyar nyazdi-myan
hyar ayinya biqyadrtyar ast az byarqi ki, dyar dyahyani-myalyax bashyad*. Sizin
___________
* Xyastyalik zamani insanin xyoryak yemyayya meyli olmaz. Uryak dyunyanin hyavavyu
hyavyas myaryazinya myubtyala olan vaxt Allahi yada salmaqa ryaqbyat etmyaz; yemyak nya qyadyar
lyazzyatli olur-olsun xyastyanin nyazyarindya lyazzyatli qyoryunmyaz vya axiryat faydasini alya
kechirmyak dya ona lyazzyat vermyaz. Syandya axiryat eshqi olsa, dyunya uchyun qyozyal hesab
etdiyin sheylyarin hamisini axiryat syanin uryayindyan chixardar vya axiryatdya qyormyak istyadiyin
sheylyar dyunyani syanin uryayindyan chixardar.
dyunyaniz ibaryatdir alti cyur lyazzyatdyan: myatum, myashrub, myalbus, myan-
kuh, myarkub vya myashmum. Vyassyalam! Lakin tyaamlarin an lyazzyatlisi
baldir ki, arinin tyupyurcyayindyan amyalya qyalir. Ichdiyiniz suyun ichindya
minlyarcya heyvanat cyamdyayi uzyur. Atirlyarinizin alasi myushkdyur ki, ahu-
nun qyobyayinin qanindan ibaryatdir. Myarkubatin ashryafi atdir ki, onu
minyan hyamishya xyatadadir. Libaslarin nyafistyari ipyakdir ki, qurdun ufu-
nyatli aqzindan chixir. O ki, qaldi myankuhatin myuyazzyam faydalari,
burada myatlyab bir az tuldur (bir az sakit olub, yavashca deyir). Sud-
myandtyar daruyi ki, cyaryab xarxari shahidan qyulyuzarra fyuru minishanyad,
yamri-tyazvic nikahi-mityayast. Tyadbirist myatin dyar myuhafizyati-
shyahristani-iman az taraci-tyurkan, qyamzyahayi canistan hisnisti-hyasini
dyar tyaqlidi-xuni-fasid**. (Chox ucadan) Myan tyazyavvyacya ahryazya nisfi
dinihi. Yyani hyar kyas ki, tyazvic konyad nisfi-dini-xudra az shyarri-
vyasvasi-sheytani vya fyasadi vya hyavyashai-nyafsani eymyan bashyad***. (Bir
az dayanib yavashca) Sheyx Ahmyad, bu camaatin ichindya bacilardan hech
qyozyumya dyaymir? Deynyan ki, o bicharyalyarya xyabyar versinlyar ki, onlar da
buraya qyalib vya pyardya dalina cyam olub, Allah-taalanin hyokmlyarini
eshitmyakdyan bibyahrya qalmasinlar.
Adamlar hyaryakyatya qyalir. Chadraya byuryunmyush ovryatlyar tyak-tyak otaqa qirib, kishilyarin
dal tyaryafinya dyuzyulyurlyar.
Sh e y x Nyas r u l l a h (ucadan). Aksyaryu ahlinnaril-yazzyab; bishtyarin
yahli-cyahyannyam azabanyand (yavashca Sheyx Ahmyadya). Sheyx Ahmyad,
myanim taqyatim yoxdur, syan bunlari basha sal.
Sh e y x A h m a d (camaata). Sheyx cyanablarinin fyarmayishindyan
belya myalum olur ki, cyahyannyam ahlinin choxusu siqeyi-myutyadyan
myahrum olan kishi vya ovryatlyardir.
Sh e y x Nya s r u l l a h (Sheyx Ahmyadya). Ucadan de, ucadan de.
(Chiqira-chiqira). Dyu rikyat nyamazi ki, myutyazyavvic qyuzaryad, behtyar ast az
hyaftad ryukyat nyamazi ki, azyab miqyuzaryad.**** (Birdyan ayaqa qalxib vya
___________
* Sizin dyunyaniz myanim yanimda chyayirtkya aqzinda olan yarpaqdan da alchaqdir.
** Qyozlyarin xyayali ilya tyarpyanyan chox qashintili qoturluqun an faydali dyarmani – ev-
lyanmyak myasyalyasi, yyani siqya elyamyakdir. Iman myamlyakyatini canalici naz-qyamzya qyozyal-
lyarinin qaryatindyan myuhafizya etmyak uchyun siqya myohkyam bir tyadbirdir.
*** Hyar kyas evlyansya, evlyanmyak onun dinini saxlar. Vyalyadyuzzina, yyani hyar kyas ev-
lyansya, oz dininin yarisini sheytanin shyarindyan vya nyafsani hyavavyu hyavyasdyan qorumush olar.
**** Evlinin qildiqi iki ryukyat namaz subayin qildiqi yetmish ryukyat namazdan
yaxshidir.
saq alini camaata tutub, chox ucadan). Tyazvic kon vya qyar nya az cyumleyi
ryahbanani-nyasarayi vya qyar nya az byaradyarani-sheytani*.
H a c i H a s a n (qabaqa yeriyib, dyushyur Sheyx Nyasrullahin qaba-
qinda syacdyayya). Sheyxyana, bizya ryahmin qyalsin; biz yaziqiq. Biz hyar
halda sizin amrinizya itayat etmyayya haziriq. Bizya yaziqin qyalsin.
Sh e y x N a s r u l l a h (bir qyadyar Haci Hyasyanin uzyunya baxandan
sonra bashlayir aqlamaqa). Hyazryat Davudra bya qyabristani qyuzar iftadya,
myalyaki azabra did ki, myurdyara azab mikyunyad. Hyazryat fyarmud.**
(Dayanib oturur yerya vya camaat bashlayir aqlamaqa) Sheyx Ahmyad,
danishmaqa taqyatim yoxdur.H a c i H a s a n. Allah shyafa versin!
A d a m l a r. Allah shyafa versin!
Adamlarin ichindyan “chyakil oyza yol ver” syasi qyalir. Heydyar aqa, Ali byay vya
myuyallim Mirzya Hyuseyn qirirlyar ichyari. Sheyx Nyasrullah bunlara qyostyarilyan hyormyati
qyoryub, durur ayaqa.
Sh e y x N a s r u l l a h. Sheyx Ahmyad, bu aqalar kimdirlyar?
H a c i H a s a n. Sheyxyana! Bu Heydyar aqadir, telqrafxanada
sahibmyansyab vya ahli-elm bir vyucuddur. Bu aqa – Aliqulu byaydir.
Myashhur Cahanqir byay myarhumun oqlu; ozyu dya hakim yaninda
dilmancdir. Bu cyanab – Molla Hyuseyn myuyallimdir.
Sh e y x Nya s r u l l a h (yali ilya qyalyanlyarya yer qyostyarir, onlar da
otururlar). Myazaci-shyarifiniz inshallah syalamyatdir?
H e y d a r a q a. Allah-taala siz tyak ulyamanin sayyasini bizim
yustyumyuzdyan askik elyamyasin.
A l i q u l u b a y. Allah sizya omyur versin.
Sh e y x N a s r u l l a h. Chyun adyamira bya cyanazya qyuzaryand vya
raqimani-kitabxaneyi-qeybi ibryatxaneyi-kalbudi-insanra baxameyi-
yacyal byar lyovhi-tyaxteyi-tabut niqaryand hyaqq-tyaala…***
(Sheyx Nyasrullah birdyan bir “uy-uy” elyayib, uzyunyu qirishdirir vya sol
yalini qoyur byoyryunya).
___________
* Evlyan, aks tyaqdirdya nyasara ryahbanlarindan vya sheytan qardashlarindan olarsan.
** Davudun bir qyabristana yolu dyushdyu, qyordyu ki, azab myalyaki bir olyuyya azab
verir. Hyazryat buyurdu.
*** Elya ki, insani qyabrya qoydular, qeyb kitabxanasinin katiblyari insan byadyaninin
ibryatxanasini acyal qyalyamilya tabut taxtasinin ustyunya yazarlar... Allah-taala...
Adamlar tyayaccyubya qyalib dinmirlyar. Sheyx Ahmyad qenya bir syoz demyayib,
durur ayaqa vya Haci Hyasyanya isharya elyayib chixir. Haci Hyasyan Sheyx
Ahmyadin dalinca chixandan sonra Sheyx Nyasrullah yenya bashlayir moizyasini.
Chehl sual az u nyumayyad. Az cyumleyi on sual: yeki anyast ki,
fyarzyandi-alim, zahiri xudra balibashayi-kafiran zinyat dadi vya batini
xudra ki, myahyalli-nyazyari-myan byuvyadvaqyuzashti. Nyadanyam ki, dyar
cyavabi-in sual che qyuyyand?*
H e y d a r a q a. Byali, cyanab sheyx, biz hyar halda Allah-taalanin
qyunahkar byandyalyarindyanik. (Uzyunyu adamlara chyondyarib bir az yavash).
Mashallah, cyanab elm dyaryasidir; myan belya alim qyormyamishyam.
A d a m l a r i n b i r n e ch a s i. Mashallah, qyaribya danishir, lap Allah
verqisidir.
A l i q u l u b a y (adamlara). Mashallah olsun sheyxin elminya!
“Malades!”.
Sh e y x N a s r u l l a h (Heydyar aqaya). Aqayi-myan, bu shyahyardya
sizdyan savayi da acnyabi dyarsini oxuyan var, yainki siz iki nyafyarsiniz?
H e y d a r a q a. Xeyr, sheyxyana, yoxdur. Ancaq bir nechya nyafyarik.
Doqrudur, Haci Hyasyan aqanin oqlu da Firyanqistanda oxuyub; amma
chifayda ki, axiri peshmanliq olub. Hyaqiqyat, cyanab sheyx, acnyabi millyat-
lyarin dilini insan bir az oyryansya, hech eyib deyil.
Sheyx Ahmyad vya Haci Hyasyan qirirlyar ichyari.
Amma bir suryatdya ki, myusyalman ushaqi illyarlya qedib kafirlyar ichindya
qaldi, albyattya, etiqadi dyayishilyacyakdi.
H a c i H a s a n. Sheyxyana, doqrusu, myan ovladdan yana byadbyaxt
olmusham. Bir qyalyatdir elyamishyam.
Sh e y x N a s r u l l a h. Hacinin oqlu da burada camaat ichindyadir?
H a c i H a s a n. Xeyr, cyanab sheyx, xyacalyatindyan sizi qyorcyak qachib
qizlyanib. Allah onun uzyunyu qara elyasin.
Sh e y x N a s r u l l a h. Amr byamyaruf hyar myusyalmana vacibdir.
Haci Hyasyan aqa, chaqirin oqlunuzu qyalsin; myan onu qyormyak istyayiryam.
___________
* Ona 40 sual veryar. O suallardan biri odur ki, ey alim oqlum, syan oz zahirini
kafirlyarin paltarlari ilya byazyadin, amma myanim nyazyarimi cyalb edyan batinini yaddan
chixartdin. Bilmiryam bu suala necya cavab veryacyaklyar.
Adamlar hyaryakyatya qyalir, Haci Hyasyan qapiya tyaryaf qedir, bir ovryat bashlayir
ucadan aqlamaqa.
Nya istyayir ovryat?
M a sh a d i O r u c (bir az qabaqa yeriyib). Sheyxyana, bu myanim
anamdi; oqlundan otryu aqlayir. Oqlyu haman Kyarbyalayi Fyatullahdir ki,
sizin myarhyamyatiniznyan Xorasanda dirilib.
A q l a y a n o v r a t (chadra bashinda, bir az aqlaya-aqlaya qabaqa
qyalir). Belya syanya qurban olum, ay sheyx! Myan oqlumu syandyan istya-
yiryam.
Sh e y x N a s r u l l a h (chox ucadan). Hyar syuxyan cayi, hyar nyuktya
myaqami daryad.*
Sh e y x A h m a d (yovryatya). Ay baci, chyakil qet, sheyxya bashaqrisi
vermya; hyalya o syohbyatin vaxti deyil.
Haci Hyasyan yapishib Iskyandyarin alindyan qyatirir. Iskyandyar qyalib durur
Sheyx Nyasrullahin qabaqinda vya allyarini ciblyarinya qoyub, baxir onun uzyunya.
Sh e y x Nyas r u l l a h. Byayin ismi-shyarifi nyadir?
H a c i H a s a n. Nyokyarinizin adi Iskyandyardir.
Sh e y x N a s r u l l a h. Pyah, pyah! Iskyandyar! Iskyandyar! Iskyandyari-
Rumi! Iskyandyari-Zyulqyarneyn! Nya qyozyal ismdir! Iskyandyar, Iskyandyar!
Hich yek az ahadi-xyalqra tyakmili-nyafsi (Haci Hyasyan Haci Byaxshyalini
isharya ilya chaqirir vya hyar ikisi chixir eshiyya) vya tyahzibi***lq zyarurityar az
myulki-syalatin nist ki, myamlyakyat syaddi myohkyam byastya kishvyari-xatir
syuknyara zi shyari-yyacuci tyashvishi dyushmyanani-shum eymyan kyardanyad**.
Az asyari syohbyatyast,
Hyar chi dyar in alyamyast.
Vyarzi kyuca yafti
Bid byahayi-nyabat.***
Iskyandyar. Byali, cyanab sheyx, basha dyushdyum.
___________
* Hyar syozyun bir yeri, hyar nyoqtyanin bir myaqami var.
** Xalqin hech bir nyafyarinya oz nyafsini vya axlaqini tyamizlyamyak padshahlara vya
sultanlara zyaruri olan qyadyar zyaruri deyildir ki, myamlyakyatya myohkyam bir Iskyandyar syaddi
chyakib, qyalb olkyasini, Yyacucun shyarri kimi pis olan dyushmyan tyashvishindyan amin elyasin.
*** Bu dyunyada hyar nya varsa, hamisi yoldashliq asyaridir, yoxsa syoyyud aqaci
nyabatat baharini haradan tapacaqdi?
H e y d a r a q a. (Aliqulu byayya). Qyoryursyan shutit elyayir.
Sh e y x N a s r u l l a h (Iskyandyarya). Cyanabiniz da bir myansyab
sahibisiniz ya yox?
I s k a n d a r. Xeyr, myan hech bir shey sahibi deyilyam. Myansyab sahibi
bu aqalardir. (Heydyar aqani vya Aliqulu byayi qyostyarir). Myan ancaq bu
meyvyalyarin ichindya itburnu qyulyuyyam.
A l i q u l u b a y (Heydyar aqaya). Yyaqin qenya keflidi.
Sh e y x N a s r u l l a h (Iskyandyarya). Belya myalum olur ki, sizin
dyarsiniz bu aqalarin dyarsindyan azdir ki, bir myansyabya chata bilmyamisiniz.
I s k a n d a r. Byali, byali, bunlar elm dyaryasidirlar. Indi dya ki,
inshalah, siz cyanabdan olyu diriltmyak elmini oyryanyarlyar, onda daha lap
alim olarlar, inshalah!
Sh e y x N a s r u l l a h (hacilara). Haci Hyasyan aqa, tyavyaqqe ediryam
bu biyadyabi buradan kyanar edyasiniz! Bu myurtyad Allah-taalanin
hikmyatinya istehza elyayir. (Haci Hyasyan vya qeyrilyari Iskyandyari hyadyalyayib,
salirlar eshiyya).
H e y d a r a q a. Sheyxyana, onun aqli bashinda deyil, chyunki qecya-
qyundyuz keflidir.
M i r B a q i r a q a. Hyalya kefliliyi qalsin kyanarda, hyalya hicabi da
danir. Deyir ki, qyaryak ovryatlyar uzyuachiq qyazyalyar.
Sh e y x Nyas r u l l a h (chox ucadan). Necya?
H a c i K a r i m. Xeyr, Mir Baqir aqa, o qyalyati elyayya bilmyaz.
M i r B a q i r a q a. Necya elyayya bilmyaz? Hazir dyunyan myaqyar
doqquz yashinda bacisina demyayib ki, dur chixaq kyuchyayya qedyak, qyazyak.
Nya bilim, qyun chixib, chichyaklyar achib. Myan oz qulaqimnan eshitmishyam.
Sh e y x Nya s r u l l a h (durur ayaqa). Vaveyla, vaveyla! (Adamlar
hyaryakyatya qyalir vya hami qalxir ayaqa, Sheyx Nyasrullah qapiya tyaryaf
hyucum elyayir). Myan bu vilayyatdya qala bilmyanyam!
Adamlar qarishir bir-birinya. Haci Hyasyan tyashvishlya qirir ichyari vya aqlaya-
aqlaya qedib dyushyur sheyxin ayaqlarina.
H a c i H a s a n. Sheyxyana, myan yaziqam, myanya ryahmin qyalsin. Nya
tyanbeh lazimdir, myan elyayim; kash siz myanim evimdyan narazi qetmyayin
vya myani byadbyaxt elyamyayin.
H a c i l a r. Sheyxyana, siz sakit olun. Biz bu saat onu buradan
qovariq, itilib qedyar cyahyannyamya!
Adamlarin bir necyasi evdyan chixib, Iskyandyarin dalinca deyinya-deyinya
qachirlar.
H a c i H a s a n (adamlarin dalinca). Yavash! Yavash! Syabr elyayin.
Myan ozyum onun tyanbehini elyaryam. Haci Byaxshyali, Haci Kyarim, Haci
Kazim! Cahil-cuhulu sakit elyayin, myan ozyum o myalunun ohdyasindyan
qyalyaryam (chixir, otaqda qalir Sheyx Nyasrullah vya Sheyx Ahmyad).
Sh e y x N a s r u l l a h. Sheyx Ahmyad, myanim bu Iskyandyardi-nyadi,
bundan qyozyum su ichmir.
Sh e y x A h m a d (bir az fikirdyan sonra). Sheyxyana, hech narahat
olma, onu buralarda hech adam yerinya qoyan yoxdu. Syan damaqini
pozma, ishindya ol.
Sh e y x Nya s r u l l a h (bir az fikir elyayib). Sheyx Ahmyad, avvyalyan,
chix ev sahibinya xyalvyatcya de ki, myanya bir tikya chyoryak qyatirsinlyar.
Saniyyan,* tyavyaqqe elya ki, qyalib myanya yer qyostyarsinlyar, rahat olmaq
istyayiryam. Vya salisyan** (bir az dayanib) dyaxi ozyun bilirsyan ki, syoz yox
ki, tyadaryuk qyoryubsyan. Myan bu qecya tyak burada qala bilmyanyam,
byadyanim yekcya aqriyir. Qyaryak ovduram… Allaha shyukyur, ozyun hamisini
bilirsyan. Dyaxi dayanma, tez ol!
Sheyx Ahmyad chixir, hava bashlayir qaranliqlashmaqa.
(Sheyx Nyasrullah qyalib oturur dyoshyayin ustyundya vya bir qyadyar fikirdyan
sonra oz-yozyunya).
Myan hyamishya xalqa deyyandya ki, naxosham, elya bilirlyar ki, xalqi
aldadiram; amma Allah shahiddir ki… (bir az dayanib) myan hech kyasi
aldatmiram; chyunki hyaqiqyatdya myan naxosham. Camaatin qabaqinda myan
yozyumyu naxoshluqa vuranda, Sheyx Ahmyad hyamishya elya bilir ki, myan
adamlari alya saliram; amma bu bicharyanin hech xyayalina qyalya bilmyaz ki,
myanim myaryazim chox shiddyatli myaryazdir (Fikir elyayir). Hyamin bu mya-
ryazin byaryakyatindyandir ki, myan bu bambili Ahmyadin yaninda olmusham
bir balaca ushaq vya aqlayib atamdan kishmish istyayyan kimi qyundya bir dyafya
utana-utana deyiryam: “Sheyx Ahmyad, myanya kishmish” (iki alilya uzyunyu
yortyub, sakit oturur).
___________
* Ikincisi
** Uchyuncyusyu
Haci Hyasyanin nyokyari Ali – bir myacmyayi ichindya plov vya qeyri xyoryaklyar qyatirib
qoyur ortaliqa vya chixir. Sheyx Ahmyad daxil olur vya qyalib durur bir tyaryafdya. Bir
qyadyar kechir qapida iki ovryat qyorsyanir. Pichapich ilya ovryatlyar bir b alaca ovryatin
yalindyan tutub, qyatirirlyar ichyari vya dururlar qapinin yaninda. Nyokyar qirib chiraq yandirir.
Haci Hyasyan ovryatlyarin dalinca qirir.
H a c i H a s a n (yovryatlyarya). Qizim, utanma, Allah amridir. Niyya
utanirsan?
Sh e y x N a s r u l l a h. Sheyx Ahmyad, myanim tyaryafimdyan vyakil ol
vya siqyani cari elya.
Sh e y x A h m a d. Bash ustya.
Hami chixir vya balaca ovryat qalir otaqda. Bu da istyayir adamlarin dalinca chixsin;
amma chixanlar qapini ortyub, bunu qoyurlar ichyaridya. Sheyx Nyasrullah durur ayaqa
vya bir qyadyar fikirdyan sonra tyarpyashmyayib, ovryatya sari byalaqyatlya deyir.
Sh e y x N a s r u l l a h. O syanin oz ixtiyarindadir: istyayirsyan qet,
istyayirsyan qal. O syanin oz ixtiyarindadir ki, olyandya dyushyasyan byarzyax*
alyaminya. Ayaq tyaryafindyan baca achila cyahyannyamya vya qatir yekyalikdya
yaqryablyar qyalib yapishalar byadyaninya. Bu da syanin oz ixtiyarindadir ki,
syani qyabrya qoyanda bash tyaryafindyan bir dyarichya achila vya o dyarichyadyan bir
nyafyar qilman qyalib syannyan mazaqlasha vya bu asnada qilmanin boynunda
sapa dyuzyulmyush zyabyarcyad danyalyari qirilib daqilalar vya bashlayasiniz hyarya
bir tyaryafdyan zyabyarcyadi qenya sapa dyuzmyayya vya bir dya qyoryasiniz ki,
yetmish min dyunya saatlari qyalib dolanib vya indi qiyam-qiyamyat olur.
(Ovryatya yavuqlashir). O vyadya qilman yapishar syanin alindyan (yapishir
yovryatin alindyan) vya qyulya-qyulya syanya deyyar: “Qyoryasyan dyunyada nya qyadyar
savab ishlyar qyoryubsyan?”
P a r d a
UCHYUNCYU MYACLIS
Uchyuncyu myaclis vaqe olur shyahyarin kyanarinda, qyabiristanin yaninda. Chox cyamiyyyat
ayaqyalin, shalvar vya tumanlarini dizyadyak chirmayib, allyarini allyarinin ustyunya qoyub,
ayaq ustya durublar. Ortaliqda Sheyx Nyasrullah uca dashin ustyunya chixib, oturub
___________
* Cyahyannyam
danishir. Saq tyaryafindya Sheyx Ahmyad, sol tyaryafindya Haci Hyasyan vya atrafinda biz
qyordyuyyumyuz adamlarin hamisi, Iskyandyardyan vya ovryatlyardyan savayi.
Sh e y x N a s r u l l a h (yalindya bircildli yekya kitab, chox fyasahyatlya
danishir). Dyar xyazaini-qyudryat cyovhyari-shyariftyar az elm vya nyafistyar az
danish nist (Shairanya)
Elm byavyad zindyaqiyi-canyu dil,
Elm byahyad tazyaqiyi-abyu qil.
Elm nyasimi-chyamyani-can byavyad,
Rayiheyi-ryovzeyi-rizvan byavyad.
Hyar ki, byasyarcheshmeyi – danish ryasid,
Abi-hyayati-yabyadira chyashid*.
(Bir az dayanib, kitabi iki ali ilya yuxari qalxizib, chox ucadan).
Budur kitab! Budur elm! (Bir az dayanib yavashca). Anvai-yulum vya as-
nafi-on dyu qismyast: cyaliyyya vya xyafiyyya. Cyaliyyya on ki, syamti-ishtihar
yaftya, aksyari-yulyama bir qyavaid vya qyavanini on myuttyale mishyavyand vya
yahateyi-dyaqayiqyu ryaqabiqi-kyulliyyat vya cyuziyyati-on minyumayyand.
Vya xyafiyyya on ki, dyar zyavayayi-ixtifa mandya hyar kyasra vyuquf byar hya-
qayiqi asrar vya byadayei-asari-on myuyyassyar nyashyavyad. (Bir azca uca-
dan). Az cyumleyi-xyafiyyat: avvyal, elmi-tilismatyast. Vya lakin bunnan
ishimiz yoxdur. Dyovvyum, elmi-tyasxirat. Bunnan da ishimiz yoxdur. Sev-
vyum, elmi-xyayalat. Bunnan da ishimiz yoxdur. Cyaharyum, elmi-shyabyadya.
Bunnan da ishimiz yoxdur. Pyancyum (ayaqa durub, uzyunyu qyabiristana
chyondyarib, bir qyadyar baxib, chox ucadan), ricyati-yamvat (bir az dayanib,
yavashca), yyani olyulyarin ricyati (bir az sakit olub oturur, yavashca). Bina
byar umumi-fyavaid vya shyumuli-yavaidi-in kitab (kitabi yuxari qalxizir)
ki, lyubbyu lyubab vya myaqbuli-yulyul-yalbabyast. Misali bimisal, lazimyul-im-
tisal, alicyanab, niqabyati-intisab, dirayyati-nisab, vyalayyati-iktisab, cyala-
lyul-hyashyamyat vyaddyovlya, qyavimyud-din vyal-millyat, syarirarayiqah-Xyos-
ryovi amiri-bahadir lazalya, myuyayyyadyan min indillah binnyafsil-qyudsiy-
yya, simyati-syudur yaft ki, in hyaqiri-fyaqir Nyasrullah ibni-Cyafyaryul-vai-
zyul-Isfyahani byatyalifi in kitab ishtiqal kyunyad vya in risalyara ki, bya “Kyash-
_________
* Qyudryat xyazinyalyarindya elmdyan daha aziz vya daha qiymyatli bir cyavahir
yoxdur. Qyalbin vya ruhun yashayishi elmya baqlidir. Elmya suya vya palchiqa tyazyalik
veryar. Elm can chyamyaninin nyasimidir. Elm behisht baqinin atridir. Elm
syarcheshmyasinya chatan adam hyamishyalik abi-hyayat daddi.
fyul-kyashshafi-hikmyati-ricyat” qyashtya bir pyanc myaqsyad myabni saxt. Avvyal,
elmi-simiya; dyovvyum, elmi-rimiya; sevvyum, elmi-kimiya; chyaharyum,
elmi-limiya; pyancyum, elmi himiya. Vya lakin bunlarinan da ishimiz
yoxdur. (Bir az dayanib). Ricyat byafyathra, byamyaniyi-byarqyasht byadyunyast
byad az myurdyan. (Bir az baxib, chox ucadan) Oturun!
Adamlarin hami birdyan chyokyub, diz ustya otururlar. Sheyx bir az alchaqdan.
Byazi myunkirlyar deyirlyar ki, ricyat byad az myarq myunafiyi-tyaklifyast.
Zira kyasi ki, myurdya, tyaklif az u myurtyafe shyud. Dyubarya amyadyani u be in
alyam che syamyar daryad? (Ucadan). Byalkya sizin dya ichinizdya belya myunkir-
lyar var? Aqyar var, qyalsin myanim byarabyarimya. Myan bu kitab ilya onun
cavabini verim. Kimdir deyyan ki, olyulyar dyaxi bu dyunyaya qayitma-
yacaqlar?
Sh e y x A h m a d (yavashca Sheyx Nyasrullaha). Aryabcya de,
yaryabcya de.
Sh e y x N a s r u l l a h (chox ucadan). Fyaiza aryaftya haza vya ovzyahtyu
lyakya fil-qyovli bir ricyatil-lyati ictyamyayatish-shiyatyu aleyhima fi cyamiil-yaq-
vam. Bunu inkar edyan qyaryak elyadya bunu da inkar edya ki, dyasti myuba-
ryakyashra byar pyushti qusfyandi (bashlayir aqlamaqa), fyurud avurdya dyuayi-
byaryakyat qyuft vya byaqyudryati bari-tyaala az on ek qusfyand hyaftad qusfyandi
diqyar myutyavyallid shyudyand. Bir qoyunu bir saniyyadya yetmish qoyun elya-
yyan oz byandyalyarini oldyurya bilyar, dirildya dya bilyar. (Chox ucadan). Kim-
dir bunu danan? Qoy qyalsinlyar byarabyarimya, bu kitab ilya onlarin ca-
vabini verim.
H a c i H a s a n (yali alinin ustyundya, qorxa-qorxa bashini ashaqi
yayib). Fyada olaq syanya, Allahin hyokmyunyu danan kafirdir.
Sh e y x N a s r u l l a h (hirslya camaata, ucadan). Durun ayaqa!
Hami birdyan qalxir ayaqa.
Myaqyar eshitmyayibsiniz ki, yetmish min nyafyar bir qyovm taundan hyalak
olmushdular. Arz kyard, ilahi, aqyar mixasti inhara zindya qyardani ta biladi-
tyura abad nyumayyand. Ondan otryu ki, syan qyondyardiyin byaladan qachmayib,
shyahadyatya yetishiblyar. Qoy indi dirilsinlyar. Qoy zindya olub, syanya ibadyat
elyasinlyar. Qoy bu dyunyaya ricyat edib, syanin shyahyarlyarini abad elyasinlyar.
Xudavyandi-alyamdyan cavab qyaldi ki, (aqlaya-aqlaya) aya, dust midari
ki, ishanra zindya nyumayyam, byacyahyati xatiri tyu?
Camaat bashlayir aqlamaqa
Arz kyard: byali! Pyas hyaqq-tyaala ishanra zindya qyardanid. Allah-taala
onlarin hamisini diriltdi. Chinan ki, zikr shyud, myurdyayand vya zindya shyudyand
vya ryucu nyumudyand byain dyunya.
C a m a a t i ch i n d a n b i r q o c a k i sh i (aqlaya-aqlaya). Ay
sheyx, belya qurban olsun syanya myanim canim. Myan pyahlivan oqlumu
syandyan istyayiryam ki, indi bir ay olar olyub; myanim ciyyarimi yandirib.
Qurban olum syanya, ay sheyx, myan yaziqam.
Bir nechya adam istyayir belya tyavyaqqe elyasin
Sh e y x A h m a d (ucadan). Syabr eylyayin, hyalya o syohbyatlyarin vaxti
deyil.
Camaat bashlayir yenya aqlamaqa vya yalvarmaqa, biri deyir: “atami dirilt”, biri
deyir “anami dirilt”, biri: “bacimi”, biri “qardashimi”
Sh e y x N a s r u l l a h (chox ucadan). Syukut!
Hami qyozlyarinin yashini silya-silya syasini kyasir.
Sheyx Ahmyad, qyotyur kaqiz-qyalyami, hyar kyas oz qohum-yaqryabasin-
dan olyanlyarinin hansinin dirilmyayini xahish edir, yaz, ver myanya.
Adamlar hyaryakyatya qyalir, istyayirlyar yavuqlashsinlar Sheyx Ahmyadin yanina, bir-
birini basir. Byazisi aqlayir. Hyar kyas istyayir qabaqa kechya vya axirda basabas dyushyur vya
qiylyu-qal bashlanir.
Sh e y x N a s r u l l a h (chox ucadan chiqirir). Adyab!
Hami yavash-yavash chyakilib durur oz yerindya
Sh e y x A h m a d (kaqizi vya qyalyami alir alinya). Bismillahir-
ryahmanir-ryahim. Hyar kyas olyanlyarinin ricyatini, yyani dirilib bu dyunyaya
qyalmyayini xahish edir, bir-bir nyovbya ilya vya qayda ilya vya adyab ilya desin,
myan yazim bu kaqiza vya yetirim sheyx hyazryatlyarinin xidmyatinya.
Yenya adamlar hyaryakyatya qyalib, istyayirlyar bashabas salsinlar.
Sh e y x N a s r u l l a h (chox ucadan). Assyabr! Ya myashyaryal-islam!*
Camaat qorxub, sakit olur
_______________
* Ey myusyalmanlar! Syabr edin
Sh e y x N a s r u l l a h (Haci Hyasyanya). Haci Hyasyan aqa, olyanlyarinin
adlarini bir-bir syoylya, Sheyx Ahmyad yazsin.
H a c i H a s a n (yadyablya allyarini bir-birinin ustyunya qoyub, qabaqa
qyalir vya bash ayir). Atam Haci Mehdi. Allah sizin dya olyanlyarinizya
ryahmyat elyasin.
C a m a a t (bir syaslya). Allah ryahmyat elyasin!
Sh e y x A h m a d (yazir). Atan Haci Mehdi.
H a c i H a s a n. Anam Syakinya.
Sh e y x A h m a d (yazir). Anan Syukeynya.
H a c i H a s a n. Bir oqlum Cyafyar (aqlayir).
Sh e y x A h m a d (yazir). Bir oqlun Cyafyar.
H a c i H a s a n. Bir oqlum Heydyar.
Sh e y x A h m a d (yazir). Bir oqlun Heydyar.
H a c i H a s a n. Qizim Sara.
M i r B a q i r a q a (birdyan adamlarin ichindyan chiqirir). Onu yazma!
Onu yazma!
Haci Hyasyan vya adamlar tyayaccyublya baxirlar Mir Baqir aqaya tyaryaf.
Sheyx Nyasrullah (ucadan). O kimdir deyyan yazma? Ona nya dyaxli
var?
M i r B a q i r a q a (yeriyib qabaqa). Sheyxyana, o qiz, ayib olmasin,
myanim ovryatimdir!
Sh e y x N a s r u l l a h. Xub, myaqyar ayalinin dirilmyayinya razi
deyilsyan?
M i r B a q i r a q a (bir az duruxub). Cyanab sheyx, syozyum orada
deyil. Myanya bu aciq qyalir ki, hyayya Haci Hyasyan dyuz adamdir, niyya byas
qardashi Haci Rzani yazdirmir?
Camaat diqqyatlya baxir Haci Hyasyanin uzyunya.
H a c i H a s a n (Mir Baqira hirsli). O syanya borc deyil! Oz qar-
dashimdir; istyaryam yazdiraram, istyamyanyam yazdirmanam. Syanya nya
dyaxli var?
M i r B a q i r a q a (Haci Hyasyanya hirsli). Chox acyab, indi ki, [o]
yekyalikdya kishini yazdirmirsan, bir balaca qizi byas niyya yazdirirsan?
Sh e y x N a s r u l l a h (ucadan). Chox myubahisya lazim deyil! (Haci
Hyasyanya) Haci Hyasyan aqa, nya syabyabya olyan qardashin Haci Rzani
yazdirmirsan?
H a c i H a s a n (bashini ashaqi salib, fikir elyayir). Sheyxyana!
Qardashim Haci Rza besh ildyan artiqdir olyub; indi chyuryuyyub qedib; dyaxi o
necya dirilib qyalib adam olacaq?
Sh e y x N a s r u l l a h (chox ucadan). Necya chyuryuyyub? Kimdir onu
chyuryudyan? Anzyar-yullah-yul-izam keyfya nyanshyaraha. Yyani niqah kon bya-
suyi istixanyaha ki, che qunya xudavyandi-alyam onhara az zyamin byulyand
mikyunyad vya byacayi-xud ryadd mikyunyad ki, cyasyadi-ishan bashyad vya myu-
ryakkyab mikyunyad byazira byabyazi byad az on qusht miruyanyad vya mipusha-
nyad*. Necya chyuryuyyub? Kimdir onu chyuryudyan?
Sh e y x A h m a d (Haci Hyasyanya). Haci Hyasyan aqa, syozyu myuxtyasyar
elyamyak lazimdir. Sheyx hyazryatlyarinin ovqati chox bahadir. Qardashin Haci
Rzani da yazimmi kaqiza ya yox? Ixtiyar sizindir. Aqyar dirilmyayinya
razi deyilsiz, o ozqya myatlyabdir.
H a c i H a s a n (Sheyx Nyasrullaha). Sheyxyana, myumkyundyurmi ki,
myanya izin veryasiniz, qedim bir qyadyar fikirlyashim?
Sh e y x N a s r u l l a h. Xub, qet fikirlyash.
Haci Hyasyan bashini ashaqi salib chixir.
Sh e y x N a s r u l l a h (Haci Byaxshyaliyya). Haci aqa, nyovbyat sizindir.
Olyanlyarinizin adlarini bir-bir de, Sheyx Ahmyad yazsin.
H a c i B a x sh a l i (yalini alinin ustyunya qoyub, yeriyir qabaqa vya
bashlayir aqlamaqa). Atam-anam syanya fyada olsun. Avvyal-axir, ayib ol-
masin, bir qizim qalib, oqul uzyunya hyasryat qalmisham. Byutyun omryumdya
Allah-taala myanya iki oqul myarhyamyat elyayib: amma ikisini dya myan bi-
charyanin alindyan alib. Birinin adi Cyalil, birinin adi Xyalil idi. Cyalil on ya-
shinda idi, Xyalil syakkiz yashinda. Ikisi dya nishanli idi. Elya Cyalilin toyunun
tyadaryukyundya idim ki, ayin-shayin qyazdiyi yerdya, bax, boynunun bu-
rasindan (yali ilya oz boynunun dalini qyostyarir) bir yara chixdi. Nya qyadyar
Usta Cyafyarya dava-dyarman elyatdirdim, basha qyalmyadi (aqlayir). Ax, bi-
nyava Cyalil! Nya qyadyar nyazr elyadim, nechya dyafya Qaradash ocaqina apar-
dim, chifayda. Demyayinyan yaziqin acyali tamam imish.
Sh e y x N a s r u l l a h. Haci Byaxshyali, myanim burada chox oturmaqa
vaxtim yoxdur.
______________
* Bax qyor syumyuklyari necya dirildirik. Yyani syumyuklyarya sari bax qyor xudavyan-
di-alyam onlari yerdyan necya qaldirir vya oz yerlyarinya qaytarir ki, onlarin byazisini
o birilya birlyashdirir, ondan sonra da at amyalya qyatirib, onlarin uzyarini ortyur.
Sh e y x A h m a d. Haci Byaxshyali, syozyu myuxtyasyar elya, kimi is-
tyayirsyan, de yazim.
H a c i B a x sh a l i (Sheyx Nyasrullaha). Cyanab Sheyx, dyaxi myanim
syozyum yoxdur. Myan Cyalilimi vya Xyalilimi syandyan istyayiryam.
Sh e y x A h m a d (yazir). Demyak ki, bir oqlun Cyalil vya bir oqlun
Xyalil. Bunlari yazdim. Dyaxi bunlardan savayi?
H a c i B a x sh a l i. Sheyx Ahmyad aqa, dyaxi bunlar kifayyatdir.
Sh e y x A h m a d (tyayaccyublyu). Xub, myaqyar atandan, anandan vya
qeyri aqryabanizdan vyafat edyan yoxdur?
H a c i B a x sh a l i. Byali, atam da, anam da vyafat edib; amma bicha-
ryalyar chox qocalmishdilar. O qyadyar qocalmishdilar ki, ozlyari dya tyanqya qyal-
mishdilyar.
Sh e y x A h m a d. Demyak, Cyalildyan vya Xyalildyan savayi ozqya bir
kyasiniz yoxdur ki, yazim?
H a c i B a x sh a l i (yuzyunyu qyabiristana tyaryaf tutub). Ax, yaziq
balalarim. Bicharya tifillyarin qyabri elya buradan qyorsyanir. Ikisini dya bir-
birinin yaninda dyafn elyamishyam. Chyunki o yaziq Xyalil, doqrusu, chox
nadinc idi, amma bir-birini chox istyardilyar. Odur ki…
Sh e y x N a s r u l l a h (Haci Byaxshyalinin syozyunyu kyasib hirslya). Haci
Byaxshyali, aqyar dyaxi olyaniniz yoxdur, chyakil kyanara!
H a c i B a x sh a l i. Xeyr, sheyxyana, dyaxi yoxdur.
C a m a a t i ch i n d a n b i r i s i (ucadan). Necya yoxdur? Pyas
yovryatin Hyurnisyani niyya yazdirmirsan?
Camaat tyayaccyublya baxir syas qyalyan tyaryafya.
Sh e y x N a s r u l l a h. Kimdi o danishan? Qyalsin qabaqa.
K a r b a l a y i V a l i (qabaqa yeriyib). Sheyx, myanyam danishan. Bu
hacidan (Haci Byaxshyalini qyostyarir) bir sorush qyoryak, uch il bundan qabaq
yolyan arvadini niyya yazdirmir? Adi da Hyurnisyadi; ozyu dya myanim doqma
bacimdi.
H a c i B a x sh a l i (Kyarbyalayi Vyaliyya). Itil cyahyannyamya, axmaqin
biri! Oz ayalimdi; kefim istyar yazdiraram, istyamyaz yazdirmaram; syanya
nya borcdu?
Sh e y x N a s r u l l a h (ucadan). Syukut! Myubahisya lazim deyil!
Haci Byaxshyali, qyati cavab lazimdir. Myanim vaxtim azdir; istyayirsiniz ki,
yovryatiniz dirilsin, yazdirin; istyamirsiniz chyakilin kyanara.
H a c i B a x sh a l i (bir az fikir elyayib). Sheyxyana, tyavyaqqe ediryam
bir az izin veryasiz, qedyam fikirlyashyam.
Sh e y x N a s r u l l a h. Chox acyab, qet fikirlyash. Sheyx Ahmyad, qyor
dyaxi kimdir xahish edyan, yaz qutar.
Haci Byaxshyali chixir, adamlar bashlayir yavash-yavash azalmaqa.
K a r b a l a y i V a l i (qabaqa qyalib). Cyanab sheyx, belya o
qyadyamlyarinya qurban olum. Myanim bacim Hyurnisyani siyahiya yazdir,
qoy yaziq arvad dirilsin vya oz dili ilya cyanabiniza arz elyasin, qyoryun bu
Haci Byaxshyali onun bashina nya toy tutub. Onda cyanabiniz qyoryarsiniz ki,
nya syabyabya Haci Byaxshyali ovryatinin dirilmyayinya razi deyil.
H a c i B a x sh al i (adamlarin ichindyan dyubarya qabaqa qyalib, hirsli
vya ucadan). Adya, hyalya utanmirsan da danishirsan? Chox acyab, Hyurnisyani
yazdir. Amma bu shyartlya ki, syan dya olyanlyarinin hamisini yazdir.
K a r b a l a y i V a l i (hirsli). Chox acyab, yazdirram.
Sh e y x A h m ad. Uzun danishiq lazim deyil. Kyarbyalayi Vyali, aqyar
deyyacyaksyan, olyanlyaryuvyun adini de, chyakil kyanara.
K a r b a l a y i V a l i. Atam Myashyadi Mustafa.
Sh e y x A h m a d (yazir). Atan Myashyadi Mustafa.
H a c i B a x sh a l i. Chox acyab.
K a r b a l a y i V a l i. Bir oqlum Zeynal (istyayir aqlasin).
Sh e y x A h m a d (yazir). Bir oqlun Zeynal.
H a c i B a x sh a l i. Chox acyab.
K a r b a l a y i V a l i. Qizim Pyustya.
Sh e y x A h m a d. Qizin Pyustya.
H a c i B a x sh a l i. Chox acyab.
K a r b a l a y i V a l i (bir az fikirlyashib). Vyassyalam.
H a c i B a x sh a l i (hirsli qabaqa yeriyib, Kyarbyalayi Vyaliyya). Necya
vyassyalam? Byas anani niyya yazdirmirsan? Byas anan olmyuyyub? Kechyan il
aqbirchyak arvadi dyoyya-dyoyya oldyurdyun! Hya, niyya dinmirsyan? Yoxsa qor-
xursan dirilya, qedya hyokumyatya shikayyat edya, syani tutub qatalar dustaqxa-
naya? Hya… niyya yazdirmirsan? Niyya qyozlyarini byalyardirsyan?
Sh e y x Nya s r u l l a h (ucadan). Qilyu-qal lazim deyil. Kyarbyalayi
Vyali, istyayirsyan, anani da Sheyx Ahmyad yazsin; istyamirsyan, chyakil kyanara.
K a r b a l a y i V a l i (bashini salib ashaqi). Cyanab sheyx, qoy qedim
fikirlyashim.
Sh e y x N a s r u l l a h. Xub, syan dya qet, fikirlyash.
Kyarbyalayi Vyali vya Haci Byaxshyali bir-birinya aciqli baxa-baxa chixirlar. Camaat
bashlayir azalmaqa. Uzaqdan kefli Iskyandyarin syasi qyalir: “Xub, syan dya qet, fikirlyash!
Xub, syan dya qet, fikirlyash!” Bu syozlyari deyya-deyya vya cibindyan chyoryak parchalarini chixarib
yeyya-yeyya Iskyandyar qalan tyak-tyuk adamlarin qolundan yapishib, qyulya-qyulya baxir
yuzlyarinya. Onlar da bir syoz demyayib, bashlari ashaqi, chixib qedirlyar. Sheyx Nyasrullah dashin
yustyundyan yenir ashaqi vya Sheyx Ahmyad qyalyamdan-kaqizi yiqishdirir. Sonra Iskyandyar yenya
yoz-yozyunya bir-iki dyafya: “Xub, syan dya qet, fikirlyash!”– deyib, sheyxi qyoryan kimi durur vya
qah-qah chyakib, uqunub elya qyulyur ki, az qalir yixilsin. Sonra sakit olub, bir qyadyar sheyxin
yuzyunya baxandan sonra deyir:
I s k a n d a r. Hami qetdi fikirlyashsin. Bu meydanda qaldi bircya
nyafyar kefli Iskyandyar. Bu meydan pyahlivan meydanidir. Hyunyar istyar ki,
Iskyandyar kimi bir iqid qyalib shyastinyan dursun bu meydanda vya desin:
(ucadan) Cyanab sheyx, hyar nya qyadyar ki, bu qyabristanliqda (yali ilya
qyostyarir) olyu basdirilib, hamisini dirilt. Xa… xa… xa!.. (Chyonyub baxir
camaat daqilan tyaryafya). Xa… xa… xa!.. Hami qetdi fikirlyashsin. (Sheyx
Nyasrullaha tyaryaf chyonyub, qyalir onun qabaqina vya istyayir al versin).
Cyanab sheyx, myan olyum al ver! Lotusan hyayya, al ver!
Sh e y x N a s r u l l a h (ucadan). Kyanar ol! Myan syanya al
vermyanyam. Syan shyarab istemal elyayirsyan.
I s k a n d a r. Cyanab sheyx, siz qyaryak shyukr elyayyasiniz ki, myan shyarab
ichiryam. Aqyar myan shyarab ichmyasyam, aqlim bashimda olar; aqlim bashimda
olanda birdyan qyozyumyu achib, qyoryaryam ki, aha, bizim shyahyarimizya bir
myuctyahid qyalib, adini qoyub olyu dirildyan vya myomin hacilarimizin
bashini ricyat myasyalyasilya piylyayya-piylyayya hyar qecya bir balaca qiz alir.
Xa… xa… xa!.. Myan olyum al ver! Lotusan al ver! Xa… xa… xa!..
Sheyx Nyasrullah (chox hirsli). Cyahyannyam ol! Vallahi elya byad
dua elyaryam ki, yer ilya yeksan olarsan! Myan Allahin amri ilya hyar qecya
intyahasiz syavaba nail oluram; dyaxi syanin tyak meyxanalarda ovqatimi
zaye elyamiryam (Sheyx Ahmyadya). Sheyx Ahmyad, qyal qedyak; hyalya bu babi
chox syoz danishacaq.
Sheyxlyar uzaqlashir. Iskyandyar dinmyayib, baxir onlarin dalinca vya sheyxlyar qyozdyan
ityandyan sonra iki yumruqunu yuxari qalxizib, ucadan deyir.
I s k a n d a r. Bu qollarda Ryustyam pyahlivan kimi qyuvvyatim olaydi,
yapishaydim sizin ayaqlarinizdan vya ataydim qyoyyun uzyunya, bashashaqi
qyalib, kal qarpiz kimi paqq elyayib daqilaydiniz… (vya ozyu dya paqq
elyayib atilir qyoyya). Tfu, sharlatanlar!.. (kefli kimi ufuldayir. Sonra
diqqyatlya oz-yozyunya baxib, qyulya-qyulya) Buy! Adya, vallah, dinmya, deyyasyan
elya lap pyahlivanam! Xa… xa… xa!.. (papirosu yandirib, yavash-yavash
qyalib durur Sheyx Nyasrullah oturduqu dashin ustyundya, ayaq ustya durub,
baxir qyabristanliqa. Bir qyadyar fikirli baxandan sonra heyfsilyanib,
yallyarini dizlyarinya vurub deyir).
Ax, Allahin altinda, Sheyx Nyasrullah kimi myanim dya bir elya elmim
olaydi ki, burada yatan olyulyarnyan danisha bilyaydim! Ax! Aqyar olsa idi,
yuzyumyu tutardim bu qyabristanliqa vya chaqirardim: (chox ucadan) Olyulyar!
(bir az alchaqdan). O vyadya hami yatmishlar bashlarini qyabirdyan chixardib,
sorushacaq idilyar ki, “nya deyirsyan, a Iskyandyar byay?”. Onda myan bu ryah-
myatliklyarya belya bir vyasiyyyat elyardim; myan bunlara deyyardim: (yuzyunyu
qyabiristanliqa tutub chiqirir). Olyulyar! (yenya bir az alchaqdan). Bir qyun
Sheyx Nyasrullah qyalib duracaq sizin bashinizin ustyundya vya bir dua oxu-
yub uca syaslya chaqiracaq: (ucadan) “Durun ayaqa, ey Allahin myomin
byandyalyari!” (Bir az dayanib, bir az alchaqdan) Olyulyar! Myan sizya vyasiy-
yyat elyayiryam ki, sheyxin syozyunya amyal elyamyayyasiz. Qyalin bu kefli Iskyan-
dyarin syozyunyu bir yaxshica dyushyunyun vya nyasihyatini qyabul edin. Vya aqyar
myandyan sorushsaniz ki, niyya? – Myan sizya cavab vermyayya haziram. (Bir
az dayanib, cibindyan bir tikya chyoryak chixardib yeyir). Ay ryahmyatliklyar!
Indi siz burada rahatca yatibsiniz; hech dyunyadan xyabyariniz yoxdur.
Amma vallah, billah, and olsun sizin aziz caniniza elya ki, bashinizi qya-
birdyan chixardib durdunuz ayaqa, lap peshiman olacaqsiniz. Aqyar myan-
dyan sorushsaniz ki, niyya? – Myan sizya bu saat arz elyaryam. Belya tutaq ki,
siz, myasyalyan, dirildiniz. Chox acyab. Axi dirilyandyan sonra bu qyabiristan-
da ki, qalmayacaqsiniz; istyayyacyaksiniz ki, syoz yox, daqilasiniz evlya-
rinizya. Chox acyab, daqildiniz. Indi bir deyin qyoryum, sizi hyalya evya qoya-
caqlarmi? Vallah, billah, Sheyx Nyasrullahin bashina and olsun, qedib qyo-
ryacyaksiniz ki, evlyarinizin qapilari baqlidir. Byali, nya eybi var, yerdyan bir
dash qyotyuryub, qapini dyoyyacyaksiniz ki, qyalib achsinlar. Onda qapinin da-
lina bir adam qyalib sorushacaq: (nazik syaslya) Ey, qapini dyoyyan, syan kim-
syan? Byali, siz cavab veryacyaksiniz ki, tez ol, ach qapini, myanyam. (Nazik
syaslya) Axi syan kimsyan? Adin nyadi? – Ach qapini! Myan bu evin sahibi-
yyam! (Nazik syaslya) – Cyahyannyam ol, qoy qet! Biz syani tanimiriq! – A ki-
shi necya tanimirsiniz? Myan Kyarbyalayi Hyuseynquluyam, bu ev myanimdi.
Myanim burada arvadim var, ushaqim var. (Nazik syaslya). Chox danishma!
Itil cyahyannyamya! Syanin burada hech zadin yoxdur! Qardashin Haci Fyaryac
arvadini da alib, evinya dya sahiblyanib, ushaqlarini da qyondyarib naxira. –
A kishi, Allah xatiryasi uchyun, ach qapini, myanim burada arim var (yoqun
syaslya). Chox danishma! Chix qoy qet! Bizya arvad-zad lazim deyil! Dyunya
doludu 9 yashinda qiznan. Syanin kimi kaftarin yeri qyabirdi. Itil cyahyan-
nyamya! Haradan qyalmisyan, chix qoy qet ora! Bizya lazim deyilsyan. Xa…
xa… xa!.. Xa… xa… xa!.. (Birdyan sakit olub baxir qyabiristanliqa vya
ucadan chaqirir). Olyulyar! (bir az yavash) Qyalin bu kefli Iskyandyarin syo-
zyunyu eshidin vya necya ki, yatibsiniz, yatin! Allah sizya ryahmyat elyasin…
Pyardya
DYORDYUNCYU MYACLIS
AVVYALINCI PYARDYA
Haci Hyasyanin evi, Iskyandyarin otaqi, Haci Hyasyan vya ovryati. Kyarbyalayi
Fatma xanim fikirli oturublar.
H a c i H a s a n. Ay qiz, Fatma, Nazlinin al-ayaqini hazirla, bu
qyun qyaryak kyochyuryak sheyxin otaqina.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Ay Haci, elya bu tezlikdya?
H a c i H a s a n. Byali, elya bu tezlikdya…
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (bir az fikir elyayyandyan sonra).
Ay Haci, vallah, bilmiryam nya elyayim? Lap myayattyal qalmisham: bilmi-
ryam sheyx bu qyadyar arvadi nya elyayir? Elya qyundya birini alir. Indi dya bizim
qizi istyayir.
H a c i H a s a n. Yyani qyundya birini alanda bir xilafi-shyar ish qyormyur
ki? Allahin amridi, alir.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Haci, yaxshi deyirsyan, amma
qorxuram Nazli atilib dyushya. Bir dya, vallah, haci, doqrudan, Nazli hyalya
lap ushaqdi.
H a c i H a s a n (hirsli). Axmaq-axmaq danishma! Ushaq olmaqini,
ya olmamaqini myan syandyan yaxshi biliryam. Zilhyaccya ayinin 18-dya doq-
quz yashi tamam olub, on yashina ayaq qoyub. Dyaxi bilmiryam ushaq nyayya
deyirsyan? Syozyu oyza-buyza atmaq lazim deyil. Bir yolluq ashkar de ki,
Nazlini da veryacyayyam Mir Baqir aqaya.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Yox, vallah, Mir Baqir aqaya
vermyakdyan otryu demiryam! Ozyun bil, oz qizindir. Hyar kyasya istyayirsyan
ver. Ancaq biliryam ki, Nazli atilib dyushyacyak.
H a c i H a s a n. Cyahyannyamya-qora atilib-dyushyacyak! Qiz tayfasi
axmaq bir sheydi; xeyrini-shyarini nya anlayir?! Kefli Iskyandyarin bacisi
ondan artiq olmayacaq ki! Hyalya o qyaryak Allahina shyukyur elyasin ki, Sheyx
Nyasrullah kimi bir vyucuda arya qedir. Bir belya myuqyaddyas shyaxslya qohum
olmaq elya bir qyanimyat di ki, dyunyada az-az adama qismyat ola bilyar. Bu
bir myarhyamyatdi ki, xudayi-taala bizya qyondyarir vya bunlarin hamisi
kechyandyan sonra, syan ozyun qyaryak bilyasyan ki... (yavashca) sheyxi incitmyak
olmaz. Axi qyaryak basha dyushyasyan nya deyiryam.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (yavashca). Basha dyushyuryam.
H a c i H a s a n. Doqrusu, Fatma, myan bu iki qyundyur, deyyasyan,
elya bir tyahyar olmusham: qyozlyarim qaralir, hyardyanbir bashim dya qicyalir.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Ay haci, Allah kyarimdi, hech
zad olmaz.
H a c i H a s a n (fikirli). Nya bilim? (Bir az dayanib). Di durma,
Fatma, qet. Nazliya nya lazimdi de (yovryat chixir, Haci bashini ashaqi salib
fikrya qedir. Bir az kechib, qapiya tyaryaf baxir, quya bir shey qyoryur vya
hyovlnak ayaqa durub sorushur). Nya istyayirsyan? (Chavab qyalmir. Tez-tez
yoz-yozyunya deyir). Astyaqfyurullah ryabbi vya tube ileyh, bismillahyur-
ryahmanyur-ryahim, (sonra ucadan chaqirir). Fatma, Fatma!
Iskyandyar qirir ichyari vya tyayaccyublya sorushur.
I s k a n d a r. Ata, nya istyayirsyan?
H a c i H a s a n (Iskyandyarya). Bura qyal, bura qyal. Qyal yapishim
yalindyan, dizlyarim titryayir (oturur, Iskyandyar yapishir atasinin alindyan).
Bismillahyur-ryahmanur-ryahim. Deqinyan myanya bir styakan su qyatirsinlyar.
I s k a n d a r. Ata, qorxma, hech-zad yoxdur, ancaq bir az aqlin
qachib.
H a c i H a s a n (yapishib Iskyandyarin alindyan). Yox, Iskyandyar, aqlim
bashimdadir. Qorxma, hech bir zadim yoxdu, ancaq qyozlyarim qaralir.
I s k a n d a r. Qorxma, hech bir shey deyil, ancaq adam dyali olanda
elya bir azca qyozlyari qaralir. Dyaxi bundan bashqa bir shey yoxdu. Qorxma,
bircya bu var ki, syanin bashina hava qyalib.
H a c i H a s a n. Yox, yox, inshalah, hech zad olmaz. Deqinyan bir
styakan su qyatirsinlyar.
I s k a n d a r. Su qyatirsinlyar; amma dyali olana su xeyir elyamyaz.
(Ucadan). Ali, Ali! Bir styakan su qyatir. (Ali chixir).
Ali qirir ichyari
H a c i H a s a n . Iskyandyar, syan myani lap qorxudursan. Axi myan
yozyum biliryam ki, aqlim bashimdadi. Ancaq deyyasyan ki, qyozyumya bir shey
qyorsyandi. Elya kyafyanli adam kimi bir shey idi. Qyalib durmushdu qapida.
Byalkya syanin dya qyozyunya bir elya shey satashib?
I s k a n d a r. Yox, ata, myanim qyozyumya bir shey satashmayib. Dyali
adamin qyozyunya elya sheylyar qyorsyanyar.
Ali su qyatirir, Haci Hyasyan alib ichir vya deyir:
Allah Yezidya lyanyat elyasin!
H a c i H a s a n (Iskyandyarya). Iskyandyar, vallah, deyyasyan, myannyan
zarafat elyayirsyan. Myan burada hyar bir zadi ayin-shayin qyoryuryam. Nyadyan
deyirsyan ki, myanim bashima hava qyalib?
I s k a n d a r. Ondan otryu ki, Sheyx Nyasrullah sizya tyalya qurmaqdan
yotryu beyninizi doldurub ki, olyulyari dirildya bilyar, syan dya inanib var-yo-
xunu istyayirsyan veryasyan Isfahan lotusuna!
H a c i H a s a n (bir qyadyar fikir elyayib). Yaxshi, bir saatliqa, tutaq
ki, myan dyali olmusham; byas Mir Baqir aqa ki, alim adamdir, o niyya byas
yolyulyarin dirilmyayinya inanir? Elyadya o da dyalidi?
I s k a n d a r. Yox, Mir Baqir aqa dyali deyil, ancaq eshshyakdi.
H a c i H a s a n (dikyalib hirsli, ucadan). Kyas syasini, namyarbut!
(Bir az baxib). Byas teleqrafchi Heydyar aqa niyya inanir, elyadya o da dyali
olub?
I s k a n d a r. Yox, dyali olmayib. O da o syabyabya inanir ki, qulaqlari
chox uzundur.
H a c i H a s a n. Hya, elyadya, dyunyada syandyan savayi hami dyalidi,
hami eshshyakdi, bircya syan aqillisan. Elyadya Haci Byaxshyali dya dyalidi, Haci
Kazim da axmaqdi, Haci Kyarim dya syafehdi. Hami dyalidi, bircya Iskyan-
dyar aqillidi.
I s k a n d a r. Dyunyada uzunqulaq myaqyar azdi? Nuhun qyamisindya
hyar heyvandan hyaryasindyan bircya dyanya var idi, amma indi qyor bircya Hya-
myadanda nya qyadyar eshshyak var?
H a c i H a s a n (hirsli). Axmaq, axmaq danishma!
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (qirir ichyari vya durur bir tyaryafdya).
Haci, myan syanin qizinin ohdyasindyan qyalya bilmiryam; syan ozyun byalkya
onu dilya tutasan.
H a c i H a s a n (bir az fikirdyan sonra). Arvad, Fatma, syan myani,
Allaha shyukyur, taniyirsan; bilirsyan ki, hirsim tutanda qyozyumya hech zad
qyorsyanmir. Qet dinmyaz-syoylyamyaz qizivin al-ayaqini qayir. Axsham
qyaryak kyochyuryak. (Fatma xanim chixir, Haci Hyasyan onun dalinca). Dayan,
dayan! (Arvad dayanir). Qizina de ki, razi olmasin qyalim onun qabir-
qalarini sindirim! (Fatma xanim chixir; Iskyandyar bir az atasina baxa-
ndan sonra “tfu” eylyayib chixir).
H a c i H a s a n (hirsli onun dalinca ucadan). A syani akib-doqan
tyunbyatyun dyushsyun! Axirda ishi bu yerya yetirdin? (Iskyandyarin dalinca hirsli
chixib, yenya qayidib qyalir yerinya).
A v v a l i n c i a z a r l i (“ay, vay” elyayya-elyayya vya oskyurya-yoskyurya,
ryanqi qachmish bir kishi alindyaki aqaca syoykyanya-syoykyanya qirir ichyari). Salam
yaleykyum. Ax! Vay! Vay! Hech ayaq ustya durmaqa taqyatim yoxdu. Haci
aqa, Allah oqlanlarini saxlasin, myanya bir alac. Indi az qalir bir il tamam
olsun ki, bu zyahrimar naxoshluq yapishib yaxamdan, al chyakmyak bilmir.
Ay, ay, vay! Ay, vay! (yoskyuryur). Bax, hyardyanbir dyoshyumyun burasindan
ki, bir aqri tutmur, dyaxi qoymur nyafyasimi alim. Qecya syahyarya kimi
yoskyurmya qoymur yatim. Dua yazdirmaqdan yoruldum. Dyallyak usta
Cyafyarya yol dyoymyakdyan dyaxi yorulmusham. Aman qyunyudyur, ay haci
(yoskyuryur). Myanya alac. Allah sizya omyur versin. Dyaxi sizin qapiniza pya-
nah qyatirmishyam: ya qyaryak sheyx cyanablari bu saat myanim canimi ala ki,
bir yolluq (“uy, uy” eylyayib alini qoyur dyoshyunya, oskyuryur) dincyalyam, ya
qyaryak myanya bir alac elyayya. Sheyxin qyadyamlyarinya fyada olum. Hech zad is-
tyamiryam, elya bircya myanya myarhyamyat nyazyarilya baxsa, yaxshi olaram;
yoxsa, hech bir sheyim yoxdur. Elya Allah-taalanin myanya myarhyamyati
byasdi. Ax… ay… vay! Nyafyasim kyasildi.
H a c i H a s a n. Chox acyab, bash ustya, myashyadi. Ancaq indi sheyx
cyanablari ibadyatya myashquldur. Bash ustya, fariq olan kimi myan arz elyaryam
ki, yaziqsan, syanya bir alac elyasin. Bash ustya.
A v v a l i n c i a z a r l i. Ax! (Oskyuryur). Ax!.. Vallah, bilmiryam
ki, bu nya dyarddi qyalib yapishib yaxamdan. Bir-iki ay bundan iryali, yyani
deyyasyan bir az yaxshi idi. Oskyurmyam azaldi, ishtyaham da…
I k i n c i a z a r l i (bashi dyasmal ilya baqli, qashqabaqli qirib, avvyalinci
azarlinin syozyunyu kyasir). Salam aleykyum. (Avvyalinci azarliya). Myashyadi
Hyuseynqulu, syan dya buradasan? Yaxshi elyayib qyalibsyan; biz yaziqlara
nicat yolu elya bu qapida olacaq. Allah Haci aminin kyolqyasini bizim
bashimizin ustyundyan askik elyamyasin oz birliyi xatirinya! (Haci Hyasyanya).
Haci ami, bu bashaqrisi myani hyalak elyayibdir; nya qoyur qecya rahat olam,
nya qoyur qyundyuz rahat olam. Qediryam Usta Cyafyarin yanina, deyir: qanin
choxalib, qyaryak syandyan qan alam. Qediryam Mir Baqir aqanin yanina,
deyir: qanin azalib, qyaryak bal halvasindan savayi ozqya shey yemyayyasyan.
Haci ami, myani chyovyur balalarivin bashina, sheyx cyanablarindan iltimas
elya, myanya bir barmaq yekyalikdya (yalinin shyahadyat barmaqini qyostyarir) dua
yazsin ki, bu bashaqrisi myandyan ryaf olsun. Haci ami, nya qyadyar canim
saqdir…
Qucaqinda ushaq bir kishi, ushaq aqlayir vya ikinci azarlinin syozyunyu kyasir. Sonra yenya
azarlilar bashlayirlar bir-bir ichyari qirmyayya. Kimi bashini, kimi boynunu, kimi qolunu
baqlayib, “ax, vay” ilya qirib dyuzyulyurlyar. Vya byark azarlilar qiryan kimi chyokyub otururlar
yerya. Bunlarin bir nechyasi bashlayirlar Haci Hyasyandyan bu tyovr tyavyaqqe elyamyayya.
A z a r l i l a r. Haci ami! Qapina dyaxil dyushmyushyuk, sheyx cyanablarin-
dan bizya bir charya. Aman qyunyudyu, bizya yaziqiniz qyalsin.
H a c i H a s a n (qyalib durur azarlilarin qabaqinda). Bash ustya, myan
yalimdyan qyalyani sizdyan asirqyamyanyam; ancaq indi qyoryursyunyuz, sheyxyana
hyalya hech kyasya ichyari qirmyayya izin vermir. Siz zyahmyat [chyakin] hyayyatdya
oturun aqacin kyolqyasindya, qyozlyuyyun. Bash ustya, elya ki, sheyx cyanablari
izin verdi, myan sizya xyabyar veryaryam, haminiz dyard-dilinizi arz edyarsiniz
vya inshalah, qyumanim bunadir, bu qapidan nayumid qayitmayasiniz.
A z a r l i l a r (Haci Hyasyanya dua edya-edya, yavash-yavash chixirlar).
Allah haci amiyya omyur versin! Allah haci aqanin atasina ryahmyat
elyasin! Allah onu bizya chox qyormyasin oz birliyi xatirinya!
H a c i H a s a n (qapida nyokyari Alini qyoryub deyir). Ali, sheyx
cyanablarina chay-chyoryak aparibsan?
A l i. Xeyr, haci aqa, hyalya sheyx yuxudan durmuyub; qapisi indiyya
kimi baqlidir.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (qirir ichyari, Ali chixir). Haci,
Nazlini bir fyandlya dilya tutdum, razi elyadim. Amma, vallah, bir syozyum
var, demyayya dya qorxuram.
H a c i H a s a n. De, syozyun nyadi, de.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Haci, syan bilirsyan yaziq Sarani
yarya veryandya myan nya qyadyar niskil elyadim ki, yaziq qiza toy chaldirmadiq.
Syan dedin qyunahdi – myan dya bir syoz demyadim. Allaha qurban olum, biz
elya hyamishya qyunahdan qorxmushuq, ancaq…
H a c i H a s a n (arvadinin syozyunyu kyasib). Hya, syozyunyu de qyoryum.
Indi elya o qalib ki, sheyxin hyuzurunda evimizya bir toychu da qyatiryak.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Vallah, myanim ishim yoxdu,
myan hech zad demiryam. Odu, oz qardashin qizlari, Fizzya xanim, Syakinya
xanim, Qyulchyohrya xanim, Ummiqyulsyum xanim – hamisi tyokyulyub qyalib,
yapishiblar yaxamdan ki, qyaryak oxuyub-chalan qyalya.
H a c i H a s a n. Syanya deyiryam axmaq-axmaq danishma. Hyalya sheyx
qalsin kyanarda, kim qyoryubdyur ki, haci evindya toy chalina?
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Syan elya bari insafnan danish:
myaqyar Haci Alyakbyarin qizini arya veryandya toy chaldirmadilar? Bya Haci
Mirtaqiya nya deyirsyan? Hazir toya chaqirmishdilar. Toy syasindyan myahyal-
lya kyochyurdyu. Elya bircya syanin qyozyun bizi qyoryub? Odur, bir ay bundan qa-
baq Haci Byaxshyali oqlunu evlyandirdi; indi bir sorush qyor oxuyub chalan
qyatirmishdilyar ya yox? Elya dyunyada byadbyaxt bircya bizik? Nya zyahmyatnyan
ushaq byoyyudyuryuk, amma evdyan kyochyurdyandya elya kyochyurdyuryuk ki, deyyasyan
oqurluq maldi; nya qonum bilir, nya qonshu bilir. Myan demiryam adam
chaqir, demiryam qonaqliq elya, demiryam batman qazanlarini as; ancaq
deyiryam ki, yasa yas deyiblyar, toya da toy. O yaziq qohum-qardashlari-
miz da tyokyulyub qyaliblyar. Nya olu ki, hech olmasa, bircya saat chyapik chalalar,
yaziq Nazlinin da uryayi achila. Vallah, syahyardyan indiyyadyak aqlayir. Yad
ki, deyil, syanin oz qizindi; qyaryak syanin dya qizina yaziqin qyalsin.
H a c i H a s a n (bir az fikirdyan sonra yavash syaslya). Yox, qizima
deqilyan ki, aqlamasin. Myan razi olmanam ki, o aqlasin. Dur qedyak,
myan dya onu dilya tutum. (Durur ayaqa). Yox, yox, Nazli qizim aqla-
masin, dur qedyak (chixirlar).
Nyokyar Ali qirir ichyari vya onun dalinca iki qoca ovryat. Sonra yenya ikisi-yuchyu vya
bu cyur on besh-iyirmiyyadyak charshovlu ovryat, choxu qoca, pichildasha-pichildasha qyalib chyokyur-
lyar bir tyaryafdya. Ali chixir. Cyalal aqzinda konfet, qyalib durur qapida, ovryatlyarya baxir.
Ovryatlyarin hech biri dinmir vya hech biri uzyunyu achmir. Cyalal bir az baxandan sonra
sorushur.
C a l a l . Siz dya toya qyalmisiniz?
Arvadlar dinmyayib, baxirlar Cyalala.
(Cyalal bir az baxib deyir). Hyayya toya qyalibsinizsya, toy otaqi bura
deyil.
Arvadlar dinmirlyar, ancaq bashlarini bulayirlar. Sonra bir ovryat alchaq syaslya Cyalala
deyir: “Qyalmishik sheyxya siqya olaq”.
C a l a l (sorushur). Siqya olaq nyadir?
Ovryatlyar yavashca qyulyushyurlyar. Bir ovryat cavab verir: “Qyalmishik sheyxya arya qedyak”.
Cyalal bashlayir qyulmyayya vya deyir.
C a l a l. Buy, bu qyadyar dya arvad bir kishiyya arya qedyar? (Qyulyub qachir
eshiyya).
Ovryatlyarin bir nechyasi dya qyulyur. Mir Baqir aqa qapidan ichyari qirib, ovryatlyari qyoryub,
diksinyan kimi qayidir. Sonra Fatma xanim bashinda charshov, dalinca Mir Baqir aqa
qirirlyar ichyari).
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Aqa, buyur qyal, qet aylyash o
tyaryafdya.
Mir Baqir aqa dalini ovryatlyarya chyondyarib, qyalib aylyashir qabaqda, dali ovryatlyarya
tyaryaf. Kyarbyalayi Fatma xanim qedib ovryatlyarya ayilib pichildashandan sonra Mir Baqir
aqaya.
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m . Aqa, bu bacilar syandyan tyavyaqqe
elyayirlyar, zyahmyat chyakib sheyxya deyyasyan ki, Allah rizasi uchyun adini qoy-
sun bu bicharyalyarin ustyunya ki, yaziqlar Allahin savabindan binyasib ol-
masinlar.
M i r B a q i r a q a (bashiashaqi). Bash ustya, bash ustya. Deyyaryam, al-
byattya, deyyaryam. Chox qyozyal ishdir. Allah-taala hyamishya belya byandyalyarini
dost tutar. Allah acri-xeyir versin. Mashallah, mashallah, bacilar!
Chitmiq syasi qyalir vya sazyandya chalib oxumaqi eshidilir
Mir Baqir aqa (tyayaccyublyu bashini qalxizib, Fatma xanima).
Amidostu, bu nya xyabyardi?
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (arvadlara). Bir dya, vallah, billah
hyar kyas hyar nya desya, yalandi. Hyar kyasin alnina nya yazilibsa, elya dya
olacaq. Yoxsa kimin aqlina qyalyardi bizim Nazli sheyx kimi adama
qismyat olacaq.
M i r B a q i r a q a (chox tyayaccyublyu). Necya Nazli, sizin Nazli?
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Nya bilim, ay aqa, bu qyun haci
Nazlini verir qonaqimiza.
M i r B a q i r a q a (tyayaccyublyu). Sheyx Nyasrullaha?
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Byali, cyanab sheyxya.
M i r B a q i r a q a (bir az fikir elyayib). Elya bu qyun?
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m. Yyani, vallah, aqa, myan hacinin
yohdyasindyan qyalya bilmiryam; deyiryam axi bu tyalyasikdya ish olmaz. Nya bi-
lim, vallah, ozyum dya myayattyal qalmisham.
Mir Baqir aqa bashini salib ashaqi, cibindyan qirmizi qyullyu dyasmalini chixarib, basir
yuzyunya vya bashini ashaqi ayib, bashlayir aqlamaqa.
H a c i H a s a n (qapida qyorsyanir). Fatma, bacilari apar o biri
otaqa; bura adam qyalyacyak.
Kyarbyalayi Fatma xanim vya ovryatlyar durub qedirlyar. Haci Hyasyan vya Iskyandyar
qirirlyar ichyari. Haci Hyasyan oturur vya Iskyandyar durur ayaq ustya.
H a c i H a s a n (oqluna). Iskyandyar, qulaq as, qyor nya deyiryam. Mir
Baqir aqa da ozqyasi deyil. Syan bilirsyan ki, bacin Nazli syani nya qyadyar
istyayir. Buqyunkyu qyundyarazi olma ki, myanim evimdya qyoz yashi tyokyulsyun.
Sheyx cyanablarina qetmyayya myan onu razi elyamishyam; amma bayaqdan
aqlamaqdan sakit olmur, deyir ki, nya bilim, qyaryak Iskyandyar razi olsun.
Bunu da syanya xyabyar veriryam ki, razi oldun, olmadin, myanya hech tyafavyu-
tyu yoxdur. Myani syan o qyadyar incitmisyan ki, myan syani daha adam yerinya
qoymuram. Indi ozyun bil: aqyar istyayirsyan ki, ushaqin qyalbi sixilmasin,
onu chaqir bura vya xosh dilnyan onu danishdir. Qyaryaz, ozyun bil.
Mir Baqir aqa aqlaya-aqlaya Haci Hyasyanlya chixib qedirlyar. Sazyandyanin chalib-
oxumaq syasi qyalir. Iskyandyar fikir eylyayir. Nazli qapida qyorsyanib, durub vya dinmir.
Na z l i. Dadash, qoy qyalim uzyundyan opyum. (Istyayir qyalsin iryali.
Iskyandyar tez chyakilib, durur kyanarda vya dinmyayib, baxir Nazlinin uzyunya).
Dadash, syan Allah, myandyan incimya!
I s k a n d a r. Hyayya istyayirsyan myan syandyan incimyayim, dur orada
vya yerindyan tyarpyanmya. (Bir qyadyar Nazliya baxandan sonra alini salib,
cibindyan araq shyushyasini chixardib, istyayir bashina chyakib ichya. Nazli onun
yanina yeriyib, istyayir qoymaya. Iskyandyar chox ucadan vya hirsli “chyakil!”
– deyib Nazlini elya byark ityalyayir ki, qiz dali ustya yixilir yerya. Iskyandyar
bashlayir araqi ichmyayya vya Nazli aqlaya-aqlaya durur ayaqa vya qapiya
tyaryaf qedir. Iskyandyar. “puf” elyayib uzyunyu turshudur vya Nazliya deyir).
Dayan, dayan! Qetmya! Syanya syoz deyyacyayyam. (Ikinci dyafya shyushyani bashina
chyakib ichir vya shyushyani qoyur cibinya. Sazyandyanin chalib-oxumaq syasi qyalir.
Iskyandyar haman syasi eshidib, bashlayir yavash-yavash alchaqdan oxumaqa.
Sazyandya oynamaq havasi chalir vya Iskyandyar dyushyur oynamaqa; sonra
dayanib Nazliya): Nazli, myan olyum, bura qyal; qyal bura, qyal barishaq.
Indi hyar nya syozyun var de. Indi myan syanya nyokyaryam, myan syanya qulam.
Qyal, qyal barishaq. (Qedib Nazlini qucaqlayir).
M a sh a d i O r u c (yalindya teleqraf kaqizi, kyahildyayya-kyahildyayya qirir
ichyari vya ucadan sorushur). Hani Haci ami?
Onun dalinca anasi yenya aqlaya-aqlaya qirir ichyari. Nazli yox olur. Sonra kyahil-
dyayya-kyahildyayya ichyari qirirlyar Haci Byaxshyali, Haci Kyarim, Haci Kazim, Mir Baqir aqa,
Heydyar aqa vya biz qyordyuyyumyuz adamlarin choxu. Chox adam da otaqa siqishmayib durur
qapida. Adamlar kyahildyayya-kyahildyayya bir-birinin uzyunya baxib, bilmirlyar nya qayir-
sinlar. Haci Hyasyan ichyari qirib, chox tyayaccyub elyayib, mat qalir vya adamlara uzyunyu tutub
sorushur.
H a c i H a s a n. Camaat, xeyir ola? Nya xyabyardi, nya var?
M a sh a d i O r u c (aqlaya-aqlaya). Haci, Kyarbyalayi Fyatullah
dirilmyayib.
Iskyandyar xa… xa… xa!.. chyakib qyulyur vya adamlarin ichinya qirib yox olur.
H a c i H a s a n (Myashyadi Oruca). Nya danishirsan, necya dirilmyayib?
Ad a m l a r i n ch o x u b i r d a n. Byali, byali, dirilmyayib.
H a c i H a s a n. A kishi, Allah rizasina, elya syoz danishmayin. Elya
shey olmaz vya ola da bilmyaz.
M a sh a d i O r u c. Haci ami, vallah, belyadi. Bu da telqraf, al, oxut,
qyor nya yazilib. (Atyayi ilya qyozyunyun yashini silir vya kaqizi uzadir Haci
Hyasyanya). Haci ami, axi Kyarbyalayi Fyatullahdan kaqiz qyalmishdi ki, quya
bu sheyx onu dirildib vya ozyu dya chixib qyalir. Myan dya ozyun bilirsyan ki,
Xorasana telqraf elyamishdim ki, qyoryum Kyarbyalayi Fyatullah niyya yuban-
di. Telqrafi da Haci Myammyadyalinin ustyunya qyondyarmishdim. Chyunki da-
dashim dirilsyaydi, Haci Myammyadyaliqildyan savayi ozqya yana qetmyazdi.
Indi Haci Myammyadyali yazir ki, siz dyali-divanya olmusunuz. Adam da
myaqyar olyandyan sonra dirilyar?
H a c i H a s a n (teli ala-ala). Necya?
Iskyandyar adamlarin ichindyan xa… xa!.. chyakib qyulyur.
H a c i H a s a n (Heydyar aqaya). Ay Heydyar aqa, Allah atana ryah-
myat elyasin, bir bizi basha sal qyoryak, bu necya telqrafdi? Axi aqil kyasmir
ki, qyozyumyuz ilya qyordyuyyumyuz ishlyarin hamisi yalan chixsin. Biz ki Allaha
shyukyur, ushaq deyilik, dyali deyilik. Allaha shyukyur, sheyx cyanablarinin myo-
cyuzyalyarini burada olan adam hamisi qyordyu. Byalkya telqrafda syahv-zad
var?
Hami bir-birinya deyir: “Vallah, belya zad olmaz”, “Xeyr, belya deyil”, “Vallah,
basha dyushya bilmiryam”.
H e y d a r a q a. Haci Hyasyan aqa, myan telqrafi diqqyatlya oxumu-
sham. Telqrafda syahv yoxdur. Myan belya myaslyahyat qyoryuryam, qenya sheyxin
yozyunya bu ahvalati bildiryasiniz ki, qyoryak syozyu nyadi vya bu teli kim vura
bilyar vya belya yalani kim dyuzyaldya bilyar?
H a m i b i r d a n. Byali, byali, yaxshi buyurur; sheyxin ozyunya demyak
lazimdir. (Hami sakit olur).
H a c i H a s a n. Vallah, doqrusu, adam utanir da sheyxya belya syozlyari
demyayya. Doqrusu, myan bir az xyacalyat chyakiryam. A kishi, vallah, ola bil-
myaz. Burada bir ozqya amyal var. Qyaryaz ki, vallah, myan utaniram. Belya
xyabyari myan sheyxya verya bilmyanyam.
H a c i B a x sh a l i (Haci Kyarimya). Haci Kyarim aqa, syan yaxshisan,
syan ozyun sheyxnyan danish.
H a c i K a r i m. Xeyr, xeyr, myan o qyalyati elyayya bilmyanyam! (Haci
Kazima) Haci Kazim aqa, syan ozyun yaxshisan.
H a c i K a z i m. Doqrusu, myan sheyx cyanablarindan qorxuram.
Qardash, qyormyursyunyuz ki, necya hirslidir? Elya chiqirir ki, dam-dash titryayir.
M i r B a q i r a q a (qabaqa yeriyib). A kishi, burada, myan bilmi-
ryam, nya chyatin ish var? Sheyx Nyasrullah adamyeyyan deyil ki! Istyayirsiniz
myan bu saat qedim, hyar nya syozyunyuz var deyim (Yavuqlashir sheyxin qa-
pisina).
H a m i. Chox acyab! Chox acyab! Allah atana ryahmyat elyasin!
H a c i H a s a n (yeriyib Mir Baqir aqanin qabaqina). Ay aqa, syan
Allah, bari bir az ehtiyatli ol. Qenya hyar nya deyyacyaksyan, bir az adyabli de
ki, yaziq sheyxi ozyumyuzdyan incitmyayyak.
M i r B a q i r a q a (yali ilya sheyxin qapisini tiqqildadir, hami qorxub
chyakilir kyanara. Choxlari otaqdan chixir. Mir Baqir aqa yenya qapini dyoyya-
dyoyya chaqirir). Cyanab sheyx!
H a c i H a s a n (kyanardan qorxa-qorxa). Mir Baqir aqa, qyal bir
istixarya elyayyak; byalkya hech sheyxi narahat elyamyayimiz myaslyahyat deyil?
Mir Baqir aqa qulaq asmayib, qapini dyaxi dya byark dyoyyur. Hami sakit olub, mat
qalir. Iskyandyar adamlarin ichindyan chixib, birdyan qyalir vya qapini tyapiyilya byark vurur.
Qapi achilir, adamlar qorxularindan qachirlar eshiyya vya sheyxin otaqinin tamashachilara tyaryaf
pyardyasi qalxir.
IKINCI PYARDYA
Sheyxin otaqinda bir kyas qyorsyanmir. Iskyandyar otaqa qirib, tyayaccyublyu o tyaryaf-bu
tyaryafya baxib, yavuqlashir kyuncdya asilan pyardyanin yanina vya pyardyanin kyanarini qalxizib
baxan kimi, pyardya dalinda olan dyord nyafyar qiz bashlayir birdyan aqlamaqa.
I s k a n d a r (qizlardan sorushur). Hani sheyx?
Qizlar cavab vermyayib aqlayirlar.
I s k a n d a r (Sheyxi axtarmaq qyasdilya yenya o tyaryaf-bu tyaryafya baxib
vya sonra pyardyanin dalindaki qizlara baxib, yenya sorushur). Byas qonaqlar
hara qediblyar?
Q i z l a r d a n b i r i s i (pyardyanin dalindan). Qecyaynyan sheylyarini
yiqishdirib dedilyar: “qedirik hamama”.
Iskyandyar bir syoz demyayib, qizlarin pyardyasini salib, bashini ashaqi salib, bir qyadyar fi-
kirli durur. Bu heyndya eshikdya qilyu-qal vya qachhaqach qopur. Bir az da kechir, u ch nyafyar
adam, myusafir paltarinda, silahli vya toz-torpaqli, chox hirsli qirirlyar qabaq otaqa vya
ucadan sorushurlar: “Hani o olyu dirildyanlyar?” Sonra myusafirlyar vya onlarin dalinca c a -
maat qirir sheyxin otaqina. Myusafir vya camaatdan bir nechyasi Iskyandyardyan sorushurlar:
“Hani Sheyx Nyasrullah?” Iskyandyar cavab verir ki, “qachiblar”. Myusafirlyar vya camaat
ucadan sorushur: “Necya qachiblar, hara qachiblar?” Otaqa byoyyuk myaryakya dyushyur. Pyardya da-
lindan qizlar bashlayir aqlamaqa. Adamlarin biri sorushur: “Hara qachiblar?”, biri: “Necya
qachiblar?”. Biri deyir: “Nya vaxt qachiblar?” Bir-iki kishi qyalib pyardyanin dalindan qizlar-
dan sorushur: “Bala, niyya aqlayirsan? Bala qorxma!” Adamlar qarishib bir-birinya. Myusa-
firlyarin biri uzyunyu camaata tutub deyir.
M u s a f i r. Ey myusyalman qardashlar! Bir sakit olun; iki kyalmya
syozyumyuzyu eshidin; sonra siz dya tyaklifinizi bilin; bizya dya kyomyak elyayin.
Biz Iryavan vilayyatindyanik vya indi elya basha dyushyuryuk Isfahan lotulari
bizim bashimiza qyatiryani, sizin dya bashiniza qyatirib. Belya ki, bu
haramzadalar yalandan adlarini myuctyahid qoyub, qyalib bizim shyahyardya
dyord qyun qaliblar vya min hiylya ilya qecyadya bir qiz alib, kyabin altinda
qoyub, chixib qachiblar. Aman qyunyudyur, onlar qachan yolu bizya nishan
verin, tutaq vya onlarin divanini elyayyak.
Pyardya dalinda qizlar yenya aqlashirlar. Adamlarin bir nechyasi myusafirlyarin qabaqina
dyushyub vya choxusu onlarin dalinca tez qachirlar vya qacha-qacha chiqirirlar:
Durmayin, durmayin! Qachaq Culfa yoluna! Kyarbyalayi Hyasyan! Mya-
shyadi Cyafyar! Ali! Hyasyanqulu! Atlari minin, durmayin qedyak o lotulari
tapaq!
Adamlarin choxu vya myusafirlyar qachib, chixib qedirlyar.
I s k a n d a r (Sheyxin otaqinin ortasinda durub, myusafirlyarin
syozlyarini tyakrar elyayib, oz-yozyunya deyir). Qecyadya bir qiz alib, axirda qo-
yub qachiblar! Xa… xa… xa!.. (Qah-qah chyakib qyulyur; sonra sakit olub
fikirli, qizlara tyaryaf uzyunyu chyondyarib vya yenya bir az fikirdyan sonra qalan
adamlari eshik otaqdan bir-bir chaqirir ichyari). (Adamlara). Qyalin ichyari,
qyalin bura! Qyal, qyal! Yavuq qyal!? Qyal, kech ichyari. Syan dya qyal. Haci Ka-
zim, syan dya buyur ichyari. Haminiz qyalin ichyari! Myan olyum haminiz qyalin!
Bax, belya! Kech! Kech! Syan dya kech ichyari! Syan dya qyal. Qyalin, qyalin. (Bu
syozlyari deyya-deyya Iskyandyar adamlari yiqir sheyxin otaqina). Di indi
nyovbyat myanimdir, qulaq asin; myan dya bir-iki kyalmya syoz danishim.
(Hami dyuzyulyub vya sakit dururlar vya Iskyandyar “sus” elyayib, qedir qizla-
rin pyardyasini chyakib qopardir, atir kyanara. Camaat utandiqindan bashini
salir ashaqi. Qizlar da utanib, uzlyarini allyari ilya tuturlar vya bashlayirlar
aqlamaqa. Iskyandyar uzyunyu tutur camaata).
Iskyandyarin nitqi
Baxin! Baxin! Yaxshi baxin! Diqqyatnyan baxin! Sizin tarixlyarinizin
kitabinda bu, qan ilya yazilmish bir syahifyadir. Sizdyan sonra qyalyanlyar bu
kitabi vyaryaqlyayib, bu syahifyani qyoryandya sizi yada salib deyyacyak:
(ucadan) tuf sizin uzyunyuzya! (Tyupyuryur camaata tyaryaf. Hami bashini ashaqi
salib dinmir). Baqishlayin, kefli Iskyandyar bir az biyadyablik elyayir. Amma
indi dya nyovbyat myanimdir. Myan demiryam ki, siz niyya bu balaca ushaqlari
(qizlari qyostyarir) zornan qyatirib qatdiz bu fahishyaxanaya. Syoz yox, siz
bunlara deyyandya ki, syani veriryam bu sheyxya, bu bicharyalyar chiqirib baqi-
rirdilar vya sizin chirkli ayaqlarinizi opya-yopya yalvarirdilar: “Ata, aman
qyunyudyur, myani anamdan ayirma!” (Uzyunyu qizlara tutub). Elyadirmi?
Doqrumu deyiryam?
Qizlar aqlaya-aqlaya bash yendirirlyar.
Yox, myan ondan otryu incimiryam. Chyunki siz qizlarinizi bura chyakya-
chyakya elya xyayal edirdiniz ki, bunlari behishtya chyakirsiniz vya Isfahan sheyx-
lyari sizi inandirmishdilar ki, hyar kyas bu myubaryak otaqa qyadyam qoysa,
yolyandyan sonra qiyamyatyadyak qyabrin dyarichyasindyan myalakyalyarlya syohbyat
edyacyak. Amma zyamani ki, ricyat myasyalyasi ortaliqa qoyuldu vya Sheyx
Nyasrullah olyulyarin dirilmyak ixtiyarini qoydu sizin qabaqiniza, siz, dya-
richyadyan myalakya axtaranlar, olyan qardashlarinizin, bacilarinizin vya ovryat-
ushaqlarinizin dirilmyayinya razi olmadiniz. Niyya razi olmadiniz? Ondan
yotryu ki, arvadlarinizin hamisini yumruq altinda oldyurmyushsyunyuz; olyan
qardashlarinizin arvadini almisiniz, olyan dostlarinizin yetimlyarinin ma-
lini yemisiniz. Razi olmadiniz ki, dirilib qyalsinlyar vya sizin amyallyarinizi
qyoryub desinlyar: “Tuf sizin uzyunyuzya!” (Byark tyupyuryur).
Camaat hamisi bashini salir ashaqi.
Bu syozlyari sizya demyakdya elya xyayal elyamyayin ki, myan sizi pislyayib,
yozyumyu tyarif etmyak istyayiryam. Yox, yox! Bunu biliryam ki, myan hech bir
sheyyam. Myan chyollyarin otuyam, kyuchyalyarin torpaqiyam, daqlarin dashiyam,
kollarin kosuyam, aqaclarin qurduyam. Myan dyunyada hech bir sheyyam.
Aqyar myan bir shey olsaydim, cibimdyan bir bomba chixarib (yalini uzadib
cibindyan araq shyushyasini chixardir) bu evi bir saniyyanin ichindya havaya da-
qidib, Isfahan lotusunu kyarpiclyarin altinda diri-diri dyafn edyardim. Am-
ma qorxmayin, myanim alimdyan elya sheylyar qyalmyaz. Bu, araq shyushyasidir
vya Sheyx Nyasrullah burada qecyalyar bu balaca ushaqlari boqanda, myan bu
shyushyadyan araq ichyardim.
Qizlar bashlayirlar aqlamaqa.
Yox, yox, o, myanim ishim deyil. O, iqid ishidir. Siz tyak camaatin da
iqidi myanim tyak olar. Hyalya myan hech. Indi qyoryak siz kimsiniz? Myanim
adim kefli Iskyandyardir; bya sizin adinizi nya qoyaq? Myan daqlari, dashlari,
qushlari, fyalyaklyari, aylari, ulduzlari vya dyunya-alyamlyari bura shahid chyakya-
ryam vya bu qizlari onlara nishan veryaryam, sorusharam ki, bu camaata nya
ad qoymaq olar? O vyadya hamisi bir syaslya cavab veryar: “Olyulyar”. Myan
cyami millyatlyari bura yiqib tyavyaqqe edyaryam ki, Sheyx Nyasrullahin hya-
ryamxanasina tamasha elyasinlyar; o vyadya byutyun yer uzyunyun tayfalari sizi
bir syaslya adlandirarlar: «Olyulyar!” Vya bizdyan sonra qyalyanlyar illyar uzunu
sizi yada salib bir syaslya deyyacyaklyar. «Olyulyar”…
Musiqi.
Dyaxi byasdi. Di qyalin qizlarinizi aparin analarinin yanina. (Yapishir
qizin birinin alindyan). Bu kimin qizidi?
Camaat ichindyan bir kishi yeriyir qabaqa.
Syanin qizindi? Di qyal apar.
Kishi qyalib yapishir qizinin alindyan.
Iskyandyar (o biri qizin alindyan yapishib yenya sorushur). Bu kimin
qizidir?
Yenya bir kishi qyalib yapishir qizin alindyan vya aparir. Bu minvalla uchyuncyu vya
dyordyuncyu qizi Iskyandyar yola salir. Qizlar bashlarini ashaqi salib alchaqdan aqlaya-aqlaya
musiqinin syasilya chixib qedirlyar. Camaat da bashini ashaqi salib, myayus durur. Axirinci qiz
yola dyushyandya Iskyandyar araq shyushyasini chyakir bashina vya bosh shyushyani vurur yerya. Yavash-
yavash pyardya yenir vya musiqi chalir.
Axiri
12 iyun 1909, Tiflis
K A M A N Ch A
Faciya, 1 pyardyadya
MYACLISDYA OLANLAR
1. Q a h r a m a n y u z b a sh i.
2. Q a r a sh.
3. H a s a n a l i.
4. A z i z.
5. Q a s i m a l i.
6. N o v r u z.
7. Z e y n a b.
8. I m r a n.
9. K a m a n ch a ch i B a x sh i (e r m a n i).
Qarabaqda, daqin atyayindya, kyandin kyanarinda, aqaclarin dibindya, chyamyandya, axsha-
ma bir az qalmish, atli dyastyasi syarkyardyasi Qyahryaman yyuzbashi bir dasha syoykyanib, qichlarini
uzadib, fikirli oturubdur. Bir tyaryafdya bunun yasovulu Q a r a sh, qabaqinda yyahyar vya
yalindya iynya-biz yyahyar tikir. Bir tyaryafdya yoldashlardan Hyasyanyali chyoryak-pendir hazir-
layir vya dyuzyur Qyahryaman yyuzbashinin qabaqina. Qeyri yoldashlardan A z i z vya Q a -
s i m a l i od yandirirlar. Bir nechyasi kyanarda oturub chyoryak dyurmyayi yeyir. Yenya bir nechya
nyafyar, kimi tyufyanqya patron qoyub boshaldir, hamisi qyamyali vya patrondashli; bircya Q a h-
r a m a n y u z b a sh i patrondashini chixarib qoyub qabaqina. Kyanarda aqaca bir nechya
tyufyanq syoykyanib. Bunlardan savayi yoldashlarindan biri arpa xyalbirlyayir, biri tyufyanqini
qyatirib syoykyayir aqaca, o biri tyufyanqini qyotyuryub aparir. Yavuqdan at kishnyamyasi dya eshi-
dilir. Uzaqdan tyak bir qyullya syasi qyalir.
Q a r a sh. Hyasyanyali, tez ol, Qyahryaman yyuzbashi syahyardyan acdi.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Balam, Qarash, vallah hech ishtahim yoxdu.
H a s a n a l i. Qyahryaman yyuzbashi, bir myanya bax qyor nya deyiryam:
syan aqir-arxayin chyoryayini ye, ustyundyan dya chay dyamlyayim, kefincya ich,
arxayin bu qyozyal chyamyandya yat; myan dya kishi kimi syanya syoz veriryam ki,
syubh ishiqlanan kimi ermyanilyari Qazanchidan chixardim.
Q a r a sh (Hyasyanyaliyya). Myan olyum Hyasyanyali, yekya-yekya danishma!
Hyayya syan kishi idin, binyava Syuleymanbyayya vaxtinda patron yetirya idin,
darda qalmayaydi; uch-dyord ermyaniyya asir dyushmyayyaydi. Myan, nyayya de-
yirsyan, and ichim (bizi vya iynyani chirpir yerya) ki, Syuleymanbyayin dya yol-
dashlarinin da qyudaza qetmyayi syan kimi bishyuur yoldashlarin byaryakyatin-
dyandir…
H a s a n a l i (Qarasha aciqli). Adya, Qarash, vallah syan qudurubsan!
Syan hech ozyun dya bilmirsyan ki, nya danishirsan! Myan Syuleymanbyayya…
Q a h r a m a n y u z b a sh i (danishiqi kyasir vya hyovsyalyasiz). Allah xa-
tirinya bu bihudya danishiqlari boshlayin. Indi daha ish ishdyan kechib; yyani hech
Hyasyanyalinin dya burada qyunahi yoxdu. Nya qyadyar bashidashli Syuleyman-
byayya chiqirdim ki, dyayirmana qirmyayin. Myan bilirdim ki, orada ermyani
var. Yyani olmasaydi da, Syuleymanbyayqil ordan salamat qurtara bilmya-
yyacyakdilyar. Myaqyar yadinizdan chixib ki, haman dyayirmanda bildir er-
myanilyar on iki adamimizi yandirdilar? Myan bilirdim ki, ora xatali yerdi.
A z i z (Qarasha). A balam, Qarash, doqru deyiblyar ki, uzaqdan dyoyyush
asan qyalyar. Hyalya bir de qyoryum, Hyasyanyali bashina nya dash sala idi? Deyir-
syan Syuleymanbyayya patron yetirya bilmyadi; amma syan bilirsyanmi Hya-
syanyali ozyu nya qyundya idi? Hyasyanyali bu qyun Xumaridan Qazanchiya kimi
ermyanilyarin iki syanqyarini alib, nechya ermyani oldyuryub, atalarini yandirib.
Niyya, davanin hamisini Hyasyanyaliyya tutdurmuyiblar ki?..
Q a s i m a l i (Azizya). Hyalya syan onu deyirsyan, bu qyun myan…
Q a h r a m a n y u z b a sh i (bir qyadyar dikyalib, hyovsyalyasiz). A kishi,
siz Allah, siz peyqyambyar, bu qyuftqunu* boshlayin. Indi hyar nya olub, ke-
chib; qoyun bir saat qulaqimiz dincyalsin qyoryak.
H a s a n a l i (quya oz-yozyunya yavashca). Yyani, Allaha shyukyur, bir shey
ki, olmuyub. Qenya necya olmush olsa, ermyanilyarin atalarina od vur-
mushuq.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (birdyan dikyalib, ucadan hirs ilya
Hyasyanyaliyya). Necya od vurmushuq? Niyya bosh-bosh danishirsan? Biz onlarin
hyayya besh-on diqa-miqasini oldyurmyushyuk, byas Nyacyafqulu kimi iqidi bir
dya haradan tapacaqiq? Shirzadi haradan tapacaqiq? Misirxani nechya er-
myaniyya dyayishmyak olar? Bu nya bosh-bosh tyaskinlikdi ozyunyuzya verirsiniz?
Hyamin syohbyatdya yoldashlardan Novruz adli, alindya xyalbir, arpa xyalbirlyamyakdya
idi; kyanarda bir qaralti qyoryub, alini qoyur alnina, diqqyatlya uzaqa baxir vya bir qyadyar ba-
xandan sonra deyir:
N o v r u z. Aziz, Aziz, bir qyal syan dya diqqyatlya bax qyor o qaraltilari
sechyarsyan, ya yox; myan onlari adama oxshadiram.
______________
* Syohbyati
A z i z (qedib Novruzun yaninda durub, diqqyatlya haman tyaryafya
baxir). Bax, birisi ozyunyu verdi qayanin dalina.
N o v r u z. Syan olyasyan, Aziz, ermyanidilyar. Onlar yyaqin bizi
qyordyulyar. Bax, o birisi dya kechdi dashin dalina.
Hyasyanyali vya Qarash da durub diqqyat ilya haman tyaryafya baxirlar.
N o v r u z. Syan olyasyan, Aziz, bunlar ermyanidilyar.
Bu syozlyari decyak Novruz cyald tyufyanqini salir chiyninya, cilovu aqacin budaqindan
chyakib, qachir atlansin. Aziz dya buna baxib haman cyur elyayir. Bunlardan savayi
yoldashlardan yenya iki nyafyar cilovlari qyotyuryub qachirlar. Qyahryaman yyuzbashi
da vya qeyrilyari ayaqa durub, haman tyaryafya diqqyat ilya baxirlar.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (yalini qoyub alinina). Adya, cyald
tyarpyashin! (Chiqirir) Aziz! Ati dyoy, syanin atin qivraqdi...
Q a r a sh (ucadan). Chaparaq, chaparaq! (Alchaqdan). Qorxuram chata
bilmyayyalyar. (Bir az sakit olub) Aha, qochaq Novruz deyyasyan tutachaq.
Aha, Aziz dya haqladi. Zalim oqlunun atinin qabaqindan bir kyas qurtara
bilmyaz...
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Hey, hey... Yox, biri deyyasyan qachib
yaldyan chixdi. Amma Qazanchidan bir-iki ermyani qyorsyandi... Adya,
qorxuram ushaqlari vuralar.
Chox uzaqdan tyufyanq atilir.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Yox, biri qachdi. Odu, ozyunyu soxdu
Qazanchinin baqlarina...
Q a r a sh. Aha, deyyasyan birini tutdular.
Q a s i m a l i. Tutublar. Yyaqin ki, yaralanibdi; yoxsa bu da qacha
bilyardi.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Amma qorxuram oldyuryalyar. Yaxshi
olardi diri qyatiryaydilyar; danishdirandan sonra oldyuryaydik. Adya, Imran,
tez atil atin ustya, chaparaqla. Deqinyan aqyar ermyanidirsya, diri qyatirsinlyar.
Imran tyufyanqi qyotyuryub yox olur, bir qyadyar baxirlar.
Q a s i m a l i. Deyyasyan qyalirlyar.
Q a r a sh. Qyalirlyar. Hyar kyasdisya, tutub qyatirirlyar.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Qyalirlyar (qyalib oturur qabaqki yerindya).
Q a s i m a l i. Qyatirsinlyar qyoryak kimdi...
Q a r a sh. Hamisi piyada qyalir...
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Qarash, bunlar hyar kyasdisya, nabyalyad
adama oxshuyurlar. Bunlar ya qyaryak Saybalidan qyalyalyar, ya da Cheshmya-
basardan. O yerlyarya dya ki, ermyani indi oz ayaqi ilya qedib chixmaz. (Bir
qyadyar sakitlyashirlyar).
Q a r a sh (cyald baxa-baxa). Budu, Aziz chaparaq qyalir; qyoryak nya
xyabyar qyatirir...
A z i z (sevincyak cyald atdan tullanib, uzyunyu yyuzbashiya tutur). Ikisi
dya Qazanchi ermyanilyari imish. Amma birinin acyali tamam deyilmish. Za-
lim oqlu dovshan kimi qachdi, ozyunyu soxdu Qazanchinin baqlarina; amma
yoldashini tutduq... Budu, ushaqlar qyatirirlyar. Yyuzbashi, vallah, bunu da
tuta bilmyayyacyakdik, chyunki myanzil chox uzaqdi. Bu chyunki axsaqdi, qacha
bilmyadi.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Biz elya xyayal elyadik ki, qyullya dyayib.
A z i z. Yox, qyullya dyaymyayib, anadan doqma axsaqdi. (Atini chyakib
baqlayir budaqlarin birinya). Budu, qyaldilyar...
Novruz vya Imran bir axsaq ermyanini qabaqlarina salib, qyatirirlyar yyuzbashinin
qabaqina. Qalan yoldashlar atlari yerbyayer elyayirlyar. Ermyani, yyani kamanchachi
Baxshi, saq alindya ortyuk, ichindya kamancha, yyuzbashiya ikiqat bash ayib, qorxa-qorxa
saqina-soluna baxir.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (yoldashlara). Amma balam, deyyasyan
ovunuz bir ov deyilmish. (Baxshiya) Adya, ermyani, syan hansi kyatdisyan?
B a x sh i (titryayya-titryayya). Ara, myan qazanchili Baxshiyam. (o tyaryafya-
bu tyaryafya baxir).
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Yoldashin kim idi? Haradan qyalirdiniz?
B a x sh i. Ay aqa, yoldashim qazanchili tar chalan Qriqor idi. Chesh-
myabasardan qyalirdik; Zulfyuqarbyayin oqlunun toyunda chalirdiq.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Chox acyab, chox acyab. Siz qedin myu-
syalmanlarin toyunda plov yeyin, axmaq myusyalmanlarin pullarini dol-
durun cibinizya, Qazanchi ermyanilyari dya qecya xyalvyatcya tyokyulsyunlyar myu-
syalman kyand1yarini yandirsinlar. A balam, byasdi, hyaya elyayin! Balam,
bu iki cyut bir tyak qorxaq ermyanilyar, bilmiryam, vallah, bizdyan nya istya-
yirlyar? Dyunyan Qazanchi ermyanilyari bizim Sarvanlardan dyord nyafyar elya
bir iqid oqlanlar oldyuryublyar ki, dyord yyuz syanin kimi cholaq ermyani ol-
dyursyak, qenya avyazi chixmaz...
B a x sh i (titryayir). Aqa, din haqqi xyabyarim yoxdu. Allah (yallyarini
qyoyya qalxizir) bais myardimazarin evini yixsin! (aqlayir).
Q a r a sh. Hya, aqlarsan, aqlarsan! Byas niyya aqlamirsan?! Indi aqlar-
san. Bilirsyan ki, bu saat bashini qoyun bashi kimi kyasyacyayik. Indi, bax,
qorxundan yoluq cyucyayya oxshuyursan. Amma, vallah, fyursyat tapsan, syan
dya haman myusyalman qanina yeriklyayyan ermyanilyarin birisyan.
B a x sh i (titryayir). Nya deyim, a qardash.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Adya, ermyani, Vartan indi hardadi? Bi-
lirsyan hansi Vartani deyiryam? O ki, bizim Shirzadi apardi, oldyurdyu, o
namyardi deyiryam; bilirsyan hardadi? Yyani bilsyan dya, doqrusunu ki, de-
myayyachyaksyan.
B a x sh i (titryayir). Vallah, bilmiryam.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Eybi yoxdu. Indi o shishlyari qizardib syani
daqlayanda deyyarsyan doqrusunu...
Zeynyab arvad myaryakya ilya aqlaya-aqlaya ozyunyu salir ortaliqa vya Baxshinin ustya
hyuchum chyakib, onun uz-qyozyunyu bashlayir cirmaqlamaqa.
Z e y n a b. Budu Qazanchi ermyanisi? Syansyan? Syansyan? Bu saat syani
myan tikya-parcha elyayyacyayyam! Oz alimnyan syani doqrayacaqam, qiymya-
qiymya elyayyacyayyam! Hani myanim oqlum?! Hani myanim pyahlivan Shirali
oqlum?! Niyya onu oldyurdyunyuz? Bax, bax! (Cirmaqlayir vya sonra qachib
Qarashin belindyan qyamyani chyakib, qalxizir Baxshinin ustya). Vurum?
Vurum? Vurum? (Bu halyatdya dayanib durur).
Baxshi yanini yerya vurub, saq alindyaki kamanchani qizlyadib, sol alini tutub
qyamyanin qabaqina.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (Zeynyabya). A ryahmyatliyin qizi, syan dya
burada bizi myayattyal elyamya! Arvadsan, qet arvadliqina! (Cyald qyalib
istyayir qyamyani Zeynyabdyan alsin, bu da vermir vya dartinib chyakilir
kyanara. Yyuzbashi oz qyamyasini chyakib, qalxizir Baxshinin ustya vya uzyunyu
tutur Zeynyabya). Qyamyani elya ishlyatmyazlyar, bax belya ishlyadyarlyar!
Zeynyab cyald qyalir durur yyuzbashi ilya Baxshinin arasinda. Qarash yavuq
qyalib, Zeynyabi ityalyayir. Aziz qyalib tyapiyi ilya arvadin, dalindan vurub yixir yerya vya
qeyri yoldashlar arvadi chyakib salirlar kyanara. O da aqlaya-aqlaya uzaqlashir. Bu arada
Baxshi kamanchani uzadir Novruza tyaryaf.
B a x sh i. Novruz qardash, syani and veriryam bizi yaradan Allaha.
Myan olyandyan sonra bu kamanchani bir kyasya vermya. Ara sakit olandan
sonra, zyahmyat chyakib bizim Muqush balani tapasan, bu kamanchani verya-
syan Muqush balama. Qurban syanya, Novruz, Qazanchida kamanchachi Baxshi
oqlu Muqusha veryasyan.
Qarash aciqli qedib, cyald kamanchani dartir vya yuxari qalxizib, istyayir chirpsin yerya.
Baxshi iki allyarini yuxari qalxizib yalvarir.
B a x sh i. Qurban syanya, qardash, bir azca dayan, myan olyandyan sonra
kamanchani sindir ki, qyozyum qyormyasin.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Buna bax, syan Allah, bu ermyaninin
damaqina bax; bir tikya aqac qiriqini istyamyayinya bax!
A z i z. Amma, Qyahryaman yyuzbashi, indi ki, syoz dyushdu, qoy deyim.
Syan ermyanini qinama. Bu zalim oqlu, bilirsyan, kamanchani necya chalir?
Kechyan il Abdyulyaliqilin toyunda... (Baxshiya). Adya, orda chalan syan
deyildin?
B a x sh i. Hya, qardash, myan idim...
Aziz. And olsun Allaha, dad-bidad elyayirdi.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (Azizya). Doqrudan?
A z i z. And olsun syanin bashina, necya ki, deyiryam, elyadi.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (Kamanchani qyotyuryur alinya, bashlayir
yortyuyyunyu achmaqa). Doqrudan, qyoryak bu necya sheydi. (Ortyuyyu chixardir,
atir yerya, bashlayir kamanchanin o tyaryafinya – bu tyaryafinya baxmaqa. Yol-
dashlardan da bir parasi qyalib baxirlar) Hey, ermyani, bu nya bir sheydi ki,
bu qyadyar istyayirsyan?..
Baxshi allyarini qyoyya qalxizib, yalvaran halyatdya qalir.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (kamanchani uzadir Baxshiya). A balam,
yaziqsan, bari bir dyafya dya chal.
Baxshi cyald durur ayaqa, kamanchani alir, chyakilib oturur dizi ustya, cibindyan tikirtkya
chixarib kyamanyani chyakir tikirtkyayya, qirilmish simlyarin birini tez dyuyyunlyayir, simlyari yox-
layir, kyoklyayir, uzyunyu Qazanchi kyandinya tyaryaf tutub, ah chyakir vya ermyanicya deyir: “Ax
sireli Muqush bala”. Sonra bir-bir adamlarin uzyunya baxib, bashlayir chox hyavyaslya Rast
havasini chalmaqa. Rastdan Shikyasteyi-farsa kechyandya Qyahryaman yyuzbashi qyozu
ermyanidya vya qulaqi kamanchada, durduqu yerdya yavashca oturur vya Baxshi chaldiqca qya-
myani yavash-yavash, quya ozyundyan bixyabyar, soxur belindyaki qinina vya qulaq asmaqda
olur. Adamlar hamisi syukutdadir. Baxshi chalmaqini tamam elyayib, qorxan vya myuntyazir
halyatdya baxir Yyuzbashinin uzyunya.
Q a h r a m a n y u z b a sh i. A balam, ermyani, bir de qyoryum bizdyan
nya istyayirsiniz? (Baxshi tyayaccyublyu baxir vya bir syoz demir. Qyahryaman
yyuzbashi aciqli vya bir az ucadan. Syannyan syoz sorushuram ey, niyya din-
mirsyan? Kar deyilsyan ki! Bir de qyorum, bizdyan niyya al qyotyurmyursyunyuz?
B a x sh i (qorxa-qorxa). Ay aqa, Allah haqqi, myan hech nya elyamya-
mishyam.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (aciqli vya ucadan). Hya, elyamyamisyan!
Vallah dyunyada nya qyadyar canim saqdi, hansi biriniz alimya kechsyaniz,
tikya-tikya doqrayacaqam! Sizin qyaryak toxumunuzu yer uzyundyan kyasyam!
B a x sh i. Ay aqa, axi myan nya elyamishyam?
Q a h r a m a n y u z b a sh i (aciqli uzyunyu yoldashlarina tutub, bir
az alchaqdan). Allahyu akbyar! Dyali sheytan deyir... (qyamyasini qinindan
chyakir, qalxir ayaqa vya uzyunyu yoldashlarina tutub deyir). Yyani siz elya
qyuman elyayirsiniz ki, myan bu cholaq ermyanini oldyurmyaknyan hirsim
soyuyacaq? Soyumayacaq! (Bir qyadyar ermyaniyya tyaryaf baxir, dinmir).
Hyalya buna bax, syan Allah! Dyunyada bir haramzadaliq qalmadi ki,
yoyryanmyamish olsunlar. Sheytana papaq tikirlyar. Bu cholaq da kyamyanchyani
baqrina basib, qyor nya amyallyardyan chixir. Haramzada elya chalir ki, kechyan
qyunlyari qyatirir qoyur adamin qabaqina. Allahyu akbyar! (Qarasha). Qarash,
bir papiros yandir.
Qarash papiros chixardib yandirir, verir yyuzbashiya. Bu heyndya Baxshi kamanchani
kyoklyayir vya bashlayir Seqah-zabil havasini chalmaqa. Bir qyadyar qulaq asandan sonra,
Qyahryaman yyuzbashi durduqu yerdya yenya yavashca oturur vya Baxshi chaldiqca
yyuzbashi yavash-yavash, quya ozundyan bixyabyar, qyamyani soxur belindyaki qinina vya hush-
qush ilya qulaq asmaqdadir. Adamlar hamisi syukutdadir.
Q a h r a m a n y u z b a sh i (Qarasha). Qarash, syan olyasyan bicharya
Heydyar qyalib durub qyozyumyun qabaqinda. Ax, vay!.. (Yyuzbashi bu syozlyari
deyyandya Baxshi chox alchaqdan chalir. Adamlarin choxu da ah chyakir. Yenya
Baxshi shyovq ilya chalmaqdadir. Yyuzbashi qyozyu Baxshida qahdan bir dillyanir).
Bax, belya!... elyacya!.. acyab!.. afyarin!.. elyacya!.. elyacya!.. (vya axirda yyuz-
bashi birdyan durur ayaqa, qyamyasini qinindan chixardir vya aciqli, ucadan
Baxshiya deyir). Adya, ermyani, tez kyamyanchyani yiqishdir, itil qet burdan!
Yoxsa atanin qoru haqqi, bu yoldashlarimin bashina and olsun, bu qya-
myaynyan bu saat syani dya oldyuryaryam, ozyumyu dya oldyuryaryam! (Chiqirir).
Chix qet!
B a x sh i (qorxa-qorxa). Ay aqa, hara qedim?
Q a h r a m a n y u z b a sh i (chiqirir). Cyahyannyamya qet! Evinya!
Baxshi qorxa-qorxa baxir adamlarin uzyunya, kamanchani vya ortyuyyunu qyotyuryur, tez
chixir qedir. Hami sakit, oz fikirli halyatindya qalir. Qyahryaman yyuzbashi haman durduqu
yerindya durub, dinmyaz-syoylyamyaz baxir Baxshi qedyan tyaryafya. Bir qyadyar dya baxandan
sonra qyamyasini tullayir yerya vya quya oz-yozunya deyir:
Q a h r a m a n y u z b a sh i. Eh, namyard dyunya!..
Yanvar 1920
Shusha qalasinda
ANAMIN KITABI
Drama, dyord myaclisdya
R u s t a m b a y – rus intelliqenti libasinda: yyani pidjak, jilet, nishastali yaxali kyoy-
nyak, boqazinda qalstuk, nishastalanmish aq qollari. Rus daryulfyunununda elm tyahsil elyamish
vya rus tyarbiyyasi tyaryafdari. Hyaryakyati aqir vya tyamkinli. Bashi achiq, hyamishya qyozlyari eynyakli
(cheshmyak). 40 yashinda.
M i r z a M a h a m m a d a l i – Iran uryafasi libasinda, yyani uca Iran byorkyu, uzun
Iran arxaliqi, ustyundyan qurshaq, arxaliqin ustyundyan uzun Irani chuxa (qeymya), qen shalvar,
aq corab. Bashmaqlarini qapinin aqzinda chixardib yerdya diz ustya oturur. Hyamishya alindya
tyasbeh vya qyozyundya eynyak. Aciqli vya qyulmyayyan. Iran tyarbiyyasi tyaryafdari. 35 yashinda.
S a m a d V a h i d – Istanbulda adyabiyyat dyarsi almish. Bashinda qirmizi fyas, ay-
nindya pidjak, jilet, aq yaxali kyoynyak vya qalstuk, qyozlyarindya eynyak. Tyamkinli vya sakit.
Osmanli tyarbiyyasi tyaryafdari. 30 yashinda.
Q u l b a h a r – suryatdya qyozyal. Umumi myusyalman qizlari libasinda, bashinda charqat.
Myusyalmanca savadli. Anasini nyahayyat istyayyan. 20 yashinda.
Z i v a r x a n i m – rus tyarbiyyasi tapmish. Rus xanimlari libasinda. Boqazi vya qol-
lari achiq, myusyalmanca savadsiz.
Q a n b a r – sifyatdya qyoychyak. Aynindya chyarkyazi chuxa, belindya qyamya vya tapancha.
Alindya qamchi.
A s l a n b a y – hyar cyahyatdyan Ryustyam byayya oxshayir.
M i r z a B a x sh a l i – hyar cyahyatdyan Mirzya Myahyammyadyaliyya oxshayir.
H u s e y n Sh a h i d – hyar cyahyatdyan Syamyad Vahidya oxshayir.
S e n z o r M i r z a C a f a r b a y – rus chinovniki libasinda. Qyozlyarindya eynyak.
MYACLISLYARIN AHALISI
1. Zyahra byayim – 60 yashinda.
2. Ryustyam byay – onun byoyyuk oqlu, intelliqent, 40 yashinda.
3. Mirzya Myahyammyadyali – onun ikinci oqlu, elmi-ilahi myuyallimi vya vaiz. 35
yashinda.
4. Syamyad Vahid – onun uchyuncyu oqlu, tyurk dili myuyallimi (fyas qoyur). 30 yashinda.
5. Qyulbahar – qizi, myusyalmanca oxumush. 20 yashinda.
6. Zivyar xanim – Ryustyam byayin ovryati, rusca tyarbiyya tapmish. 25 yashinda.
7. Mirzya Hyasyan – Ryustyam byayin dilmanci. 30 yashinda.
8. Teymur byay– Cyamiyyyati-xeyriyyyanin dyaftyardari. 25 yashinda.
9. Mirzya Zeynal – millyatpyaryast. 30 yashinda.
10. Syalimya xanim – myuyallimya (danishmir) 25 yashinda.
11. Aslan byay – mal hyakimi (rus intelliqenti libasinda). 30 yashinda.
12. Ismayil aqa – Cyamiyyyati-xeyriyyya uzvyu (danishmir). 45 yashinda.
13. Myunyavvyar xanim – onun qizi (danishmir). 20 yashinda.
14. Hyuseyn Shahid – tyurk dili myuyallimi (fyasli). 30 yashinda.
15. Mirzya Byaxshyali – elmi-ilahi myuyallimi. 35 yashinda.
16. Qyanbyar – Ryustyam byayin syarkari. 45 yashinda.
17. Qurban – choban. 25 yashinda.
18. Zaman – choban. 25 yashinda.
19. Senzor Mirzya Cyafyar byay – 45 yashinda.
20. Polis myamuru (danishmir) – 35 yashinda.
21. Iki nyafyar fyarrash (danishmirlar) – 30-35 yashinda.
22. Myashyadi Cyafyar – arizya sahibi, 40 yashinda.
23. Yenya uch nyafyar fyaqir – 40-45 yashinda.
24. Birinci hambal -30 yashinda.
25. Ikinci hambal – 30 yashinda.
Ahvalat vaqe olur tarixi-hicrinin min uch yyuz otuzuncu ilinin yaviqlarinda,
Azyarbaycan shyahyarlyarinin birindya, Rusiya hyokumyati asrindya.
BIRINCI MYACLIS
Ryustyam byayin, Mirzya Myahyammyadyalinin vya Syamyad Vahidin umumi kabinyasi: bir
tyaryafdya byoyyuk yazi stolu, ustyundya qirmizi mahutdan ortyuk, yaninda nechya dyanya sandalya,
kitab shkafi, stolun ustyundya vya shkafin ichindya kitablar. Stolun ustyundya telefon, myuryakkyab
qabi, qyalyamlyar, kaqizlar vya qeyri yazi ashyasi. Bu – Ryustyam byayin yazi stolu. Bir tyaryafdya
qoyulub kitab qyafyasyasi (etajerka), ustya kitablar, yaninda bir dyanya sandalya. Bura Syamyad
Vahidin yeri. Bir tyaryafdya qoyulub sandiq, ichindya vya ustyundya yekya vya qara cildli kyohnya
myusyalman kitablari. Sandiqin yaninda dyoshyak. Bu da Mirzya Myahyammyadyalinin yeri.
Divarlarda chaharcubyalyar, ichindya shyakillyar. Pyardya qalxan vaxt otaqda oturub tyak Ryustyam
byay oz yerindya; qyozlyarindya cheshmyak, oxuyub yazmaqa myashquldur. Bir qyadyar syukutdan
sonra ichyari qapi achilir vya Zyahra byayimin bashi qyorsyanir vya yenya yox olur. Bir qyadyar
kechyandyan sonra yenya Zyahra byayim qorxa-qorxa bashini uzadib yavashca sorushur.
Z a h r a b a y i m. Bala, qyoryasyan niyya ushaqlar yubandilar?
R u s t a m b a y (bashini stolun ustyundyan qovzamayib). Ana, myani
danishdirma, lyuqyat yaziram. (Zyahra byayim dinmyayib yox olur. Yenya bir
dyaqiqya sakitlik ilya kechir. Ichyari otaqda ushaq aqlayir. Ryustyam byay qyalyam
yalindya tez durur ayaqa vya haman qapiya yaviqlashib deyir:)
R u s t a m b a y. Ay ushaq syas elyamyayin, myan lyuqyat yaziram. (Ryus-
tyam byay qayidib oturur vya yenya yazib oxumaqa cumur; yenya bir dyaqiqya
kechir, chyol qapini taqqildadirlar).
R u s t a m b a y. Kimsyan? Qir ichyari.
Mirzya Hyasyan qirir ichyari.
M i r z a H a s a n. Syalam aleykyum.
R u s t a m b a y. Aleykyassyalam. Mirzya, nya acyab bu qyun yubandin?
M i r z a H a s a n. Baqishlayasiniz, Ryustyam byay, chox syay elyadim,
tez qyalya bilmyadim.
R u s t a m b a y. Aylyash.
Mirzya Hyasyan sandalyani yazi stolunun yanina chyakib oturur, qyalyami qyotyuryur,
kaqizlari aralayir vya yerini rahatlayandan sonra uzyunyu Ryustyam byayya tutub yazmaqa
hazir olur.
R u s t a m b a y. Dyunyan harda qaldiq?
M i r z a H a s a n (kaqiza baxir vya oxuyur). Necya ki, Yevropa, ha-
belya Asiya millyatlyarinin hyurufatinin avvyalincisi “A” syovtyunyun alamya-
tidir ki, biz ona “yalif” deyirik.
R u s t a m b a y. Mirzya, dayan, qyaryak bir yerini dyayishyak. Necya
yazibsan? Yevropa vya Asiya millyatlyarinin?
M i r z a H a s a n. Necya ki, Yevropa, habelya Asiya millyatlyarinin
hyurufatinin...
R u s t a m b a y. Dayan bir, yaxshi olar artirasan: cyumlyasinin.
M i r z a H a s a n. Xub, cyumlyasinin (yazisini dyuzyaldir), cumlyasinin
hyurufatinin avvyalincisi “A” syovtyunyun alamyatidir ki, biz ona “yalif”
deyirik...
R u s t a m b a y (kitaba baxir). Yaz (yavash-yavash deyir) bundan
yalavya xah Shyarq tayfalarinin byazilyarinin, habelya slavlarin, qreklyarin...
M i r z a H a s a n. Yunanlarin...
R u s t a m b a y. Yunanlarin vya qyadim yyahudilyarin dilindya hyuru-
fatin avvyalincisinin myanasi hyami birdir, hyami mindir; necya ki, myasya-
lyan, aryab dilindya “yalif” lyafzi. (Yenya qabaqki kimi ichyari otaqdan ushaq
syasi qyalir. Rustyam byay). Syas elyamyayin, myan lyuqyat yaziram (yalindya kitab
var-qyal edir). Mirzya, yaz; vya lakin hyamin “A” syovtyu millyatlyarin byazi-
sinin dilindya chox ishlyanir, byazisinin dilindya az ishlyanir...
M i r z a H a s a n (yaza-yaza). Byazisinin dilindya...
R u s t a m b a y. Byazisinin dilindya chox ishlyanir, byazisinin dilindya,
byazisinin dilindya az ishlyanir.
Ichyari otaqdan Zivyar xanim atirli vya kirshanli, sinyasi vya qollari achiq, qivraq qyalir,
Ryustyam byayin yazi stolunun ustyundyaki telefonun dyastyayini qalxizib, qoyur qulaqina vya
belya danishir.
Z i v a r x a n i m. Kto u telefona? Kimdi telefonda? Kimdi?
Syalimya xanim? Salam aleykyum. Saq ol, saq ol. Necya? Kim? Hya, yaxshi!
Qyalin bir yerdya qedyak. Yaxshi, evdyadi. Yaxshi, syalamyat qal... (Dyastyayi
qoyur yerinya). Ryustyam, Syalimya xanimqil indi qyalyacyaklyar; qyaryak bu qyun
biletlyari paylayaq, sabah da ki, bilirsyan, bizdya cyamiyyyati-xeyriyyyanin
yiqincaqidi. Bilmiryam syanin hyalya ishin choxdur?
R u s t a m b a y. Myan sonra da yaza billyam. Deyirsyan nya vaxt
qyalyacyaklyar?
Z i v a r x a n i m. Yarim saata burada olallar. (Ryustyam byay bir syoz
demyayib, yenya kitaba myashqul olur. Zivyar xanim qivraq chixib qedir.
Ryustyam byay yenya kitaba baxa-baxa deyir).
R u s t a m b a y. Yaz, Mirzya, harada qaldiq?
M i r z a H a s a n. Byali. Vya lakin hyamin “A” syovtyu millyatlyarin
byazisinin dilindya chox ishlyanir, byazisinin dilindya az ishlyanir.
R u s t a m b a y (bir qyadyar fikir elyayir). Yaxshi, indi yaz: bunu da
lazimdir nyazyarya almaq ki, hyamin “A” hyarfi byazi dillyardya qlasni
hyarfidir...
M i r z a H a s a n. Imla hyarfidir.
R u s t a m b a y. Imla hyarfidir vya ozyu dya ozlyuyyundya sloqdur.
Mi r z a H a s a n. Yyani “heca” demyak istyayirsiniz?
R u s t a m b a y. Byali, “heca” qyaryak ola vya lakin byazi tayfalarin
dilindya hyamin “A” hyarfi soqlasni hyarflyari cyarqyasindyadir.
M i r z a H a s a n. Bunu “soqlasni” avyazinya “hyurufi-samitya”
yazaq.
R u s t a m b a y. Myasyalyan, necya ki, B, D, L vya qeyrilyari.
Chyol qapidan Mirzya Myahyammyadyali qirir ichyari, salam verib, bashmaqlarini
chixardir vya kechib oturur oz yerindya.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Dadash, syanya mane olmuram ki?
R u s t a m b a y. Aleykyassyalam, mane olmursan, kech otur.
Mirzya Myahyammyadyali oturur oz yerindya dizi ustya vya kitablarini achib baxir.
R u s t a m b a y. Indi kechyak “almas” lyafzinya. Yaz, “almas” latinca
“atamas”, pyur qiymyat dashlar cyarqyasindya an qyozyal shyafyaqli vya kimya alya-
mindya bundan byark vya syaxt dash hyalya bu vaxtadyak dyunyada tapilmayib;
byarklikdya cyavahiratin hech biri buna byarabyar deyil. Nya zyumryud, nya
tupaz, nya dendrit, kvars, yashma, tormalin vya nya qeyrilyari.
Mirzya Hyasyan yazir.
M i r z a M a h a m m a d a l i (bashini qalxizib, Ryustyam byayya tyaryaf
deyir). Dadash, o lyuqyati ki, syan yazirsan, bu bir yadiqardi ki, hyar bir kyas
oxuyub myanfyayatbyardar olacaq. Amma myanim qanacaqima qyorya sizin
kitabinizda olan myalumat myahz Yevropa vya Rusiya myanbyaindyan axz
olunmushdur. Belya olan suryatdya siz oz alinizlya lyuqyatinizin dairyasini da-
raldirsiniz. Myanya qalarsa haman ittilaati ki, siz o zyahmyatnyan cyam edir-
siniz, onlari Shyarq vya islam elmlyari ilya tyatbiq elyamyayinizin bir eybi yox-
dur. Myasyalyan, qyotyuryak haman almas baryasindya byarklik syohbyatini. Mya-
nim qanachaqima qyorya, “almasdan byark shey dyunyada yoxdur” demyak
yozyu bir syahv vya qyalyatdir. Almasdan byark shey dyunyada choxdur.
R u s t a m b a y. Myahyammyadyali, myan hech vaxt o fikirdya olmami-
sham ki, lyuqyatimi Shyarq alyamindyan uzaq tutum; nyainki o fikirdya olmami-
sham, hyalya byalkya ozyum syanya demishyam ki, myanim yadimda vya siyahimda
olmayan lyafzlyari myanim yadima sal ki, kitabimiz nya qyadyar myum-
kyundyur, e... e... e... e...
M i r z a H a s a n. Tyakmil olsun.
R u s t a m b a y. Tyakmil olsun. Indi hyar nya syozyun var, de.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Syohbyat haman syaxtlik ustyadir ki,
siz orada yazdiniz. Amma myanim aqidyamcya bu baryadya bizya bir amr
buyurulubdur, o amrdyan kyanara chixmaq hyar ayinya syazavar deyil. Necya
ki, myalumdur vya kyarrat ilya eshitmishik vya kitablardan tyahsil elyamishik ki,
hyaqq-tyaala bizya on shey tyayin edib ki, bir-birindyan byarkdir. Yyani an
yavvyali sonrakindan bosh vya sonraki qabaqkindan byark; ta qedir chixir
onuncuya ki, dyaxi ondan byark, ondan syaxt bir shey dyunyada yoxdur vya
ola bilmyaz.
Ichyari qapidan Zyahra byayim qyorsyanir.
R u s t a m b a y vya M i r z a M a h a m m a d a l i (ikisi dya
yallyarini qalxizib birdyan). Ana, dayan, hyalya qyalmya, syoz danishiriq.
Zyahra byayim yox olur.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Haman byark sheylyarin avvyalincisi
dashdir.
R u s t a m b a y. Yyani necya dash? Axir dyunyada dash choxdur, qyoryak
hansini deyirsyan?
M i r z a M a h a m m a d a l i. Hech tyafavyutyu yoxdur. Hansi dash
olur-olsun.
Ryustyam byay vya Mirzya Hyasyan qyulyurlyar.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Dyaxi burada qyulmyak, yyani che? Siz
xahish etdiniz, myan dya deyiryam. Lazim deyil, myani afv buyurunuz; dyaxi
qyulmyak yyani nya olsun. Hech dyaxli var?
R u s t a m b a y (qyulyumsyunya-qyulyumsyunya). Yaxshi, syozyunyu de,
qyulmyanik. Sonra? Dashdan sonra?
M i r z a M a h a m m a d a l i. Ikinci myartyabyadya dashdan sonra
byark olan shey dyamirdir, zira bu iki cisimlyari bir-birinya vuranda (yallyarini
qosha tutub yavashca bir-birinya vurur), ashkardir ki, dyamir dashi sindiracaq.
Rustyam byay vya Mirzya Hyasyan yenya qyulyurlyar.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Hya... qyulyarsiniz, qyulyarsiniz. Vay
sizin haliniza!.. Afyarin lyuqyat yazanlar!
R u s t a m b a y (qyulya-qyulya). Sonra? Dyamirdyan sonra byark olan shey
hansidir?
Mirzya Myahyammyadyali durur ayaqa, istyayir qetsin. Ryustyam byay durur, onun
qabaqini kyasir.
R u s t a m b a y. Myahyammyadyali, ushaqa ushaq deyyarlyar, byoyyuyya dya
byoyyuk deyyarlyar. Syan syozyunyu de, aqyar syanin syozyun haqdir, qyaryak onu
demyakdyan chyakinmyayyasyan. Allaha shyukyur, syan vaizsyan, myuyallimsyan; syan
baxma bizim qyulmyayimizya, syan syozyunyu de. Aqyar bizya lazim olar,
lyuqyatya dya bir shey yazariq, lazim olmaz, – olmaz.
M i r z a H a s a n. Mirzya Myahyammyadyali, myan syandyan xahish
ediryam, hyovsyalya elyayyasiniz vya byayanatinizi basha yetiryasiniz.
M i r z a M a h a m m a d a l i (bir qyadyar fikir elyayib, oturur yerindya
vya sonra bashlayir). Dyamirdyan byark olan shey odur ki, dyamiri aridir vya
yozyu dya syaxtlik anasirindya uchyuncyu dyaryacyadyadir. Oddan byark olan shey
sudur ki, odu syondyuryur vya syaxtlik anasirinin dyordyuncyu dyaryacyasindyadir.
Ryustyambyay vya Mirzya Hyasyan allyarini aqizlarina basib qyulyurlyar.
Sudan byark olan shey buluddur ki, su haman buluddan amyalya qyalir.
(Yenya ichyari otaqdan syas qyalir, yenya Mirzya Myahyammyadyali hirsli
deyir).Syas qyalmyasin! Qyoryursyunyuz ki, biz burda syoz danishiriq! Byali, aqa-
ma arz olsun ki, buluddan byarkraq olan shey yeldir ki, buludlara hyamishya
yeldyan fyarman chixir. (Bir qyadyar dikyalib hyavyasya qyalir). Yeldyan byark olan
shey myalyakdir ki, yellyari idarya edir; yyani haraya qyondyarmyalidir, qyondya-
rir; qyondyarmyali deyil, qyondyarmir. (Bir az da ucadan vya hyavyasli). Mya-
lyakdyan byark shey myalyakyul-myovtdyur ki, myalyaki qyabzi-ruh edir. Hi... Qyu-
lyarsiniz! Qyulyun, eybi yoxdur, qyulyun! Vay haliniza! Myalyakyul-myovtdyan
dya byark olan shey bilirsiniz nyadir? Olyumdyur, olyum! Hi... Qyulyarsiniz!
(Dyaxi dya hirsli). Byas bilirsinizmi ki, olyumdyan byark shey nyadir? Bilirsi-
nizmi, ey lyuqyat yazanlar?.. Olyumdyan byark shey xudavyandi-alyamin amri-
dir ki, lazim olan yerdya olyum varid olur, lazim olmayanda olmur. La-
zim olan yerdya vaqe olur byalayi-naqyahanlar, misli-vyalvyaleyi-syaqf-
asimanlar, zyalzyaleyi-syathi-xakidanlar, xyusuf-kyusuf, yenya ***suf, yenya
kyusuf, ma-tyaaqyabyal-myalyavan! (Allyarini yuxari qalxizir vya cushya qyalir).
Siz qyaryak xyacalyat chyakyasiniz, adinizi myusyalman qoyub islam elmlyarinya
istehza edirsiniz (chiqira-chiqira durur ayaqa). Niyya qyulyursyunyuz? Bu-
rada ilan oynatmirlar ki? Myaqyar insan oz qyabahyatini qyaryak annamaya?
Eyb deyil? (hirsli qedir qapiya tyaryaf).
Ryustyam byay vya Mirzya Hyasyan dururlar ayaqa vya Mirzya Myahyammyadyalinin qabaqini
kyasib deyirlyar.
R u s t a m b a y vya Mi r z a H a s an. Dayan bir, dayan bir!
Chyol qapidan Syamyad Vahid qirir ichyari vya qilyu-qali qyoryub deyir.
S a m a d V a h i d. Ishtya irkaklar! Hayda arkadashlar!
M i r z a M a h a m m a d a l i (hirsli vya ucadan Syamyad Vahidya).
A kishi, hyalya bilmiryam bu nya deyir ey!..
Syamyad Vahid qedib oturur yerindya vya kaqiz-qyalyamini chixardir. Ryustyam byay vya
Mirzya Hyasyan yenya qyulmyakdyadirlyar. Mirzya Myahyammyadyali istyayir bashmaqlarini qeyya,
qedya. Zyahra byayim qapida qyorsyanib, Mirzya Hyasyandyan utanir vya chyakinir. Mirzya
Hyasyan bunu anlayib, Ryustyam byaydyan izin alib chixir, qedir. Zyahra byayim yavashca ichyari
qirir vya qorxa-qorxa qyalir chyokyur bir tyaryafdya. Ryustyam byay oz yerinya oturub kitaba baxir.
Mirzya Myahyammyadyali qapinin aqzinda dayanib, bir istyayir chixa, bir istyayir qala.
Z a h r a b a y i m (Mirzya Myahyammyadyaliyya). Ay balam, bir dayan
qyoryum, hara qedirsyan? Axi nya ustya bu qyadyar savashirsiniz? Ay belya sizya
myan qurban olum, axir min dyard-syarimiz, dost-dyushmyan var!
M i r z a M a h a m m a d a l i. Ana, syan Allah syan dya al qyotyur
bizdyan!
Z a h r a b a y i m. Bala, sizin belya myan qadanizi alim, myanim axir
siznyan vacib ishim var. Myahyammyadyali, bala, bir qyal otur, arxayin dani-
shaq. Syan ozun, Allaha shyukyur, yaxshi-yamani bilyansyan. Axir, o qizi hyar
yandan istyayirlyar; qiz ushaqinin evdya qalmaqinin da bir vaxti var. Nya
deyirsyan, ay Ryustyam bala? Syan nya deyirsyan, Syamyad bala? Niyya dinmir-
syan, Myahyammyadyali bala! Bir deyin qyoryum, nya myaslyahyat qyoryursyunyuz?
Sizya qyalyan qada-bala myanya qyalsin.
M i r z a M a h a m m a d a l i (aciqli). Myanya dyaxli yoxdur! Hyar
kyasya istyayirsiniz verin.
R u s t a m b a y (kitabi qoyur, durur ayaq ustya). Ana, myan qabaq-
ca da syanya demishyam, indi dya yenya deyiryam, qoy oqlanlarin da eshitsin-
lyar: qiz qyaryak oz xoshu ilya hyar kyasya ki, kefi istyadi, onu qyorya vya byayyanya
vya arya qedya. Dyaxi o asrlyar kechibdi ki, qizi zornan istyamyadiyi adama arya
verirdilyar. Ancaq yenya myan myaslyahyat qyoryuryam ki, Qyulbahari Aslan
byayya veryak.
M i r z a M a h a m m a d a l i (hirsli). Astyaqfyurullah! Astyaqfyurullah!
Aqyar Qyulbahar myanim bacimdir, myan bu amrya hyarqiz razi ola
bilmyanyam!
R u s t a m b a y. Nya syabyabya razi ola bilmirsyan? Xub, nya eybi var,
razi olmursan, syan de qyoryak kimya veryak?
M i r z a M a h a m m a d a l i. Myan nya bilim? Kimya qismyat olar,
ona veryarik.
R u s t a m b a y. Axir necya kimya qismyat olar? Hazir qizi istyayirlyar,
dyaxi yyuz il qyozlyatmyayyacyayik ki?
M i r z a M a h a m m a d a l i (bir qyadyar dinmyayib). Myanya qalirsa,
Qyulbahari Mirzya Byaxshyaliyya veryarik.
Ryustyam byay qyulyur.
S a m a d V a h i d. Necya Mirzya Byaxshyaliyya? Myuyallim Mirzya Byax-
shyaliyya?
M i r z a M a h a m m a d a l i. Byali, haman Mirzya Byaxshyaliyya.
S a m a d V a h i d. Byan buna hyarqiz razi olmam.
M i r z a M a h a m m a d a l i (tyayaccyublyu). Necya yyani razi olmazsan?
Hyalya syan nyachisyan?
S a m a d V a h i d. Byanya qaliyorsa, Qyulbahari Hyuseyn Shahidya
vermyali.
M i r z a M a h a m m a d a l i (saq alini firladir). Pyah-pyah-pyah,
buna bax syan Allah! Bu da bizya myushtyari tapdi.
Z a h r a b a y i m. Ay balalarim, sizya belya myanim canim qurban,
bir myanya deyin qyoryum, o dediyiniz adamlar kimdilyar? Yaxshimi
adamdilar, nyachidirlyar?
R u s t a m b a y. Ana, myan dediyim Aslan byay chox yaxshi adamdi;
yozyu dya kechyan il yurist dyarsi oxuyurdu, sonra peshman oldu, vastochni
fakultetya qirdi. Indi istyayir mal hyakimi olsun.
Z a h r a b a y i m (Syamyad Vahidya). Bala, syan dediyin adam kimdi,
nyachidi? Bir qulluqu varmi?
S a m a d V a h i d. Ana, Hyuseyn Shahid bizim qyanc adiblyarimiz-
dyandir, ozyu dya xeyriyyya myaktyabindya adyabiyyat dyarsi myuyallimidir.
Mirzya Myahyammyadyali bashini bulayir.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Pyah-pyah-pyah! Elya bizim qyanc adi-
bimiz askik idi. Allah byad nyazyardyan saxlasin. (Hirsli). A kishi, myan bil-
miryam adib nyadi, axir ey?
R u s t a m b a y. Qardashlarim, myan sizdyan xahish ediryam ki, hyar nya
elyamyak istyayirsiniz, myaslyahyatnyan vya aqil uchuynan elyayin. Onu siz qya-
ryak bilmish olasiniz ki, o shey ki, mehribanchiliqnan vya myaslyahyatnyan ashar,
dava-qalmaqalnan ashmaz. Qenya dya deyiryam ki, Qyulbahar bizim baci-
mizdi, qyaryak biz uchyumyuz dya syay, tyalash edyak ki, bacimiz byadbyaxt olma-
sin. O axi heyvan deyil ki, yapishaq alindyan, kimya ki istyayirik – veryak.
Syan bir syoz deyirsyan, myan bir syoz deyiryam, o bir syoz deyir. Qardashla-
rim, belyaliknyan bir myatlyab hasil olmaz. Qiz hazir, bax, o qapinin dalin-
dadi (yalini ichyari qapiya uzadir), chaqiraq bu saat ozyundyan sual elyayyak ki,
qyoryak meyli kimyadi? Aslan byayya istyar, Aslan byayya qedyar, Mirzya Byax-
shyaliyya istyar, Mirzya Byaxshyaliyya qedyar, Hyuseyn Shahiddi – nyadi, onu istyar,
ona qedyar.
S a m a d V a h i d. Belya myaslyahyatya qarshi byan bir syoz syoylyamyam.
R u s t a m b a y (Mirzya Myahyammyadyaliyya). Niyya dinmirsyan, Mya-
hyammyadyali?
M i r z a M a h a m m a d a l i. Ozyunyuz bilin, myanim ishim yoxdur.
Ryustyam byay durur, qapidan Qyulbahari chaqirir. Qyulbahar qirir ichyari.
Z a h r a b a y i m (Qyulbahara). Bala, Qyulbahar, qyal otu yanimda,
durma ayaq ustya.
R u s t a m b a y. Qyulbahar, kech otu vya qulaq as, qyor nya deyiryam.
Biz bu saat syanin baryandya danishirdiq. Syozyun achiqi budur ki, syani uch
adam istyayir: biri Aslan byaydi, biri Mirzya Byaxshyalidi, biri dya Hyuseyn
Shahiddi... Indi syan dya fikirlyash, Allaha shyukyur, yekya qizsan, dyaxi syani oy-
ryatmyak lazim deyil. Qyalbin kimya yapishir, ona da qet; bizim hech syozyu-
myuz yoxdu. Aslan byay myanim dostlarimdandi, ozyu dya intelliqentdi;
byalkya qyormyush, ya eshitmish olasan. Mirzya Byaxshyali vya Hyuseyn Shahid dya
myuyallimdirlyar, amma myan onlara yaxshi byalyad deyilyam. Ozyun bil, fi-
kirlyash vya cavab ver.
Qyulbahar dinmir.
Z a h r a b a y i m (Qyulbahara). Bala, niyya dinmirsyan?
Q u l b a h a r (Ryustyam byayya). Dadash, avvyal bu ki, syan dediyin
adamlarin hech birinya myan byalyad deyilyam vya qaldi ki, sizin myanim ba-
ryamdya chalishmaqiniz abyasdir; chyunki myan biliryam ki, myan bir kyasi xosh-
lasam da, syan razi olsan, Myahyammyadyali dadashim razi olmayacaq; Mya-
hyammyadyali dadashim razi olsa, syan izin vermyayyacyaksyan; hyar ikiniz dya
xoshlasaniz, Syamyad dadashim byayyanmyayyacyak. Bir yadiniza salin, qyoryun
indiyya kimi myanim ustyumdya siz uch qardashin nechya dyafya dava-myaryakya-
sinya qonshular yiqishib tamashaya. Yox-yox, myan hech kyasya qetmyak istya-
miryam. Kash siz bir-biriniznyan yola qedin. (Durub chixir qedir).
Mirzya Myahzmmyadyali qyalib oturur yerindya.
R u s t a m b a y. Ish belya olan suryatdya myan myaslyahyat qyoryuryam ki,
bir suryatdya ki, Qyulbahar biz dediyimiz adamlarin hech birinya byalyad de-
yil, sabah axsham qyaryak ki, cyamiyyyati-xeyriyyyanin zasedaniyasidir, ozyu
dya nyovbyatya qyorya qyaryak bizim evya yiqishalar. Aslan byay – necya ki uzv –
zasedaniyaya qyalyacyak. Qyaryak hesabnan myuyallimlyardyan dya olalar; chyunki
proqramlar baryasindya myuyallimlyardyan cavab istyayiblyar. Qyaryak onlardan
shikayyat dya var. ***lasya, onlar qyaryak qyalyalyar zasedaniyaya. Qyulbahar da
istyayyar, chixar onlarnan tanish olar.
M i r z a M a h a m m a d a l i (saq alini oynadir). Byali, istyar, chixar,
onlarnan tanish olar...
R u s t a m b a y. Nya eybi var, chixmaz, qapinin arasindan baxar, ha-
misini qyoryar.
S a m a d V a h i d. Izdivaci-niyyyat edib, toqrudan-toqruya myula-
qatda bulunmaq, zyarrya qyadyar eyb tyoryatmyaz, zyannindyayyam.
M i r z a M a h a m m a d a l i (hirsli, Syamyad Vahidya). Allah xati-
rinya, oz dilindya danish, peyqyambyar xatirinya, oz dilindya danish!
Chyol qapi taqqildayir.
R u s t a m b a y. Kimsyan? Qyal!
Daxil olur Teymur byay, qoltuqunda papka; Zyahra byayim uzyunyu tutur o tyaryafya
ki, Teymur byay qyormyasin.
T e y m u r b a y. Syalam aleykyum.
R u s t a m b a y. Ay aleykyassyalam, Teymur byay. Qyal aylyash.
T e y m u r b a y. Yaxshidi, qedyajyayyam.
Ichyari otaqdan Zivyar xanim chixir, Teymur byayya al verir.
Z i v a r x a n i m (qyulya-qyulya). A, zdravstvuyte, Teymur bek!
T e y m u r b a y (Zivyar xanimin alini opyur). Zdravstvuyte, Zivar
xanum!
Teymur byay dya, Zivyar xanim da otururlar Ryustyam byayin yaninda. Mirzya Myahyam-
myadyali aciqli baxir bunlara. Teymur byay papkani achir, kaqizlari aralayir, sonra uch kaqiz
qoyur Ryustyam byayin qabaqina; bu da kaqizlara qol chyakir, verir Zivyar xanima, o da qol
chyakib, verir Teymur byayya. Teymur byay dya yiqishdirir, qoyur papkaya.
T e y m u r b a y. Sabahki zasedaniyanin povestkasinda smeta mya-
syalyasi baryasindya bir shey yazilmayib; bir az biqaidya oldu. Ola bilyar ki,
yenya Afruz xanim chiqir-baqir sala.
Z i v a r x a n i m. Pajalsta, syan qorxursan qorx, amma myan hech dya
qorxmuram. Onlar ozlyari tutduqlari ish quya chox qaydalidi ki, bizimkini
dya byayyanmyayyalyar? Hyalya, syan Allah, o dyunyanki nya hyaryakyat idi, o nya
chyamxyam idi? Vallah myan Afruz xanimin yerinya xyacalyat chyakirdim.
T e y m u r b a y (saatina baxib deyir). Deyyasyan yubaniriq ha!..
Z i v a r x a n i m (durur ayaqa). Ryustyam, bu qyun cyamiyyyati-xey-
riyyyanin o qyadyar ishi var ki, bilmiryam axshama kimi qurtara bilyacyayyam,
ya yox. Yaxshi olardi syan dya qedya idin, bizya kyomyak elyayyaydin.
R u s t a m b a y. Eybi yoxdu, siz qedin, myan macal elyasyam, qyalya-
ryam. Harda olacaqsiniz?
T e y m u r b a y. Qabaqca qyaryak teatra qedyak, atchotun kopyasini
alaq, sonra Markovun kaqiz maqazasina qedyak, kaqiz sechyak.
R u s t a m b a y. Ola bilyar ki, myan dya qyalyam.
Zivyar xanim vya Teymur byay dururlar ayaqa. Zivyar xanim ayna qabaqina qedib,
shlyapasini dyuzyaldir vya Teymur byay ilya chixib qedir. Mirzya Myahyammyadyali yenya aciqli-
aciqli baxir bunlarin dalinca. Qyanbyar, uzun chuxali vya belindya xyancyar, yaninda
choban Qurban, qirirlyar ichyari. Qurbanin bir alindya uzun chomaq, bir alindya dyasmala
dyuyyulyu bir qab. Ikisi dya bash yendirirlyar.
R u s t a m b a y. Qyanbyar, nya var, qoyunlar necyadi?
Q a n b a r. Saqliqin, bir shey yoxdu. Amma qoyunlara byark qizdir-
ma dyushyub, yaman qirir; hech bir alaci da yoxdu. (Qurbanin alindyan dyu-
yyunchyani alib qoyur yerya). Buyuraydiniz, bu yavanliqi boshaldaydilar; bir
az kyaryadi, bir az da tyazya shordu (Qyanbyar dyuyyunchyani aparir ichyari, qapinin
yanina qoyur).
Z a h r a b a y i m. Qyanbyar, niyya choxdandi qyoryukmyursyan?
Q a n b a r. Xanim byayim, vallah macalimiz olmur. Qoyunun azari
bashimizi byark qatib.
R u s t a m b a y. Qyanbyar, bilirsyan nya elya? Sabah axsham mal hya-
kimi bizdya olacaq, cyamiyyyati-xeyriyyyanin yiqincaqidi; syan dya qyal, ya-
dima sal, deyyak, byalkya qoyunlarin qizdirmasina bir dava deyya.
Q a n b a r. Bash ustya, qyalyaryam.
R u s t a m b a y. Hya, yadima dyushdyu, dyavya yunu tapshirmishdim, hech
yerini elyayya bildin?
Q a n b a r. Aqa, axtariram. Dyaxi bizya qyorya qulluq?
R u s t a m b a y. Qedya bilyarsiniz.
Qyanbyar vya chobanlar chixirlar.
R u s t a m b a y (qyalir anasinin tyaryafinya vya qyulya-qyulya deyir). Ana,
kefin necyadi? Yaxshidir? Ana, bilirsyan nya var? Myan lyuqyat yaziram.
Bilirsyan lyuqyat nyadi? Yyani insanin dilindya hyar nya qyaribya syoz var, qyaryak
o kitaba yazila; hamisi qyaryak yazila ki, bir syoz dya qalmaya. Byalkya syan
dya elya bir qyaribya syoz bilirsyan ki, bizim yadimiza dyushmyamish ola. Hya, nya
deyirsyan, ana? Bir qyaribya syoz de yazim.
Z a h r a b a y i m. Bala, qadan myanya qyalsin, myan nya biliryam ki,
nya deyim?
M i r z a M a h a m m a d a l i (durur ayaqa). Dadash, aqyar qyaribya
syoz axtarirsan, myandyan sorush, deyim; dyaxi aqbirchyak arvad nya bilir, nya
desin? Qyaribya syoz budu ki, indi mashallah kraxmalli alimlyar dyaxi
hicabi-zadi bilmyarrya atib, bashlayiblar russayaqi uzyuachiq zindyaqanliq
elyamyayya. Elya myannyan olsa, lyuqyatya bu myatlyabi dya yazsan, pis olmaz.
(Bashmaqlarini qeyir qetsin).
R u s t a m b a y (aciqli vya ucadan). Myahyammyadyali, syani and
veriryam atavin qoruna, myandyan al chyak.
Mirzya Myahyammyadyali bashmaqlarini qeyir qetsin.
Z a h r a b a y i m (Myahyammyadyaliyya). Bala, Myahyammyadyali, bir
dayan. Bala, bir dayan, bir qetmya.
Zyahra byayim qalxir ayaqa, qoltuqundan bir bayaz chixardir, qedir
Myahyammyadyalinin daliyca; o da qulaq vermyayib qedir. Zyahra byayim
yenya qyalib oturur yerindya vya bayazi qoyur qoltuquna.
Syamyad Vahid yaziya myashqul olduqda, ichyaridyan ushaq aqlamaqi eshidilir. Syamyad
Vahid, alindya qyalyam, durur qedir qapiya tyaryaf vya hirsli.
S a m a d V a h i d. Chocuq aqlamasin, byan sheir yaziyorum (qyalib
oturur yerindya vya Ryustyam byayya). Dadash, adyabiyyatdan lazimsa, nyumunya
olaraq bir sheir deyim, yaz lyuqyatya.
R u s t a m b a y. Nya eybi var. Amma bu shyart ilya achiq olsun. Yoxsa,
doqrusu, myan syanin dilini qanmiram.
S a m a d V a h i d (kaqizlarini allyashdirir vya bir yerdyan shairanya
oxuyur):
Anzari-shyababimda pyadidar olan, ey zill!
Ey zilli-tyuluat, oluyorsun yenya peyda!
R u s t a m b a y (“eh” elyayib, chyonyub qedir oz stoluna tyaryaf). O dili
myan ozyum qaniram ki, lyuqyatya dya yazam?
S a m a d V a h i d (durur ayaqa vya kaqizlarini yiqishdirir ki, qet-
sin). Dadash, myan syoylyadiyim “Faust”dan tyurk dilinya tyarcyumyadir. Bizim
myuyallimlyar bunu indi bu saat myaktyablyarimizdya balaca chocuqlara oyrya-
diyorlar. Syan ki, bunu qanmiyorsan, syanayei-nyafisyadyan bibyahrya olma-
qini myushahidya ediyorsin, zyannindyayim, afyandim. (Syamyad Vahid aciqli,
kaqizi qyafyasyanin ichinya atib, durur qedir).
Ryustyam byay tyayaccyublyu baxir onun daliyca.
Z a h r a b a y i m (durur ayaqa, bayazini qoltuqundan chixardir vya
Syamyad Vahidin daliyca). Bala, bir dayan! Bala, bir dayan. Syamyad bala,
bir dayan!
Ryustyam byay dya kaqizlarini yiqishdirir vya aciqli, hazirlashir chixib qetmyayya.
Indi dya Zyahra byayim bayazini buna tyaryaf tutub yalvarir. Ryustyam,
Ryustyam, ayaqlarinin altinda olyum! Bir dayan! Bala, bir dayan, bir bu
kitaba bax.
R u s t a m b a y (aciqli). Eh, ana, syan Allah al chyak! (Ryustyam byay
dya chixib qedir).
Zyahra byayim qalir ortaliqda tyak, alindya kitab. Bir qyadyar fikirdyan sonra qayidib
oturur yerindya, kitabin bir syahifyasini achir vya diqqyat ilya baxir. Bir qyadyar baxandan sonra
bashlayir haman syahifyani opmyayya.
Pyardya salinir
IKINCI MYACLIS
Ryustyam byayin zal otaqi. Ortaliqda uzun stol, atrafinda sandalyalar ustya aylyashiblyar
cyamiyyyati-xeyriyyya uzvlyari: bashdan Ryustyam byay ki, cyamiyyyati-xeyriyyyanin syadridir;
onun saq tyaryafindya Zivyar xanim, sol tyaryafindya Teymur byay. Ondan savayi aylyashiblyar;
Mirzya Zeynal – millyatpyaryast, Syalimya xanim – myuyallimya, Aslan byay, Ismayil aqa,
Myunyavvyar xanim, Syamyad Vahid, Hyuseyn Shahid, yaninda myaktyab shaqirdi, fyasli. Kyanar-
da, yerdya diz ustya aylyashiblyar: Mirzya Myahyammyadyali, Mirzya Byaxshyali, yaninda bir myak-
tyab shaqirdi, byorklyu. Qapinin yaninda uch-dyord nyafyar fyaqir vya qeyri adamlar ki, ayaq ustya
durub iclasa tamasha edirlyar. Otaqin kyuncyundya, camaata qyoryukmyayyan yerdya, pyardya da-
linda Zyahra byayim vya Qyulbahar oturub, myaclisya nyazyar elyayirlyar. Uzvlyarin hyaryasinin
qabaqinda bir vyaryaq aq kaqiz vya qyalyamtyarash; syadrin qabaqinda zyanq. Adamlarin choxu
papiros chyakir.
R u s t a m b a y. Qospoda, zasedanie obyavlyayu otkritim*.
M i r z a Z e y n a l (durur ayaqa vya yumruqunu silkyalyayya-silkyalyayya,
aciqli). Aqalar, ana dilindyan bashqa burada ozqya dil danishmaq olmaz.
Ana dili, ana dili. Tyurk dili, milli dil.
Camaat chyapik chalir.
Z i v a r x a n i m (durur ayaqa). Ne ponimayu, qospoda, chto za
dikarstvo? Pust kto kakim yazikom luchshe vladeet, na tom i obyasnya-
etsya, chto je takoe?!**
M i r z a M a h a m m a d a l i (aciqli). Haqq buyurur Mirzya Zeynal,
islam myaclisi hara, rus dili hara?!
Qalan uzvlyardyan dya byazi deyir: “eybi yoxdur”; byazi deyir: “olmaz”.
R u s t a m b a y (zyanqi chalir). Aqalar, myan tyaklif ediryam ki, hyar
kyas ki, myumkyundur, myusyalmanca danishsin; chyunki burada rus dili bil-
myayyanlyar dya var. O ki, birisi myusyalmanca hech danishmaq bilmir, onda
dyaxi charya nyadi...
M i r z a Z e y n a l. Xeyr, Ryustyam byay, birisi ki, myusyalmanca
bilmir...
M i r z a B a x sh a l i (Ryustyam byayya). Baqishlayiniz, Ryustyam byay,
birisi ki, myusyalmanca bilmir, dyaxi bu myaclisdya onun uzv olmaqa nya
haqqi?!
Z i v a r x a n i m. Qospoda, tak nelzya rassujdat, yey boqu***.
M i r z a Z e y n a l (durur ayaqa vya ucadan). Biz dyubarya tyavyaqqya
edirik syadr cyanablarindan ki, rusca danishmaqi bilmyarrya qyadyaqyan elyasin.
Yenya syas-kyuy qalxir, yenya Ryustyam byay zyanqi chalir, camaat sakit olur.
R u s t a m b a y (Teymur byayya). Xub, Teymur byay, povestkada
yazilan voproslari oxu, camaat eshitsin.
______________
* Aqalar, iclasi achiq elan ediryam.
** Aqalar, basha dyushmyuryam bu nya vyahshilikdir? Qoy kim hansi dili daha
yaxshi bilirsya, o dildya danishsin. Buna nya var ki?
*** Aqalar vallah belya myuhakimya olmaz.
T e y m u r b a y (papkadan bir kaqiz chixardib oxuyur). Avvyalinci
myasyalya: il hesabi tyasdiqi myasyalyasi; ikinci myasyalya: myaktyab proqrami
baryasindya; uchyuncyu myasyalya: aclarin arzi-hali baryasindya; dyordyuncyu
myasyalya: elmi-ilahi dyarslyari baryasindya, – bunlardir.
R u s t a m b a y (durur ayaqa). Hyazyarat, il hesabi baryasindya kechyan
zasedaniyada bir qyadyar raznorechiya oldu. Bu da o baryadya idi ki, sme-
tanin bir para punktlarinda bir qyadyar tyafavyut qyorsyandi vya ozqya cyur dya
ola bilmyazdi; syabyab bu ki, myadaxil oldu, myaxaric oldu, onun byazi yer-
lyarini biz myahz priblizitelno tyayin edirik. Myasyalyan, biz ki, deyirik bal
qonaqliqindan qyalyacyakdya bu qyadyar myadaxil olacaq, albyattya, bu myada-
xil biz yazdiqimizdan ya bir qyadyar askik olacaq, ya artiq olacaq vya
myahz bu syabyabdyan smetada ryadd-byadyal amyalya qyalir ki, onu tochno dyuz
qyotyurmyak myumkyun deyil. Kimin bu baryadya syozyu var, buyursun. Aslan
byay danishacaq.
A s l a n b a y (durur ayaqa).
Qyulbahar diqqyat ilya baxir.
Hech belya deyil; baqishlayasiniz. Zakon bu sluchaylari tamamyan pre-
dusmatret elyayibdir. Aqyar raznorechiye elya bir sluchayda oldu ki, onu
myadaxil cyarqyasindya olan punktlar dyuz qyatyurmyadi, o vyadya smetni
statyalari o qyadyar sokratit edirlyar ki, il axirinda hesab dyuz qyalir. Amma
bizim smetanin poqreshnostlari o baryadyadir ki, biz, naprimer, tyayin elya-
mishik aclara ildya yyuz manat paylayaq; amma biz yyuz manat avyazinya
paylamishiq yuz doqquz manat on dyord shahi iki qyapik.
Camaatdan bir nechyasi qyulyur, bir nechyasi dya chyapik chalir. Qyulbahar nechya dyafya asnyayir,
byark yuxusu qyalir; Mirzya Myahyammyadyali vya Mirzya Byaxshyali bashlarini bulayir.
R u s t a m b a y (zyanqi chalir). Dyaxi bu baryadya qenya syoz danishan
varsa, desin.
Bir syas qyalmir.
Xub (kaqizlari aralayir). Ikinci myasyalya myaktyab proqrami baryasin-
dyadir. Myalumdur ki, kechyan hyaftya reviziyonnaya komissiya...
M i r z a Z e y n a l. Tyaftish komissiyasi.
R u s t a m b a y. Kechyan hyaftya tyaftish komissiyasi myaktyab proqrami
baryasindya irad tutub ki, quya proqramlara, necya ki, lazimdir, diqqyat
olunmur vya dyarslyar bir nyov syust kechir vya ikinci klasda...
M i r z a B a x sh a l i. Ikinci sinifdya.
R u s t a m b a y. Ikinci sinifdya adyabiyyat dyarslyari nyahayyat chyatin-
lyashib vya bizim oz milli Azyarbaycan dilimiz bilmyarrya nyazyardyan salinib.
Kechyan zasedaniyada myuyallim cyanablarindan xahish olunub ki, bu barya-
dya camaatin arzusuna hyormyat qoyuban, myasyalyani myumkyun dyaryacyadya
nyazyari-diqqyatya alsinlar. Hyuseyn Shahid cyanablari danishmaq istyayir.
H u s e y n Sh a h i d (durur ayaqa).
Qyulbahar qulaq verir.
Myohtyaryam azayi-yancyumyan hyazryatlyarinya oz ixlasimi tyaqdim edib,
myatlyabin an ibtidasindan bir shyammya izahat vermyayi fyarz vya qyarz bilib,
iltimas ediyorum, afyandim. Arkadashlar, shimdi hyapimiz Tanrimizin
buyruqu ilya ishtya kyoyyumyuzdya torpaqa borcunu odyamyakdyan qachacaq tyak
bir kishi olmaz; onu hay cift syuryarkyan tyar olaraq alimizdyan dyokmyushyuz,
yetyar! Az avvyal alchaqca buraxib savushduqumuz torpaqlar yetyar. Hay vya
ya dyushmyanya savasharkyan qan olaraq damarlarimizdan axitmishiz, yetyar!
Akil irmyaz tanri hikmyatlyari ilya avyat, yarin qyaddar vya murdar allyari qa-
falarimizi ansyamizdyan kyasyaryak bizi vyahshyat sheytanlarina qurban edya-
cyak, zyann ediyorum, afyandim. Yetyar, az avvyal alchaqca buraxib sovush-
duqumuz torpaqlar, yetyar!
Qyulbahar vya adamlarin choxu asnyayir.
Avyat, chocuqlar, qadinlar, irkaklar, yenilyar bu torpaqdan chixib, ya-
vuqlusuna qovushmushdu. Qartlashmish qollarini uch, besh mizraq boyu otya-
dyaki binalarin ustyunya qadar salan bol kyolqyali sokaklarin dibindya qyum-
lyayyan davullarin syasi chocuqlarin dyuyyunyunyu bildiriyordu. Saqlam kyoks-
lyardya uyqudaki yavuzluq duyqularini qabartan bu qumbultu kyandi
qilinclarimizin armaqinini xatirlatiyordu, afyandim. Halbuki, avyat, bir
takim adyabiyyat ki, ikinci sinifdya tyahsil olunmaqdadir...
Ishtya kyalyabyaklyar kimi qarlar dyushyuyor,
Sanki bir nur eniyor hyar fidana,
Lakin aylyancya olurkyan adana,
Yavru chocuqlar ushyuyor!
Aqalar, bu deyilmi milli adyabiyyat! Bu deyilmi milli tyurk lisani!
Syamyad Vahid chyapik chalir. Qalan camaatdan qyulyan dya var vya tyak-tyak chyapik chalan
da var. Qyulbahar myurqyulyayir.
M a k t a b sh a q i r d i b a sh i n d a f a s:
Ishtya kyalyabyaklyar kimi qarlar dyushyuyor,
Sanki bir nur eniyor hyar fidana,
Lakin aylyancya olurkyan adana,
Yavru chocuqlar ushyuyor.
Syamyad Vahid vya Hyuseyn Shahid allyarini qoyurlar hyamin shaqirdin chiyninya. Qalan
camaatdan qyulyan dya var, chyapik chalan da var.
Z a h r a b a y i m (Qyulbahara). Qizim, bu adamlar nya danishirlar?
Qyulbahar cavab vermir, chyunki myurqyulyayir.
M i r z a M a h a m m a d a l i (hirsli, camaata). A balam, hyalya
bizi basha salin qyoryak, niyya chyapik chalirsiniz?
R u s t a m b a y (kaqizlari aralayir). Aqalar, qaldi iki myasyalya: biri
elmi-ilahi dyarslyari baryasindya, biri dya aclarin arizyasi. Elmi-ilahi barya-
sindya ushaqlarin bir parasinin atalari tyaryafindyan arizya qyalib ki, myaktyabin
yuchyuncyu sinfindya myuyallim cyanablari – ki, ibaryat olsun Mirzya Byaxshyali vya
myanim kichik byaradyarim Myahyammyadyalidyan, – oktyabr ayinda ***suf vya
kyusuf baryasindya, yyani ayin vya qyunyun tutulmaqi baryasindya bir moizya
bashlayiblar ki, indi dyord ay olur ki, haman kyusuf vya ***suf dyarslyari
nyainki azalmir, hyalya byalkya alti ay da bundan sonra qurtarmayacaq...
M i r z a B a x sh a l i. Xeyr, aqa, elya deyil, afv buyurasiniz. Indiki
dyarslyar myahz ***suf baryasindyadir ki, dyord aydir oxunur. O ki, qaldi kyu-
suf dyarslyari, byali, hyaqdir, bir alti ay da kyusuf dyarslyari tyahsil olunmalidir.
R u s t a m b a y (Mirzya Byaxshyaliyya, zyanq chala-chala). Cyanab Mirzya,
myani baqishlayasiniz, xahish ediryam syozyumyu qurtarmamish syozyumyu kyas-
myayyasiniz. Byali, hech eybi yoxdur, danishmaq istyayirsiniz, izahat veriniz.
Amma xahish olunur byayanatinizi myuxtyasyar syoylyayyasiniz.
M i r z a B a x sh a l i (durur ayaqa vya alindya bir yekya, dyaridyan cildi,
kyohnya musyalman kitabi).
Qyulbahar diqqyat ilya qulaq asir.
Azayi-qiramdan uzr istyayiryam ki, zeyldya myaruzeyi-myuhyaqqyarim
aqayani-byuzyurqyuvarin dyardi-syarinya shayyad syabyab ola. Aqama arz olsun
ki, elmi-ilahi dyarslyari, elmi-nyucum dyarslyari, heyyat dyarslyari vya ***lasya-
tyul-hesab dyarslyari myaktyab proqramlarinda, – necya ki, shayistya vya alzyam-
dir, – arayisht olunmuyub ki, aya ***suf vya kyusuf myasyalyalyari bu saydiqi-
miz fyununun hansi birisinin dairyasindya tyahsil olunasidir vya fyovqyazzikr
fyunun hansi myuyallimin ohdyasindya vya tyahti-cyavabdehliyindyadir. Byandya-
yya myuhyavvyal olunan elmi-yaqdyasi-ilahi dyarslyari dyovri-ibtidasindan –
necya ki, myalumdur, – bisti hyashtyumi-ryabiyussani, yyovmi-cyaharshyanbya,
qyutryun asyablyarinin iki danqi vya shyamsin qyursyunyun tamam syahifyasinin
danq yarimi ryas uqdyasinin hyavalisindya myutyakyassif olub, yyani byaistilahi-
tyurk, qyun tutulub vya hyamin kyusuf qyun chixandan besh saat on uch dyaqiqyadya
vaqe olub. Azayi-yancyumyan hyazryatlyarinin hyuzuri-myubaryaklyarinya arz ol-
sun ki, kyusufun keyfiyyyati vya onun ovzai kyureyi-yarzin cyami biladlarinda
myuxtyalif suryatdya zyuhr edibdir vya myahz kyusuf nyaqshyasinin naziri-myohtya-
ryamlyarinin ittilaindan otyari, byandeyi-hyaqir o fikirdya oldum ki, bir tyaryaf-
dyan asyari-pyursyamyari-cyanab fyaxamyatnisab, Mirzya Hyasyan xan Nyacmyul-
myulk, axyavizadeyi-cyanab Haci Nyacmyuddyovlyani dyasturil-yamyal myanzi-
lyasindya tutub, diqyar tyaryafdyan heyyat elmindyan axz vya Shyarq ulyamasi tyarya-
findyan tyasdiq olunmush kyavakibi-syayyaryanin hyaryakatinin byayanatindan
myustyafid olub, millyat balalarina hyamin ulumun fyavaidini ixtisar edibyan
nyovcavanlarin nyazyari-diqqyatlyarinya tyabliq edim.
Camaatdan vya uzvlyardyan choxu myurqyulyayir; Zyahra byayim vya Qyulbahar da
myurqyulyayir.
M i r z a B a x sh a l i (Mirzya Myahyammyadyaliyya). Buyur, aqa, nyovbyat
sizindir.
Mi r z a M a h a m m a d a l i (durur ayaqa). Fyasli-nozdyahhyum
dyar byayani-kyusuf vya ***suf; yyani ayin vya qyunyun tutulmaqi...
Z i v a r x a n i m (yavashca Ryustyam byayya). Nelzya li sokratit rechi
oratorov?*
M i r z a M a h a m m a d a l i. Ahval ki, kyovkyablyarya ariz ola, ha-
man ovzada ki, bir-birinya nisbyatlyari var, az on cyumlya haman ahvaldir
ki, qyamyar shyamsya ariz ola vya bir suryatdya ki, qyamyar bir kyasif cinsdir vya
afitabdan kyasbi-nur elyayir vya chyun...
T e y m u r b a y. Myanim qanacaqima qyorya, bu qyadyar tyafsil ver-
myayin lyuzumu yoxdur.
M i r z a M a h a m m a d a l i (hirsli vya ucadan). Necya yyani lyuzu-
mu yoxdu?
Camaatin, ichinya danishiq dyushyur; bir nechyalyari deyir: “lyuzumu yoxdur”, bir parasi
deyir: “qoy syozyunyu desin”.
M a k t a b sh a q i r d i b a sh i n d a p a p a q. Kyusuf, yyani afitab
qiriftyaqi on halyat ast ki, qyamyar miyani-afitab hail bashyad vya kyusuf vaqe
olanda hyamin duani oxuyurlar: bismillahir-ryahmanir-ryahim, ryabbyana
atina fiddyunya...
______________
* Natiqlyarin nitqini ixtisar etmyak olmazmi?
Mirzya Byaxshyali, Mirzya Myahyammyadyali allyarini qoyurlar hyamin shaqirdin chiyninya.
R u s t am b a y (zyanqi chalir). Aqalar, azayi-myaclis xahish edir ki,
byayanati tamam edyak vya dyaxi danishmaqa ixtiyar vermyayyak. Kim buna
razidir, dursun ayaqa.
Uzvlyar tyamamyan durur ayaqa, Mirzya Myahyammyadyali bashini bulaya-bulaya qedir
oturur yerindya vya bir nechya dyafya deyir: “necya lyuzumu yoxdur?”.
R u s t a m b a y (zyanqi chalir vya bir kaqiz alir alinya). Camaat, xahish
olunur aclarin arizyalyarinya qulaq veryasiniz. Arizya myusyalman cyamiyyya-
ti-xeyriyyyasinya Myashyadi Cyafyar usta Mehdi oqlu tyaryafindyan. Arizyadya
yazilib ki, “myan qoca vya shikyast adamam vya on iki nyafyar kyulfyatim var,
yomiyyya chyoryayinya myohtaciq; cyamiyyyati-xeyriyyyadyan besh-on manat
chyoryak pulu istyayirik ki; nya qyadyar canimiz saqdir, sizya duachi olaq”.
Haman arizya sahibi Myashyadi Cyafyar yeriyir chamaatin ichinya vya aqlaya-aqlaya
pul istyayir.
R u s t a m b a y. Aqalar, bu baryadya syozyu olan danishsin.
T e y m u r b a y. Myan elya biliryam ki, cyamiyyyati-xeyriyyya bu mya-
syalyayya indi al vura bilmyaz. Syabyab budur ki, kechyan iclasda da aclarin
yarizyalyarinya kifayyat verilmyadi vya verilmyamyayinin dya syabyabi budur ki,
cyamiyyyatin sandiqinda olan pullari zapasnoy fonda qoymaq syohbyati
ortaliqa qoyulubdur.
R u s t a m b a y. Belya olan suryatdya aclarin arizyalyarini buqyunkyu
myachlisdya myuzakiryayya qoymaq olmayacaq.
Uzvlyarin bir nechyasi deyir: “xeyr, olmayachaq”; bir nechyasi deyir: “qyaryak
myuzakiryayya qoyulsun”.
R u s t a m b a y (zyanqi chalir). Aqalar, aclarin arizyalyarinya bu qyun
kifayyat vermyak istyayyanlyar dursunlar ayaqa.
Durur ayaqa Zivyar xanim vya Munyavvyar xanim.
R u s t a m b a y (Teymur byay ilya pichildashandan sonra). Camaat,
cyamiyyyati-xeyriyyya belya qyarar qoydu ki, aclarin arizyasi myovcibincya
aclarin halini yoxlamaq vya onlarin hyaqiqyatdya myohtac olmaqlarini tyah-
qiq elya-myakdyan otryu alahiddya komissiya tyayin olunsun vya bu syabyab-
dyan hyamin myasyalyanin myuzakiryasi bundan sonraki iclasa qalmaqi qyarar
verildi.
Aclar aqlashir. Zivyar xanim durur qedir. Myashyadi Cyafyarya bir qyumyush pul verir.
Z i v a r x a n i m. Doqrusu, myanim bu kishiyya yaziqim qyalir. Kakoy
on calkiy! I navernoe qolodniy*.
Qapida qyorsyanir Qyanbyar, Qurban vya Zaman. Qurbanin vya Zamanin hya-
ryasinin bir alindya uzun chomaq, bir alindya dyasmal baqlamasi.
Z a m a n (kobud choban syasi ilya). Burdadimi o mal hyakimi?
Camaat uzyunyu chyondyarir chobanlara tyaryaf.
Q a n b a r (Zamana). Adya, heyvan, adyabli danish. Aqalardan
ayibdi!
R u s t a m b a y (Qyanbyarya). Qyanbyar, bir az dayanin, myaclis qur-
tarsin, sonra danishariq. (Uzyunyu Aslan byayya tutur, yavashca). Aslan byay,
bu bizim syarkarimizdi, o ikisi dya qonshu chobanlarindandi. Dyunyan qyal-
mishdilyar, deyirdilyar ki, qoyunlara bir azar dyushyub. Cyamiyyyat daqilandan
sonra bir qyadyar ayaq saxla, byalkya bunlara bir dava deyyasyan.
A s l a n b a y. Yaxshi, qalaram.
Q u r b a n (aclarin, aqlamaqina diqqyat salir vya deyir). A balam,
niyya aqlayirsiniz?
M a sh a d i C a f a r. Ay qardash, vallah, aciq. Uch qyundyu dilimizya
chyoryak dyaymyayib.
Bunu eshidyandyan sonra Qyanbyar, Qurban vya Zaman baqlamanin birini achirlar vya uch
nyafyar aclarin hyaryasinya bir chyoryak vya chyoryak ustya yaq qoyub verirlyar.
A c l a r (chobanlara). Ay qardashlar, Allah sizya kyomyak olsun, Allah
ataniza ryahmyat elyasin.
Z a m a n. Nush-can olsun, qardashlar. Doyunca yeyin. Doymasaniz,
qenya veryarik.
Cyamiyyyat durur ayaqa vya aclarin yemyayinya tamasha edir. Qyulbahar da diqqyat ilya
baxir chobanlara.
R u s t a m b a y. Qospoda, zasedanie obyavlyayu zakritom**.
Cyamiyyyat al-yalya verib istyayir chixa qedya vya sonra yenya qayidib, aclara tamasha edir.
Xanimlar da qabaqca bir-birilya opyushyur vya sonra hazirlashir chixmaqa. Haminin nyazyari
chobanlarin aclara chyoryak vermyayindyadir.
R u s t a m b a y. Qyanbyar, Qyanbyar, yavuqa qyal, syozyunyu de.
_______________
* O nya qyadyar zavallidir! Yyaqin ki, acdir.
** Aqalar, yiqincaqi baqli elan ediryam.
Qyanbyar, Qurban vya Zaman qyalir qabaqa, Aslan byayin, yanina.
A s l a n b a y. Yyaqin ki, qoyunlarda yara qyorsyanir.
Q a n b a r. Byali, yaralanani da olur, amma yaranin dilini biz bilirik;
qara nyoyyut syurtyan kimi yaxshi olur. Amma qizdirmanin charyasini
bilmirik.
Uzvlyar chobanlarin danishiqina qulaq verir.
A s l a n b a y (bir qyadyar fikirdyan sonra). Yaxshi, bir myanya deyin
qyoryum, qoyunun yarasini siz dezinfeksiya elyayirsinizmi?
Q a n b a r. Qanmadiq, hyakim aqa.
Q u r b a n. Basha dyushmyadik, qurbanin olum.
Z a m a n. O nya syozdyu, bashina dolanim.
Camaat qyulyushyur.
A s l a n b a y. Bir dya myanya deyin qyorum, qoyun yaralananda onun
temperaturasini olchyursyunyuzmyu?
Q a n b a r. Qanmadiq, hyakim aqa.
Q u r b a n. Basha dyushmyadik, qurbanin olum.
Z a m a n. O nya syozdyu, bashina dolanim?
Camaat qyulyushyur.
Q u r b a n. Hyakim aqa, yaraynan syanin ishin yoxdur, yaranin dilini
biz ozyumyuz bilirik. Kechyan hyaftya qumral kyarya qoyunu canavar yarala-
mishdi; bax, yarasi belya kalafa kimi idi. Qara nyoyyut syurtdyuk, iki qyundya
yaxshi oldu.
Camaat vya Qyulbahar diqqyat ilya qulaq asir.
Byanyoyyush qarayuzyu canavar iki hyaftya bundan qabaq yaralamishdi; onu
da qara nyoyyutnyan yaxshi elyadik. Kechyan qyun Haci Amrahqilin syuryusyun-
dyan sari abryash qoyunu qenya canavar daqitmishdi; ona da qara nyoyyut
syurtdyulyar. Syanin yaraynan ishin yoxdu. Bilirik, syan yaxshi hyakimsyan; syan
bu shoqyarib qizdirmaya bir dava ver, ya bizya bir myaslyahyatli syoz de. Bir
dya syani and veriryam Allaha, biznyan elya danish ki, basha dyushyak; yoxsa biz
chyoldya byoyyumyush chobaniq. Syan bir dava ver, qoyun qizdirmadan olmyasin.
Odu, bir ayin ichindya bizim syuryudyan iyirmi qoyun qizdirmadan qirildi;
sari kyarya dyunyan bizim syuryudyan qizdirib oldyu. Zamanqilin syuryusyundyan
dyunyan yox, iryaliki qyun bir qara byanyoyyush, bir dya sari qarayuz azarladi vya
murdar oldu. (Zamana). Adya, Zaman, niyya dinmirsyan? (Aslan byayya).
Syan bu qizdirmaya bizya bir dava ver, yoxsa belya qetsya, evimiz yixilar.
Syan bizya ryahm elya, biz dya syanin yolunu bosh qoymaniq, hyardyanbir yaq-
dan, shordan qyatirrik, ushaqlar yeyyar; aq yavanniq pis deyil. Biliryam, shya-
hyar yeridi, qonaq-qaraniz olur.
A s l a n b a y (Ryustyam byayya al verib qedir vya chobanlara deyir).
Yaxshi, qyalyarsiniz resept yazaram.
Chobanlar myayattyal qalib, bilmirlyar nya elyasinlyar. Chamaat hami bashlayir qyulya-qyulya
daqilmaqa.
(Otaqda qalir Ryustyam byay, Mirzya Myahyammyadyali vya Syamyad Vahid.
Bunlar uchyu dya yaviqlashirlar Qyulbaharin yanina).
R u s t a m b a y. Hi, bacim, qyordyun Aslan byay nya yaxshi danishir?
Mirzya Myahyammyadyali narazi bashini bulayir.
Q u l b a h a r. Xeyr, dadash!
Z a h r a b a y i m (Qyulbahara). Ay qiz, Aslan byay danishanda syan
yuxulamishdin. Mashallah, yaxshi danishdi.
Ryustyam byay chyakilir kyanara. Syamyad Vahid qyalir qabaqa.
S a m a d V a h i d. Qyulbahar, qyordyun Hyuseyn Shahid nya qyozyal ashar
syoylyadi?
Qyulbahar byark qyulyur, buna baxib Mirzya Myahyammyadyali dya qyulyur. Syamyad Vahid dya
chyakilir kyanara vya Qyulbahar qyulmyakdyan sakit olub deyir.
Q u l b a h a r. Qardashlarim, vallah, syozyun doqrusu budur ki, choban-
larin danishiqindan savayi myan bir syoz basha dyushmyadim. (Chixir qedir
ichyari otaqa).
R u s t a m b a y (qyalib durur Zyahra byayimin qabaqinda vya aciqnan
deyir). Ana, dyaxi bundan sonra qizini kimya istyayirsyan ver. Myanim dyaxi
ishim yoxdur.
M i r z a M a h a m m a d a l i (Rustyam byayya). Syoz yox ki, Aslan
byay kimi ahmyaqlyarya qetmyakdyansya, Qyulbaharin evdya qalmaqi myaslya-
hyatdir.
R u s t a m b a y (chox ucadan Mirzya Myahyammyadyaliyya). Axmaq-
axmaq danishma!
M i r z a M a h a m m a d a l i (bu da ucadan). Danishacaqam!
S a m a d V a h i d (bu da ucadan). Adyabsizlyar! Avyat, adyabsizlyar!
Uchu dya bir-birinya chox hirsli baxa-baxa chixib qedirlyar. Zyahra byayim tez durur
ayaqa vya oqlanlarinin dalinca yalvara-yalvara.
Z a h r a b a y i m. Sizya qyalyan qada-bala myanya qyalsin, ay balalarim,
savashmayin! (Qoltuqundan bayazini chixardib, qalxizir yuxari. Oqlan-
lari uzaqlashib yox olandan sonra qayidib oturur yerindya. Bayazini yenya
qoyur qoltuq cibinya vya dyarin fikrya qedir).
P a r d a s a l i n i r
UCHYUNCYU MYACLIS
Ryustyam byayin kabineti. Zyahra byayim vya Qyulbahar oturublar oz yerlyarindya. Qapida
durublar Qyanbyar, Qurban vya Zaman.
Q a n b a r. Xanimlar, biz myayattyal qaldiq, bilmyadik bu mal hyaki-
mindyan qoyunlara dava olacaq, ya yox?!
Q u l b a h a r. Niyya qedib sorushmursan?
Q a n b a r. Xanimcan, bilmiryam harda olur.
Q u l b a h a r. Ryustyam dadashim bilyar. Niyya tyalyasirsiniz, qyozlyayin
qyalsin, sorushun.
Q u r b a n. Xanimcan, qoyunlardan niqaraniq.
Q u l b a h a r. Qyanbyar, dyunyan syan mal hyakiminnyan danishanda myan
qulaq asirdim; qoyunlarin adi chox myazyali idi. Necya, necya? Qumral
qaraqyoz? (Qyulyur).
Chobanlar utanirlar vya bashlarini ashaqi salirlar.
Q a n b a r. Xanimcan, bizim syuryudya yyuz alli qoyun var, hamisinin
yalahiddya adi var; necya ki, bir myaclisdya yyuz alli adam ola, hyaryasinin dya
ayri-ayr adi ola. (Qyulbahar qyulyur, Zyahra byayim qulaq asir). Bu adlari
qoyunlara biz ondan otryu qoyuruq ki, qoyunlar hyamishya nyazyarimizdya
olsun vya onlarin birisi syuryudyan chixmish olsa, o dyaqiqya bilyak vya daliyca
olaq. Indi, myasyalyan, myanim qoyunlarimi qyatiryalyar myanim qyozyumyun
qabaqina vya imtahan uchyun syuryudyan bir qoyun chixardalar; myan syuryuyya
bir belyacya baxan kimi (qyozyunyu dolandirir o tyaryafya-bu tyaryafya) bilyacya-
yyam ki, myasyalyan, chal abryash qoyun syuryudyan chixib; ya oqurlayiblar, ya
canavar daqidib.
Q u l b a h a r (Qyanbyarya yaviqlashir). Dayan, dayan. Qyanbyar, syan
Allah bir myani basha sal. Chox acyab, indi, myasyalyan, tutaq ki, bir saatliqa
syuryunyu qyatiriblyar bura, syan dya baxirsan. Axir bu uch qoyun deyil, besh
qoyun deyil. Ozyun deyirsyan yyuz alli qoyundu; ozyu dya canli heyvandi,
bir yerdya duran deyil; qarishqa kimi qaynashir bir-birinya. Syan nya tyovr bi-
lyacyaksyan ki, bunun ichindyan hansi qoyun yoxdu. Hamisi da bir-birinya
oxshayir. Syan Allah, Qyanbyar, naqil elya.
Chobanlar qyulyushyur.
Q a n b a r. Xanimcan, bax, myasyalyan, Qurban qedir durur qoyun-
larin bir tyaryafindya, Zaman da qedir durur, bir tyaryafindya – ki, qoyunlar
daqilmasin. – Aliram aqaci alimya (Qurbanin alindyan chomaqi alir) vya
bashlayiram qoyunlari yoxlamaqa: qara kyarya, tayin qyormyak qyaryak;
qumral kyarya, tayin qyormyak qyaryak; sari kyurya, tayin qyormyak qyaryak, qum-
ral kyurya, tayin qyormyak qyaryak; byanyoyyush kyarya, tayin qyormyak qyaryak;
qumral abryash, tayin qyormyak qyaryak; aq qarayuz, tayin qyormyak qyaryak; bya-
nyoyyush abryash kyurya, tayin qyormyak qyaryak; sari kyarya, qara kyarya, chal kyarya,
aq kyarya, boz qumral kyarya, hani boz qumral kyarya? Adya, Qurban, hani
boz qumral kyarya? Adya, Zaman, yoxdu boz qumral kyarya; Zaman, Qur-
ban, Salman, boz qumral kyarya yoxdu. (Bayati havasi ilya oxuyur). Chal
kyarya, maral kyarya, haradasan boz qumral kyarya, boz qumral kyarya, boz
qumral kyarya... ey vay... ey...
Chobanlar qyulyur, Qyulbahar da heyran-heyran baxir vya dyasmali ilya qyozyunyun yashini silir.
Q u l b a h a r. Qyanbyar, indi syan bildin boz qumral kyarya yoxdu?
Q a n b a r. Byas necya bilmyadim? Bildim ki, boz qumral kyarya yoxdu.
Q u l b a h a r. Indi nya elyayyacyaksyan? Qoyun syuryudyan yox olanda nya
elyayirsiniz?
Q a n b a r. Xanimcan, bizim qoyunchuluq bir tyaryafdyan qyozyal
peshyadi. Hyamishya qyazdiyimiz vya yashadiqimiz yerlyar chyamyanlyar, lalyali vya
chichyakli daqlar, dashlar; ichdiyimiz nyadir? Bulaq sulari vya pak qoyun syudyu.
Amma bu heyvanin yox olmaqi, uzdyaniraq, elya bir dyarddir ki, elya bil,
bir kyulfyatdyan bir ovlad yox olub.
Q u l b a h a r. Yyani choxmu dyard elyayirsiniz?
Q a n b a r. Xanimchan, elya olur ki, aqlayiriq da; chyunki syoz bir qo-
yuiun qiymyatindya deyil ki, uch, ya besh manatdi. Amma deyyandya ki, boz
qumral kyarya yoxdu, elya bilirik bu boz qumral kyarya bizim qardashimiz
idi, yainki bir aziz yoldashimiz idi. Xanimcan, and olsun Allaha, kechyan
ay sari abryash kyaryani canavar daqidanda Zaman bir qyun axshama kimi tyu-
tyak chaldi, myan axshama kimi bayati deyib aqladim. (Qolu ilya qyozyunyun
yashini salir).
Qyulbahar dyasmalini basir qyozyunya, qirir ichyari otaqa. Ryustyam byay chyoldyan qirir ichyari.
Zyahra byayim dya qedir ichyari otaqa.
R u s t a m b a y (Qyanbyarya). Qyanbyar, hyalya buradasiniz?
Q a n b a r. A byay, elya davadan otryu qaldiq, bilmyadik mal
hyakiminnyan qoyunlara dava olacaq, ya olmayacaq?
R u s t a m b a y. Niyya qedib sorushmursan? Mal hyakiminin evi
bazar bashinda, karvansaranin yaninda, Haci Qasim byayin evindyadir.
Qet hambaldan-zaddan sorush, tap. Myayattyal olmuyun, qedin.
Qyanbyar vya chobanlar chixirlar. Ryustyam byay yaziya myashqul olur. Chyol qapidan qirir
ichyari Mirzya Myahyammyadyali, dalincha bir hambal. Mirzya Myahyammyadyali qedir
kitablarini yiqishdirir sandiqa ki, versin hambala. Zyahra byayim qorxa-qorxa bashini
qapidan uzadir ichyari vya Mirzya Myahyammyadyalinin yiqishmaqini qyoryandya, qyalib durur
onun yaninda.
Z a h r a b a y i m. Bala, bunu hara yiqishdirirsan? (Mirzya
Myahyammyadyali cavab vermir vya kitablarini yiqishdirir). Olmaz, olmaz!
Deyyasyan buradan kyochmyak istyayirsyan? Qoymanam, qoymanam, ozyumyu
yoldyurryam! (Qoltuqunu eshyalyayir, bayazini chixardir). Olmaz, kyochmyak ol-
maz! Siz burda haminiz bir yerdya yazilmisiniz, ayrila bilmyazsiniz;
yoxsa vallah baqrim chatlar! (Uzyunyu chyondyarir Ryustyam byayya). Ryustyam,
bala, qoyma qetsin. Burada haminiz bir yerdya yazilmisiniz, qoymanam
ayrilasiniz.
Chyol qapidan Syamyad Vahid, dalinca bir hambal qirirlyar ichyari; Syamyad
Vahid dya qyalir, kitablarini yiqishdirir.
Z a h r a b a y i m (Syamyad Vahidya). Syamyad, bala, syan nya qayirirsan?
Niyya bunlari yiqishdirirsan? Yoxsa syan dya kyochmyak istyayirsyan? Buy,
evim yixildi! Aman Allah, myanim bashima kyul alyansin! Allah, myani
yoldyur, oldyur, oldyur! (Aqlaya-aqlaya qirir ichyari).
Mirzya Myahyammyadyali vya Syamyad Vahid Zyahra byayimya qulaq vermyayib yiqishmaq-
dadirlar. Bu heyndya chyol qapidan qirir ichyari Senzor Mirzya Cyafyar byay, yaninda bir nyafyar
polis myamuru vya iki nyafyar polis fyarrashi. Uch qardash chyakilib dururlar oz yerlyarindya, ham-
ballar chyakilir kyanara. Ichyari otaqdan, qapinin arasindan Qyulbahar baxir vya chyol qapidan
Qyanbyar baxir.
S e n z o r. Hyazyarat, hyokumyatin qyarardadi mochibincya biz tyayin
olunmushuq ki, burada uch qardashin, yyani (papkasindan bir kaqiz chixarib
baxir) Ryustyam byay, Mirzya Myahyammyadyali vya Syamyad Vahidin myanzilini
axtaraq, kitabxanalarini myuayinya edyak, siyahiyya qyotyuryak, myazmun-
larini bilyak vya hyokumyatya chatan byazi shayiati tyaftish vya tyahqiq edib, bu ba-
ryadya byaratyulqovl yazaq vya hyokumyatin bash senzorxanasina pishnyahad
edib, bizya myuhyavvyal olunan myamuriyyyati syadaqyatlya yerinya yetiryak.
Burada olan ashxasdan xahish olunur ki, nya bir yerya tyarpyansinlyar vya nya
dya buraya sair bir adam qoysunlar.
R u s t a m b a y. Byali, nya syozyumyuz ola bilyar.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Ixtiyar sahibisiniz.
S a m a d B a h i d. Shayyad belya icab edyar.
S e n z o r. Cyanab Ryustyam byay, Mirzya Myahyammyadyali vya Syamyad
Vahid... (kaqiza baxa-baxa) xahish ediryam familiyanizi da buyurasiniz.
R u s t a m b a y. Ryustyam byay Abdyulyazimof.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Mirzya Myahyammyadyali xyalyafi-
myarhum Aqa Abdyulyazim.
S a m a d V a h i d. Abdyulyazimzadeyi Syamyad Bahid.
S e n z o r. Xub, sizdyan qyaryak pyunhan olmaya ki, sizin bir para byad-
xahlariniz hyokumyat nyazyarindya sizi belya qyalyamya veriblyar ki, siz uch qar-
dash syoz bir vya hyamfikir olmusunuz ki, avvyala, Rusiya islamlarini Tyur-
kiyya dyovlyatinya tyaryaf chyakib, ittihadi-myuslimin cyamiyyyatinya ishtirak edya-
siniz. Saniyyan, axir zamanlarda Azyarbaycanda amyalya qyalyan Hyubbi-
vyatyan vya Adyami-myarkyaziyyyat firqyasinin amali yolunda chalishmaqdasi-
niz ki, bir tyaryafdyan Qafqaz Azyarbaycanini, diqyar tyaryafdyan Iran Azyar-
baycanini – ki, ibaryat olsun Tyabriz, Tehran, Qilan, Osmanli vya Iran
Kyurdyustani, Urmu vya qeyrilyari – bu vilayyatlyari bir-birinya ilhaq edib,
myustyaqil Azyarbaychan hyokumyati amyalya qyatiryasiniz vya salisyan bu fikir-
dyan dya uzaq deyilsiz ki, myusavat vya hyurriyyyat asaslarini kyandli vya ahli-
kyasyabya ichindya myuntyashir edirsiniz ki, min il yuxuda olan camaat hyoku-
myatin asaryat zyancirini qirib, ozlyari uchyun bir nicat yolu tapsinlar vya hya-
min niyyyatlyarinizi amyalya qyatirmyak yolunda lazimi myatbuat cyam
elyayib, qyalyam ilya chalishmaqdasiniz. Myahz bu syabyabdyan siz uch qardashin
cyami kitablarini bu saat qyaryak tyaftish edyak. Cyanab Ryustyam byay, avvyal
siz oz kitablarinizi nishan veriniz.
Ryustyam byay oz kitablarini nishan verir. Senzor bir-bir kitablari, chixardir achib baxir
vya polis myamuru oturub, senzor baxdiqi kitablari siyahi edir.
S e n z o r (rusca da, myusyalmanca da oxuyur):
Slovarq russkoqo azika – Rus dili lyuqyati, bir cild.
Slovarq russkoqo azika Dalya, 3 toma – rus lyuqyati.
Bolshaya enyuiklopediya, 2 toma – Rus dilindya byoyyuk qamus, iki cild.
Slovarq inostrannix slov v russkom azike – Rus dilindya
yacnyabi lyuqyat.
Slovar velikorusskoqo azika – Qenya rus lyuqyati.
Malaya enyuiklopediya – Rus dilindya kichik qamus.
Russko-slavyanskiy slovarq – Rus vya slavyan lyuqyati.
Slavyano-russkiy slovarq – Slavyan-rus lyuqyati.
Sokrahenniy russkiy slovarq Nikitina – Qenya rus lyuryati.
Tolkovanie serbskix slov, voshedshix v russkiy azik – Serb
vya rus lyuqyati.
Mirzya Myahyammyadyali bashini bulamaq ilya naraziliqini bildirir.
Malorossiyskiy slovarq – Qenya rus lyuqyati.
Sravnitelqnoe tolkovanie bolqarskix slov – Rus-bolqar lyuqyati.
Russko-bolqarskiy slovarq – Rus-bolqar lyuqyati.
Moldavo-russko-cheshskiy slovarq – Qenya rus lyuqyati.
Mediyuinskiy slovarq – Rus dilindya myualicya lyuqyati.
Ojno-velikorusskiy slovarq – Velikorus lyuqyati.
Russko-ruminskiy slovarq – Rus-rumin lyuqyati.
Texnicheskiy slovarq – Rus dilindya syanyat lyuqyati.
Filosofskiy slovarq – Filosofiya lyuqyati.
Polniy slovotolkovatelq Zimina – Zimin lyuqyati.
Issledovanie drevnix russkix slov po letopisi Nestora –
Nestorun lyuryati.
Yenya Mirzya Myahyammyadyali naraziliqini byuruzya verib, bashini bulayir.
Slovarq Solovqeva – Solovyovun lyuqyati.
Vostochno-russkiy slovarq – Shyarqi-rus lyuqyati.
Zapadno-russkiy slovarq – Qyarbi-rus lyuqyati.
Akademicheskiy slovarq – Akademiya lyuqyati.
Drevnerusskiy slovarq – Qyadim rus lyuqyati.
Ryustyam byayin kitablari qurtarir.
S e n z o r. Buradaki kitablar tamam oldu. Dyaxi bundan savayi bir
yanda kitabiniz varsa, nishan veriniz.
R u s t a m b a y. Xeyr, dyaxi bundan savayi myanim kitabim yoxdur.
S e n z o r. Xub, bunlar cyamisi rus lyuqyatlyaridir. Bunlardan bizim
yuchyun bir myatlyab hasil olmadi. Bunlari yiqishdirin qoyun yerinya. Pyas
sizin myusyalman kitabiniz myaqyar yoxdur?
R u s t a m b a y. Xeyr, yoxdur.
S e n z o r. Hech biri dya?
R u s t a m b a y. Hech yarisi da.
S e n z o r. Syabyab nyadir? Hya, hya, baqishlayiniz, yyaqin ki, siz daryul-
fyunun qurtarmisiniz!
R u s t a m b a y. Byali, aqa.
S e n z o r. Xub, pyas siz nya ishya myashqulsunuz?
R u s t a m b a y. Myan lyuqyat yaziram.
S e n z o r (Mirzya Myahyammyadyaliyya). Cyanab Mirzya Myahyammyadyali,
shayyad siz ittihadi-myuslimin myashqinya dyushyubsyunyuz ki, Iran vya Rusiya
azyarbaycanlilarindan bir myustyaqil hyokumyat amyalya qyatiryasiniz vya bu
qyasd ilya qardashlariniz ilya bir ittihad baqlamisiniz. Xahish ediryam, siz dya
yoz kitablarinizi nishan veryasiniz.
M i r z a M a h a m m a d a l i (hyar iki ali ilya kitab sandiqini nishan
verir). Aqa, buyura bilyarsiniz, bu da myanim kitablarim.
S e n z o r (bir-bir kitablari alir alinya, baxir). Xub, bu nyadir? Byali,
Kitab dyar byayani-kyusufi-kyulli, yyani qyunyun tamam tutulmaqinin dualari
(polis myamuru yazir). Kitab dyar byayani-yahvalati-kyusufi-cyuzi, yyani qyu-
nun yarimchiq tutulmaqinin ahvalati (polis myamuru yazir). Keyfiyyyati-
***suf vya kyusuf; ayin vya qyunyun tutulmaqi (polis myamuru yazir, senzor
o biri kitabi oxuyur). Myutyavyassit shyudyani-afitabi-miyani-yovci-qyamyar
vya myarkyazi-tyadviri-u vya byayani-tyafsilati-***suf vya kyusuf (polis myamu-
ru yazir, senzor o biri kitabi qyoturyur). Kiriftyaciyi qyandili-Isa, yyani afi-
tabi-alyamtab, yyani qyunyun tutulmaqinin dualari (polis myamuru yazir,
senzor o biri kitabi qyoturyur). Kitab dyar byayani-yahvali-ki, zyamin miya-
ni-mah vya afitab hayil shyavyad, yyani byayani-hali-***suf vya onun hyokm-
lyarindyan danishir ki, xudavyandi-alyam tyaryafindyan byandyalyarya tyovsiyya olu-
nubdur (polis myamuru yazir, senzor o biri kitabi qyotyurur). Keyfiyyyati-
kyusuf vya ovzai-on nisbyat byabiladi-myuxtyalifya; demyak, bu da qyunyun
tutulmaqindan danishir (polis myamuru yazir, senzor o biri kitabi qyotu-
ryur). Ovzai-kyavakib dyar myaqami-ittifaq shyudyani-kyusuf vya ***suf vya
tyaklifi ki, bebyandyaqan myuhyavvyal shyudya ast; demyak, bu da ayin vya qyunyun
tutulmaqindan vya onun ibadyatlyarindyan danishir (o biri kitab) Nyaqsheyi-
***sufi-kyulli, yyani ayin tamam tutulmaqinin nyaqshyasi. (O biri kitab)
Xyatti-xyusufi-cyuz dyar afaqi-myarkyazi; ***lasya, bu da ayin tutulmaqindan
danishir. Vyassyalam, dyaxi kitabiniz yoxdu?
M i r z a M a h a m m a d a l i. Xeyr, aqacan, dyaxi bunlardan savayi
kitabim yoxdur.
S e n z o r. Baqishlayasiniz, sizin syanyatiniz nyadir?
M i r z a M a h a m m a d a l i. Byandya ***suf vya kyusuf duasi yazi-
ram, ozyum dya cyamiyyyati-xeyriyyyadya elmi-ilahi myuyallimiyyam.
S e n z o r. Cyanab Ryustyam byay vya Mirzya Myahyammyadyali, hyokumyati-
yaliyyyanin politikasina xyatyar yetiryan myatlyablyar sizin ikinizin dya kitab-
larindan tapilmadi. Yyaqin ki, olsa Syamyad Vahid cyanablarinda olacaq.
(Syamyad Vahidya). Yyaqin ki, sizin kitablariniz bunlardir?
S a m a d V a h i d. Byali, aqa.
S e n z o r (bir kitabi qyoturyub oxuyur).
Zavallinin ishi choxdur zaman bulub qyalyamyaz,
Qedib dya syoylyamyamishsyan, nya haldasan bilyamyaz.
M i r z a M a h a m m a d a l i (yoz-yozyunya). Pyah-pyah, lyazzyat apardiq.
S e n z o r. Demyak, bu hamisi sheirdir?
S a m a d V a h i d. Avyat, hyapsi ashardir.
S e n z o r (o biri kitabi qyotyurub oxuyur).
Kyoksyundyan qalqar, topuqdan salqar,
Kyandini ichya saqin, ich chyanqyalya taqar.
Qyuc ilya aqyar Misri,
Varmi bu pyahlyavanlarin qyusuri.
S e n z o r. Bunlar da deyyasyan hamisi sheirdi.
S a m a d V a h i d. Avyat.
S e n z o r (bir kitabi da qyotyuryub, yaxshi oxuya bilmir, verir Syamyad
Vahidya). Deyyasyan bu da hamisi sherdi. Buyur buradan oxu qyoryum.
S a m a d V a h i d (shairanya oxuyur, al-qolunu ata-ata).
Fyarda syanin, syanin bu tyacyaddyud, bu inqilab,
Hyar shey syanin deyilmi ki, zatyan syan, ey shyabab?!
Ey chyohreyi-byahici-yumid, ishtya myakyasin,
Qarshinda bir syamayi-syahyar safyu bisyahab.
Mirzya Myahyammyadyali bashini bulayir.
S e n z o r. Myan, doqrusu, bunu basha dyushmyadim. Pyas bu qalan
kitablar nya kitablaridir?
S a m a d V a h i d. Hyapsi Tyurkiyya asharidir.
S e n z o r (bir kitab da qyoturub baxir). Myuryabbelyar.
Tyathiri-myacaz hyaml eqaq,
Bir eyshi-hyaziz nar xyandir.
Bir hiz visal tyohfyadyandir,
Ashyuftya nihan xak-myushtaq.
(Bu kitabi qoyur, o biri kitabi qyotyuryub oxuyur).
Failatyun, failatyun, failatyun, failat,
Shyolyayabi, xaki-paki, inkishaki-tyantyaraq,
(Bu kitabi qoyur, o birini qyoturyur, oxuyur).
Elmi-vyazn. Hamisi sheirdir. Bu kitab da usuli-qafiyyadyan danishir.
Hamisi sherdir. Bu kitab syarbyast nyazm sheirlyaridir. Bu kitab da myuxyam-
myas sheirlyaridir. Bu da tyaxmisdir. Hamisi sherdir. Bu kitab qyasidyalyardir;
yyani hamisi sheirdi. Bu da saqinamya sheirlyaridi. Bu da myasnyavi. Bu da qya-
zyallyar. Bu nyadir? Tyarcibyand. Bu da tyarkib-byand. Qenya hamisi sheirdir.
Mirzya Myahyammyadyali bashini bulayir.
S e n z o r. Qyoryum dyaxi nya var? Bu kitab qyoryum nyadyan danishir? Bu
da syanyati-syuxyandyan danishir. Bu da sheirdir. Bu da myusyaddyas sheirlyaridir.
Ba-ba-ba! Cyanab Syamyad Vahid, bunlar ki, cyumlyasi sheir kitablaridir,
yozlyari dya hamisi Istambul chapidir. Pyas syabyab nyadir ki, Osmanlidan qya-
lyan kitablar hamisi sheirdir?
S a m a d V a h i d. Syabyab budur ki, Osmanlida cyami qyalyam sa-
hiblyari shairdi; cyami doktorlar, myuhyandislyar, diplomatlar, hyatta ministr-
lyar dya shairdi, hyapsi shairdi.
S e n z o r. Baqishlayasiniz, pyas sizin syanyatiniz nyadir?
S a m a d V a h i d. Myan ozyum dya shairyam. Kyandim dya cyamiyyyati-
xeyriyyya myaktyabindya elmi-qafiyya dyarsi diyorum.
M i r z a M a h a m m a d a l i (yoz-yozunya). Allah byaryakyat versin.
S e n z o r (yuzyunyu polis myamuruna vya fyarrashlara tutub). Xub, biz
qetmyali olduq. (Uch qardasha) Hyazyarat, byandya bir saat bundan aqdyam
sizin uchyunyuzyun dya baryasindya bir ozqya xyayalda idim. Amma kitablari-
nizi qyoryandyan sonra, dyaxi indi fikrimi bilmyarrya dyayishdim. Indi nya fikir-
dyayyam, o da qalsin myanim oz yanimda; lakin ozyumya fyarz biliryam hyo-
kumyatya arzi-hal edib sizi umyanayi-dyovlyat yaninda an syalamyat vya zya-
ryarsiz byandyalyar cyumlyasindya hesab edyam. Myani afv buyurasiniz vya
syalamyat qalasiniz (Senzor, polis myamuru vya fyarrashlar chixib qedirlyar).
Ryustyam byay, Mirzya Myahyammyadyaliyya vya Syamyad
Vahid (birdyan). Xosh qyaldiniz.
Qardashlar bashlayirlar kitablarini yiqishdirmaqa. Rustyam byay kitab-
larini shkafa dyuzdyuyyu yerdya birdyan uzyunyu chyondyarir qardashlarina vya qah-
qah chyakib bashlayir qyulmyayya. Mirzya Myahyammzdyali vya Syamyad Vahid tyayac-
cyublyu baxirlar Ryustyam byayya. Bir dyafya dya uqunub qyulyandyan sonra Ryus-
tyam byay qardashlarina deyir.
R u s t a m b a y. Hyalya indiyya kimi xalq bir sheyi basha dyushmyurdyu.
Indiyya kimi xalq deyirdi: myarhyaba-Abdyulyazimin oqlanlarina! Mash-
allah, biri Peterburqda elm tyahsil edib, biri Istambulda, biri Nyacyafyul-
Ashryafdya. Uchyu dya, mashallah, oxuyub alim olub. Amma bundan sonra
aqizlarda syoylyanyacyak ki, haman uch alimlyarin biri (Mirzya Myahyammyad-
yaliyya isharya edir) ***suf-kyusuf duasi yazir; biri (Syamyad Vahidya baxir)
myafailyun fyailatyun; biri dya... (yozyunya baxir), vallah, myan ozyum dya hech
basha dyushmyuryam ki, myan nyachiyyam. Qah-qah-qah! (Qah-qah chyakir).
M i r z a M a h a m m a d a l i (Ryustyam byayya). Cyanab Ryustyam byay!
Aksyar ulyama vya fyuzyaladan myutyavatir ryavayyatdir ki, “yal-qyahqyahyatyu mi-
nyashsheytan” – yyani bilirsyan bunun myanasi nyadir? (Bir az dayanir). Bil-
mirsyan, tyafsir edim. Bunun myanasi budur ki, qah-qah chyakib qyulmyak
sheytan syanyatidir (myashqul olur kitablarini yiqishdirmaqa).
R u s t a m b a y (chiqirir). Biyadyab!
M i r z a M a h a m m a d a l i (chiqirir). Biyadyab ozyunsyan!
R u s t a m b a y (chiqirir). Syansyan!
M i r z a M a h a m m a d a l i (chiqirir). Syansyan.
S a m a d V a h i d (chiqirir). Byaradyarlyarim, nya qovqa?
Zyahra byayim qirir ichyari vya qoltuqundan bayazini chixarib tutur qah Ryustyam
byayin qabaqina, qah Mirzya Myahyammyadyalinin qabaqina. Bunlar da Zyahra byayimi itya-
lyayib deyirlyar: “Syan dya chyahyannyam ol bashimizdan!” Ikisi dya ovryatin kitabini tullayirlar,
vyaryaqlyari daqilir, Qyulbahar vya Qyanbyar chobanlar ilya tyokyulyurlyar ichyari. Mirzya Mya-
hyammyadyali “syansyan!” deyya-deyya chixib qedir. Syamyad Vahid “nya qovqadir!” deyya-
deyya chixib qedir. Zivyar xanim qyalib yapishir Ryustyam byayin qolundan, chyakib aparir.
Zyahra byayim yixilib bihush olur, Qyulbahar ozyunyu salir arvadin yanina. Qyanbyar dya yavuq
qyalib, myayattyal qalir.
P a r d a s a l i n i r
DYORDYUNCYU MYACLIS
Ryustyam byayin vya qardashlarinin haman kabinyasi. Zyahra byayim azarli halyatindya
syoykyanib yastiqa, yaninda oturub Qyulbahar vya yapishir anasinin alindyan. Ryustyam byay oz
yerindya oturub, kitaba baxir. Syamyad Vahid vya Mirzya Myahyammyadyali kitablarini yiqish-
dirib qoyurlar qutuya vya az qalib ki, qurtarsinlar, Zyahra byayim vayildayir.
R u s t a m b a y (qyalir durur anasinin qabaqinda). Ana, ay ana!
(Zyahra byayim dinmir. Rustyam byay yenya chaqirir). Ana! Ana!
Z a h r a b a y i m (hyazin syas ilya). Nya deyirsyan, Ryustyam bala?
R u s t a m b a y. Ana, myan syanin yaninda myuqyassiryam. Myanim
qyunahimdan kech. Dyunyan syani myan incitdim.
Z a h r a b a y i m. Bala, syanin myan qadani alim. Syanin nya bir qyu-
nahin var ki, myan syanin qyunahindan kechyam? Syan myani incitmyamisyan.
Syan bircya qardashlarindan ayri dyushmya, myan olyandyan sonra da, qyabirdya
dya syanya duachi olum, ay Ryustyam bala!
R u s t a m b a y (bir qyadyar dinmir vya sonra). Ana, ay ana, axir syan
byazi ishlyari bilirsyan, byazisini dya bilmirsyan. Bizim bir-birimiznyan dani-
shiqimiz myaslyak ustyadir, myubahisyamiz kitab ustyadir. Yoxsa syan de-di-
yin syoz bir qyozyal syozdyu. Myasyalyan, elya myan achiqini syanya deyim. Ana,
ana, eshidirsyan nya deyiryam? Ana, qulaq asirsan ya yox?
Z a h r a b a y i m (hyazin syas ilya vya qyuc ilya). Hya, hya, bala, syozyunyu
de, eshidiryam.
R u s t a m b a y. Ana, bax, myan syani lap yaxshi basha salim: nya qya-
dyar ki, myan bu kitablara etiqad elyayiryam (yoz kitablari tyaryafya alini tutur),
Myahyammyadyali dya bu kitablara (Mirzya Myahyammyadyalinin tyaryafinya alini
uzadir) vya Syamyad dya bu kitablara (Syamyad Vahidya tyaryaf alini uzadir) eti-
qad elyayirlyar, dyaxi biz nya tyahyar ittihad edib, mehriban yola qedya bilyarik?
Rustyam byay yavash-yavash uzaqlashir ichyari otaqa. Zyahra byayim dyarin
ah chyakir, sonra Mirzya Myahyammyadyali qyalib chyokyur diz ustya anasinin qa-
baqinda.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Ana, myani baqishla, dyunyan hirsli
vaxtimda syanya tyark-yadyablik qyostyardim.
Z a h r a b a y i m. Bala, ayaqlarinin altinda olyum, qardashlarindan
ayrilma.
Q u l b a h a r. Dadash, syani atanin qoru, ayrilma.
M i r z a M a h a m m a d a l i. Ana, ay ana, bir qulaq as, qyor nya
deyiryam. Ishin aslkari bir yerdyadir ki, bax, myan syani bu saat basha salim.
Bax, bu evdya uch qisim kitab var ki, biz uch qardash bunlara sitayish edirik.
Bir qismi budur (Ryustyam byayin kitablarini nishan verir). Bir qismi budur
(Syamyad Vahidin kitablarini nishan verir). Bir qismi dya budur (yoz kitab-
larini nishan verir). Aqyar biz bu kitablari bir-birinin yanina qoysaq,
diqqyatnyan baxsaq vya zaiqyayya tapshirsaq, baxib qyoryarik ki, bu uch qisim
kitablar bir-birinya o qyadyar oxshayir, nechya ki, myasyalyan, myan Syamyadya
oxshayiram, Syamyad Ryustyamya oxshayir, Ryustyam byay dya myanya oxshayir.
Bax, qoy syani qurtarim; qulaq asirsan, ana, ya yox? Bu kitablarin cya-
misi ashardi, ozyu dya ashar deyiryam ha! Fikrin ozqya yana qetmyasin. Xoruz
syasi eshitmyayyan ashardi!
S a m a d V a h i d. Pyaki!
M i r z a M a h a m m a d a l i (yalini Ryustyam byayya sari tutur). Bu
kitablarin da chyamisi bilirsyan nyadir? Bilmirsyan, deyim: cyamisi rus
lyuqyatidir. Bu da elya bir cyur naxoshluqdur.
Ryustyam byay saq alini Mirzya Myahyammyadyaliyya tyaryaf atir vya qedir chyolya.
O ki, qaldi myanim oz kitablarim (kitablarina tyaryaf baxir vya bir
qyadyar fikrya qedir), bunlarin biri ***sufdu, biri kyusufdu. Di indi, ana,
bizya bir tyadbir tyok, qyoryak biz nya tyovr yola qedya bilyarik?!
Zyahra byayim dyarin ah chyakir.
Ana, syozyun yoxdu? Myani baqishla, myan qetmyaliyyam. (Durur, bash-
maqlarini qeyir). Qyulbahar, myan hambal qyondyaryacyayyam, myanim kitab
sandiqimi vya yatacaqimi veryarsyan qyatirsin (chixib qedir).
S a m a d V a h i d (Zyahra byayimya tyaryaf qyalir). Validyam, byanya dya
byaradyarlyarim ilya yola qetmyayi tyaklif edyacyaksyan, byani dya afv et, zira qya-
ryak qavur lyuqyatlyarinin (Ryustyam byayin shkafina isharya edir) vya qyaryak fana-
tik kitablarinin (Mirzya Myahyammyadyalinin kitablarina isharya edir) sahiblyari
ilya bir sirada bulunmaq byandya uchyun qabili-imkan deyil. Byani afv et.
(Qyulbahara) Byanim dya kitablarim ardinca hambal qyalyasidir, ona tyaslim
etmyakdya myuzayiqya qyostyarmyazsyan, zyann ediyorum. (Chixib qedir).
Zyahra byayim bir qyadyar fikir elyayir vya qyuc ilya o tyaryafya-bu tyaryafya baxir Qyulbahar-
dan savayi otaqda bir kyasi qyormyur.
Z a h r a b a y i m. Qizim, bunlar hara qetdilyar?
Q u l b a h a r. Nya bilim, ana? Chixib qetdilyar.
Z a h r a b a y i m (fikrya qedir). Uryayim, uryayim (yalini qoyur
yuryayinya) uch yerya byolyunya, uch tikya ola, hyar tikyasi dya bir tyaryafya chixib qedya
(yenya baxir otaqa), onda dyaxi uryayim parchalanar, olyaryam. Qizim, pyas
myanim uryayim uch parcha olsa, syan nya elyarsyan?! Qizim, anasiz qalarsan
(dyarin ah chyakir vya husha qedir).
Qyulbahar bir qyadyar baxir anasina vya tez durur ayaqa, qachir qapiya vya nya qyadyar syasi
var, chiqirir.
Q u l b a h a r. Syamyad, Syamyad!.. Myahyammyadyali dadash!.. Syamyad!..
Qyanbyar hyovlnak qirir ichyari, dalincha Qurban vya Zaman. Qyulbahar qachir
Qyanbyarin yanina, yapishir alindyan vya chyakya-chyakya qyatirir anasinin yanina vya ozyu dya chyokyur
anasinin qabaqinda, alini qyotyuryur vya chaqirir.
Ana! Ana!
Qyanbyar tyayaccyub edir vya deyir:
Q a n b a r. Xanimchan, nya var? Yoxsa xanim byayim pis haldadir?
Zyahra byayim qyozlyarini achir vya baxir Qyulbahara vya sonra da Qyanbyarya vya qyuc ilya
bashini chyondyarir vya qyozyu ilya bir shey axtaran kimi chobanlara qyozyu satashir.
Q u l b a h a r . Ana, necyasyan?
Z a h r a b a y i m (Qyanbyarya baxir). Qyanbyar, syansyan? Hyalya qetmya-
misyan?
Q a n b a r. Xanim byayim, qulluqunda durmusham.
Q u l b a h a r. Ana, Qyanbyar vya chobanlar qyaliblyar syanin kefini xyabyar
alirlar. (Qyanbyarya) Qyanbyar, bir az danish, anamin kefi achilsin.
Z a h r a b a y i m (Qyanbyarya). Qyanbyar, bir az danish, danish. Nya olar,
danish, qulaq asaq. Niyya danishmirsan? Myan istyayiryam qulaq asam. De
qyoryak, indi qoyunlarin nya qayirir? Deyirdin axi azarliyirlar.
Qyanbyar utanir vya bashini salir ashaqi.
Q u l b a h a r (qyulya-qyulya). Qyanbyar, hi, indi qoyunlarin syani qyozlya-
yir. Indi qyoryasyan qumral byanyoyyush qoyunu canavar daqitmayib ki?
(qyulyur).
Q a n b a r. Xanim byayim, qumral byanyoyyush qoyun syanya qurban
olsun.
Q u l b a h a r. Qyanbyar, hi, syan Allah bir naqil elya qyoryak, qoyunu
canavar daqidanda necya aqlayirsan?
Q a n b a r (utana-utana). Xanimcan, onu myan syanya naqil elyami-
shyam, onu syan bilirsyan. Byalkya syan Zamanin tyutyak chalmaqini qyoryasyan,
qyoryasyan necya tyutyayin syasi ilya qoyunlari qaytarir?
Q u l b a h a r. Necya, necya? Syan Allah, Qyanbyar, necya? Bir naqil elya
qyoryak. (Anasina). Ana, qulaq asirsanmi, naqil elyasinmi? Ana, qoy naqil
elyasin, qulaq as.
Q a n b a r. Xanimcan, and olsun Allaha, bir dyafya myan ozyum tyayac-
cyub qaldim. Qyunorta zamani idi. Qoyunlari chobanlar aparirdilar “Qizlar
bulaqina”. Biz dya yoldashlarimiznan oturmushduq kyaklik tyapyasinin ya-
macinda, qoyunlara baxirdiq. Bax, bu qirishmal Zaman da oturmushdu
yanimizda, tyutyak chalirdi. Bizim qoyunlar da, Zamanqilin qoyunlari da
bulaqa sari qetmyakdya idi. Birdyan Zaman bizya qayitdi ki, “nya veryarsiniz,
elya chalim ki, qoyunlar qetdiklyari yerdya dayanib, qeri qayitsinlar?” Syoz
yox, hech kyas inanmadi. ***lasya, nya bashinizi aqridim, xanimlar, Zaman
bashladi chalmaqa. (Zamana). Adya, chixart tyutyayini. (Zaman utana-utana
tyutyayini chixardir). And olsun sizin aziz caniniza, qoyunlar tyutyayin sya-
sini eshidyan kimi elya bil ki, bir sheydyan urkdyulyar. Elyacya qetdiklyari yerdya
dayandilar, qulaqlarini qirpitdilar. Elya bil, bir sheydyan qorxan kimi qeri
dyondyulyar vya quyruqlarini ata-ata, myalyashya-myalyashya bashladilar tyapyayya
tyaryaf qeri qachmaqa. (Zamana). Adya, Zaman, chal.
Zaman bashlayir tyutyakdya chobanbayatini chalmaqa, bir qyadyar ona baxib, Qyanbyar
oxuyur.
Q a n b a r. Biz chobaniq, daqdi, dashdi yerimiz,
Yoldashimiz qoyun-quzu syuryumyuz.
Dyars almayib, haqdi ki, hech birimiz,
Amma zyovqyu syafalidi chobanlar,
Qardashliqda vyafalidi chobanlar.
Qyozyal olur chyoldya chyamyanlyar, chaylar,
Qishda arandayiq, daqda da yaylar,
Choban syudyu saqar, hamiya paylar,
Niyyyati chyunki alidir chobanlar,
Qardashliqda vyafalidi chobanlar.
Syuryu kyandya dyonyandya axsham-syahyar,
Qoyun myalyar, quzu myalyar, hey myalyar,
Syasya-kyuyya dyushyar, kyopyaklyar hyuryar,
Ballah, zyovqyu syafalidi chobanlar,
Qardashliqda vyafalidi chobanlar.
Z a m a n (tyutyayi qoyur chibinya vya deyir). Eh, xanimlarin cani saq
olsun.
Q u l b a h a r (Qyanbyarya). Qyanbyar, syan Allah o syozlyari syan ozyun bir
dya de.
Qyanbyar bashini salir ashaqa vya bir dya avazsiz hyamin syozlyari deyir.
Q a n b a r. Biz chobaniq, daqdi, dashdi yerimiz... (vya axira kimi).
Qyanbyar qurtardiqda chyol qapidan bir hambal qirir ichyari.
H a m b a l. Burdadimi Mirzya Myahyammyadyali aqanin kitablari?
Myani qyondyarib aparam myascid hyucryasinya.
Qyulbahar hambala ali ilya isharya elyayir dinmyasin vya hambala yavuq qyalib qulaqina
bir shey pichildayir. Hambal chixib qedir, sonra qyalir anasinin yanina.
Q u l b a h a r (anasina). Ana, dur syani aparim ichyari otaqa. Orada
uzan, rahat ol.
Zyahra byayim hazirlashir dursun ayaqa, bir qyadyar fikir elyayir vya qoltuqunu eshyalyayib
bayazini chixardir verir Qyulbahara vya deyir:
Z a h r a b a y i m. Qizim, bu kitabi al saxla yaninda. Qardashlarin
yola qetmyayyandya kitabin bir yerindya atanin yazisi var, – oz alinyan ya-
zib, – onu axtar tap, ver qardashlarin oxusun. Onu oxusalar, daxi savash-
mazlar. Onu atan olyandyan iki qyun qabaq oz alinyan yazdi (durur ayaqa);
yali titryayya-titryayya yazdi; elya naxosh ola-ola yazdi. Dedi ushaqlar oxusun-
lar. Qiz, yapish alimdyan, qalxa bilmiryam.
(Zyahra byayim “vay-vay” elyayya-elyayya durur ayaqa, Qyulbahar kitabi
qoyur qoltuquna, yapishir anasinin alindyan; yavash-yavash aparir o biri
otaqa. Qayidir qeri, kitabi vyaryaqlyayir, bir yerini tapir, diqqyatlya oxuyur).
Ikinci hambal daxil olur ichyari.
I k i n c i h a m b a l. Myan qyalmishyam Syamyad Vahidin kitablarini
vya yatacaqini aparam.
Q u l b a h a r (bir qyadyar baxir). Bir qyadyar dur chyoldya, bir azdan
sonra qyal apar.
Hambal qedir.
Q u l b a h a r (bir qyadyar fikirdyan sonra, Qyanbyarya). Qyanbyar, bilirsyan
nya var?
Q a n b a r. Buyur, xanimcan.
Q u l b a h a r. Qyaryak myanya kyomyak elyayyasyan.
Q a n b a r. Qyozyum ustya, xanimcan, buyur. (Alini qoyur qyozyunyun
yustya).
Q u l b a h a r. Qyanbyar, bilirsyan nya var? Qulaq as, deyim. Qyanbyar,
Myahyammyadyali dadashim vya Syamyad dadashim indi hamballari qyondyar-
mishdilyar ki, kitablarini vya yatacaqlarini buradan aparsinlar. Amma
anam onlarin kyochmyayini eshitcyak qutaracaq; yyaqin bil ki, haman dyaqiqya
kechinyacyak. Qyanbyar, myanya kyomyak elya.
Q a n b a r. Xanimcan, hyar nya buyurursan buyur, haziram.
Q u l b a h a r (fikirli). Vallah, myayattyal qalmisham.
Q a n b a r. Xanimcan, hyar nya buyursan, amyalya qyatirya bilyaryam.
Q u l b a h a r. Vallah, hech bilmiryam nya qayirim?
(Qyulbahar qah qedir qapiya tyaryaf, qah qirir ichyari otaqa, qah bir
yerdya durur fikir elyayir, qah qedir qardashlarinin kitablarina diqqyat ilya
baxir).
Bu heyndya Ryustyam byay ichyari otaqdan bashini uzadib, Qyanbyari vya chobanlari qyoryub
deyir.
R u s t a m b a y. Qyanbyar, sizin burada bir ishiniz yoxdur, bu saat
buradan ryadd olun, bir dya sizi myan burada qyormyayim!
Qyanbyar vya chobanlar chixib qedirlyar, Ryustyam byay dya yox olur. Qyulbahar dyarin fikirdya
o tyaryafya-bu tyaryafya var-qyal elyayir vya axirda qedir durur pyancyarnin qabaqinda vya baxir
chyolya vya birdyan uca syas ilya chiqirir: “Qyanbyar!”. Chyol qapidan ichyari daxil olur ikinci
hambal.
I k i n c i h a m b a l. Xanim, myan myayattyal oldum, myani yola sal,
qedim.
Qyulbahar yenya bir qyadyar fikir edir, sonra qyalir yapishir onun alindyan, chyakya-chyakya
aparir pyancyaryanin qabaqina vya deyir:
Q u l b a h a r. Ay hambal qardash, bir myanya de qyoryum, axir adamlar
niyya hyarya bir yana qedir?
I k i n c i h a m b a l. Xanim, pyas hara qetsinlyar?
Q u l b a h a r. Necya hara qetsinlyar? Myan axir syandyan syoz sorushuram
ki, niyya hamisi bir yerya qetmir, niyya hyarya bir tyaryafya qedir? Bax, qyoryur-
syan, o adamlar o tyaryafya qedir, bu adamlar bu tyaryafya qedir; myan bu ishi
basha dyushmyuryam. Yyaqin ki, dyali olublar.
I k i n c i h a m b a l. Hyaryanin bir yanda ishi var, hyaryanin evi bir tya-
ryafdyadi: biri evinya qedir, biri ishinya qedir.
Q u l b a h a r (hyovsyalyasiz). Eh, myan syandyan syoz sorushuram, syan bil-
miryam myanya nya cavab verirsyan. Nya syabyabya, axir, hami bir tyaryafya qet-
mir? Yox, yox, bu pis ishdi, vallah, pis ishdi. Bir yaxshi fikir elya (oturur
pyancyaryanin ichindya).
I k i n c i h a m b a l. Xanim, myani yola sal qedim. Hansi kitablari
aparacaqam, ver aparim.
Q u l b a h a r (hirsli qalxir ayaqa vya ucadan). Axmaq-axmaq da-
nishma! Myan syandyan syoz sorushuram, syan hyalya myandyan kitab istyayirsyan.
Bu saat myanya de qyoryum ki, axir bu adamlar niyya hamisi bir tyaryafya
qetmir? Niyya biri o tyaryafya qedir, biri bu tyaryafya qedir?
I k i n c i h a m b a l. Xanim, bashina dolanim, axir myan nya bilim?
Hyar kyas hara istyayir qedir. Myan dyaxi nya elyayim?!
Q u l b a h a r. Qyalyat elyamya, haramzada! Bu saat qet onlara de ki, and
olsun Allaha, elya bir ish edyaryam, bir dyaqiqya ichindya, bax, bir qyoz yumub
saatda (qyozlyarini yumur) quruyub dasha dyonyarlyar. Onlar hamisi Allahin
yolundan chixiblar. Yox, yox, syan onlari xyabyardar elya! Yoxsa yaziqdilar,
axirda ozlyari peshiman olarlar. Olarlar inshallah, olarlar inshallah!
Hambal chyonyub qapiya tyaryaf qedir.
Q u l b a h a r (sakit). Dayan, hambal qardash, dayan! Qyal kitablari
apar. Amma myan syanya necya ki, dedim, elya dya camaati basha salarsan.
I k i n c i h a m b a l. Bash ustya, xanim. Pyas myan hansi kitablari
aparacaqam.
Qyulbahar qedir Ryustyam byayin kitab shkafini achir, kitablari bir-bir chixardir vya cild-
lyarini cira-cira, vyaryaqlyarini daqida-daqida tullayir ortaliqa vya tullaya-tullaya deyir:
Q u l b a h a r. Rus luqyati. Slavyan lyuqyati (hambal bu ishi qyorcyak ya-
vashca yox olur. Ryustyam byayin kitablarini qurtarandan sonra Qyulbahar
Syamyad Vahidin kitablarini haman minval ilya, yyani cirib daqida-daqida
atir yerya vya ata-ata deyir): Elmi-qafiyya. Vyazni-sheir. (Bu kitablari da
qurtarandan sonra, Qyulbahar qedir Mirzya Myahyammyadyalinin sandiqin-
dan kitablari yenya bir-bir chixarir vya cira-cira tullayir yerya vya deyir)
***suf. Kyusuf. (Sonra o tyaryaf-bu tyaryafya baxib qyoryur hambal yoxdur,
qyalir kitablarin tikya-parchalarini qucaqlayir vya pyancyaryadyan tyokyur chyolya.
Qachir ichyari otaqdan neft vya spichka qyatirir, kitablarin, ustyunya neft tyokyub
od vurur. Kitablar chyoldya alishir. Qyulbahar durur otaqin ortasinda,
qoltuqundan anasinin kitabini chixardir, bir syahifyasini achir vya diqqyat ilya
baxir.
Chyol qapidan hyovlnak daxil olur, Mirzya Myahyammyadyali, Syamyad
Vahid vya dallarinca birinci vya ikinci hamballar. Ichyari otaqdan hyovlnak daxil
olurlar Ryustyam byay, Zivyar xanim vya bunlarin dalisinca Zyahra byayim
syuryunya-suryunya ozyunyu salir qapinin aqzina. Camaat hamisi kitablarin yanmaqini vya
Qyulbaharin ahvalinin dyayishmyayini qyorub mat qalir. Zyahra byayim vayildaya-vayildaya
deyir.
Z a h r a b a y i m. Ax, yaziq canim!
Qardashlar qedirlyar, pyancyaryadyan kitablarin yanmaqina baxirlar, sonra chyonyub Qyul-
bahara tamasha edirlyar. Qyulbahar alindyaki kitabin achiq syahifyasini yuxari qalxizib, qar-
dashlarina tyaryaf tutub baxir. Ara bir qyadyar sakit kechir vya hech kyas dinmir. Axirda Qyul-
bahar uchadan, myutyayassiranya deyir:
Q u l b a h a r. Qaldi bircya kitab: bu da anamin kitabi!
(Bir qyadyar hami sakit durur baxir). Budur atam oz ali ilya yazdiqi
vyasiyyyat (oxuyur).
Tarixi-hicrinin min iki yyuz doxsan dyordyuncyu ilindya, ryabiyus-saninin
on ikisindya, seshyanbya qyunyu, syubh azanindan yarim saat kechdikdya yolda-
shim Zyahranin cismindyan bir parcha qopub ayrildi ki, ibaryat olsun Ryus-
tyam balamdan (barmaqi ilya Rustyam byayya isharya edir; Ryustyam byay
atasinin xyattinya diqqyat edyandyan sonra dyasmalini basir uzyunya).
Bicharya ovryatin cisminin qalanindan qenya tarixi-hicrinin min iki yyuz
doxsan doqquzuncu ilindya, ramazanin beshindya, pyancshyanbya qyunyu,
axshamdan uch saat kechdikdya qenya bir parcha ayrilib qopdu. Haman qyun
oqlum Myahyammyadyali anadan oldu (barmaqi ilya Mirzya Myahyammyadyaliyya
isharya edir; Myahyammyadyali dya yavuq qyalir vya atasinin xyattini qyoryur vya
dyasmali basir uzyunya).
Yaziq Zyahranin qalan cismi qenya bir dyafya parchalandi. Bu da vaqe
oldu haman tarixin min uch yyuz dyordyuncyu ilindya, cyamadiyal-yavvyalin on
beshindya, chaharshyanbya qyunyu, qyunorta zamani ki, haman qyun balamiz
Syamyad dyunyaya qyaldi (Syamyad Vahidya isharya edir; Syamyad Vahid dyasmali
basir uzyunya).
Bundan da bir nechya il sonra baxtiqara ovryatin qalan yarim canindan
qenya bir parcha qopdu ki, adini Qyulbahar qoyduq. Bu da vaqe olub
haman tarixin min uch yyuz onuncu ilindya, shyavvalin iyirmi birindya, cyumya
axshami, syubh vaxti.
Yer, qyoy, aylar vya ulduzlar qyoylyardya seyr edib qyazya-qyazya qenya
yavvyal-axir qyunyun bashina dolanirlar; chyunki bunlar hamisi qyadim azyaldya
qyundyan qopub ayrilmish parchalardir.
Myan etiqad ediryam ki, myanim dya balalarim dyunyada hyar yani qyazib
dolansalar, qenya avvyal-axir analari Zyahranin (yalini anasina tyaryaf tutur)
yatrafinda qyaryak dolanalar; chyunki ay vya ulduz shyamsin parchalari olan kimi,
bunlar da analarinin ayi vya ulduzlaridir. Vay o kyasin halina ki, tyabiyatin
hyamin qanununu pozmaq istyayya! Onun insafi vya vicdani ona myudamyul-
hyayat aziyyyat edyacyak; nya qyadyar caninda nyafyas var, peshiman olacaq.
Qyulbahar qurtarcaq anasi Zyahra byayim bihush oturduqu yerdya yixilir.
Qyulbahar kitabi qoyur qoltuq chibinya vya qedir oturur pyancyaryanin qaba-
qinda, dizlyarini qucaqlayir vya baxir chyolya tyaryaf.
Ryustyam byay, Mirzya Myahyammyadyali, Syamyad Vahid vya Zivyar
xanim tyokyulyurlyar Zyahra byayimin yanina. Mirzya Myahyammyadyali anasinin allyarini so-
yumush vya can ustya qyoryub, qalxir durur ovryatin bashinin ustyundya vya bashlayir fatihya surya-
sini oxumaqa. Hami qalxir ayaqa. Ryustyam byay, Syamyad Vahid vya Zivyar xanim dyasm-
allarini uzlyarinya basib, yavashca aqlayirlar. Qyulbahar mat-mat baxir qah anasina tyaryaf,
qah chyolya tyaryaf.
M i r z a M a h a m m a d a l i (avaz ilya). Alhyamdyu-lillahi-ryabbil-
alyamin. Arryahmanir-ryahim, maliki yyovmyaddin...
Pyardya salinir vya Mirzya Myahyammyadyalinin oxumaqini kyasir.
TAMAM
OYUNBAZLAR
Hyasyanov – myuyallim
Aban byay – qumarbaz
Qulu byay
Shaqirdlyar
AVVYALINCI MYACLIS
Avvyalinci myaclis bashlanir uchitel Hyasyanovun1 otaqinda. Otaqin iki qapisi var: biri
yandan, biri dya qabaqdan. Otaqin bir kyuncyundya bir yazi stolu, bir tyaryafdya sari shkaf. Sto-
lun ustya on-on besh shaqird dyaftyari, bir sharsiz lyanpya, bir tyaryafdya taxt, ustyundya yorqan-dyo-
shyak. Divardan bir kyohnya yay paltosu asilib. Hyasyanov oturub stolun bir tyaryafindya, ba-
shinda yay furajkasi, bir az qeri verilmish. Onun yaninda Aban byay bashiachiq. Hyasyanov
yalindya kart kaqizlarini tutub qarishdirir. Shkafin ustya bir qlobus. Qapinin biri achiqdi vya
ushaq Mirtaqi qyalir.
H a s a n o v (yuzyunyu tutub qapiya ucadan). Ahmyad, syan oxu.
(Uzyunyu tutub Aban byayya). Myan oldum syakkiz, syan oldun dyord.
A b a n b a y. Ay syan olyasyan. Adya, necya dyord? Hushun daqilib?
Bayaq dyord idim. Indi dya ikisini qetdim. Bu alti dyanya. Deyirsyan uzyunya
tyupyuryum?
H a s a n o v (kartlari yenya bir chalir, papiros aqzinda). Olsun!
(Uzyunyu qapiya) Adya, demyadim oxu? (Kartlari paylayir).
S a s. Uchitel, s nachalo?
H a s a n o v (kart alindya). Yox, paprovodniy odevayetsdyan oxu.
A b a n b a y. Ey, meyidini qyoryum. At yerya qizil onluqu.
Doqruluqunan aparir kyurzya!
H a s a n o v. Qyozyunyu sil!
S a s. Uchitel, axi, orada qalmishdiq. “Solnishko vya okno” Burdandi.
H a s a n o v. Hey di yaxshi oxu!
S a s. Chelovek i zver i putashka vse beryotsya za dela, s nashey
tashitsya bikashka, za metkoy letayet pichela.
A b a n b a y. Chyarrya, bu da xach. Ikilik qetdi. Syan olyasyan, bashini
qashisan, udaciyam.
H a s a n o v (yuzyunyu tutub qapiya). Hey…bashla!
S a s. Uchitel oxudum da.
H a s a n o v. Yaxshi elyadin. Bir dya oxu!
S a s. Opyat?
H a s a n o v. Hey, xorom2, bir yerdya (klas qapisina syamt ayilib sol
yalindya kart, saq aliylya isharya edib, deyir). Xorom, hey, hey…
Ushaqlarin xor syasi kyasilyandyan sonra Aban byay hyar bir karti apardiqca deyir:
“Hey… xorom, bir yerdya, hey, xorom, bir dya”
H a s a n o v. Bala, bir dya xorom oxuyun. (Ushaqlar bashlayirlar bir
dya qishqirmaqa).
A b a n b a y. Ashi, syan Allah bunlari az ulashdir. Boshla, qetsinlyar
evlyarinya.
H a s a n o v. Tyalyasmya, bu saat ryadd elyayiryam. Qoy bir dyarslyarin
sorushum hyalya.
A b a n b a y. Ah, bir dya qedyacyaksyan ora?
H a s a n o v. Ashi, kimdi ora qedyan. Bir dyafya sorushub otyuryacyayyam.
Hyalya qyotyur bir papiros qayir. (Ozyu dya papiros qayirir. Sonra uzyunyu qa-
piya) Adya, dyunyan yazdiqinizi bir oxuyun qyoryum, (klasa syamt) Qulu-
zadya. (Cavanlar oxumaqdadirlar).
S a s . Ya idu v shkolu. Staruxa kupila kuvshin moloko. U menya brat
i sestra.
H a s a n o v. Adya, bircya modsk oxuyacaqsan? Byas, myanasi necya
oldu? Bashdan.
S a s. Ya – myan, idu – qediryam, v shkola – shkola, staruxa – qoca ov-
ryat, kupila– satin aldi, kuvshin – syahyanq, moloko – qatiq.
H a s a n o v. Yalan danishma, otur yerya, qulaq as, bir deyim, ozyunyuz
dya azbyarlyayin. Ya – myan, idu – qediryam, v – ichinya, shkolu – myaktyabin,
staruxa – qoca ovryat, kupila – satin aldi, kuvshin – bir syahyanq, moloko
– syud. Mishe – balaca Misha, buna Mixail dya demyak olar. Bejal – qachdi,
v – ichinya, sadmbaq, i – vya, Volqa – chay adi, krich – syas elyayir.
S a s. Uchitel Ivolqa bir yerdya yazilib kitabda.
H a s a n o v. Naqil danishma! Chapxanada qyalyat dyushyub. Ustyunya bir
nyoqtya qoy yadindan chixmasin. Evdya dyadyan sorushsa, deynyan chapxanada
qyalyat dyushyub. Sabaha bunu yaxshi azbyarlyarsiniz.
A b a n b a y. Prosba, hey, myan olyum belyadimi?
H a s a n o v. Ashi, yavash danish da. Ushaqlar eshidyar.
A b a n b a y. Ay qarqabeyin, qashqabaqini bir az da tyok.
Dalan qapisi taqqildayir.
H a s a n o v. Kimsyan? Qyal.
Teleqraf raznosshiki qirir ichyari.
R a z n o s sh i k. Qasanov vi?
H a s a n o v. Ya, chto qovarish?
Raznosshik Hyasyanova bir teleqram verir. Hyasyanov qyabzya qol chyakib raznos-
shiki ryadd edir vya sakit myashqul olur teleqrafi oxumaqa. Aban byay syabr etmyayib
sorushur:
A b a n b a y. Kimnyandi?
H a s a n o v. Yavash, qoy qyoryum. (Qah oxuyub, qah fikir edir).
A b a n b a y. Shyuurun tyokyulsyun. Iki kyalmyani syahyardyan oxuyanmir.
A, yoxsa qulluqdan qovalayiblar. Syan olyasyan belyadir. Chox qirryanirsyan.
H a s a n o v. Yox, oxumaqina oxuyuram. Amma bir shey basha dyush-
myuryam.
A b a n b a y. Bya syan ki, bir teleqrami oxuyanmirsan, bu ushaqlari
niyya burada avara elyayib adini uchitel qoymusan?
H a s a n o v. Yox, basha dyushyuryam, amma ona tyayaccyub ediryam ki,
niyya basha dyushmyuryam.
A b a n b a y. A, ushaqlara da elya syozyu belya qandirirsan?
H a s a n o v. Yox, basha dyushmyayinya dyushyuryam. Amma myan elya bili-
ryam ki, bu teleqrami myanya syahv yetiriblyar. Bu teleqraf qyaryak ozqyasinin
ola.
A b a n b a y. A kishi, myan olyum axmaxlama, axi, bir oxu, qyoryak, nya
yaziblar. Chox myazyadi ha!
H a s a n o v. Syan bir myanya de qyoryum, burda myandyan savay yenya
Hyasyanov var?
Aban byay. Olmaqina var. Amma syanin kimi axmaq yoxdur.
(Qyah-qyahya chyakib qyulyur).
H a s a n o v. Adya, myan olyum az hirilda. Qulaq as, bir oxuyum,
byalkya syan basha dyushyasyan.
Klas otaqindan ushaqlarin birisi deyir:
S a s. Uchitel qedyak?
H a s a n o v (yuzyunyu klas qapisina tutub). Tishe, tishe. (Teleqrafa
baxir). Hya, bunu Tyabrizdyan Kyarimbyayov3 qyondyarib. Yazir ki, Tyabriz
bankinda dilmanc yeri achilib. Ildya min syakkiz yyuz manat myavacibi.
Aqyar farsca savadin var, teleqraf elya. Upravliyayushiyya deyim syani tya-
yin elyasin. Vyassyalam.
A b a n b a y. Yaxshi, bu bir chyatin myatlyab deyil ki, axi basha dyush-
myursyan. Yerdi achilib. Kishi dya syanya xyabyar verir dya!
H a s a n o v. Yox, axi ish onda deyil. Axi, belya Kyarimbyayov ilya mya-
nim bir elya yaxinliqim yoxdur. Buna hyar nya deyirsyan de, amma qorxu-
ram ki, bu teleqraf myanim olmaya.
A b a n b a y. Ay qardash axir ozqyanin teleqrafini niyya syanya
verirlyar? Yaxshi, teleqrafin ustya syanin adin yazilmayib? (Uzyunyu tutub
camaata). Deynyan ki, oxuya bilmiryam ki, qyoryum nya yazilib.
H a s a n o v. Nya deyirsyan?
A b a n b a y. Hech, syannyan deyilyam.
H a s a n o v. A, bya necya elyayyak deyirsyan?
A b a n b a y. Mirzya Syafyar, vallah incimya myandyan. Amma chox qyu-
tah adamsan. Qardash, adam ishiq qyalyan yerya papaqini tixmaz. Hazir yer
achilir. Syanin dya adina teleqraf qyalib, ta niyya durubsan? Bir myanya de qyo-
ryum burda syan besh-alti ushaqdan ayda ayri-ayriliqda besh manatdan artiq
almazsan. Qyotyur bu saat tel ver ki, raziyam, tyayin elyasinlyar. Bu kechyal-
kyuchyali bashdan elya. Qoy, qet Tyabrizya. Ta syan qedyandyan sonra teleqraf
syanya dya olmasa, syani ki, dyubarya qeri qyondyarmyayyacyaklyar. Aylyashyarsyan
Tyabriz kimi yerdya. Ildya alinya qyalyar min syakkiz yyuz manat myavacib. Bir
arvad siqya elyayyarsyan. O qyadyar chilov ye ki, qarninda chyaltik qyoyyarsin.
(Hyar ikisi qyulyur). Vallah, doqru deyiryam qet, fyursyati fyovtya vermya. Yox-
sa, yer qulaqlidir. Teleqraf sahibinin xyabyari olar, qyalib teleqrafi alindyan
alar. Alin qalar boshda.
H a s a n o v. Syan olyasyan, doqru deyirsyan. Yaziram ki, raziyam (Tez
kaqiz qyotyuryur, alindya tutub, fikir elyayir).
A b a n b a y. Ashi, chox fikirdyan fayda yoxdur, yaz qoy qetsin. Hey,
xorom! (Ushaqlar ”xorom” syasi eshidib bashlayirlar bir yerdya oxumaqa.
Aban byay uqunur. Hyasyanov hirslyanib durur ayaqa).
H a s a n o v (Aban byayya). Ah, ashi, byasdi da! Shuluq elyamya. (Tez qa-
chir klas qapisina vya deyir). Tishe. (Ushaqlar syaslyarini kyasir).
A b a n b a y (udqunub Hyasyanova deyir). Balam, ushaqlarin bash
aparir.
Hyasyanov teleqrafi yazib qurtarir, ushaqlarin birini qapiya chaqirib teleqrafi pulla
verib, deyir.
H a s a n o v. Tez apar bu kaqizi teleqrafxanaya vya qyabzi qyatir. Yu-
banma, qochum. Adya, yolda sorushub elyayyan olsa o nyadi, qyostyarmya. Di
tez. (Aban byayya) Ayya, syan ol, ishim tutsa, chox yaxshi olacaq. (Allyarini bir-
birinya syurtyur, Aban byayya tyaryaf qyalib onun qollarindan tutub silkyalyayir. )
Kefdi, kef! (Sonra tez qapiya qachib deyir) Ushaqlar, qedin evinizya.
A b a n b a y. Keyfin shesh chyakdi ha. Amma syan olyasyan, bir qonaqliq
borcundur.
H a s a n o v. Vermyayyan namyarddi. Amma, Aban byay, canim qur-
tardi, syan olyasyan. Vallah, bilmirsyan ki, necya qaraqyunchyulyuk ilya chyoryak
qazaniram. Bax, bu ushaqlari qyoryursyan, omryumyun kankanidirlar. Bax,
bunlarin hyaryasindyan ayda iki manat yarim pul aliram, onu da atalari can
chyakirlyar versinlyar. Syan olyasyan byazisi var ki, shaha-shaha qyatirir ayliqi.
Qara qeyim hyayya birini artiq-yaskik deyiryamsya! Bu ushaqlarin birisinin
atasi baqqaldi. Ayliq avyazinya kechyan ay yaq qyondyarmishdi. Amma nain-
saf oqlu sari yaq avyazinya quyruq yaqi qyondyarmishdi, qoxum-qoxum qo-
xurdu. Bu da bunlarin haqq vermyayi. Bu indiki oqlan ki, telin cavabini
apardi, dyallyak oqludur. Kechyan ay qyondyarmishdim ki, ayliqi qyatirsin.
Atasi cavab vermishdi ki, hech eybi yoxdur, uchitelya deynyan ki, bashini qir-
xaram haqlashariq. Hyalya bilyasyan ki, umu-kyusyulyari nya qyadyardi? Bir qyun
hyamin dyallyak qyalib ushkola deyir ki, oqluma hech zad oyryatmyayibsyan.
Deyiryam, necya yani hech zad oyryatmyamishyam? Bashlayib ki, hyayya yaxshi
yorqyadirsyan, bu iki aydi qyalib-qedir, niyya arizya yazmaqi bacarmir? Du-
rursan qandirmaqa basha dyushmyur. Deyyasyan oqlunu qyotyur qet, ishin kech-
mir. Qalirsan mat-myayattyal vya hyamishya dya atalari qyoryandya bashlayirlar
myandyan sorushmaqa ki, ushqoldan qurtaranda ushaqlarimiz nya olacaq?
Deyiryam ki, nya olacaqlar? Fyarasyatlyari olsa, adam olarlar. Deyir ki,
Mirzya, syanin demyayindyan bir adam deyillyar? Ancaq biz deyirik ki, qul-
luqchu olsunlar. (Bir az yavash syaslya) Oz aramizdi choxusuna deyiryam ki,
qardash oqlun silistchi olacaq. Syan olyasyan dincyalmishyam. Hech dinmya,
canim qurtardi. Aban byay, syan Tyabrizya qetmyamisyan? Qyoryasyan, qostin-
sa var ki, adam qedyandya ozyunya yer tapinca dyushya?
A b a n b a y (kyalmya-kyalmya). At almamishdan axurun tikirsyan?
H a s a n o v. Ashi, ish tutub ey! Kefdi ey! (“Kefdi, kefdi, kefdi” syoz-
lyarini oxuya-oxuya deyir). Min syakkiz yyuz manatdi ey!.. Kefdi, kef!...
(Stolun ustya bir yumruq vurub byorkyunyu bashindan qyotyuryur, atir kyuchyayya.
Bu heyndya Hyasyanov Qulu byay tyalyasik vya kyahildyayya-kyahildyayya ozyunyu
salir ichyari vya uzyunyu tutur Mirzya Syafyarya ).
Q u l u b a y. Hani myanim teleqrafim?
Hyasyanov Mirzya Syafyar ozyunyu itirir. Aban byay hyalya baxir, qah avvyalinci
Hyasyanovun, qah ikinci Hyasyanovun uzyunya. Bir dyaqiqya syukutdan sonra Aban byay qyah-
qyah chyakib qyulyur.
S o n
1921-ci il
DANABASh KYANDININ MYUYALLIMI*
Komediya, 4 myaclisdya
Ahvalat vaqe olur Iryavan quberniyasi, Danabash kyandindya, miladi tarixinin 1895-
ci ilindya.
BIRINCI MYACLIS
Danabash kyandinin kyanarinda xirmyan. Bir byutyun taxil tayasi, bir bashi achilmish taya,
haman kyandli Myashyadi Aqakishi on iki yashli oqlu Asyad ilya bahyam xirman dyoyyurlyar.
Myashyadi Aqakishi alindya yaba, kyulyashi eshyalyayib qarishdirir. Bir vyalya iki okyuz qoshulub;
Asyad minib vyalin ustya vya okyuzlyari chubuq ilya syuryur. Tayanin kyolqyasindya bir kyopyak
yatib, dilini chixardib istidyan lyahlyayir. Bir tyaryafdya tayanin dibindya su bardaqi, chyoryak
dyuyyunchyasi, ayin paltari vya bir nechya bosh chuval. Myashyadi Aqakishi bashina dyasmal baqlayib;
ata vya oqul, isti olmaqa qyorya, kyoynyakchyakdirlyar. Hyar ikisinin ayaqinda chariq. Asyad “he-
he” deyya-deyya okyuzlyari syurmyakdya idi ki, qonshulari Kyarbyalayi Mirzali tyalyasik
xirmanya chatib, tyovshyuyya-tyovshyuyya xyabyar verir.
K a r b a l a y i M i r z a l i. Myashyadi Aqakishi, bilirsyan nya xyabyar
var? Evin tikilmyasin, bu sabah kyandya, myan deyya bilyaryam ki, yyuz dya ol-
masa, byalkya alli atdi qyaldi; hamisi da byoyyuk-byoyyuk adamlardi. Qan-
miram bu nya sirdi?
M a sh a d i A q a k i sh i (tyayaccyublyu). Nya danishirsan?
Asyad vyaldyan yenib kyandya tyaryaf baxir.
K a r b a l a y i M i r z a l i. Syan olyasyan, nyachyarnik dya qyalib, silischi
dya qyalib, qazi da qyalib, miravay sud qyalib, ushqol qyalib. Atamin qoru
haqqi doqru deyiryam. Hyalya bunlardan savayi qenya chox adam qyalib.
M a sh a d i A q a k i sh i (yalini alnina qoyub kyandya tyaryaf baxir). A
kishi, belya shey olmaz?!
N u r u (tyovshyuyya-tyoyshyuyya chatir xirmana). Syan olyasyan, Myashyadi Aqa-
kishi kyanddya qiyamyatdi. Myan, doqrusu, dayana bilmyadim; qediryam qyoryum
ushaqlar nya qayirir. Nyachyarnik qyalib kyandya. Yenicya dya o qyadyar byoyyuk qyalib
ki, lap myahtyal qalmali ishdi. Allah axirini xeyir elyasin. (Istyayir qetsin).
M a sh a d i A q a k i sh i (Nuruya). Nuru, syan Allah, dayan qyoryum
bu nya ishdi. Yyani axi kimdi kyandya qyalyanlyar?
N u r u. Syan olyasyan, Myashyadi Aqakishi, myan deyiryam Rusetdya nya
qyadyar byoyyuk adamlar var, hamisi qyalib kyandya. Bax, nyachyarnik dya qyalib,
______________
* Bax: Izahlar, syah. 675
pristav da qyalib, silischi dya qyalib, spextor* da, qazi da... Nya bilim, uch-
qoldu-nyadi, o da qyalib. Yyani doqrusunu deyim ki, myan oz qyozyumnyan
qyormyadim ha! Bunlari da myanya Myashyadi Yarmyahyammyad dedi; amma
myan ancaq uzaqdan qyordyum ki, bir topa atdi chaparaq qirdilyar kyandya.
K a r b a l a y i M i r z a l i. A kishi, necya Myashyadi Yarmyahyammyad
dedi? Niyya, myan kor deyilyam ki? Yoxsa nyachyarniki tanimiram? Silischini
tanimiram? Myan ozyum hamisini qyozyumnyan qyordyum.
H u m m a t a l i (yalindya chubuq tyalyasik qyalir bu adamlarin yanina
vya uzyunyu tutur Nuruya vya Kyarbyalayi Mirzaliya). Nya xyabyardi? Deyirlyar
kyandya qoburnat qyalib?
K a r b a l a y i M i r z a l i. Yox, qoburnat deyil, nyachyarniknyan chox
byoyyuk adamlar qyalib.
N u r u (Kabla Mirzaliya). Kabla Mirzali, axi myan eshitdim ki, qo-
burnat ozyu dya qyalib?
K a r b a l a y i M i r z a l i. Xeyr, qoburnat yalandi.
M a sh a d i A q a k i sh i. Allahyu-yakbyar, chox qyaribya ishdi! (Asyadya)
Adya, qoyma, qoyma! Kor deyilsyan ki! Okyuzlyar kyulyashi yedilyar. (Asyad
qachir okyuzlyarin yanina).
K a r b a l a y i F a t a l i (tyalyasik qyalib sorushur). A kishi, bu nya
xyabyardir? Deyirlyar kyandya chox byoyyuk qyalib?
N u r u (qedya-qedya). Qyalib, qyalib. Allah axirini xeyir elyasin (chixib
qedir).
K a r b a l a y i F a t a l i. Kabla Mirzali, deyirlyar kyandya saldat
qoyacaqlar, aqlin nya kyasir?
K a r b a l a y i M i r z a l i. Vallah, myahtyal qalmisham. Axi bu qyadyar
adam nya syabyabya birdyan tyokyulya kyandya?
Adamlar hamisi kyandya tyaryaf baxir.
Hyalya bir shey qyorsyanmir. Allaha pyanah.
Bir qyadyar dya baxaydan sonra kyandlilyar qyalib chyombyalirlyar tayanin kyolqyasindya.
M a sh a d i A q a k i sh i. Kabla Mirzali, qyalin oturun qyoryak bir; axi syan
bu ishlyari qyaryak bizdyan yaxshi bilyasyan. Bu byoyyuklyar nyadyan otryu kyandya
qyalsinlyar? Byalkya saldat tutacaqlar? Axi qabaqlarda bir belya danishiq var idi.
H u m m a t a l i. A kishi, yox, yox; saldat syohbyati yoxdu. Qyoryasyan,
niyya qyaliblyar? Saldat syohbyati yoxdu.
M a sh a d i A q a k i sh i. Kabla Mirzali, syan nya deyirsyan? Myan axi
qorxuram saldat tutmaq myasyalyasi ola. Bya niyya ermyanilyardyan tuturlar?
K a r b a l a y i M i r z a l i. A kishi, syan Allah bosh-bosh danishma;
bilmyadiyin syozyu axi nya syabyabya danishirsan? (Uzunyu tutur Asyadya). Adya
Asyad, qet o bardaqda su var, qyatir, bir az ichyak. (Kishilyarya). Saldat-zad
syohbyati yoxdu; indi Allah bilir niyya qyaliblyar? Saldat myasyalyasi yoxdu vya
bir dya (Asyaddyan bardaqi alib chyakir bashina) vya bir dya myusyalmanlardan
saldat tuta bilmyazlyar.
M a sh a d i A q a k i sh i. Yyani necya tuta bilmyazlyar?
K a r b a l a y i M i r z a l i. Xeyr, tuta bilmyazlyar; myan syanya deyi-
ryam ki, tuta bilmyazlyar. Syan ermyanilyarya baxma ki, ermyanidyan tuturlar.
Ermyani qorxaq bir millyatdi vya bir dya padshahi-zadi yoxdu. Amma myu-
syalmandan tuta bilmyazlyar. (O tyaryafya-bu tyaryafya baxir). Xeyr, tuta bil-
myazlyar.
H u m m a t a l i. Kabla Mirzali, syani Quran, syani kitab, bu syozlyari
buraxin qetsin; qoyun oturmushuq, oturaq.
M a sh a d i A q a k i sh i. Doqrusu, lap mat qalmali ishdi. Belya myan
ona tyayaccyub elyamiryam ki, nyachyarnik, yainki pristav qyaliblyar kyandya. Axi
biz ushaq deyilik. Biz qyormyushyuk ki, kyandya nyachyarnik dya qyalib, pristav da
qyalib, hyatta qoburnat da qyalib, silischi dya qyalib; amma syoz burasindadir
ki, bu qyadyar adam niyya elya bir qyundya qyaliblyar? Belya shey, doqrusu, biz
qyormyamishik.
K a r b a l a y i M i r z a l i. Myan onu demiryam; o hyalya ozqya mya-
syalyadi. Myan deyiryam ki, burada saldat-zad syohbyati yoxdu; chyunki, axi
bir dyaqiqyaliyya belya fyarz edyak ki, byali, saldat tutmaqdan otryu qyaliblyar;
byas qazi niyya qyalib? (Alindyaki chubuqu bir dyafya vurur yerya). Byali, nya
eybi var, tutaq ki, qazini da qyatiriblyar ki, chamaati dilya tutsun; oyyud-nya-
sihyat elyasin ki, ish yumshaqliqnan kechsin. Chox yaxshi, byas silischi niyya
qyalib? (Aqaci vurur yerya). Byas spextir niyya qyalib? (Aqaci vurur yerya)
Ushqol niyya qyalib? Xeyr, burada ozqya bir myatlyab var. Hyar nya isya, Allah
axirini xeyir elyasin. (Durur, kyandya tyaryaf baxir, yenya oturur).
H u m m a t a l i. Xeyr, saldat tutmaqdan otryu deyil; yyaqin ki, ozqya
ishdi.
M a sh a d i A q a k i sh i (yuzyunu tutur Hyummyatyaliyya). Balam, bu qya-
dyar tapmaca deyincya, bir adam qachsin, kyanddyan xyabyar qyatirsin. Vallah
nya var ki! Adami yemyayyacyaklyar ki, bir dyaqiqyalik ishdi.
K a r b a l a y i M i r z a l i. Doqrudan, Hyummyatyali, syan elya yax-
shisan, yyunqyulayaqsan; qyalyasyan qachib bir xyabyar qyatiryasyan.
H u m m a t a l i. Myan, doqrusu, qedyardim; amma xirmyanimiz sa-
hibsizdir, qoyub qedya bilmyanyam.
M a sh a d i A q a k i sh i. A balam, qetmirsyan, qetmya; ta yalan niyya
deyirsyan? Odu, xirmyaninizi Hyasyanyali dyoyyur; ta yalan niyya deyirsyan?
Bir yolluq de ki, qetmiryam, qorxuram.
H u m m a t a l i (Myashyadi Aqakishiyya). Yaxshi, bir saatliqa tutaq ki,
myan qorxuram; myan boynuma aliram ki, qorxuram. Byas syan niyya qet-
mirsyan? Syanin qichlarin ki cholaq deyil!
Myashyadi Aqakishi bu syozlyarya chavab vermyayib, bashlayir chubuqu vya kisyani cibindyan
chixardib doldurmaqa.
K a r b a l a y i M i r z a l i (uzaqda bir qaralti qyorub alini qoyur
alnina). Adya, kyanddyan bir atdi chixdi, qyor zalim oqlu nya chapir! Qyoryak
hara qedir.
H u m m a t a l i (baxir uzaqa). Budu, bir atdi da onun daliyca qetdi,
bunlar yyaqin adam axtarirlar.
M a sh a d i A q a k i sh i (baxir uzaqa). Kabla Mirzali bu nya ish ola?
K a r b a l a y i M i r z a l i. Pyanah Allaha.
H u m m a t a l i (baxir uzaqa). Kabla Mirzali, atlilar syurdyulyar dyuz
Haci Namazalinin xirmyaninya.
M a sh a d i A q a k i sh i (baxir uzaqa). Siz olyasiz, dyuz Hachi
Namazalinin xirmyaninya syurdyulyar. Kishinin halini qatacaqlar.
H u m m a t a l i (haman tyaryafya baxir). Siz olyasiz, elyadi. Bax, o da
Haci Namazali ozyudyu; papaqinin ucaliqi burdan da qyorsyanir. Adya, ki-
shini qatiblar atin qabaqina, aparirlar. Kishinin evi yixildi.
M a sh a d i A q a k i sh i. Elyadi, elyadi.
K a r b a l a y i M i r z a l i. Balam, kishinin charxi chyonyub. Bir hyaftya
deyil ki, arvadi oldyu; hyalya yasdan bashi ayilmayib; indi dya qyoryasyan ba-
shina nya ish qyalyacyak.
H u m m a t a l i (uzada-uzada). Byali, bu ish ayri ishya oxshayir; burada
yyaqin ki, bir anqyal var.
M a sh a d i A q a k i sh i. Kabla Mirzali, axi deyyasyan, atdilarin biri
bizya tyaryaf chyondyu?
H u m m a t a l i (xirmyandyan uzaqlashir). Siz olyasiz, bizya, tyaryaf qyalir.
Kyarbyalayi Fyatyali, Kyarbyalayi Mirzali vya Hummyatyali uchyu dya atli
qyalyan syamtya baxa-baxa chixib qedirlyar. Asyad qachir, ozyunyu soxur tayanin dibinya. Myashyadi
Aqakishi qedib chixir vyalin ustya vya “ho-ho” deyya-deyya bashlayir okyuzlyari syurmyayya.
M a sh a d i A q a k i sh i (Asyadya). Bala, qorxma, inshallah bir zad
olmaz.
A s a d (titryayir). Dyadya, qorxuram myani saldat aparalar!
M a sh a d i A q a k i sh i. Bala, qorxma, Allah kyarim Allahdi.
Yyuzbashinin chavushu Nyazyaryali at ustya, chaparaq yetishir xirmana, atini syuryur dyuz
Myashyadi Aqakishinin yanina, atdan tullanir yerya, alindyaki shallaqi qalxizir qyoyya ki,
Myashyadi Aqakishini vursun, amma Myashyadi Aqakishi cyald alini uzadib, yapishir shallaqin
sapindan. Asyad aqlayir.
A s a d (aqlaya-aqlaya). Vay, dyadya!
M a sh a d i A q a k i sh i (chavusha). Vurma, vurma! Nyazyaryali, qadan
alim, vurma!
N a z a r a l i (Asyadi qyorcyak ona tyaryaf). Chix ordan, bu saat qyal, dyush
qabaqa, vyalyadyuzzina oqlu vyalyadyuzzina!
Asyad qorxa-qorxa qyalir Nyazyaryaliyya tyaryaf.
N a z a r a l i (Myashyadi Aqakishiyya). Qyal oqlunu sal qabaqa qedyak!
Myashyadi Aqakishi qorxusundan bir syoz demyayib, arxaliqini tyalyasik qeyir; oqlunun
arxaliqini verir ona vya dyushyur yola. Amma okyuzlyari yada salib, istyayir dayana, bir syoz
deyya, Nyazyaryali qenya shallaqi qalxizir yuxari.
M a sh a d i A q a k i sh i (Nyazyaryaliyya). Yox, yox! Vurma! Qediryam.
Uchyu dya yola dyushyur. Asyad qolunu uzyunya basib, yavash-yavash aqlayir. Nyazyaryali hyalya
atini minmyayib yedyayindya chyakir.
M a sh a d i A q a k i sh i Nyazyaryali, syani and veriryam Allaha, hyayya
Asyadi saldat aparacaqlarsa, bir yolluq de ki, evim yixildi.
N a z a r a l i (yenya shallaqi qalxizir yuxari). A kishi syanya deyiryam
dayanma qet!
M a sh a d i A q a k i sh i. Yox, yox, qediryam, qediryam (Qedirlyar).
Pyardya
IKINCI MYACLIS
Ikinci myaclis vaqe olur Danabash kyandinin aqsaqqal vya myotyabyari Haci Namaza-
linin hyayyatindya. Kyandin camaati tyamamyan buraya cyam olub. Adamlar qarishib bir-bi-
rinya: o bununla danishir, bu onunla danishir. Kishilyarin yaninda ushaqlar da var. Myashyadi
Aqakishi oqlu Asyad ilya buradadir. Xyabyar verilir ki, “nyachyarnik qyalir”. Quya
qurbaqanin qyolyunya dash atdilar. Camaat haman dyaqiqya sakit olur. Syas-syada kyasilir.
Avvyal Haci Namazali “chyakil-chyakil” deyya-deyya qyalib durur bir tyaryafdya; sonra
chavush Nyazyaryali “chyakil”, “chyakil” deyya-deyya alindya shallaq qyalib durur bir tyaryafdya.
Bundan sonra chavush yyuzbashi Pirverdi byay “chyakil” deyya-dyya alindya shallaq qyalib
durur bir tyaryafdya. Indi dya qyalirlyar: Nachalnik, pristav, dilmanc Mirzya
Myahyammyadqulu, myaktyablyarin inspektoru, qazi, myuyallim
Hyasyanov vya Danabash kyandinin mollasi Molla Movlamverdi.
Q a z i (bir qyadyar qabaqa qyalib, qosha ovcunu tutub qabaqa vya
qyozlyarini yuxari axidib). Alhyamdyu lillahil-yahyadil-vahidil-myutyaqyad-
dyasi min kyulli ziddin vya niddin. Alhyamdyu lillahil-lyazi hyuliyya anbiyayal-
myursyalin bi-yahsyani hilyyatil-myuttyaqin, fya-syalyavatyullahi-yaleyhi vya
yaleyhim adyadi anfasil-myusyabbihin minyal-myalaikyati vyannasi acmyain
vya lyanyatyullahi ala adaihim myalayus-syamavat vyal-yarzin. Allahyumyarfya-
zikri vya ayal shyani vya aizzyati bi-yazzyatikya vya akrimii bikyaryamikya beynya
yedyaykya vya beynya xyalqikya vya lyanyatyullahi ala-qyovmiz-zalimin, amin ya
ryabbyal-alyamin! Bya chyun qyudryati-kamileyi cyahan afyarin byaabadaniyi-
myamaliki-myahruseyi-Rusiyyya tyayallyuq qirift, shyahriyari-cyavan byaxt va-
risi-tacyu tyaxt shahani-cahanqyushay, ***laseyi-syalatini-namdar syulaleyi-
Romanof syadryus-syalatin, byadryul-xyavaqin, zillyullahi fil-yarzin, assultan
Nikolay Aleksandrovich az on cayi ki, az cyuzi vya kyulli hich amri az umu-
ri-xudra myaaf nyamidaryad, binayi-tyalimxaneyi ki, ibaryat byaistillahi-rus
ushqolayi-qyaryeyi-vilayyati Danabash istiqrar vya istikshaf mifyarmayyand.
“Amin” deyyan dillyar lal olmasin.
C a m a a t (birdyan). Amin!..
Q a z i. Kyomyaklik istyarik cyami ishlyardya Allahin adi ilya ki, mehri-
bandir…
C a m a a t (birdyan). Amin!..
Q a z i. Cyami myaxluqata lazim olan nemyatlyari ryahm edyandir…
C a m a a t (birdyan). Amin!
Q a z i. Qyoydya Allahin vya yerdya padshahi-mehribanimizin zyahmyat
vya shyafyaqqyatinya myohtacdir cyami arbab vya zyarurat!..
C a m a a t (birdyan). Amin.
Q a z i. Syalyavat vya syalam ola qyoylyarin padshahina ki, arrahmanir-rya-
himdir vya yerlyarin padshahi shyahri-yari-xurshid-ayyat Nikolay Aleksand-
rovichya.
C a m a a t (birdyan). Amin!..
Q a z i. Onun xatuni-myukyarryamyasi Aleksandra Fyodorovnaya!
C a m a a t (birdyan). Amin!..
Q a z i. Vyaliyahdi-yaflatuni fitnyat Serqey Aleksandrovich vya cyami
yovladi-yamcadina vya xanyavadeyi-shahanyasinya!..
C a m a a t (birdyan). Amin!..
Q a z i. Bari-ilahi, hifz elya yerin-qyoyyun afatindan bizim alicyanab,
mehriban nyachyarnik hyazryatlyarini, alimiqdar spexdur aqani vya cyami
yumyanayi-yumurati-syaltyanyati duayi-xeyir ilya yad edyak. Vyallahyu vyaliy-
yyat-tyovfiq, amin!
C a m a a t (birdyan). Amin!..
Qazi kyanara chyakilyandyan sonra Nachalnik dilmanc Mirzya Myahyammyad-
qulunu yanina chaqirib, uzyunyu tutur camaata.
N a ch a l n i k. Zabota ob obrazovanii poddannix vxodit v zadachi
vsyakoqo blaqoustroennoqo qosudarstva, a potomu vo ispolnenie
predpisaniya, Eqo prevosxoditelstva nachalnika qubernii ot…
(qoltuqundaki portfeldyan bir kaqiz chixardir, baxir) 17 maya 1895 qoda
za ¹14365 ya postavlen v neobxodimost okazat administrativnoe so-
deystvie. Eqo Visokorodiyu (yuzyunyu inspektora tutur) qospodinu ins-
pektoru narodnix uchilish kolledjskomu sovetniku Ivanu Evlampievichu
Duxotvortsevu, na kotoroqo Direktsiya narodnix uchilish vozlojila viso-
kuyu missiyu otkritiya odnoklassnoqo zemskoqo normalnoqo uchilisha v
selenii Danabash. Vchemje uezdnim, uchastkovim i selskim doljnostnim
litsam na strojayshe vmenyayu obyazannost k pervomu chislu predsto-
yashsheqo sentyabrya mesyatsa obespechit novootkrivaemuyu shkolu dos-
tatochnim komplektom detey mujskoqo pola, a pristavu chetvertoqo
uchastka svoevremenno donesti mne o rezultatax prepodovaemoy nine
mnoy slovesnoy instruktsiy* (Nachalnik nitqini qurtaran kimi yyuzbashi Pir-
verdi byay chiqirir).
P i r v e r d i b a y. Yashasin nyachyarnik aqa!
C a m a a t (birdyan). Yashasin!
_______________
* Tyarcyumyasi: tyabyayalyarin tyahsilinin qayqisina qalmaq hyar bir qaydali dyov-
lyatin borcudur; odur ki, alahyazryat quberniya ryaisi... 14365 nyomryali 17 may
1895-ci il tarixli amri ilya xalq myaktyablyari myufyattishi, zati-alilyari (yuzyunu myufyat-
tishya tutur) kollejski sovetnik Ivan Yevlampiyevich Duxotvorsevya Danabash kyan-
dindya bir sinifli yerli myaktyab achmaq kimi shyaryafli bir ish hyavalya etmishdir. Qyaza,
nahiyya vya kyandlyarin byutyun vyazifya sahiblyarinya chox ciddi bildiriryam ki, uzyumyu-
zya qyalyan sentyabr ayinin birinya qyadyar onlar yeni achilan myaktyabya kifayyat qyadyar
oqlan ushaqinin toplanmasini tyamin etmyalidirlyar, dyordyuncyu nahiyyanin pristavi
isya myanim bu shifahi tyalimatimin nyatichyasinya dair vaxtinda myanya myalumat ver-
myalidir.
D i l m a n c M i r z a M a m m a d q u l u. Ey Danabash kyandinin
camaati! Qulaq asin, qyoryun nya deyiryam. Bilirsiniz nachalnik cyanablari nya
fyarmayish edir? Buyururlar ki, Danabash kyandinin chamaati hyalya indiyya
kimi qaranliq alyamindya qaliblar. Nachalnik hyazryatlyarinin sizya ryahmi qyalib
vya bu qyun hyadsiz zyahmyatlyar chyakib vya Danabash kyandinya tyashriflyar qyatirib,
bu xyayal ilya ki, burada, bu qyun bir ushqol binasi qoya vya bu vyasilya ilya siz-
lyari byalkya qaranliq alyamindyan chixarda, ishiqliq alyaminya daxil elyayya. Bya bir
dya, ey camaat, bunu da bilin vya eshidin ki, yer uzyundya pyarvyardiqari-alyam
nya qyadyar shyahyarlyar vya kyandlyar xyalq edib hyar nya qyadyar vilayyatlyar yaradib,
onlar cyamisi elmin sayyasindya choxdan ishiqliq alyaminya daxil olublar; myahz
qalib Danabash kyandi. Inshaallah, aqyar xudavyandi-alyamin lyutf vya myarhya-
myati olar, nachalnik cyanablari burada bu qyun bir daryulelm binasi qoyar, ta
ki, sizi bu daryulfyununda tyahsil olunan fyununun vasityasilya ishiqliq shyarbyati
ichib, myadyaniyyyat alyaminya daxil olasiz.
M o l l a M o v l a m v e r d i (bir qyadyar qabaqa qyalib). Ey cyamayati-
qyaryeyi-Danabash! Bizya hamiliqnan lazimdir hyar qyun vya hyar qecya ibadyat
vaxtinda bari-pyarvyardiqarya hyamd vya syana edyak ki, biz nya qyadyar xoshbyaxt
byandyayik ki, bizim vilayyatya belya hakim tyashrif qyatirib ki, ibaryat olsun bi-
zim cyanab nyachyarnik aqadan vya spextir aqadan. Bu ozqya bir shey deyil,
myaqyar ki, Allah-taalanin bizya lyutfyu myarhyamyati. Yashasin nyachyarnik aqa!
C a m a a t (bir syas ilya). Allah aqaya omyur versin.
I n s p e k t o r (yeriyir qabaqa vya rusca deyir). Milostivie qosudari!
V seqodnyashniy den ya schitayu sebya schastlivim, chto stoyu pered vami,
danabashinstami i prinimayu s vami blizkoe uchastie v stol velikom prazd-
nestve, kak otkritie novoy shkoli, etoqo deystvitelnoqo fermenta kulturi i
sivilizatsii. Ya vam zaviduyu, ibo ne popal detstvom svoim v tot peda-
qoqicheskiy mir, koqda pedaqoqika i pedaqoqicheskaya psixoloqiya sdelali
krupnie shaqi i nametili, izuchiv vse ziqzaqi detskoy psixoloqii, dvijeniy
eqo dushi, vernie puti pravilnoqo, rasionalnoqo, selesoobraznoqo, vospi-
tivayushsheqo, eqo obucheniya, koqda vse priemi posledneqo vo vsex de-
talyax eqo vivodyatsya leqko iz printsipov i polojeniy eksperimentalnoy
pedaqoqiki i psixoloqii, ponimaya eto poslednie v shirokom i blaqorod-
nom smisle etoqo slova. Uvajaemie danabashintsi, vi seqodnya v prazdni-
chnom nastroenii, i radost vasha velika i ponyatna; ibo dlya vas vasha dav-
nishnyaya, davnojelannaya mechta seqodnya vilivaetsya v formu realnoqo
fakta. Da, vi schastlivi seqodnya, imenno s seqodnyashneqo dnya, koqda
pedaqoqi, boleya dushoy vmeste s vami, iziskali, nakonets, porazitelno
tonkiy metod obucheniya, tonkiy do toqo, chto vsyakaya i kajdaya abstrak-
tnost, otvlechennost, krasivo pravilno odevaetsya v konkretnost; yav-
lyayas svoeqo roda laboratoriey dlya priqotovleniya soznatelnix qrajdan
rodini i vernix poddannix qosudarstva, ona – eta shkola, v to je vremya
vivedet vashix detey iz kruqa kosneyushix v nevejestve i priobshit ix k ob-
shey mirovoy kulture. Ona razvyajet im yazik i vvedet v mir qosudarst-
vennoy jizni, nauchiv ix qovorit i ponimat vsyakoqo russkoqo, vsyakoqo
adminstratora, proxodyasheqo cherez selo soldata, da, soldata...
“Saldat” syozyunyu eshitcyak Myashyadi Aqakishi yavashca yapishir oqlu Asyadin
yalindyan vya xyalvyatcya chamaatin ichindyan chixardib aparir. Habelya burada olan kyandlilyardyan
Kyarbyalayi Qulamali oqlu Mustafani xyalvyatcya aparir vya Myashyadi Hey-
dyar oqlu Nyacyafi aparir. Kyandlilyar dya “saldat” syozyundyan tyashvishya dyushyublyar.
Myashyadi Aqakishi qedyandya chavush Nyazyaryaliyya xyalvyatcya nya isya deyir...
…perebroshennoqo iz dalnix quberniy Velikoy Rossii k vam v chelyax
oqracdeniya vashix interesov. Zakanchivaya svoyu rech, prinoshu vam svoe
pozdravlenie*.
______________
* Tyarcyumyasi: Myohtyaryam aqalar! Bu qyunkyu qyundya myan ozyumyu xoshbyaxt
sayiram ki, siz danabashlilarin qabaqinda chixish edib myadyaniyyyat vya sivilizasiyanin
tyasirli mayyasi olan yeni myaktyabin achilmasi kimi byoyyuk bir bayramda sizinlya
birlikdya yaxindan ishtirak edirik. Myan sizya qibtya ediryam; chyunki myan ushaqliqda elya
bir pedaqoji alyamya dyushmyamishyam ki, orada pedaqoji elmi vya pedaqoji psixoloqiya
iri addimlar atmish ola, ushaq psixoloqiyasinin dolanbac cyahyatlyarini, ushaq ruhunun
inkishafini oyryanyaryak, doqru, syamyaryali, myaqsyadyauyqun, tyarbiyyaedici tyalimin
dyuzqyun yollarini myuyayyyanlyashdiryalyar; elya bir alyamya ki, orada tyalimin byutyun
yusullari bashdan-basha tyacryubi pedaqoji vya psixoloqiyanin prinsiplyari vya qanunlari
yasasinda, hyam dya bu, syozyun an qenish vya qyozyal myanasinda, asanliqla aldya edilir.
Myohtyaryam danabashlilar, bu qyun sizdya bayram ahvali-ruhiyyyasi vardir. Sizin bu
byoyyuk sevincinizin syabyabi aydindir; zira uzun zamanlardan byari sizin
byaslyadiyiniz arzular bu qyun canli hyaqiqyat shyakli alir. Byali, bu qyun siz xoshbyaxtsiniz;
myahz bu qyun, elya bir qyundya ki, uryaklyari sizinlya bir olan pedaqoqlar xeyli aziyyyat
chyakib, heyryat edilyacyak dyaryacyadya incya bir tyalim usulu tapmishlar, o qyadyar incya ki,
byutyun vya hyar cyur myucyarryadlik qyozyal vya dyuzqyun bir suryatdya myuyayyyan qyorkyam alir;
ana yurdun shyuurlu vyatyandashlarini vya dyovlyatin sadiq tyabyayalyarini hazirlamaq uchyun
bir nyov laboratoriya olan myaktyab eyni zamanda sizin ushaqlarinizi cyahalyatdya batib
qalanlar ichyarisindyan chixarib umumdyunya myadyaniyyyati ilya birlyashdiryacyakdir.
Myaktyab onlarin dilini achacaq, hyar bir rusun, hyar bir inzibatchinin dilini, Byoyyuk
Rusiyanin uzaq mahallarindan sizin myanafeyinizi qorumaq uchyun qyondyarilyan vya
sizin kyandinizdyan kechyan hyar bir hyokumyat qulluqchusunun, saldatin, byali, saldatin
dilini basha dyushmyayi vya onlarla danishmaqi sizin ushaqlariniza oyryatmyaklya myaktyab
bu ushaqlari dyovlyat hyayatina daxil edyacyakdir. Nitqimi qurtarib sizi tyabrik ediryam.
N a ch a l n i k (yyuzbashiya). Chto je, spisok malchikov uje qotov?*
M i r z a M a h a m m a d q u l u (yyuzbashiya). Hazirdirmi ushaqlarin
siyahisi?
Pirverdi byay kaqizi aparib verir nachalnikya, o da verir Mirzya Myahyammyadquluya.
N a ch a l n i k (Mirzya Myahyammyadquluya). Perevodchik, oqlasite etot
spisok**.
M i r z a M a h a m m a d q u l u. Camaat, bu qyun cyanab nachalnikin
hyokmyu mocibincya burada bir siyahi qyarar verilib; hyar kyasin ki, ushko-
laya qyondyarmyali oqlu var, bu siyahidya namizyad olunub ki, ibaryat ola
zeyldyaki ahalidyan: avvyalyan, Kyarbyalayi Imamqulu Kyarbyalayi Ali oqlu.
Kyarbyalayi Imamqulu chixir qabaqa vya iki qat bash yendirir.
M i r z a M a h a m m a d q u l u Kishi, bu saat Zeynal oqluvu qyatir
nachalnikin hyuzuruna.
K a r b a l a y i I m a m q u lu (yuzyu nachalnikya vya iki ali dyoshyundya).
Ay nyachyarnik aqa, belya qurban olsun syanya myanim oqlum Zeynal. Meh-
riban padshahimizin yolunda oqlumu nyainki saldatliqa veryaryam, myan
onu qurban da kyasyaryam. Amma Zeynalin yeddi yashi hyalya tamam olma-
yib, bunu camaat da bilir. Onun nya lyayaqyati var qedib saldatliq elyasin,
tyufyanq qyotyursyun?
M i r z a M a h a m m a d q u l u (tyayaccyublyu vya aciqli). A kishi, nya
danishirsan? Saldat nyadi, tyufyanq nyadi? Hansi myufsidlyar sizi bashdan chi-
xardiblar? Oqlun oxuyub adam olacaq, myarifyat sahibi olacaq. Dyali de-
yilsyan ki, bu syozlyari danishirsan? Bizi myayattyal elyamya; bu saat qet, oq-
lunu qyatir, yoxsa peshman olarsan.
Camaat ichindya qalan, bir-iki ushaq da yox olur. Kyarbyalayi Imamqulu bir qyadyar fikir
elyayib, chixib qedir.
M i r z a M a h a m m a d q u l u (siyahini oxuyur). Kabla Heydyar
Kabla Kazim oqlu (Kyarbyalayi Heydyar qabaqa qyalib bash ayir). Bu saat
oqlun Syuleymani qyatir cyanab nachalnikin hyuzuruna.
K a r b a l a y i H e y d a r. Aqa arzim var.
M i r z a M a h a m m a d q u l u (aciqli). Kabla Heydyar, qonaqlari
myayattyal elyamya, bu saat oqlunu qyatir; yoxsa nachalnik cyanablarinin o
qyadyar vaxti yoxdu ki, sizin naqil-hekayyalyarinizya qulaq versin.
______________
* Hya, oqlanlarin siyahisi hazirdirmi?
** Dilmanc, bu siyahini oxuyun.
Kyarbyalayi Heydyar yavash-yavash chixir.
M i r z a M a h a m m a d q u l u (siyahini oxuyur). Myashyadi Aqakishi
Qasim oqlu. (Myashyadi Aqakishi qyalir qabaqa). Oqlun Asyad buradadirmi?
M a sh a d i A q a k i sh i. Xeyr, aqa, myanim oqlum Asyadi bu saat
yorqan-dyoshyakdya qoyub qyalmishyam; bax, chavush Nyazyaryali dya Allah sha-
hididi. (Chavush Nyazyaryaliyya qyoz elyayir).
M i r z a M a h a m m a d q u l u (oxuyur). Kabla Qulamali
Yyarmyahyammyad oqlu.
Camaat ichindyan Kyarbyalayi Qulamali qabaqa qyalib bash ayir.
M i r z a M a h a m m a d q u l u. Oqlun Mustafa haradadir?
K a r b a l a y i Q u l a m a l i. Aqa, myanim oqlum yoxdur.
Kyandlilyardyan bir nechyasi qyulyushyur vya bir-birinin uzyunya baxir.
M i r z a M a h a m m a d q u l u (tyayaccyublya). Necya yoxdu? Byas
Mustafa adli syanin oqlun yoxdu?
K a r b a l a y i Q u l a m a l i. Xeyr, aqa, syozyum var. Arz olsun ki…
Yyuzbashi Pirverdi byay daldan qyalib Kyarbyalayi Qulamalinin peysyarindyan bir yum-
ruq salib deyir:
P i r v e r d i b a y (Kyarbyalayi Qulamaliya). Bu saat oqlun
Mustafani qet qyatir cyanab nyachyarnikin hyuzuruna!
Kyarbyalayi Qulamali kor-peshman chixir qedir.
M i r z a M a h a m m a d q u l u (siyahiyya baxir). Myashyadi Fyarya-
culla Myashyadi Murtuza oqlu.
Bir cavab qyalmir vya ortaliqa bir syas chixmir. Yyuzbashi tyashvishya dyushyub camaata qyoz
qyazdirir.
P i r v e r d i b a y (Mirzya Myahyammyadquluya). Cyanab Mirzya, Mya-
shyadi Fyaryaculla ozyu bir qoca kishidi; elya biliryam ki, bu qyun hech kyanddya
dya deyil. Iki ulaqi var, charvadarrix elyayir. Adam qyondyaryaryam, bu saat
oqlunu qyatiryarlyar. (Nyazyaryaliyya). Adya, Nyazyaryali, qach bu saat Myashyadi Fya-
ryacullanin oqlu Cyafyari tap qyatir bura. Adya, ozyunyu qyozlya, yaman syarp it-
lyari var, syani tutarlar.
N a ch a l n i k (Mirzya Myahyammyadquluya). Chto je, poka ni odnoqo
malchika net na litso?*
M i r z a M a h a m m a d q u l u. Yyuzbashi, syanin uchyun chox eyib
olsun ki, nechya saatdir biz burada myayattyalik, syan bu yekyalikdya kyanddyan
burada indiyya kimi bir ushaq hazir elyamyamisyan! Byas syan necya yyuzbashi-
san? Cyanab nachalnik syandyan byark narazidir.
Bu syozlyardyan sonra yyuzbashi vya chavush Nyazyaryali bashlayirlar kyandlilyari shallaq ilya
vurmaqa vya vura-vura deyirlyar: qet, bu saat ushaqini qyatir, yoxsa dyarini soyaram! Bu
heyndya araya iki ushaq qyatirirlyar. Kyanarda aqlashma syasi qyalir. Hyamin iki ushaqin analari
“bala vay!” deyib aqlayirlar. Iki kishi, hyamin ushaqlarin atalari, ushaqlarin allyarindyan tu-
tub yavashca aqlayirlar. Ruslar tyayaccyublyu baxirlar.
I n s p e k t o r (qedib ushaqlarin uzlyarini allyayir). Vot xoroshie
malchiki**.
M o l l a M o v l a m v e r d i. Ay bacilar, ay qardashlar! Axi sizin
aqlamaqiniz bicadir; syabyab bu ki, ushaqlariniza hech bir cyahyatdyan afyat
yetishmyayyacyak, savayi ondan ki, inshallah, xudavyandi-alyamin lyutfyu myar-
hyamyati olsa, elm tyahsil edib, nurani alyaminya daxil olmaqla feyziyab
olacaqlar. Allah-taala oz birliyi xatiryasi uchyun sizya syabr versin.
M u a l l i m H a s a n o v (camaata). Cyami millyatlyarin tyalashi bu
olubdur ki, obrazovanya tapsinlar, obrazovanni olsunlar; amma siz
hyalya indiyya kimi qyor nya qyadyar dalda qalmisiz ki, nya qyadyar nevecest-
vennisiz ki, bir suryatdya bunu hyalya anlamamisiniz ki: uchenie svet, ne
uchenie tma***.
I n s p e k t o r. Vot, vot, sovershenno verno!****
H a c i N a m a z a l i (yeriyir qabaqa vya Mirzya Myahyammyadquluya).
Cyanab Mirzya, aqalara arz elya nahar hazirdi, buyursunlar otaqa; ta qalan
ushaqlar da nahar qurtarinca cyam olsunlar.
Mirzya Myahyammyadqulu nachalnikya yavuq qyalib, ona alchaqdan bir nechya syoz deyir vya
hyamchinin qeyri qonaqlari da otaqa dyavyat edir. Nachalnik, inspektor, qazi, Molla Movlam-
verdi, pristav vya bunlarin dalinca Haci Namazali qedirlyar. Camaat tyokyulyur Pirverdi byayin
yustyunya vya bashlayir yalvarmaqa; biri deyir: “Aman qyunyudyu, oqlumu azad elya”, biri deyir:
“Oqlum naxoshdu, siyahidyan pozdur”. Ovryatlyar aqlashir vya bu ovryatlyarin yanina bir nechya
dya charshovlu ovryat qyalib aqlashirlar. Kishilyardyan dya aqlayan var. Syas-kyuy choxalir, chamaat
qarishir bir-birinya. Pirverdi byay vya Nyazyaryali qahdan bir byazi kyandlilyar ilya pichildashirlar vya
habelya byazilyarini dya shallaq ilya vururlar. Hyamin qishqiriq ilya pyardya salinir.
P a r d a
_______________
* Byas nya oldu? Hyalya qyoz qabaqinda bir nyafyar dya oqlan yoxdur?
** Bax yaxshi oqlanlardir.
*** Oxumaq ishiqdir, oxumamaq zyulmyat.
**** Bax, bax tamam doqrudur.
UCHYUNCYU MYACLIS
Uchyuncyu myaclis vaqe olur Myashyadi Aqakishinin hyayyatindya. Alti arvad bashlarinda
charshov, yerdya oturub, ayaqlarini uzadib, dizlyarinya dyoyya-dyayya aqlashirlar. Hyayyatin bir
tyaryafindya kyarmya qalaqi qyorsyanir. Kyanarda Qasim kishi oturub chariqini tikir.
B i r i n c i a r v a d. Balami saldat aparacaqlar, bala vay!
(Arvadlarin hamisi aqlashir).
I k i n c i a r v a d. Balami ushqol aparacaqlar, bala vay! (Arvadlar
aqlashirlar).
U ch u n c u a r v a d. Balami uchtel aparacaqlar, bala vay!
(Aqlashirlar).
D o r d u n c u a r v a d. Balamin uzyunya hyasryat qalachaqam, bala
vay! (Aqlashirlar).
B e sh i n c i a r v a d. Bais, evin daqilsin, bala vay!
Q a s i m k i sh i (arvadlara). Balam, aqlamayin, Allah kyarimdi.
Kyuchya qapisi achilir. Myashyadi Aqakishi qabaqinda oqlu Asyad, tyalyasik qirirlyar
hyayyatya. Qapini daldan baqlayir, oqlunun alindyan yapishib qyatirir vya o tyaryaf – bu tyaryafya
baxir. Shaban nyanya yerindyan durub qedir nyavyasi Asyadi qucaqlayir.
Q a s i m k i sh i (nyavyasi Asyadya). Bala, syani necya byas buraxdilar?
Sh a b a n n a n a. Nyanyan qadani alsin, bala. Byas syani necya
buraxdilar? Qurban syanya, dahi bir dya aparmayacaqlar ki? Buy, Allah,
myanya olyum qyondyar!
M a sh a d i A q a k i sh i (hyovsyalyasiz vya alchaqdan). Dinmya, dinmya!
Syasini chixartma. (Asyadya) Qyal, qyal, tez ol! (Belya deyya-deyya aparir Asyadi
kyarmya qalaqinin qabaqina). Qir, qir syanya deyiryam! Durma, qir! (Asyad
yozyunyu soxur qalaqin ichinya, Myashyadi Aqakishi yenya atrafa baxib, bir yasti
dash tapib qyatirir dayayir qalaqin aqzina vya uzyunyu tutur arvadlara).
(Alchaqdan). Bax, syas-kyuy elyamyayin. Sizya myan tapshiriram ki, syas-kyuy
chixartmayin.
Arvadlar uzlyari ortyulyu, dallarini chevirirlyar Myashyadi Aqakishiyya vya bashlayirlar Shaban
nyanya ilya pichildashmaqa.
Sh a b a n n a n a (oqluna). Aqakishi, bala, syan Allah bir de qyoryum
Qyulcahan xalaqizimin nyavyasi Syuleyman vya bir dya Xansyanyam bacinin...
M a sh a d i A q a k i sh i (arvadin sozyunu kyasir, alini aqzina basib
alchaqdan). Arvad, kyas syasini syanya deyiryam! Danishma.
Q a s i m k i sh i (arvadlara). Balam, syas-kyuy elyamyayin.
Kyuchya qapisi dyoyyulyur. Myashyadi Aqakishi qachib qizlyanir. Qapi bir dya byark dyoyyulyandyan
sonra Myashyadi Aqakishinin qonshusu Kyarbyalayi Qulamali kyuchyadyan hyayyat divarina
dirmashib, oqlu Mustafanin alindyan yapishib, qalxizir divarin ustya; hyar ikisi dyushyurlyar
hyayyatya. Myashyadi Aqakishi chixir bunlarin qabaqina, tez qedib yapishir Mustafanin alindyan
vya aparib soxur hyamin kyarmya qalaqina.
Elyacya bunu da qat qalaqa.
Arvadlarin biri, yyani Mustafanin anasi uzyuyortyulyu sevincyak qachir oqlunun yanina.
Myashyadi Aqakishi ushaqlara “sus” deyib, yenya yasti dashi qoyur qalaqin aqzina. Kishilyar chya-
kilib, divarin kyolqyasindya oturub, chubuqlarini ciblyarindyan chixardirlar doldursunlar. Qa-
lan arvadlar hyazin-hyazin aqlashirlar. Yenya kyuchya qapisi dyoyyulyur; yenya Myashyadi Aqakishi
vya Kyarbyalayi Qulamali yerlyarindyan qalxib qirirlyar evya. Qapi, yenya byark dyoyyulyandyan
sonra, divara dirmashir Kyarbyalayi Heydyar. Bu da oqlu Syuleymani kyuchyadyan divara dir-
mashdirib yendirir hyayyatya.
Q a s i m k i sh i. Elyacya bunu da qatin qalaqa.
Myashyadi Aqakishi vya Kyarbyalayi Qulamali bu ushaqi da qatirlar qalaqin ichinya. Kishilya-
rin uchyu dya chubuq chyakmyayya myashqul olur.
Z a r b a l i (divarin chatdaqindan deyir, amma uzyu qyoryukmyur). Mya-
shyadi Aqakishi, ushaqlari niyya kyarmya qalaqinda qizlyadirsyan? Syan olyasyan
bu saat qedib ushqola xyabyar verdim. (Kishilyarin uchyu dya hyovlnak ayaqa
qalxib tyayaccyub ilya baxirlar). Hya, siz Nyazyaryali chavushnan dilbir olun, mya-
nim oqlumu saldat yazdirin, oz ushaqlarinizi da kyarmya qalaqinda qizlya-
din? Bu da bir qonshuluqdu? Neylyak, hech eybi yoxdu.
M a sh a d i A q a k i sh i (yalvarir). Adya, Zyarbyali, myan olyum ucadan
danishma. Hansi hyapyand syanin oqlunu yazdirib? Adya, myan olyum yavash
danish, aman qyunyudyu.
Q a s i m k i sh i (Zyarbyaliyya). A balam, Zyarbyali, boshla qoysun qetsin.
Z a r b a l i (chatdaqdan). Bya siz yazdirmamisiniz, nyachyarnik myanim
oqlumun olmaqini haradan bilirdi? Heylyadi, elya biz byadbyaxt musurma-
na quyu qazan elya oz musurmanimiz olur. Bir deyin qyoryak, myanim oq-
lum saldat qedyandya, qyoryak sizin cibinizya bir shey qiryacyak, ya dyoshyunyuzya
medal asacaqlar?
K a r b a l a y i Q u l a m a l i (Zyarbyaliyya). Adya, dyali olma. Balam,
xalqa baiskarliq elyamya. Hansi atasindan xyabyari olmayan, anasinin am-
cyayini kyasyan syanin oqlunu yazdirib? Myan olyum, Zyarbyali, bu danishiqlari
boshla, qet ishinya!
N a z a r a l i ch a v u sh (qabaqca kyuchya qapisini dyoyyur, sonra divarin
yustyundyan yavashca deyir). Myashyadi Aqakishi, Myashyadi Aqakishi! Durma
ushaqlari bu saat qyondyar xirmyanya, yoxsa yyuzbashi ushkolnan bir yerdya
evlyari qyazirlyar. (Nyazyaryali bu syozlyari deyib, yox olur).
Myashyadi Aqakishi, Kyarbyalayi Qulamali vya Kyarbyalayi Heydyar
qachib qalaqin aqzindan dashi qyotyuryub ushaqlari chixardirlar vya deyirlyar: “Qachin xirmyanya!
Qachin xirmyanya!”. Ushaqlarin uchyu dya chixib qachirlar.
Q a s i m k i sh i (ushaqlarin dalinca). Bala, bir az qivraq qachin, aldyan
chixin...
Sh a b a n n a n a (Asyadin dalinca). Nyanya syanya qurban, Asyad bala.
Kyuchya qapisi dyoyyulyur. Nyazyaryali chavush qapinin dalindan syaslyanir.
N a z a r a l i. Myashyadi Aqakishi! Ach qapini, yyuzbashiynan ushqol sizya
qyalirlyar.
Myashyadi Aqakishi qedib qapini achir, hyayyatya daxil olurlar: yyuzbashi Pirverdi
byay, alindya shallaq, uchitel Hyasyanov, Molla Movlamverdi, Nyazyaryali
chavush alindya shallaq vya bir nechya kyandli. Chamaat qyalib dyuzyulyur hyayyatin ortasina.
P i r v e r d i b a y (Myashyadi Aqakishiyya). Myashyadi Aqakishi, yaxshi qulaq
as, qyor nya deyiryam. Sizya myalumdu ki, myan on yeddi ildi ki, istyakli pad-
shahimiza ixilas ilya qulluq elyayiryam. Vya bir dyafya dya olmayib ki, myan
dyovlyat yaninda bashi ashaqi olum. Vya bunu siz yaxshi bilirsiniz. Myan indi
dya razi olmanam ki, hyar yanda danishalar ki, nyachyarnik aqa qyalib Dana-
bash kyandindya bir ushqol achdi, amma danabashlilar yyuzbashi Priverdi byay-
dyan (yozyunyu ali ilya nishan verir) qorxmadilar, ushaqlarini ushqoldan qachir-
dib kyarmya qalaqinda qizlyatdilyar.
Camaatdan bir nechyasi qyulyushyur.
M a sh a d i A q a k i sh i. Yyuzbashi, syanin bashin uchyun kyarmya qalaqinda
ushaq yoxdu; bax, bu myanim kyarmya qalaqim. (Qedir kyarmya qalaqinin
yanina).
Q a s i m k i shi. Nya eybi var, qoy zyahmyat chyakib baxsinlar da! Byalkya
inanmirlar.
N a z a r a l i ch a v u sh (qedib bashini uzadir qalaqin ichinya). Yyuzbashi,
bashin uchyun qalaqin ichindya ushaq yoxdu.
Q a s i m k i sh i. Yoxdu, yoxdu. Hyar kyas deyibsya, yalan deyib.
Sh a b a n n a n a (yuzyu ortulyu, dali camaata tyaryaf, charshovlu). Yoxdu,
yoxdu.
M o l l a M o v l a m v e r d i (Shaban nyanyayya aciqli vya ucadan).
Kyas syasini, bihyaya! Ovryat xyalayiqinin kishilyar ichindya danishmaqi qyabih-
dir. Hyaya lazimdir, hyaya!
U ch i t e l H a s a n o v (cibindyan bir kaqiz chixardir). Camaat, myan
cyanab inspektorun hyokmyunya qyorya ki, direktorun predpisanyasi ilya av-
qustun birindyan Danabash ushqolasina smatritel olmusham, inspektorun vya
nachalnikin hyuzurunda hyamin siyahidyaki ushaqlarin adlari vya atalarinin
adlari burada yazilib, iki hyaftyadyan sonra ushaqlarin atalarindan xahish
ediryam ki, bir suryatdya ki, sizya dya bir belya xoshbyaxtlik uz verib ki, ushaq-
lariniz oxuyub adam olacaqlar, myan dya fyaxr ediryam ki, millyatpyaryastlik
vyazifyami yerinya yetirib padshahi-mehribanimizin xidmyatindya qulluq
yaridacaqam. Yashasin padshahimiz! Yashasin inspektorumuz! Yashasin
Danabash kyandinin camaati!
Q a s i m k i sh i (uchitelya). Ay ushqol, axi myan dya bir qoca kishiyyam;
dyunyada myan dya azdan-choxdan yaxshi ilya yamani sechiryam. Axi, qurban
olum syanya, bir myani basha sal qyoryum, o ki deyirsyan ushaqlar oxuyub
adam olacaqlar, bir myanya de qyoryum, necya yyani adam olacaqlar? Axi bu
qyun yiqincaqda spextirdi-nyadi danishirdi, basha dyushmyadim; amma axi
spextir syoz arasinda aqzindan qachirtdi ki, ushaqlar saldat olacaqlar.
P i r v e r d i b a y. Qasim kishi, bu syozlyar bir qyapiyya dyaymyaz vya myan
saldat-zad qanmiram; myan buyuruq quluyam. Myanya buyurublar: Syur
dyaryayya, syur dyaryayya. Aqyar siyahidyaki ushaqlar ushqola qyalmyasyalyar, myan
siznyan, bax, bu shallaqnan danishacaqam! (Alindyaki shallaqi nishan verir).
U ch i t e l (yyuzbashiya). Xeyr, yyuzbashi, myani baqishlayasiniz, myan shal-
laqnan ushaq yiqmaqin tyaryafdari deyilyam. Pedaqoqiya alyaminya shallaq
yarashmaz vya shallaq qyucyu ilya verilyan dyarslyardyan bir fayda hasil olmaz.
Myan elya qaniram ki, chyatini ikicya aydi; elya ki, ushaqlar ikicya ay dyarsya
qyaldilyar, onda atalari tyazya metodun nyaticyasini oz qyozlyarilya qyoryub dyaxi
myaktyabdyan qachmayacaqlar.
Q a s i m k i sh i (uchitelya). Bax, chox acyab danishirsan, ay ushqol. Allah
atana ryahmyat elyasin. Indi belya fyarz edyak ki, myan nyavyami qoydum qyaldi
ushqola; syan iki ay deyirsyan, myan syanya bir il myohlyat veriryam. Indi bir
myanya de qyoryum, bir ildyan sonra myanim ushaqim nya olacaq?
U ch i t e l. Nya olacaq, tyarbiyya tapib adam olacaq.
Q a s i m k i sh i. Axi, necya adam olacaq? Myan indi yetmish ildyan ar-
tiqdi ki, omryum var, indi syanin syozyundyan belya basha dyushyak ki, bu burnu
firtiqli corma-cocuqlar bir ildyan sonra adam olacaqlar? Yyani nya zyaryari
var ki, bizi basha salasan, qyoryak necya adam olacaqlar?
U ch i t e l. Qasim kishi, baqishla, axi ushaqlar bir ildyan sonra yazib
oxumaq oyryanyacyaklyar.
Q a s i m k i sh i. Nya oxuyacaqlar? Nya yazacaqlar?
U ch i t e l. Chernyayevskinin* “Russki rech”ini dya oxuyacaqlar, “Vya-
tyan dili”ni dya zvukovoy metodnan oxuyachaqlar.
Q a s i m k i sh i (o tyaryaf-bu tyaryafya baxib, qyozyu satashir Kyarbyalayi
Heydyarya). A balam, Kabla Heydyar, o hansi kitabdi? Bilmiryam “Qyulyus-
tan”di-nyadi ki, ushaqlara dyars deyirdin. Indi myan bu myatlyablyari basha
dyushmyuryam. Syan ki, oxumusan, qyal chavab ver da! Niyya lal-kar kimi du-
rub baxirsan?
U ch i t e l. Yaxshi, Qasim kishi, syohbyat bir “Qyulustan”da deyil. Tyak
bir “Qyulyustan” oxumaqnan obrazovanni olmaq olmaz. Myasyalya, indi
qyotyuryak Kabla Heydyari, qyoryak indi myasyalya uchyun Kabla Heydyar tablitsa
yumnajenini bilir? Vya halonki, sizin ushaqlar bir ildyan sonra bilyacyaklyar.
K a r b a l a y i H e y d a r (uchitelya). Cyanab ushqol, usuliddin chyan-
dyast?** (uchitel qyulyur, kyandlilyar dya qyulyurlyar).
M o l l a M o v l a m v e r d i (uchitelya). Dyaxi burada qyulmyayin mya-
nasi yoxdur. Syozdyu o kishi sorushdu; aqyar bilirsyan, chavab ver; aqyar bil-
mirsyan, de ki, myan urus dyarsindyan savayi bir ozqya elm oxumamisham.
Zira ki, hyar bir elm, hyar bir tyalim vya tyarbiyya azhyari minyashshyamsdir***
ki, insani oz tyaryafinya chyakyacyak. Shyariyat elmini tyahsil edyan daim ozyunyu is-
lam bilib, myusyalmanchiliq tyariqyatindya saxlayacaq. Xaricilyar ilya uns tu-
tanlar, onlarin dilini oxuyanlar, onlarin ichindya tyarbiyya tapanlar, bashla-
rina shapqa qoyub usuliddindyan dya, fyuruiddiindyan dya bixyabyar vya bibyah-
rya olacaqlar. Dyaxi niyya qyulyursyuz? Yaxshi deyilmi ki, etiraf edyasiniz?
U ch i t e l. Cyanab Molla Movlamverdi, doqrudur, myan shyariyat elm-
lyarini oxumamisham, amma qyuman ediryam ki, myan oxuduqum vya bildi-
yim elmlyari dya, nyainki Kabla Heydyar vya byalkya baqishlayiniz, siz ozyunyuz
dya oxumayib vya bilmirsiniz.
M o l l a M o v l a m v e r d i. O hansi elmlyardi?
U ch i t e l. Myasyala, qyotyuryak, zooloqiyani. Chyayirtqyanin qulaqlari bya-
dyaninin harasindadir?
Kyarbyalayi Heydyar vya kyandlilyar qyulyushyur.
______________
* Burada texniki syahv var. “Russkaya rech” myashhur rus pedaqoqu
K.D.Ushinskinin, “Vyatyan dili” isya A.O.Cherqyayevskinin kitabinin adidir.
** Myanasi: Usuliddin nechyadir? Islam ehkamina qyorya myusyalmanliqin
vacib “shyartlyarindyan biri dya usuliddinya riayyat etmyakdir. Usuliddinin shyartlyari
bunlardir: Allahin birliyinya vya Myahyammyadya etiqat, namaz, oruc tutmaq, ehsan
vermyak vya s.
*** Qyunyashdyan dya aydindir.
M o l l a M o v l a m v e r d i. Pyah, pyah! Bu da myanya elm oldu!
Q a s i m k i sh i (uchitelya). Ay ushqol, ay ushqol, axi myanim ushaqima
chyayirtqyanin qulaqini bilmyak nya lazim vya nyayinya lazim olacaq? Syan bu
zyahrimar chyayirtqyayya bir charya tap ki, qirilsin ryadd olsun; hyar il bir dyafya
qyalib taxilimizi yemyasin vya bizi ac qoymasin. Syan buna charya tap; yoxsa
tapmacalarin myanim ushaqima nya myanfyayati ola bilyar? (Oz-yozyunya mirt-
danir). Chyayirtqyanin qulaqlari nyayimya lazimdir?.. Qadam onun qulaqla-
rina da, qyozlyarinya dya, qashlarina da! Chox matah sheydi, hyalya durub onu
tutub qulaqlarini da axtaracaqam ki, qyoryum haradadi. (Uchitelya). Ay ush-
qol, byalkya syan biznyan zarafat elyayirsyan?..
K a r b a l a y i H e y d a r (qyulya-qyulya uchitelya). Xub, cyanab mirzya,
chyayirtqyanin qulaqlari byadyaninin harasindadir?
U ch i t e l. Chyayirtqyanin qulaqlari dizlyarindyadi.
Camaat qyulyushyur.
P i r v e r d i b a y (bir az qyulyandyan sonra uchitelya). Ay ushqol, myanya
nyachyarnik, doqrudur, hyokm edib kn, syanya camaat hyormyat elyasin, amma
myan, doqrusu, razi deyilyam ki, chyayirtqya syohbyatlyari ilya kyandlilyari ustyu-
nyuzya qyuldyuryasiniz. Aqyar syan ushaqlardan otryu bu qyadyar bashini aqridir-
sansa, hech qorxma vya uryayini qen saxla, bunlara moizya-zad lazim
deyil, bunlarinki, bax, bu shallaqdi. (Alindyaki shallaqi nishan verir).
M o l l a M o v l a m v e r d i (yyuzbashiya). Yyuzbashi, hech eybi yoxdu.
Ushaqlari, syoz yox, Allahin myaslyahyati ilya cyam edyarik; amma nya eybi
var, qoy cyanab ushqol oxuduqu elmlyardyan byahs elyasin, qulaq asaq.
(Uchitelya). Cyanab ushqol, qoy bir syoz dya myan syandyan sorushum: myan shyakk
elyadim iki ilya uch arasindak; indi myanim tyaklifim nyadi?
U ch i t e l (Mollaya). Axund Molla Movlamverdi, myan arz elyadim ki,
myanim vyazifyam ushqolanin proqramini oxudub shaqirdlyarya attestat ver-
myakdir ki, Danabash myaktyabinin kursunu qurtarandan sonra, xahish edyan-
lyar qedib qorodskoy shkolaya qirsinlyar vya oradan da aqyar nyahayyat qa-
biliyyyatli vya zehinli olsalar, seminariyaya kechib vya oranin da elmlyarini
yaxz edib alim olsunlar. Indi, myasyalyan, bax, bir kyandlidyan sorushsan ki,
myasyalyan, iki ilya iki nechya elyar, syoz yox ki, bilmyayyacyak; amma, myanim
kimi qedib seminariyani qurtarsalar, onda, myasyalyan, bir qarpizin ichini
arshin ilya olchya bilyacyaklyar ki, indi, syoz yox, hech birinizin xyayalina qyalmir.
Kyandlilyar qyulyushyur.
K a r b a l a y i H e y d a r. Ushqol, doqrusu, biz bunu da basha
dyushmyadik; necya yyani qarpizin ichini arshin ilya olchmyak?
U ch i t e l. Kyarbyalayi, doqrusu budur ki, myan syani basha sala bilmya-
nyam. Syabyab bu ki, syan myan oxuduqum dili vya elmlyari bilmirsyan; syan
seminariya qurtarmamisan.
Q a s i m k i sh i, Ay ushqol, axi bir insafnan danish. Axi qarpizin ichini
arshinnan olchmyayin bizya nya myanfyayati? Biz akinchi ryashbyarik. Biz elya hya-
mishya qarpiz da akyarik, onu satanda, ya alanda saynan, ya adyadnyan alib
satariq, yainki taraziya qoyariq; arshinnan da chiti, bezi olchyarik. Syan yya-
qin bizim vilayyatya nabyalyadsyan, bilmirsyan; amma yaxshi olardi, syan bi-
zim kyandya tyashrif qyatiryandya Shahtaxtindan bizya qarpiz toxumu qyatirya
idin. Chyunki oralarin qarpizi cinslikdya adnandi; yoxsa bizim toxumlar
nacinsdi. Aqyar bir belya ish elyamish olsa idin, bizlyarya byoyyuk bir yaxshiliq
elyamish olardin; yoxsa, doqrusu, syanin bu qarpiz olchyundyan dya aqlim bir
shey kyasmyadi.
M o l l a M o v l a m v e r d i. Cyanab ushqol, syanin tyabiri-xab mya-
sailinya* etiqadin var?
U ch i t e l. Xeyr, yoxdu.
M o l l a M o v l a m v e r d i. Byali, byali, ishin asl hyaqiqyati budur ki,
qara lyakya aq lyakyani basmasin. Yoxsa ish-ishdyan kechyandyan sonra, byadyan
qartalir, ruh syustlyashir, etiqad tyaqyir tapir vya dyaxi nicata bir umid yolu qal-
mir; o syabyabdyandir ki, hyaqqi-syubhanya vya taala insani faili-muxtar yara-
dibdir vya xilqyatdya bir hikmyati-nabina, bir sirri-yyazdani alaqyadar olubdur
ki, myasyalyan tyabiri-xab asrarinda nya qyadyar icti-hadlar vyucuda qyalib ki,
bunlarin inkishafi az bir xoshsyaadyat byandyalyarya myuyyassyar olur. Sraqa qecya
bir qatma-qarishiq yuxu qyordyum. Hyovlnak ayildim. Belya... tyaqribyan (qyoyya
baxir) nisfi-shyabdyan yarim saat kechmish olardi. Ulduzlara zyann elyadim,
qyordyum ki, syancyancyali-yasqyar ulduzlari syunbyulya byurchyunyun, bax, bu tyarya-
findyadirlyar. (Alini yumruq shyaklindya tutub bash barmaqini qyoyya qalxizir).
Sonra myani yuxu tutdu. Bir az kechdi, ayildim baxdim ki, (qyoyya baxir) ha-
man syancyancyali-yasqyar ulduzlari indi dya syunbyulya byurcyunyun, bax, bu tyarya-
findyadirlyar. Siz elya qyuman etmyayin ki, aflakin hyaryakati syabyabsiz vya mya-
nasiz bir hadisatdir? Xeyr, nyayuzi-billah!
K a r b a l a y i H e y d a r (uchitelya) hya, ushqol, di cavab ver, nya
deyirsyan? Niyya dinmirsyan? Hani byas chyayirtqyanin qulaqlari?
Adamlar qyulyushur.
_______________
* Yuxu yozmaq myasyalyalyarinya
P i r v e r d i b a y (Kyarbyalayi Heydyarya). Syan hyar nya elyayirsyan elya,
amma bu shallaqi yadindan chixartma. Myan bura sizi ushqolnan deyishmya-
yya chaqirmamisham; myanya ushaq lazimdi, ushaq!
Q a s i m k i sh i. Ay ushqol, bu syozlyar hamisi kechyandyan sonra, bir de
qyorum, axir bizim ushaqlara nya oxudacaqsan? Deyirsyan axi “Qyulyustan”
oxumayacaqlar?
U ch i t e l. Xeyr, “Qyulyustan” oxumayacaqlar. Yaziq deyillyarmi,
ushaqlariniz illyar uzunu qyozlyarini zaye elyasinlyar ki, nya var, nya var, biz
“Qyulyustan” oxumushuq? Amma tyazya zvukovoy metod ilya, yyani usuli-
syovti ilya Chernyayevskinin “Vyatyan dili” kitabini bir nechya ayin myud-
dyatindya oxuyub qurtaracaqlar vya allyari qyalyam tutacaq.
Kyarbyalayi Heydyar qyulyur.
M o l l a M o v l a m v e r d i. Cyanab ushqol, bax, onu myan basha
dyushmyadim.
U ch i t e l. Cyanab Molla Movlamverdi, zvukovoy sposob metodu
ichad olunmamishdan, ushaqlar illyar uzunu hyoccyaliyya-hyoccyaliyya bitli vya
tozlu hyasirlyar ustya yirqalana-yirqalana cavan omyurlyarini pucha chixardir-
dilar vya hech bir shey dya oyryanmirdilyar; amma indi tyazya usul ilya syozlyari
qyotyuryurlyar, syaslyarya tyaqsim elyayirlyar. Indi belya bir myasyali qyotyuryak; qyotyu-
ryak “osa” kyalmyasini. Bax, burada uch syas var: biri “o”, biri “s”, biri “a”.
Q a s i m k i sh i (Kyarbyalayi Heydyarya). A balam, Kabla Heydyar, bu
nya danishir?
K a r b a l a y i H e y d a r. Vallah, myan qanmadim. (Mollaya)
Molla Movlamverdi, byalkya syan bu elmi tyahsil elyamish olasan?
M o l l a M o v l a m v e r d i (uchitelya). Cyanab ushqol, o syozyu ki, indi
dediniz, “osa” ki, buyurdunuz, o syoz nya syozdyu?
U ch i t e l. “Osa”, yyani eshshyakarisi.
Adamlar qyulushyur.
Xub, basha dyushmyursyunyuz, qyotyuryak myusyalman syozyunyu. Myasyalyan,
“ot”; haman otu deyiryam ki, chyollyardya bitir vya heyvanlar yeyir. Indi biz
istyayirik yazaq “ot”. Axi “ot” syozyundya iki syas var: biri “o”, biri dya “t”.
Avvyal yaziriq “o”, sonra da yaziriq “t”; olur: “ot”.
M o l l a M o v l a m v e r d i. Baqishla, cyanab ushqol, “ot” lyafzi uch
hyarfdyan myuryakkyabdir, nyainki iki.
U ch i t e l. Xeyr, ikidir.
M o l l a M o v l a m v e r d i. Xeyr, baqishlayasiniz, uch hyarfdir. Biri
– “yalif”, biri – “vav”, biri dya – “tey”. Myaqyar siz o dyaryacyadya bisavadsiz
ki, bunu da basha dyushmyursyunyuz?
Kyandlilyar qyulyushyur.
Q a s i m k i sh i. Yaxshi, cyanab ushqol, bir bunu da bizya buyur qyoryak
ushaqlar ushqolu qurtarandan sonra bir qulluq sahibi olacaqlarmi?
U ch i t e l. Albyattya. O baxar shaqirdin qabiliyyyatinya; aqyar qabiliyyyati
olsa, myanim kimi qedib seminariyani qurtarar vya myanim kimi smatritel
olar.
K a r b a l a y i Q u l a m a l i. Doqrusu, myan bilsyam ki, ushqolada
oxuyan ushaqlar qulluq sahibi olacaqlar, myan oqlum Mustafani ushqola
vermyayya syozyum yoxdu.
U ch i t e l. Myarhyaba, myarhyaba! Bax, bu kishi aqilli kishiyya oxshayir.
Albyattya, hyar bir atanin borcudur evladinin tyarbiyyasinin fikrinya qalsin.
Myarhyaba!
Q a s i m k i sh i. Ay ushqol, bu nyachyarnikin dilmanci Mirzya Myahyam-
myadqulu, belya qyoryukyur ki, byoyyuk yerdya oxuyub ki, nyachyarnikya dilmanc
olub. Yyaqin syandyan chox dyars oxuyub?
U ch i t e l (qyulyumsyunyur). Odur ki, siz avamsiz vya chox ishlyardyan xya-
byardar deyilsiniz. Nyachyarnikin dilmanci qorodskoy ushqoldan savayi bir
yerdya oxumayib, o hech myancya dyars oxumayib.
Q a s i m k i sh i. Yyaqin syanin adamin olmayib ki, syani uzya chyaksin;
onunchun Mirzya Myahyammyadqulu syandyan az oxuya-oxuya dilmanc olub
nyachyarnikya, amma syan chox oxuya-oxuya ushqol olmusan. Albyattya, ada-
min vasityasi chox shyartdi.
U ch i t e l. Qasim kishi, syan syahv elyayirsyan. Myan istyasyam dilmanc da
ollam, pristav da ollam, hyalya byalkya artiq da ollam; amma ozyum istya-
miryam.
K a r b a l a y i H e y d a r. Byalkya qoburnat da olarsan.
Hami qyulyushyur.
U ch i t e l (camaata aciqli). Dyaxi niyya qyulyursyunyuz? Myan bura siznyan
zarafata qyalmyamishyam ki!
P r i v e r d i b a y. Dyaxi byasdi! Myan onu-bunu bilmyanyam; danishiq
chox uzandi vya myan dya durub qediryam (durur). Bax, Qasim kishi, Kabla
Qulamali, Kabla Heydyar vya qeyriniz, haminiz eshidin vya bilin ki, bu
danishiqlarin hech biri myanim qulaqima qirmir; chyunki myan yyuzbashiyam;
myanimki shallaqdi. Qyalyan shyanbya yox, o biri shyanbya qyunyu inshallah ushaqlari
qyondyaryarsiniz ushqola, vyassyalam; yoxsa ozqya danishiqnan myanim ishim
yoxdu. Bir syozyu ki, byoyyuklyarim myanya buyurublar, myan qyaryak ona amyal
elyayyam. Ta ki, xalq arasinda uzyu qara olmayam vya hyar yanda syoz qosh-
masinlar ki, Danabash yyuzbashisi Pirverdi byayin qyozyunyun qabaqinda
ushaqlari ushqoldan qachirdib kyarmya qalaqinda qizlyatdilyar.
Q a s i m k i sh i (mollaya). Ay molla, syan nya deyirsyan? Syanin aqlin
nya kyasir?
M o l l a M o v l a m v e r d i (bir qyadyar fikir edib o tyaryaf-bu tyaryafya
baxir). Byali, albyattya, tyahsili-yulum vya fyunun, bir dyaryacyadya ki, etiqad
alyaminya ryaxnya yetirmyayya, fyarayizdyan myahsub olunur vya lakin acnyabi
dil-lyarinin vya ayinlyarinin tyahsili bu shyart ilya ki, myasyalyan, belya fyarz edyak
ki... (duruxur).
U ch i t e l. Cyanab Molla Movlamverdi, chyanab inspektor myani vyakil
edib sizya tyaklif edyam ki, hyamin ushqolda hyaftyadya iki saat shyariyat dyarsi
deyib, ayda on iki manat yarim hyuquq alasiniz. Buna nyadir fyarmayi-
shiniz?
M o l l a M o v l a m v e r d i (bir qyadyar dikyalib vya hyavyaslyanib).
Byali, byali, inshallah chiddi-cyahd elyarik vya yyuzbashinin nyufuzu sayyasindya
inshallah ushaqlari da cyam elyarik. Albyattya, elm tyahsil elyamyak hyar bir ba-
byatdyan lazimdir vya padshahi-mehribanimizin dilini bilmyak dyaxi alzyam-
dir; nya eybi var? Elm hyamishya elmdir. Allah myubaryak elyasin; Allah
padshahimizi da syalamyat elyasin.
Q a s i m k i sh i. Allah myubaryak elyasin. Allah axirini xeyir elyasin.
Sh a b a n n a n a. Ay ushqol, bax myanim Asyad balami qyaryak dyoymya-
yyasyan ha! Yoxsa qoymanam qetsin ushqola.
M a sh a d i A q a k i sh i (anasina). Ay arvad, syan bir kyas syasini!
U ch i t e l. Myan Danabash chamaatinin bu tyovr elmin qyadrini bilmya-
yini pazdravit ediryam; chyunki necya ki axund Molla Movlamverdi dya bu-
yurdular, elm, elm vya qenya dya elm; necya ki deyiblyar: uchenie svet, neu-
chenie tma.
Kyarbyalayi Heydyar vya bir nechya kyandli qyulyur, uchitel tyakcya chyapik chalir.
Pya r d a
DYORDYUNCYU MYACLIS
Dyordyuncyu myachlis vaqe olur Danabash kyandindya tyazya achilan myaktyabdya. Bir qenish
kyandli evindya dyuzyulyub tyazya ryanqlyanmish skamyalar; hyaryasinin ustyundya oturub iki nyafyar
kyandli ushaq; syakkiz yashindan on besh yashina kimi. Shaqirdlyarin cyami on ikidir. Bash tyaryaf-
dya qoyulub yazi taxtasi, qara ryanq ilya boyanmish, qabaqda var miz, yaninda bir sandalya
(stul). Divarlara bir nechya heyvanat shyakli dyuzyulyub; qabaq divardan bir yekya at shyakli asi-
lib. Shaqirdlyarin qabaqinda myuyallim Hyasyanov alindyaki kitaba hyardyanbir baxa-ba-
xa durub dyars deyir. Kyanarda divar dibindya chyombyalibdir Qasim kishi, Kyarbyalayi
Qulamali vya Kyarbyalayi Heydyar. Shaqirdlyarin adlari: Asyad Myashyadi Aqakishi oq-
lu vya Qasim kishinin nyavyasi. Mustafa Kyarbyalayi Qulamali oqlu, Syuleyman Kyarbyalayi
Heydyar oqlu vya qalan doqquz ushaq ki, atalari burada yoxdu, bunlardir: Zeynal, Hya-
syanqulu, Cyafyar, Syabzali, Novruz, Hyasyan, Tarqulu, Qulamhyu-
seyn, Zyulfyali. Cyami shaqirdlyar oz kyandli libaslarindadir.
U ch i t e l (shaqirdlyarya). Durun! (Shaqirdlyar dururlar). Oturun!
(Otururlar). Allyarinizi yuxari qalxizin! (Ushaqlar allyarini yuxari qalxi-
zib duaya hazirlashirlar). Dyarsdyan qabaq vachib olan duani myan oxu-
yum, siz dya myanim dalimca deyin. (Uchitel ozyu dya allyarini qaziyyul-ha-
cata qalxizib bu duani oxuyur, shaqirdlyar kyalmya-kyalmya onun dalinca
oxuyurlar). Allahyummyarzyuqna elmyan nafiyan vya hifzyan kamilyan vya
zehnyan shamilyan vya fyahmya zyakiyyyan vya tyabyan ryaziyyan vya tyovfiqyan
lityahsilil-yulum, Allahyummyaftyah aleyna abvabya fyazlikya vya syahhil aley-
na elmikya vya ehsanikya vya rifyatikya ya arhyamyarrahimin. Amin! Amin!
(Shaqirdlyarya) Oturun!
Shaqirdlyar otururlar. Qasim kishi allyarini uzyunya syurtyur vya salavat chevirir: Allah-
yummya syalli ala Myahyammyadin vya ali Myahyammyad. Kyarbyalayi Qulamali vya Kyar-
byalayi, Heydyar dya salavat chevirirlyar.
Q a s i m k i sh i. Yashasin belya padshah!
U ch i t e l. Bu qyun predmetni urokdi. Myaktyab taxtasini kim deyya
bilyar?
Shaqirdlyarin bir nechyasi saq alinin shyahadyat barmaqini qalxizir yuxari.
U ch i t e l. Mustafa, syan de.
M u s t a f a (durur ayaqa vya ryavan deyir). Myaktyab taxtasi, myaktyab
taxtasi uca vya qaradir. Myaktyab taxtasi durub iki qichinin ustya. Myaktyab
taxtasinin ustya yazirlar tyabashirlya; myaktyab taxtasini silirlyar cinda ilya vya
ya bulud ilya.
U ch i t e l. Haminiz bir yerdya.
Mustafa taxta baryasindya dediyini shaqirdlyar hamisi bir yerdya deyir.
– Kim qedib myaktyab taxtasini qyostyaryar?
Shaqirdlyar barmaqlarini qaldirir.
– Syabzali.
Shaqird qedib alilya myaktyab taxtasini qyostyarir.
Q a s i m k i sh i (nyavyasi Asyadya). Asyad, bala, syan dya qet qyorsyat.
U ch i t e l (Qasim kishiyya). Qasim kishi, tyavyaqqya ediryam shaqirdlyar ilya
danishmayasiniz. (Syabzaliya) De!
S a b z a l i. Myaktyab taxtasi budu.
U ch i t e l. Yox, yox, elya deyil; bilmyadin!
S a b z a l i (tyayaccyub ilya baxir uchitelya). Budu (taxtani qyostyarir).
U ch i t e l. Yox, myan necya demishdim? Kim deyya bilyar?
Kishilyar tyayaccyub edir, shaqirdlyar fikirlyashir.
Qyaryak deyyasiniz: bu myaktyab taxtasidir.
K a r b a l a y i Q u l a m a l i. Qoy bizim Mustafa da desin. Adya,
Mustafa, syan dya de ki, yadindan chixmasin.
U ch i t e l (Kyarbyalayi Qulamaliya). Myan sizdyan xahish ediryam ki,
ushaqlari danishiqa tutmayasiniz.
Qasim kishi chubuqunu chixardib doldurur.
U ch i t e l (shaqirdlyarya). Haminiz bir yerdya: bu myaktyab taxtasidir.
Sh a q i r d l a r c a m a n. Bu myaktyab taxtasidir.
U ch i t e l. Kim dyunyanki dyarsi deyyar? Syuleyman!
S u l e y m a n (durur ayaqa). Qoyun, it, pishik, at, kechi, camush, inyak.
C a f a r. Uchitel, birini demyadi.
U ch i t e l. Hansini?
Cyafyar. Dana.
Qasim kishi chaxmaqi dasha vurub qovu basir chubuqa.
U ch i t e l (Qasim kishiyya). Qasim kishi, klas otaqinda chubuq chyakmyak
olmaz; hech olmaz.
Qasim kishi bir syoz demir vya chubuqu alindya saxlayib chyakmir.
U ch i t e l (shaqirdlyarya). Chox acyab, qyozyunyuz myandya olsun; bu nyadi?
(Atin shyaklini qyostyarir, shaqirdlyar hamisi barmaqlarini qalxizir).
U ch i t e l. Zyulfyali, syan de.
Z u l f a l i. Bu atdi.
U ch i t e l. Yox, dyuryust fikir elya.
Q a s i m k i sh i. Dyaxi nya fikir elyasin? Doqru deyir, atdi da!
U ch i t e l (Qasim kishiyya baxib bir syoz demir). Syabzali, syan de.
S a b z a l i. Bu at shyaklidi.
U ch i t e l. Yox, elya deyil.
Kishilyar bashlarini bulayir.
Elya deyil. Kim dyuzyaldyar?
Shaqirdlyar fikirlyashir vya bir kyas barmaqini qalxizir.
Qulaq asin: bu atii shyaklidi.
Sh a q i r d l a r d a n b i r n e ch a s i. Bu atin shyaklidi.
U ch i t e l. Xorom. Bu atin shyaklidi.
Sh a q i r d l a r c a m a n. Bu atin shyaklidi.
U ch i t e l. Bir dya!
Sh a q i r d l a r c a m a n. Bu atin shyaklidi.
U ch i t e l. Hyasyanqulu, syan de.
H a s a n q u l u. Bu atin shyaklidi.
U ch i t e l. Novruz, qet atin shyaklini qyostyar.
Novruz qedib atin shyaklini qyostyarir.
U ch i t e l. De!
N o v r u z. Bu at shyaklidi.
U ch i t e l. Yox, belya deyil. Mustafa, dyuzyalt.
M u s t a f a. Bu atin shyaklidi.
U ch i t e l. Novruz, otur yerinya. (Novruz qedib oturur, uchitel atin
bashini qyostyarir). Bu atin nyayidi? Hyasyan, de.
H a s a n. Bu atin shyaklidi.
U ch i t e l. Yox. (Oz bashini qyostyarir). Bax, bu myanim nyayimdi?
H a s a n. Bashindi.
U ch i t e l. Yox, belya deyil.
Kishilyar tyayaccyub elyayirlyar.
Bu myanim bashimdi.
Sh a q i r d l a r d a n b i r n e ch a s i. Bu myanim bashimdi.
U ch i t e l (yalini qoyub atin bashina). Bu atin nyayidi?
H a s a n. Bu atin bashidi.
U ch it e l. Bir dya.
H a s a n. Bu atin bashidi.
U ch i t e l. Xorom.
Sh a q i r d l a r c a m a n. Bu atin bashidi.
U ch i t e l. Asyad, syan de?
A s a d. Bu atin bashidi.
U ch i t e l. Malades. Bu atin bashidi. Bir dya de.
A s a d. Bu atin bashidi.
U ch i t e l. Xorom.
Sh a q i r d l a r c a m a n. Bu atin bashidi.
U ch i t e l. Chox acyab. (Alini qoyur atin qulaqina). Bu atin nyayidi?
Sh a q i r d l a r i n b i r n e ch a s i (yerindyan). Qulaqi.
U ch i t e l. Hyar kyas bilir, barmaqini qalxizsin.
Shaqirdlyar barmaqini qalxizir.
Tarqulu, syan de.
T a r q u l u. Qulaqi.
U ch i t e l. Yox.
Kishilyar tyayaccyublyu baxirlar bir-birinin uzyunya.
Qulamhyuseyn, syan de.
Q u l a m h u s e y n. Qulaqidi.
U ch i t e l. Yox, Cyafyar, syan de.
C a f a r. Atin qulaqidi.
U ch i t e l. Yox.
C a f a r. Qulaqlaridi.
U ch i t e l. Yox.
Q a s i m k i sh i (uchitelya). Yaxshi, syan de qyoryak qulaqi deyil, byas
nyayidi?
U ch i t e l (Qasim kishiyya). Qasim kishi, danishsaniz, myan qyaryak sizdyan
xahish edyam chixib qedyasiniz.
Q a s i m k i sh i. Bash ustya.
Kishilyar yavash-yavash dururlar ayaqa.
S u l ey m a n. Uchitel, bizim dya atimiz var.
U ch i t e l (Syuleymana). Myan syandyan sorushmadim atiniz var, ya yox.
Zeynal, sorushdum?
Z e y n a l. Yox, sorushmadin.
U ch i t e l. Tarqulu, sorushdum?
T a r q u l u. Yox, sorushmadin.
U ch i t e l. Haminiz bir yerdya deyin: yox, sorushmadin.
Sh a q i r d l a r c a m a n. Yox, sorushmadin.
A s a d. Uchitel, bizim dya atimiz var.
Q a s i m k i sh i (Asyadya). Adya, Asyad, bala, bu uchitel yyaqin at-zad
qyormyayib. Qyal qedyak, atini min, qyati baxsin; hyami bashini qyorsyun, hyami
dya qulaqlarini qyorsyun.
U ch i t e l (aciqli Qasim kishiyya). Qasim kishi, Allah xatirina, chix qoy
qet, dyarsimizlya myashqul olaq.
Q a s i m k i sh i. Vallah, yaxshi deyiryam. Ozyu dya minmyali atdi,
yorqadi; kefin qyalyandya minyarsyan, qyazyarsyan; bashini da qyoryarsyan,
qulaqlarini da qyoryarsyan. Asyad, bala, qyal qedyak.
Asyad durur ayaqa, baxir uchitelin uzyunya.
U ch i t e l. Dyars qurtarmayinca, ushqoladan chixib qetmyak olmaz.
Kishilyar bir qyadyar dya qyalib dayanirlar qapida.
U ch i t e l (Shaqirdlyarya). Durun! (Shaqirdlyar dururlar). Oturun!
(Otururlar). Durun! (Dururlar). Oturun! (Otururlar).
H a s a n q u l u . Uchitel, bizim atimiz qaradi.
U ch i t e l (Hyasyanquluya). Myan syandyan sorushmuram. (Shaqirdlyarya)
Sorushuram?
Sh a q i r d l a r d a n b i r n e ch a s i. Sorushmursan.
U ch i t e l (Hyasyanquluya). Qet bucaqa.
Hyasyanqulu chixib qedir durur bucaqda, uzyu divara, kishilyar tyayaccyub ilya ona baxirlar.
Q a s i m k i sh i (uchitelya). Ay uchitel, bu ushaqi niyya uzyu qiblyayya
qoydun?
Uchitel dinmir, shaqirdlyarin byazisi qyulyur.
U ch i t e l (shaqirdlyarya). Myanim nechya qulaqim var?
Qasim ami, Kyarbyalayi Heydyar vya Kyarbyalayi Qulamali qah-qah chyakib qyulyushyub
chixirlar; shaqirdlyardyan dya qyulyan var.
U ch i t e l (kishilyarin dalinca aciqli baxa-baxa).– Vot nevejestvenniy
narod!* (Uchitel alini qoyur atin boynuna) Bu atin nyayidi? (Shaqirdlyar
barmaqlarini qalxizir). Qulamhuseyn, syan de.
Q u l a m h u s e y n. Boynudu.
U ch i t e l. Dolu cavab ver!
Q u l a m h u s e y n. Bu atin boynudu.
U ch i t e l. Xorom.
Sh a q i r d l a r c a m a n. Bu atin boynudu.
U ch i t e l. Bir dya.
Sh a q i r d l a r c a m a n. Bu atin boynudu.
U ch i t e l (bir qyadyar alindyaki kitaba baxandan sonra). Atin byadyani
nya ilya ortyulyubdur? (Shaqirdlyar dinmir). Qulaq asin. Byadyani atin ortyulyub-
dyur tyuk ilya.
_______________
* Qyor necya cahil camaatdir!
Q u l a m h u s e y n (yerindyan). Atin byadyani tyuklyudu.
U ch i t e l. Yox, olmadi.
Q u l a m h u s e y n. Atin tyukyu var.
U ch i t e l. Yox, belya deyil. Kim deyya bilyar? Zeynal, syan de.
Z e y n a l. Ushqol, at tyuklyudur.
Bu heyndya Asyad heybyasini qyotyuryub istyayir qetsin.
U ch i t e l (Asyadya). Asyad, hara qedirsyan?
A s a d. Ushqol, acam, qediryam evimizya.
U ch i t e l. Otu yerinya! Dyars qurtarmamish qetmyak olmaz.
Asyad qedir qapiya tyaryaf, uchitel qyalib yapishir onun chiynindyan.
– Syan ki, myanim syozyumdyan chixdin, qet dur bucaqda; ozyunyu dya tyan-
beh uchun bezabed* qoyacaqam. (Saatini chixardib baxir) Kimdi deju-
rni? Cyafyar, syansyan? Qet zyanqi chal.
Cyafyar qachir chyoldya zyanqi chalir, shaqirdlyar syas-kyuy ilya tyokyulyurlyar eshiyya.
A s a d (Mustafaya alchaqdan). Mustafa, qach nyanyamya de ki, ushqol
myani bezabed qoydu, ozyumyu dya qoyub bucaqa. (Shaqirdlyar chixir, qalir
uchitel vya Asyad).
U ch i t e l (var-qyal elyayya-elyayya). Syan lap heyvan imishsyan. Indidyan
syan myuyallimin syozyunya baxmayanda, dyaxi yekya kishi olanda nya
elyayyacyaksyan? Yyaqin ki, quldur olmaq istyayirsyan, razboynik olmaq
istyayirsyan. Elya belya tyarbiyya tapmishsiniz ki, Danabash kyandinin kishilyari
lap vyahshi heyvan kimi olub, insanliqdan bilmyarrya bixyabyardirlyar. Odur,
yekya kishilyariniz. Odur Qasim kishi kimi aqsaqqaliniz. Onun bir oz
ishlyarinya bax, dyarsya qyulmyaklyarinya bax!
Shaqirdlyarin bir nechyasi qirir ichyari.
Syoz yox, avam adama myanim dyarsim xosh qyalmyaz. Onlar nya bilir
Ushinski** kimdi, Piroqov*** kimdi, Pestalotsi**** kimdi? Onlarinki
_______________
* Naharsiz
** Ushinski K.D. (1824-1870) – yeni, myutyaryaqqi rus pedaqoji elminin
vya Rusiyada xalq myaktyabinin banisi, ibtidai myaktyab “banisi, ibtidai myaktyab
yuchyun qiymyatli dyars kitablarinin myuyallifi.
*** Piroqov N.I. (1910-1881) – byoyyuk rus cyarrashi, anatomu vya pedaqoqu.
**** Pestalotsi I.H. (1746-1827) – myashhur Isvechrya pedaqoqu. Oz pulu ilya
myaktyab vya yenim ushaqlar evi achmishdir.
odur ki, nadan mollalarla illyar uzunu diz ustya oturub yirqalana-yirqa-
lana (yozyu dya yirqalanir) alif-zyabyar-ya, bey-zyabyar be, tey-zir te... Nya
var, nya var, yekya kishi olanda bir “Qyulyustan” kitabini oxuyub qurtara-
caq!
S u l e y m a n. Ushqol, myan “Qulyustan”in babi-pyancyumunya* kimi
oxumusham.
Sh a q i r d Z u l f a l i (qachib soxulur ichyari). Uchitel, Asyadin nyanyasi
yalindya aq shey, syoyya-syoyya qyalir.
U ch i t e l (aciqli). Chyahyannyam ol!
Zyulfyali chixir. Shaban nyanyanin baqirtisi qyaldikcya yavuqlashir. Arvad alindya bir
dyayyanyak, o biri alindya bir nechya dash, myaryakya vya fyohsh ilya daxil olur ichyari.
Sh a b a n n a n a. Hani myanim balam? (Asyadi qyoryub, uchitelya). Bunu
niyya burada dussax elyamisyan? A syanin atan-anan tyunbyatyun dyushsyun! A
syani ushqol achdiqin yerdya quruyub dasha dyonya idin! A syani belya akib
doqanuvun atasina nyahlyat! (Asyadya) Bala, qyal qedyak.
U ch i t e l (aciqli yeriyir qabaqa). Olmaz, o qedya bilmyaz; syan ozyun
buradan ryadd ol, qet!
Sh a b a n n a n a. Adya, buna bax ey! Myani hyalya qovmaqina bax ey!
A syanin belya... (Alindyaki dashin birini tullayir. Dash myuyallimin bashinin
yustyundyan qedib dyayir divara).
Myashyadi Aqakishi, Kyarbyalayi Qulamali, Kyarbyalayi Heydyar,
Haci Namazali vya bir nechya qeyri kyandli tyokyulyurlyar ichyari. Myashyadi Aqakishi
Shaban nyanyani chyakir qapiya tyaryaf.
M a sh a d i A q a k i sh i. Ay arvad, chix qoy qet! Az bihyayaliq elya!
Kishilyar tyayaccyublyu durub baxirlar. Shaban nyanya Asyadi qabaqina salib, yaman deyya-
deyya qedir. Shaqirdlyar myayus tamasha edirlyar.
U ch i t e l. Aman Allah, bunlar, necya vyahshi tayfadirlar! Myan dyaxi
burada necya myuyallimlik elyayya bilyaryam? Qardash, myanim abrim tyokyuldyu,
belya dya ryaftar olar? Belyaliknyan dyars demyak olar? Proqram kechmyak olar?
M a sh a d i A q a k i sh i. Ay ushqol, syan Allah, axi syan bu dyali qariya
niyya bash qoshursan? Qoy itilsin qetsin cyahyannyamya. O ozyu nyadi ki, syozyu
nya ola?
U ch i t e l. A kishi, syani tari, syan dya al chyak qet ishinya! Bu camaat
deyilmish, dyalixana imish. Yox, yox, myan burada nya qala bilyaryam, nya dyars
_________
* Beshinci fyaslinya
verya bilyaryam. (Oyza-buyza baxib, bir qyalyamnyan bir kaqiz tapib, oturur
yazmaqa). Hani, hardadi yyuzbashi? Adya, Sadiq, hani bizim storoj? Qoy
qetsin yyuzbashini chaqirsin. Kaqiz yazacaqam nachalnikya.
Camaat ichindyan syas qyalir: “Byali, buradayam, bax, bu saat qedim chaqirim”. Myashyadi
Aqakishi vya kyandlilyar tyashvishya dyushyur. Uchitel kaqiz yazir.
M a sh a d i A q a k i sh i (uchitelya). Ay ushqol, aman qyunyudyu, o kaqizi
yazma; bizi byadbyaxt elyamya. Hyar nya tyanbehin varsa, ozyun elya. Qoy myan
bu sahat o arvadi da qyatirim bura. Asyadi dya qyatirim; nya tyanbehin varsa,
yozyun elya, ta nyachyarnikya-zada shikayyat yazma. Yoxsa yaziqiq biz,
byadbyaxt olariq. Aman qyunyudyu, yazma!
Yyuzbashi Pirverdi byay daldan yetishir. Myashyadi Aqakishinin kyuryayindyan bir
shallaq yendirir.
P i r v e r d i b a y. Adya, Nyazyaryali, apar bunu sal dama. (Uchitelya)
Yazma, yazma! Myan ozyum bunlarin yaxshica haqqina fikir chyakyaryam.
Myan bunlari qyazyamyatdya chyuryutmyasyam, myandyan askik adam yoxdu.
Yazma, yazma. (Qedir uchitelin alindyan qyalyami alir).
B i r n e ch a k a n d l i. Ay Allah atana ryahmyat elyasin, yyuzbashi.
Y u z b a sh i (uchitelya). Bilirsyan myan niyya deyiryam bu ahvalat nya-
chyarnikya yazilmasin? Ondan otryu deyiryam ki, nyachyarnik syanin kaqizini
oxuyanda elya xyayal elyayyacyak ki, yyuzbashi camaatin ohdyasindyan qyalya
bilmyadi; yyaqin elya qyuman elyayyacyak ki, byalkya qenya Danabash camaati
ushaqlarini ushqola vermyamyak dyardindyan, aparib kyarmya qalaqinda qiz-
lyadirlyar. Myan olyum o kaqizi cir, at.
Uchitel bashini salir ashaqi vya dinmir.
C a m a a t d a n b i r n e ch a s i. Myan olyum o kaqizi cir at.
U ch i t e l (durur ayaqa). Bunu bilmyali olasiniz ki, myuyallimlik ozyu
bir myuqyaddyas vya habelya aqir bir vyazifyadir. Hyatta biz seminariyani qur-
taranda, qubernator qyalmishdi bizlyar ilya qyoryushmyayya. Qubernator bizya bir
nechya qyozyal nyasihyat elyadi vya bu da yadimdadi ki, dedi ki, kyand myuyal-
limliyi bir ali myaqamdir; yyani o qyadyar ali myaqamdir ki, qubernator ozyu
bizya hyasyad aparirdi vya hyatta bir nechya dyafya ah chyakib dedi: ax, kash myan
dya o yol ilya qedya idim vya belya bir ali vyazifyadyan, belya bir nemyatdyan
myahrum olmaya idim. Elya hyaqiqyatdya bu ozyu bir myuqyaddyas vyazifyadir;
chyunki avam chamaati qaranliqdan ishiqliq alyaminya chixardirsan. Qyotyuryak
myashhur Lomonosovu. O ozyu avvyallyar nya idi ki? Elmin sayyasindya nya
dyaryacyayya qalxdi! Myan yyuzbashinin iltimasina qyorya bu kaqizi ciriram.
(Cirir).
Y u z b a sh i. Chox saq ol!
C a m a a t. Chox saq ol!
U ch i t e l. Vya umidvaram ki, siz myanim bu nyasihyatimya amyal edib
bundan sonraliqda myaktyabin qyadrini bilyacyaksiniz vya razi olmayacaqsi-
niz ki, myaktyabdya buqyunkyu shuluqlar bir dya tyakrar olunsun. Chyunki myak-
tyab kyuchya deyil; qilyu-qal kyuchyadya olar, myaktyabdya olmaz. Kyuchyadya olar
qilyuqal, myaktyabdya dya olar dyars; kyuchyadya olar fyohsh vya biyadyablik, myak-
tyabdya olar nyasihyat vya elm. Kyuchya camaati hyamishya qaranliqda qalacaq;
chyunki kyuchyadya elm yoxdur. Amma myaktyabdya hyar bir kyas ishiqliq tapacaq;
chyunki myaktyabdya elm var; necya ki, deyiblyar: uchenie svet, neucheine tma;
yyani oxumaqliq ishiqliqdi, oxumamaqliq qaranliqdi.
C a m a a t. Byali, byali, basha dyushdyuk.
Camaat daqilir vya qedya-qedya allyarini aqizlarina basib xyalvyatcya qyulyushyur.
K a r b a l a y i H e y d a r (yavashca camaata). A kishi, qyal qedyak,
bu sarsaqin yaxasindan uzaqlashaq.
U ch i t e l (camaatin dalinca). Amma yadinizdan chixmasin ha, elm,
elm vya qenya dya elm! (Camaat bunu eshidyandyan sonra dyaxi dya byark qyulya-
qyulya uzaqlashir. Vya uchitel yenya onlarin dalinca ucadan haraylayir).
Uchenie svet, neuchenie tma.
Pyardya salinir
LAL
Teatr uchyun bir pyardya
Shyahyarin kyuchyasindya, divarin dibindya, havanin soyuq vaxti, qyunor-
taya bir az qalmish iki sahibsiz ushaq, biri syakkiz, biri alti yashinda, myun-
dyaris* vya chirkli paltarda. Hyaryasinin alindya bir tikya qara chyoryak, qah “vay
dyadya!”– deyib aqlayirlar, kah chyoryayi aqizlarina basib, ishtaha ilya ye-
yirlyar. Yavuqdaki evlyarin birindyan musiqi syasi qyalir vya ushaqlarin halina
myunasib bayati havasi chalinir.
1. Bu heyndya yol ilya intelliqent libasinda bir myusyalman kechir vya
ushaqlari qyoryub dayanir vya sonra bunlara yavuq qyalib, aqlamaqlarinin
syabyabini sorushur. Ushaqlar bu shyaxsi qyorcyak aqlamaqdan sakit olurlar,
amma onun sualina chavab vermyayib, yenya bashlayirlar aqlamaqi vya mu-
siqi yenya bayati havasini chalir. Myazkur shyaxs dya baxir vya bilmir nya
elyasin.
2. Hyamin vaxt bir myomyun myusyalman taciri, alindya tyasbeh, yavuq
qyalir vya bu da bashlayir ushaqlardan aqlamaqlarinin syabyabini sorushmaqa.
Ushaqlar bunu da qyoryandya aqlamirlar; amma bunun da syozlyarinya cavab
vermyayib, – bashlayirlar aqlamaqi. Musiqi yenya bayati havasini chalir.
Myomyun myayattyal qalib bilmir nya elyasin.
3. Indi dya buraya bir musyalman chinovniki qoltuqunda portfel qyalir
vya bu da ushaqlarin aqlamaqlarinin syabyabini sorushur. Ushaqlar buna da
cavab vermirlyar vya yenya aqlashirlar. Musiqi dya bayati havasi ilya aqlayir.
4. Axirda buraya bir lal kishi qyalir. Nya millyat olduqu myalum deyil vya
ushaqlara yavuq qyalib allyari ilya vya ozyunya myaxsus syas ilya bir shey sorushur.
Ushaqlar, shyakk yox, dinmirlyar vya yenya aqlashirlar. Habelya musiqi dya oz
bayatisini chalir.
Qyunorta tamam olur. Shyahyar saati uzaqdan on iki dyafya zyanq chalir vya
intelliqent ilya chinovnik ciblyarindyan saatlarini chixardib baxirlar. Chyun
bunlarin vacib ishlyari yada dyushyur. Hyaryasi ciblyarindyan bir pul chixardib,
qoyurlar ushaqlarin byoyyuyyunyun ovcuna vya qedirlyar.
Vya hyamin vaxt uzaqdan azan syasi qyalir, musiqi minacat havasini
chalir, myomyun musyalman “lailahya-illyallah” – deyib ushaqlara pul verib
qedir.
Qalir ushaqlarin yaninda tyak bircya lal. Bu nya zyanqi eshitdi, nya azani;
ancaq myashquldur ushaqlara. Ushaqlar yenya aqlamaqa bashlayanda lal qedir
_______________
* Yirtiq
dizi ustya chyokyur ushaqlarin qabaqinda vya iki allyari ilya qucaqini achib,
ushaqlari qucaqina almaq istyayir. Ushaqlar avvyal laldan qorxan kimi olub
qeri chyakilirlyar. Kyulyak qalxir vya soyuqdanmi, qorxudanmi, ushaqlar bash-
layirlar titryamyayya. Lal bunu qyorcyak qalxir ayaqa vya bir qyadyar qeri
chyakilir. Ushaqlar saqa-sola baxib, bir kyasi qyormyurlyar, bashlayirlar “dyadya
vay!” – deyib aqlamaqa vya yavash-yavash yavuqlashirlar lala tyaryaf. Bu da
dyubarya qyalib chyokur dizi ustya, allyarinin birinin ustyunya ushaqlarin birini vya
o birinin ustyunya diqyarini mindirib, durur ayaqa vya bashlayir qetmyayya.
Musiqi buna munasib hava chalir.
Pyardya
30 avqust 1921, Baki
LYANYAT
Syahnyacik
Kyandin kyanarindan bir adam chixib qyalir. Qoca kyandli Cyafyarali cyut akir.
Uzaqdaki adam yetishir vya salam verir.
N a b a l a d. Ay qardash, bura myusyalman kyandidi?
Cya f a r a l i. Hya-hya, qyoryukyur ki, nabyalyadsyan.
N a b a l a d. Myan Arazin o tayindan qyaliryam.
C a f a r a l i. Xosh qyalmisyan. (Allyarini bir-birinya vura-vura qyalir).
Hara belya inshallah?
N a b a l a d. Vallah, doqrusu, Iranda qyuzaran chox pis kechir. Ish yox,
pul yox. Qyaldim bu tyaryaflyari yoxlayim, qyoryum nya ishlya myashqul olmaq
olar ki, bir tikya chyoryak pulu alya qyalsin.
C a f a r a l i. Xub, qardash, byas, syanin alindyan nya ish qyalir?
N a b a l a d. Vallah, nya deyim.
C a f a r a l i. Cyut akmyak bilirsyan?
N a b a l a d. Vallah, nya deyim. Bu ishya hech adyat elyamyamishyam.
C a f a r a l i. Byannaliq, dyulqyarlik necya? Qapi-okoshka qayira
bilyarsyan?
N a b a l a d. Vallah, adyatim deyil.
C a f a r a l i. Kyankyanliqda necya, syarishtyan var?
N a b a l a d. Doqrusu, bashim chixmaz.
C a f a r a l i. Yyaqin ki, alish-verish ahlisyan, yyaqin ki, syanyatin
dyukanchiliqdi.
N a b a l a d. Yox-yox.
C a f a r a l i. Byalkya mollasan, myarsiyyaxansan.
N a b a l a d (o uzya-bu uzya baxa-baxa). Ay qardash, syani and
veriryam o bir Allaha, bircya de qyoryum, syan bolshevik-zad deyilsyan ki?
C a f a r a l i. Ay nabyalyad qardash, myan dya syani and veriryam Allaha
ki, bir az bu syozlyari yavashca danish.
N a b a l a d (o uzya-bu uzya baxir). Nya var ki, azizim?
C a f a r a l i (yavashca). Ay qardash, baqishla adini da bilmiryam. And
veriryam syani o Hyazryat Abbasa, biliryam, bu myahyarryamlik qyunlyari Iran
tyaryafindyan bu tyaryafya hyamishya shyabehkyardan vya molla, myarsiyyaxan ke-
chyardi. Amma bu il onlar bizim hyokumyatin qorxusundan bu tyaryafya ad-
dim ata bilmirlyar. Aqyar, doqrudan da myarsiyyaxan, yaxud shyabeh chixar-
dansan, bu ishin ustyunyu achma, yoxsa kyanddya bir para firidun cavanlar
syani incidyarlyar.
N a b a l a d (bir qyadyar fikirdyan sonra). Yyani onlar nya deyirlyar? Nya
ryasul, nya hech bir nyafyar-zad olmasin?
C a f a r a l i. Byas, necya? Byas, necya?.. (Yavashca vya qorxa-qorxa)
Allah onlara lyanyat eylyasin.
N a b a l a d. Lyanyatulla ala qyovmyuz-zalimin*.
C a f a r a l i. Hyalya o nyadi ki, hyalya deyirlyar ki, nyauzyu-billah**…
(O uzya-bu uzya baxir). Deyirlyar ki, nyauzyu-billah!.. Ay qardash, syan
Hyazryat Abbas, syanin adin nyadi?
N a b a l a d. Molla Qyudryatyalidi.
C a f a r a l i. Molla Qyudryatyali, bu myalunlar hyalya Allaha da al
atirlar, hyalya imam, peyqyambyar nyadi ki.
M o l l a Q u d r a t a l i (tyacili). Necya yyani Allaha? Allaha deyirlyar
ki, imam Cyafyar an-nisa suryasi… O syozyu myanim dilim tutmaz… Axir
yenya nya deyirlyar ki?
C a f a r a l i. Myan, yox-yox. Onu sorushma, onu myanim dilim
tutmaz. Deyirlyar ki, Allah yox…
M o l l a Q u d r a t a l i. Lyanyatulla ala qovmyuz-zalimin.
C a f a r a l i. Amin!
Son
______________
* Myanasi: Zalim tayfalar lyanyatya qyalsinlyar.
** Myanasi: Allah qyostyarmyasin.
*** Quranda qadinlara hyasr olunmush suryalyar nyazyardya tululur.
DYALI YIQINCAQI
Komediya 5 myaclisdya
MYACLIS ADAMLARI
1. H a z r a t A sh r a f – hakim, 55 yashinda.
2. H a c i N a y i b – (hakimin myuavini) 45 yashinda.
3. H a c i M a h a m m a d a l i f a r sh f u r u sh – dyovlyatli tacir, 50 yashinda.
4. H a c i X u d a v e r d i Sh u r a k a – dyovlyatli tacir, 50 yashinda.
5. H a c i C a f a r K o m p a n i – dyovlyatli tacir, 50 yashinda.
6. D o k t o r L a l b y u z – (hyamishya qyozyundya eynyak) 55 yashinda.
7. F a r r a sh Sh i m r a l i – 30 yashinda.
8. F a z i l M a h a m m a d i b n Y a q u b K u l e y n i- 45 yashinda.
9. M a sh a d i Z e y n a b – onun ovryati, 30 yashinda.
10. D a l i M o l l a A b b a s i b n Y a q u b – Fazilin qardashi, vaiz, myarsiyyaxan,
yaxshi syas sahibi, saqqali vya bashi aqarmish, 60 yashinda (Dyalilikdya meyli shadliqadir).
11. P i r p i z S o n a – dyali. Qah shad, qah qyamli. Molla Abbasin arvadi, qyozyal,
sachlari daqiniq, 35 yashinda.
12. F a r m a s y o n R u s t a m – dyali, 40 yashinda
13. S a r s a m H e y d a r – dyali, 35 yashinda (meyli shadliqadir).
14. H a m z a d Q u r b a n – dyali, 25 yashinda (meyli qyamqinliyyadir).
15. C i n n i M u s t a f a – dyali, 40 yashinda (hyamishya aciqli).
16. H a c i B a q d a d – Farmasyon Ryustyamin qardashi, 45 yashinda.
17. K a r b a l a y i T u r b a t – syarsyam Heydyarin qardashi, 40 yashinda.
18. M a k k a M a h a m m a d – Hyamzad Qurbanin qardashi, 40 yashinda.
19. U m m i Q u l s u m – Farmasyon Ryustyamin arvadi, uzyu ortyulyu, tumani dizdyan,
qichlari achiq, 35 yashinda.
20. S a k i n a – Hyamzad Qurbanin arvadi, uzyu ortyulyu, tumani dizdyan, qichlari achiq,
22 yashinda.
21. A m i n a – Syarsyam Heydyarin arvadi, uzyu ortyulyu, tumani dizdyan, qichlari achiq,
30 yashinda.
22. Ch a v u sh A l a l f a l a h – 35 yashinda.
23. Bir kishi, oqlu ilya byarabyar.
Bunlardan savayi chox camaat.
Cyami myomyunlyar ki, burada ishtirak edirlyar, hamisi ali tyasbehli vya dodaqlari
dua vird edir; myasyala: “syubhanallah, syubhanallah”…
BIRINCI MYACLIS
Birinci myaclis vaqe olur shyahyarin hakimi Hyazryat Ashryafin idaryasindya. Yuxari
bashda sandalya ustya aylyashib Hyazryat Ashryaf, yaninda durub myuavini Haci Nayib. Bir
tyaryafdya sandalya ustya aylyashib d o k t o r L a l byuz, qabaqinda kyursyu ustya kaqiz-kyuqu-
za baxir. Kyanarda aylyashiblyar shyahyarin myotyabyar tacirlyari: Haci Myahyammyadyali fyar-
shfyurush, Haci Xudaverdi Shyuryaka, Haci Cyafyar Kompani. Qapinin yaninda
durub fyarrash Shimryali. Hyazryat Ashryaf Haci Nayibya qanilmayan dildya yavash-
yavash bir syoz deyir.
H a c i N a y i b (yuzyu camaata). Hacilar, burada bir vacib myasyalya
var ki, ondan otyari dya hyazryat Ashryaf sizi buraya dyavyat edib, amma and
veriryam sizi uzun qollu Hyazryat Abbasa, burada, aqyar myumkyunsya tyurkcya
danishmayaq, chyunki Hyazryat Ashryafin myanya qeyzi tutur.
H a c i C a f a r K o m p a n i (Haci Nayibya). Haci aqa, and veriryam
syani pyanctyani-ali-yabayya, bu dyafyaliyya bizi afv buyurunuz vya myatlyabi
bizim dildya byayan ediniz ki, basha dyushyak; chyunki necya dya ki, sizya myalum-
dur. Hyazryat Ashryaf fyarmayish etdiklyari dilya biz hech birimiz ashina deyilik.
(Qorxusundan bir qyadyar yavash deyir). Doqrusu, Haci aqa, peyqyambyarya
and olsun, Hyazryat Ashryafin dilini biz basha dyushmyuryuk. Byas buna qyorya biz
yahd edirik ki, Hyazryat Ashryafin xidmyatindya bundan sonra hech
danishmayaq, hech danishmayaq (Saq alini basir aqzina).
H a c i M a h a m m a d a l i. Hech danishmayaq, hech danishmayaq.
(Bu da alini aqzina basir).
H a c i X u d a v e r d i. Hech danishmayaq, hech danishmayaq. (Bu da
saq alini aqzina basir).
Haci Nayib Hyazryat Ashryaf tyaryafya ayilib ona yavashca bir syoz deyir vya o da buna ya-
vashca bir nechya syoz deyir. Hyazryat Ashryaf durub qedir ichyari otaqa, sonra Haci Nayib uzyunyu
tutur hacilara.
H a c i N a y i b. Hacilar, ahvalat bu qyarar ilyadir ki, hyar bir hakimin
birinci vyazifyasi myamlyakyatin abad vya ahalinin istirahyat vya syaadyatidir.
Vya Hyazryat Ashryafin amali vya arzusu, bu myamlyakyatya tyashrif qyatiryandyan
indiyyadyak hyamishya bu yolda olubdur. Buna da Allah-taala ozyu shahiddir;
bu da ki, azhyar minyash-shyamsdir*. Hyamin bu cyanab (doktora isharya edir)
ki, ismi-shyariflyari doktor Lalbyuzdur.
H a c i M a h a m m a d a l i. Lalbyuz?
H a c i N a y i b. Byali, Lalbyuz, doktor Lalbyuz ki, tyazyalikdya
Amristandan bizim vilayyatya tyashrif qyatiriblyar ki, ruh azarinin burada
camaat ichindya nya shyakildya zyuhura qyalmyayini tyadqiq vya tyahqiq edib,
cyununluq myaryazinin xasiyyyatini, tarixini, indiki Amristan daryul-
elmlyarindya tyahsil etdiklyari elmi-psixikya tyatbiq buyursunlar.
__________
* Qyun kimi aydindir
Burada doktor bir lyuqyat kitabina barmaqini qoyub deyir.
D o k t o r. Dali, dali (yyani istyayir desin “dyali”).
H a c i N a y i b (hyakimya baxib). Yyani hyakim cyanablarinin ixtisasi
hyamin dyalilik myaryazinin, yyani ruh dairyalyarinin oz tyabii mahiyyyatindyan
ixrach olub, ryaxnya tapmaqidir ki, bunun nyaticyasindya insanin qyuvveyi-
yaqliyyyasinya xyalyal yetishir. Byaistilahi-tyurk, insan dyali olur. Byas belya olan
suryatdya insaf vya myuryuvvyatdyan uzaq olar, aqyar biz doktor cyanablarinin
shyahyarimizya tyashrifini qyanimyat saymayaq. Hyazryat Ashryafin iradyasi bu
yerdya qyarar tutub ki, bundan sonra shyahyarimizdya bir nyafyar dya dyali vya di-
vanya kyuchya-bazarda syarqyardan dolanmasin vya doktor cyanablari o bicha-
ryalyar uchyun bir myakan qyarar verib, onlarin myualicyasinya myashqul olsun...
Belya bir iqdamatin iki qism qyozyal nyaticyasi ola bilyar: biri budur ki, shya-
hyarimizin kyuchyalyarindyan dyalilyari ryadd etmyak ilya vilayyatimizin abadliqi
yolunda tyalash etmish olariq ki, bu ozyu bizim uchyun myuqyaddyas bir vyazifya-
dir; ikincisi dya budur ki, o byaxtiqarya dyalilyarin xeyir-duasinin feyzi bi-
zim ozyumyuzya dya kifayyat edyar, valideynimizya dya kifayyat edyar vya abavyu
yacdadimiza da kifayyat edyar. Nya deyirsiniz, hacilar?
H a c i M a h a m m a d a l i (yallyarini qalxizir duaya). Bari pyar-
vyardiqara, belya hakimlyarin sayyasini biz aciz byandyalyarin bashinin ustyun-
dyan askik elyamya oz birliyin xatirinya.
H a c i X u d a v e r d i (yallyari duada). Ey qyozya qyoryunmyayyan
pyarvyardiqar, bizya ryahmin qyalsin!
H a c i C a f a r (yallyari duada). Amin!
Hacilar tyayaccyublya doktora tamasha edirlyar.
H a c i M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Haci aqa, myan belya
myaslyahyat qyoryuryam ki, doktor cyanablarinin shyahyarimizya vyurudu chavush
vasityasilya ahaliyya elam olunsun vya car chyakilsin vya o bicharya dyalilyarin
qohum-yaqryabasina myucdya verilsin ki, xudavyandi-alyamin lyutf vya myar-
hyamyati sayyasindya o binyava dyalilyar myubtyala olduqlari chyununluq myarya-
zindyan tez bir vaxtda shyafa tapacaqlar.
Ha c i l a r (Shimryaliyya tyaryaf). Byali, byali, elam olunsun, car chyakilsin.
H a c i N a y i b (Shimryaliyya). Shimryali, hacilarin myaslyahyati pis deyil.
Durma qet, binaqyuzarliq elya.
Sh i m r a l i. Byacheshm* (chixir, qedir).
_______________
* Qyoz ustya
H a c i M a h a m m a d a l i. Pyah, pyah, pyah! Mashallah olsun doktor
cyanablarinin elminya; necya dya ki, aryablyar deyiblyar: zahir batinin ayinya-
sidir, elyacya doktorun zahirindyan elm yaqir. A kishi, bizim myusyalmanla-
rin yyani hyakimlyari dya bir hyakimdilyar? Vallah, billah, and olsun qetdi-
yim Imam Rzaya, hech baytal da deyillyar. Hyakim, bax, buna deyyarlyar
ey! Amma heyif ki, deyyasyan, bizim dili yaxshi bilmir.
H a c i C a f a r. Yyani, Haci aqa, nya eybi var ki, bilmir?
H a c i X u d a v e r d i. Yyani, Haci aqa, bizim dildya nya myatlyab var
ki, onu bilsin ya bilmyasin? Bilyandya nya olacaq, bilmyayyandya nya olacaq?
H a c i M a h a m m a d a l i (hacilara). Haci aqa, and olsun Allaha,
myan ona tyayaccyub elyayiryam ki, bu zalim oqlu bizim dili bilmyayya-bilmya-
yya dyalilyarya necya myualicya edyacyak? Qenya ozqya azar ola, qenya bilmyasya dya,
o qyadyar eybi yoxdur. Amma Haci Nayib aqa buyurmush kimi, burada ruh
myasyalyasi var, burada dyalinin ahvalini yoxlamaq myasyalyasi var...
H a c i X u d a v e r d i. Xudaya, shyukr syanin cyalalina!
H a c i C a f a r. Lahyovlya vyala qyuvvyatya illa billahyu aliyyyul-yazim!
H a c i N a y i b. Yyani Haci Myahyammyadyali aqa, dili bilmyakdya, ya
bilmyamyakdya bir myatlyab yoxdur. Odur, Hyazryat Ashryaf dya bizim dili
bilmir; indi qyoryak bunun bilmyamyayinin kimya nya zyaryari var? Hyakim dya
bunun kimi. Nya eybi var? Hyakiminki odur ki, azarin ozyunya yaxshi tyashxis
versin.
H a c i M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Xeyr, myani afv
buyurasiniz, Haci aqa! Hyazryat Ashryafin ishi bir ozqyadir: o hakimdi, onun
vyazifyasi ancaq amr etmyakdi, chiqirib baqirmaqdi ki, burada bir ozqya dili
bilmyak asla lazim deyil; amma hyakim bir az bilsya, nya eybi var?
H a c i N a y i b. Byali, hyalya bu belya. Indi, hacilar, kechyak myasyalyanin
o biri tyaryafinya. Myalumdur ki, hyar tyashyabbyusat ki, myamlyakyatin abadliqi
yolunda bashlanir, hyokumyat xyazinyasinya chox da aqirliq dyushmyasin deyya,
aqayani-tyuccarin himmyatinin vyucudu ilya nyaticyabyaxsh olur; buna binayan
Hyazryat Ashryaf dyalixananin tyasisinin myasarifini siz cyanablarin ohdyasinya
myuhyavvyal edibdi ki, indi biz bu saat doktor hyazryatlyarinin myusvyaddya-
sindyan* hyamin binaqyuzarliqin myaxaricini tyaxmin edya bilyarik. (Ayilib
doktorun kaqizina baxir).
Doktor qah kaqizlari, qah lyuqyat kitablarini achir, Haci Nayibya nishan verir.
______________
* Qaralama yazi; tyalyasik yazi
Byali, doktorun hesabi myovcibincya, aqyar biz istyayyak shyahyarimizdya
bir dyalixana tyasis edyak, onun ildya iyirmi min tyumyan myasarifi olacaq.
H a c i M a h a m m a d a l i (tyayaccyublyu). Iyirmi min tyumyan?
H a c i N a y i b. Byali, Haci aqa.
H a c i X u d a v e r d i (tyayaccyublyu). Iyirmi min tyumyan?
H a c i N a y i b. Byali, Haci aqa.
H a c i C a f a r (tyayaccyublyu). Iyirmi min tyumyan?
H a c i N a y i b. Byali, Haci aqa.
Hacilar bir-birinya baxib, bashlarini bulayirlar.
H a c i M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, and
veriryam syani syayyidyush-shyuhyadaya, boshla qetsin.
H a c i X u d a v e r d i (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, and veriryam
syani qyarib Imam Rzaya, boshla qetsin.
H a c i C a f a r (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, and veriryam syani
chyahardyah myasuma, boshla qetsin.
H a c i M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Arz olsun Haci Nayib
aqanin hyuzuri-myubaryakinya ki, o bicharya dyalilyarin aqlini alan o qyozya
qyoryunmyayyan pyarvyardiqari-alyamdir kn, oz yaratdiqi byandyayya lazim
olan yerdya aqli verir dya, alir da. Bu bir myashiyyyati-yyazdanidir ki... (Iki
yalini yuxari qalxizib, qyozlyarini Allaha tyaryaf axidib, bu halyatdya olan vaxt
hyazryat Ashryaf ichyari qapidan yavashca bashini chixardib chiqirir).
H a z r a t A sh r a f. Pul, pul!.. (Hyazryat Ashryaf yenya yox olur. Hacilar
xyovfya dushyurlyar).
H a c i M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Haci aqa, bu nya
fyarmayishdi? Pul budur bizim cibimizdya. Bizim malimizin da, canimizin
da tyayallyuqyu Hyazryat Ashrfdir. And olsun xaliqi-lyamyyazyalya ki, burada
xilaf yoxdu. Bu nya fyarmayishdi?
Fyarrash Shimryali daxil olur.
H a c i X u d a v e r d i (Haci Nayibya). Haci aqa, and veriryam syani
o uzun qollu Hyazryat Abbasa, axi Hyazryat Ashryafin nahaq yerya qeyzi tu-
tur; biz bir syoz ki, demirik. Bir suryatdya ki, Hyazryat Ashryaf fyarmayish bu-
yururlar, bizim nya syozyumyuz ola bilyar?
H a c i l a r. Nya syozumyuz ola bilyar?..
H a c i X u d a v e r d i. Axi, qurban syanya, Haci aqa, bircya myatlyab
burasindadir ki, hyaryanin oz damarina qyorya qan alarlar. Axi syan ozyun bir
mulahizya buyur qyor, o iyirmi min tyumyani biz uchyumyuz verya bilyarik ya
yox? Qyoryak aya bu shyahyardya bizdyan dya savayi tacir var ya yox?
H a c i C a f a r. Yaxshi, biz byadbyaxt nya deyirik ki! Xub, yarisini
biz veryak, yarisini qeyri tacirlyar versin.
H a c i N a y i b. Haci Myahyammyadyali aqa, and veriryam syani myov-
layi-myuttyaqiyanya, bu syozlyari myanya demyayin. Syozyunyuz var idi, bayaq
Hyazryat Ashryafin ozyunya arz edyaydiniz. Aqyar pul vermyak xyayaliniz yox
idi, hech ohdyanizya qyotyurmyayyaydiniz.
H a c i X u d a v e r d i. Ay Haci aqa, axi biz byadbyaxt nya vaxt oh-
dyamizya qyotyurdyuk?
H a c i C a f a r. Allah sheytana lyanyat elyasin!
H a c i X u d a v e r d i. Xudaya, shyukyur syanin cyalalina!
H a c i M a h a m m a d a l i (yuzyu hyakimya). Cyanab hyakim, qyal syan
bu dashi atyayindyan tyok!
Hyakim tyayaccyublyu baxir hacilara tyaryaf vya bir shey basha dyushmyur.
H a c i X u d a v e r d i (hyakimya). Ay hyakim, Haci Myahyammyadyali
aqa yaxshi deyir, axi bu dyalixana syohbyati nya bir syohbyatdi ki, bunun ustya
yozyunyuzya dya, bizya dya bu qyadyar dyardi-syar verirsiniz? Biz eshitdiyimiz bu-
dur ki, dyaliliyin bir syabyabi var. Bu bir byaladir; bu bir qismyatdir ki, hyar
bir yaranmish ki, bu dyardya mubtyala olur, qyaryakdir ki, tutduqu ishin myu-
qabilindya cyazasini chyaksin. Bunun charyasi “Cyovshyani-kyabir” ya “Cyovshya-
ni-syaqir” duasidir ki, yazib tikirlyar dyalinin paltarina; ozyu dya qyaryak sol
qoluna tikilsin (yali ilya qolunu qyostyarir).
Hyazryati Ashryafin bashi ichyari otaqdan qyorsyanir.
H a z r a t A sh r a f (chox ucadan vya hirsli). Pul! Pul!..
H a c i l a r (tyashvishya dyushyurlyar vya qorxa-qorxa deyirlyar). Byacheshm,
byacheshm*. Pul hazirdir. (yallyarini ciblyarinya uzadirlar).
Kyuchyadya Chavush carlayir.
myucdya verilir shyahyarimizin dyalilyarinya, shyahyarimizya bir hyakim qyalib, daha
bundan sonra hami dyalilyar aqillanacaq. Ay mushtuluqumu veryanlyar, ay
xyalyatimi veryanlyar!
H a c i M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, xub,
bir syozyumyuz yoxdu; pulu bu saat dyuzyaldyarik. Amma and veriryam syani
______________
* Qyoz ustya, qyoz ustya
Imam Museyi-Kazimya, hyakimi bir tyovr basha sal, xyarci azaltsin; yoxsa
bizim shyahyarimizdya o qyadyar chox dyali yoxdu ki, iyirmi min tyumyan
onlarin myualicyasinya syarf olunsun.
H a c i C a f a r. Xeyr, xeyr, o qyadyar dyali harada idi? Cyamisi besh-
alti nyafyar ancaq olar.
H a c i M a h a m m a d a l i (Haci Cyafyarya). Xeyr, Haci aqa, bimari-
Kyarbyalaya and olsun, dyord nyafyardyan artiq deyil: biri dyali Molla Abbas-
di, biri onun ovryati Pirpiz Sonadi, biri, biri...
H a c i X u d a v e r d i. Biri o Farmasyon Ryustyamdi-nyadi, biri odu,
bir-ikisi dya ola-olmaya...
H a c i N a y i b (yayilib hyakimin hesabina baxir). Burada avvyal da-
valarin xyarci yazilib, myasyalyan: psixikum-sulfirikum-bromatum, min
tyumyan... Nya bilim, choxusunu oxuya bilmiryam.
Ichyari otaqdan Hyazryat Ashryafin bashi qyorsyanir.
H a z r a t A sh r a f (chiqirir). Pul! Pul!
Hacilar tyalyasya-tyalyasya vya qorxa-qorxa ciblyarindyan bir qyadyar qizil pul chixardib, tyo-
kyurlyar Haci Nayibin qabaqina, bu da pullarin yarisini yiqir aparir ichyari, Hyazryat Ashryafya
verir, qalan yarisini qoyur hyakimin qabaqina, hyamin pullari dyasmala qoyur, kaqiz-ku-
quzunu yiqishdirir qedir. Hacilar ilya al-yalya verir, hacilar xahi-nyaxahi al veryandyan sonra,
yallyarini qabaqa uzadib, havada saxlayirlar ki, sonra yusunlar. Doktor buna tyayaccyub edib
vya uzyunyu Haci Nayibya tutub, quya bu ishin myanasini bilmyak istyayir. Hacilar narazi bir
halyatdya istyayirlyar chixib qetsinlyar, bu heyndya kyuchyadya qilyu-qal qopur. Daxil olur Haci
Baqdad vya Ummi Qyulsyum.
H a c i N a y i b. Xeyir ola, Haci Baqdad, bu nya qilyu-qaldi?
H a c i B a q d a d (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, and veriryam
syani o qyozya qyoryunmyayyan pyarvyardiqara, bizi bu myaryakyadyan xilas et.
H a c i N a y i b. Nya var, nya myaryakyadi?
H a c i B a q d a d. Haci aqa, bizim qilyu-qal ilya ishimiz yoxdu. Biz
Allahin fyaqir vya myomin byandyasiyik. Myanim o byadbyaxt dyali qardashim
Farmasyon Ryustyamin alindyan bilmirik hara bash qyotyuryub qachaq. Bu ov-
ryat (Ummi Qyulsyumyu qyostyarir), ayib olmasin, haman dyali qardashimin
yovryatidir. Indi bir-iki ay olar ki, myan onu myuvafiq-shyari-yanvyar ozyumya
siqyasini oxudub, hyalal elyamishyam. Siqyasini dya Fazil Myahyammyad ozyu
oxuyub. Chyunki qyaryak myalumunuz ola ki, Fazil Myahyammyad ozyu kechyan
il elan elyamishdi ki, cyami dyalilyarin ovryatlyari arlyarindyan boshdular vya
azaddilar. Indi haman dyali Ryustyam qardashim bu saat qyalib yapishib bu
bicharya ovryatin yaxasindan ki, shyahyarimizya hyakim qyalib, myanya dava ve-
ryacyak, aqlim bashima qyalyacyak. Indi istyayir zornan ovryati qyotyuryub apar-
sin. Aman qyunyudyur, Haci aqa, bizi dyali Ryustyamin shyarindyan xilas elya.
Haci Nayib vya qeyrilyari mat qalirlar.
H a c i l a r. Lahyovlya vyala qyuvvyatya illa billahyu aliyyyul-yazim!
Yenya kuchyadya myaryakya vya qilyu-qal qopur. Daxil olurlar Kyarbyalayi Tyurbyat,
Myakkya Myahyammyad, Aminya ovryat, Syakinya ovryat vya bunlardan savayi
kyuchya ahli. Daxil olanlar bir-biri ilya bu tyovr qiley-qyuzar edir: “A kishi, belya dya ish olar,
necya aqillanacaq, bicharya arvadin qyunahi nyadi?” Kyuchyadya Chavush yenya carlayir: “Ey shiya-
lyar, shyahyarimizya hyakim qyalib, dyalilyarya myujdya olsun. Hamisi bir nechya qyunyun muddyatindya
aqillanacaq. Ey myanya mushtuluq veryan, ey myanya xyalyat veryan!” Sonra adamlar bashlayir
chiqirishmaqa: «Adya, dyalilyar qyalirlyar!” Qilyu-qal qopur, ara qarishir, Hyazryat Ashryaf bashini
ichyari otaqdan chixardib chiqirir: “Syukut!” Fyarrash shallaq ilya chamaati sakit edir.
H a c i N a y i b (yuzyunyu tutur camaata). Ey Haci Baqdad, Kyarbyalayi
Tyurbyat, Myakkya Myahyammyad! Ey yer uzyunyun shiyalyari! Hech qilyu-qal lazim
deyil. Doqrudur, doktor Lalbyuz cyanablari xudavyandi-alyamin myarhya-
myati ilya shyahyarimizin cyami dyalilyarini aqillandiracaq. O ki, siz arz edir-
siniz dyalilyarin bir nechyasinin ovryatlyari oz qardashlarina arya qediblyar, bu
myasyalyalyar shyari bir myasyalya olduqu halda, bunun hyallini Hyazryat Ashryaf
myuhyavvyal edir shyahyarimizin shyariyatmyadari Fazil Myahyammyad ibn Yyaqu-
bun ohdyasinya ki, bu baryadya hyar nya syaryancam olsa, ona tyabyaiyyyat etmyak
cyami yer uzyunyun shiyalyarinin vyazifyasidir. Dyaxi burada bir ozqya syohbyat
ola bilmyaz.
Haci Nayib syozyunyu qurtaran kimi kyuchyadya syas dyushyur ki, dyalilyar qyalir, Cinni
Mustafa qyalir. Adamlar qarishir bir-birinya, qachan qachir, qalan qalir.
Pyardya salinir
IKINCI MYACLIS
Ikinci myaclis vaqe olur Fazil Myahyammyad ibn Yyaqubun evindya. Oturub
Fazilin ovryati Myashyadi Zeynyab, bashi ashaqi, qyamqin; yaninda besh-alti yashinda oqlu
Heydyar oz-yozyunya oxuyur. Uzaqdan kyuchya ushaqlarinin qilyu-qali eshidilir vya kyuchya qapisini
dasha basirlar. Daxil olurlar dyali Molla Abbas vya dyali ovryati Pirpiz Sona. Bun-
lari kyuchya ushaqlari dasha basa-basa qovurlar ichyari. Myashyadi Zeynyab bunlari qyorcyak tez du-
rur ayaqa vya yerdyan bashmaq tayini qyatirib, atir dyalilyarin ustya. Dyalilyar aqlamsinirlar vya
bir tyaryafdyan kyuchya ushaqlarindan qorxurlar, bir tyaryafdyan dya Myashyadi Zeynyabin bashmaq at-
maqindan ozlyarini qoruyurlar.
M a sh a d i Z e y n a b (aciqli). Itilin cyahyannyamya buradan!
P i r p i z S o n a. Buy, buy, buna bax, syan Allah! Biz niyya cyahyan-
nyamya itilyak? (Molla Abbasa). Molla Abbas, syan Allah biz cyahyannyamya
qedyacyayik? (istyayir aqlaya). Molla Abbas, syan Allah qoyma myani cya-
hyannyamya aparsinlar; myan cyahyannyamdyan qorxuram (qorxusundan
titryayir).
M o l l a A b b a s (Sonaya aciqli). Kyas syasini, bihyaya qizi bihyaya!
(Bir qyadyar aciqli baxir Sonanin uzyunya). Chyapik chal, oynuyum. (Pirpiz
Sona chyapik chalir, Molla Abbas dyushyur oynamaqa).
M a sh a d i Z e y n a b (aciqli vya ucadan). Cyahyannyam olun buradan,
yoxsa vallah bu dashnan vurub bashinizi yararam! (Alindya bir shey tutub
istyayir ata dyalilyarya. Onlar istyayir qachalar chyolya, amma ushaqlarin qorxu-
sundan, qapidan yenya evya qayidirlar).
M o l l a A b b a s (az qalir aqlasin). Axi myan hara qedim? Ushaqlar
myani dasha basir.
(Sona ayri-yayri baxir Myashyadi Zeynyabin uzyunya vya birdyan onun ustyu-
nya hyuchum chyakib ityalyayir, Zeynyab ona bir-iki yumruq vurur).
M o l l a A b b a s (aqlaya-aqlaya). Ay arvadlar, siz Allah dalash-
mayin.
F a z i l M a h a m m a d (daxil olub, bashmaqlarini chixardir). Qenya
bu nya qilyu-qaldi? Molla Abbas qenya bu kyuchya ushaqlarini niyya bura yiq-
misan? Nya istyayirsyan bunlardan? Min dyafya syanya demishyam bu colma-
cochuqa qoshulma. (Sonaya) Hya, Sona, kefin necyadi, qizim?
(Sona da, Molla Abbas da ikiqat bash yendirirlyar vya bir syoz de-
mirlyar).
F a z i l M a h a m m a d (Molla Abbasa). Abbas, qenya syandyan
yana qiley-qyuzar eshidiryam; qenya syandyan shikayyatlyar qulaqima chatir. Bir
az ozyunya toxtaxliq ver; axi eyibdir. Syan myanim ata bir, ana bir qarda-
shimsan; syan camaati ustyunya qyuldyuryandya, myan xyacalyatimdyan kyuchyayya chi-
xa bilmiryam. Vallah biabir olmusham. Bir dya bu qyadyar kyufr, nasyaza da-
nishmaqi tyarqit: Allah ilya, peyqyambyar ilya ishin olmasin, yoxsa camaat sya-
ni syanqsar elyar.
Dyalilyar ikisi dya Fazilya tyazim edirlyar, Zeynyab dya oturub qulaq verir.
F a z i l M a h a m m a d (Molla Abbasa). De, de, de, qyoryum axi
nya vaxtadyak dyalilik elyayyacyaksyan? Axi bir syoz de qyoryum nya deyirsyan?
M o l l a A b b a s (Fazilya). Dadash, izin ver oynuyum.
P i r p i z S o n a (Fazilya). Fazil dadash, izin ver myan dya oynuyum.
F a z i l M a h a m m a d (aciqli). Siz qyaryak myannyan zarafat
elyamyayyasiniz; myan Fazilyam, myanya hyormyat lazimdi. Tutax ki, myan izin
verdim; siz myanim yanimda nya tyovr cyuryat edib oynarsiniz?
M o l l a A b b a s (quya bir shey tapib). Buy, dadash, vallah oynaram.
Istyayirsyan oynuyum? (Allyarini qalxizir ki, oynasin).
F a z i l (chiqirir). Sarsaqlama!
Molla Abbas qorxub qachir chyolya.
P i r p i z S o n a. Fazil dadash, qyor myan nya yaxshi oynuyuram. (Sona
yallyarini qalxizir ki, oynasin, qyoryur ki, Fazil dinmir; bashlayir syuzyub oy-
namaqa. Sachlari chiyninya tyokyulmyush halda syuzya-syuzya dolanir, qyalir Fa-
zilin qabaqindan kechir).
F a z i l M a h a m m a d (bir qyadyar mat-mat tamasha edyandyan sonra
yuzyunyu kyanara tutub). Lyanyat sheytana!
P i r p i z S o n a (Myashyadi Zeynyabya). Zeynyab, ay qiz, dur syan dya
oyna!
(Zeynyab Sonani ityalyayir kyanara, Molla Abbas oynaya-oynaya qirir ichyari).
F a z i l M a h a m m a d (Molla Abbasa). Cyahyannyam ol buradan!
M o l l a A b b a s. Dadash, aqyar oynamaqima razi deyilsyan, izin ver
mayallaq ashim (mayallaq ashir).
F a z i l M a h a m m a d (durur Molla Abbasi evdyan qovur). Cya-
hyannyam ol! Chix qet! Yoxsa, vallah, bilmiryam ki, nya elyaryam! (Molla
Abbas vya Sona qachirlar chyolya, ara bir qyadyar sakit olur).
F a z i l M a h a m m a d (Zeynyabya). Zeynyab, syanya bir syoz deyyacya-
yyam. (Zeynyab dinmir, qulaq asir). Qulaq as qyor nya deyiryam. Shyariyatdya
belya yazilib ki, bir kishi ki, dyali oldu, onun ovryati ondan boshdu, onlarin
talaqi oxunmush kimidi; bu myanim byadbyaxt qardashim Molla Abbasin
dyali ovryati Pirpiz Sonadir ki, myanim qabaqimda qol-qichi achiq qyazir vya
myan dya ona xahi-nyaxahi nyazyar etmyayya myacbur oluram, buna shyariyat sa-
hibi byahyar hal razi ola bilmyaz.
M a sh a d i Z e y n a b (Fazilya). Byas nya elyamyak istyayirsyan?
F a z i l M a h a m m a d (bir qyadyar dinmir). Vallah, myan ozyum dya
myayattyal qalmisham; chyunki o dyali ovryatdyan dya deyyasyan bir haray yoxdu.
(Bir qyadyar dinmir). Xub, dur qyor Sona hara qachdi qetdi? Onu bir chaqir
qyalsin danishdirim (Zeynyab chixir, ushaq da onun dalincha qachir. Fazil ba-
shini ashaqi salib, fikrya qedir, Zeynyab Sonanin alindyan yapishib chyakya-chyakya
qyatirir. Fazil bashini qalxizib Sonani qyoryur). Sona, yavuq qyal, syanya syoz
deyyacyayyam. (Sona tyazim edir). Sona, qyal razi ol, syani yaxshica qeyindi-
rim, byazyandirim, yuyundurum, syaliqyalyandirim; amma bu shyartnyan ki,
aqillanasan, dyaxi uzyu-qyozyu achiq kyuchyalyarya dyushyub, dyalilik elyamyayyasyan.
P i r p i z S o n a (qorxur, az qalir aqlaya). Fazil dadash, myan
syandyan qorxuram.
F a z i l M a h a m m a d (yumshaqliqnan). Niyya myandyan qorxursan,
qizim?
P i r p i z S o n a. Qorxuram myani dyoyyasyan.
F a z i l M a h a m m a d (mehriban). Qorxma, qizim, dyoymyanyam,
dyoymyanyam; niyya dyoyyum? (yavuq qedir).
P i r p i z S o n a. Axi myan syanin yaninda oynadim, qorxuram
aciqin tuta.
F a z i l M a h a m m a d. Yox, qizim, aciqim tutmur. Istyayirsyan
qenya oyna. (Sona allyarini qalxizir, istyayir oynasin, o tyaryaf-bu tyaryafya
baxib, istyayir qedya chyolya).
P i r p i z S o n a. Qoy qedim Molla Abbasi chaqirim.
F a z i l M a h a m m a d (qabaqini kyasir). Yox, qetmya, qetmya, da-
yan, dayan, qyor nya deyiryam. (Sona Fazilya baxmayib qachir, chyol qapinin
aqzinda durub, qorxa-qorxa Fazilya tyaryaf baxir. Fazil bir qyadyar Sonaya
baxandan sonra) Ay qiz, bizya yaziqin qyalsin; aqyar o byadbyaxt Molla
Abbasa yaziqin qyalmirsya, bari myanya yaziqin qyalsin, aqlini yiq bashina.
Axi bir myanya de qyoryum, syan nya deyirsyan, nya istyayirsyan vya ozyunyu bu
qyunya salmaqda xyayalin nyadir?
P i r p i z S o n a. Fazil dadash, myan imami axtariram.
F a z i l M a h a m m a d. Necya imami axtarirsan?
P i r p i z S o n a. Myan imam sahibbyazzyamani axtariram.
F a z i l M a h a m m a d. Neylyayirsyan imam sahibbyazzyamani?
P i r p i z So n a. Myan imam sahibbyazzyamana arya qedyacyayyam.
F a z i l M a h a m m a d. Qizim, syan dyalisyan, onun uchyun belya
danishirsan.
P i r p i z S o n a. Yox, Fazil dadash, syan ozyun dyalisyan, onun uchyun
belya danishirsan.
F a z i l M a h a m m a d (bir qyadyar fikirdyan sonra). Nya deyim,
qizim? Imama istyayirsyan, imama qet; amma axi syan aqillanmasan,
imam syani bu suryatdya qyabul elyamyaz.
P i r p i z S o n a (aqlamsina-aqlamsina). Myan necyayyam ki? (yoz
yust-bashina baxir). Myan necyayyam ki? Yox, yox, myan imami istyayiryam.
Myani apar imamin hyuzuruna; myan imam sahibbyazzyamani istyayiryam.
F a z i l M a h a m m a d (bir qyadyar Sonaya baxandan sonra). Qi-
zim, myan ozyum imamin nayibiyyam, myanim syozyum imamin syozyudyu
(bashlayir aqlamaqa vya diz ustya chyokub, bashini ayir dyoshyunya; allyari ilya
yuzyunyu yumur. Bir qyadyar bu halyatdya hyaryaktsiz qalandan sonra, bashini
dikyaldir vya allyarini qaziyyul-hacata qalxizib deyir).
Ey ricalyul-qeyb, hardasiniz, niyya hyazryat sahibyazzyamani qyatirmirsi-
niz? Niyya onun rikabi-myubaryakindya zyuhyur etmirsiniz ki, cahani kyufri-
kyuffardan pak edyasiniz? Bari pyarvyardiqara, and veriryam syani yetmish iki
shyuhyadanin nahaq tyokyulyan qanina, syan avvyala, myanim byaradyarim Molla
Abbasin tyaqsirindyan kech vya nya qyadyar ki, indiyyadyak kyuchya vya bazarda
syanin cyalalina istehzalar tyoryadib, syanin qyudryatinya shyakk qyatirib vya nya
qyadyar ki, bundan savayi kyufrya vya nasyaza danishmaqi ozyunya peshya edib,
syan onu afv et; zira syan arhyamyarrahiminsyan. Xudaya, and veriryam syani
myazlumi-Kyarbyalaya, bu bicharya Sonanin qyuvveyi-yaqliyyyasinya bir qya-
dyar sihhyat kyaramyat elya; ta qolu, qichi vya uzyu achiq namyahryamlyar nyazya-
rindya qyazib dolanmaqi tyark etsin vya biz aciz byandyalyarin hyadsiz myasu-
liyyyatlyarinya bais olmasin. Allahyummya byalliq myovlayi-sahibyazzyaman
syalavatullahi aleyhi alayannya cyamiyul-myomininya vyalmyominat, fi myasha-
riqyul-yarz vya myaqaribyaha! Qoy zyuhur etsin vya asi byandyalyarinya ryahmi
qyalsin; qoymasin dyunya dyarhyam-byarhyam ola. (Allyarini daha da yuxari
qalxizir vya hyavyaslyanir, cushya qyalir vya qyaldikcya syasini ucaldir). Zyuhur et,
ey sahibbyazzyaman! Zyuhur et! Vya hidayyat elya siratyul-myustyaqimya qyu-
nahkar byandyalyarini
Molla Abbas vya Sona chyol qapidan bashlarini uzadib xyalvyatcya baxirlar.
Ey sahibyul-yasr vyaz-zyaman, zyuhur et! Myanyam syanin nayibin Myahyam-
myad, atam Yyaqub, kyunyyam Kyuleyni (yuzyunyu chyol qapiya tyaryaf tutub chiqi-
rir). Ey myashyaryul-xyalayiq, elan olunur bu qyundyan sizya ki, myan ricalyul-
qeybin atyayindyan tutub, hyazryatin zyuhurunu istida etdim (qyozlyari syaqfya
baxir, allyari duada, cushya qyalir, aqzi kyopyuklyanir).
P i r p i z S o n a (Fazili bu halda qyoryub, Molla Abbasi chaqirir vya
aqlayir). Molla Abbas, bura bax, bura bax! Fazil dadashim dyali olub
(chiqirir).
Kyuchyadya fyarrash Shimryali alindya shallaq daxil olur vya Pirpiz Sonaya deyir:
F a r r a sh Sh i m r a l i. Tyarpyanmya, hyakim qyalir.
Hyakim Lalbyuz daxil olur, bir alindya mizanyul-hyararya*, o biri alindya yenya hyakim-
likdya lazim olan qulaq lyulyasi. Fazil Lalbyuzu qyorub, chox tyayaccyub edir. Molla Abbas chyol
qapida durub, adamlarin cyamisinya tyazim edir; habelya Pirpiz Sona.
F a r r a sh Sh i m r a l i (Fazilya). Hyazryat Fazilya arz olsun ki, bu cyanab
(hyakimi nishan verir) myashhur professor Lalbyuzdur ki, dyalilyarya elya bir
dava verir ki, dyali uch qyun chyakmir ki, shyafa tapir vya syanin-myanim kimi
aqli bashina qyalir.
F a z i l M a h a m m a d (ayaqa durub, hyakimya hyormyat edir). Bu-
yurun, aylyashiniz (yuzyunyu fyarrash Shimryaliyya tutub). Byali, byali, cyanab dok-
torun shyahyarimizya tyashrifini eshitmishyam. Byandeyi-hyaqir Amristan myu-tya-
xyassislyarinin tibb elmindya myaharyatlyarinya shyakk vya tyaryaddyudyum yoxdu
vya lakin ruh myaryazlyarinin shyafasi ki, bu alicyanablar (hyakimya isharya edir)
yoz ohdyalyarinya qyotyuryublyar, – elya bir myushkyul amrdir ki, bu baryadya bir nya-
ticyayya nail olmaqlarina myanim myutyayassifanya chox ishtibahim var**. Zira
ki, hyaqq-tyaala ozyu buyurublar ki, qyulir-ruhyu min amri-ryabbi***. Hyar-
chyand amr lyafzinin keyfiyyyat vya mahiyyyatinin myanasini byayan buyur-
mayiblar, lihaza aql heyryatdya qalir vya uqyalanin ixtilafi myahz bu barya-
dyadir ki, aya ruh cyovhyar qyabilindyandir ya aryaz vya cyovhyar olduqda da
aya myucyarryaddir ya qeyri-myucyarryad. Chyun hyazryati Imam Cyafyar Sadiq-
dyan ryavayyatdir ki, zyamani ki, xudayi-tyaala oz byandyasinin qyabzi-ruhini
myalyakyul-myovtya hyavalya elyadi, buyurdu: chixart byandyalyarimin ruhunu,
qyatir myanim yanima ki, myan onu rahyat edim (bashlayir aqlamaqa, hya-
kim tyayaccyub edir vya yavash-yavash qedir Fazilin yanina) vya onlara ryah-
myat byaxsh edim. Ruhlarin hamisini myalyakyul-myovt qyatirir xudayi-tyaala-
nin yanina (aqlayir, hyakim qedir, alini qoyur Fazilin alnina vya uzyunyu
fyarrasha tutur vya tyayaccyub edir).
M o l l a A b b a s (hyakimya yalvarir). Ay hyakim, myanim bu Fazil
qardashim dyalidi; ona bir dava ver, aqli bashina qyalsin.
F a r r a sh Sh i m r a l i (Molla Abbasa aciqlanir). Sarsaq, sarsaq da-
nishma, dyush qabaqima syani aparacaqam dyalixanaya!
Fazil allyari ilya uzyunyu ortyub aqlamaqdadir, hyakim adamlarin uzyunya baxir vya bir shey
basha dyushmyur.
_______________
* Termometr
** Shyubhyam var
*** De ki, ruh Allahin oz ishidir
F a r r a sh Sh i m r a l i (hyakimya). Cyanab hyakim, bizim shyahyarin dya-
lilyarinin biri budur (Molla Abbasi qyostyarir), biri dya bunun ovryati Pirpiz
Sonani (qyostyarir).
P i r p i z Sona (hyakimya). Cyanab hyakim, bizim shyahyarin dyalilyarinin
biri budur (aqlayan Fazili qyostyarir), biri dya...
Fyarrash onu ityalyayib istyayir chixartsin, hyakim allyarini qalxizib fyarrashin qabaqini
kyasir.
F a z i l M a h a m m a d (bashini qalxizib yuxari). Xudaya, syan ar-
hyamyarrahiminsyan (hyakimya). Ey hyakim, and veriryam syani Isa vya Myaryya-
mya, aqyar syanin ixtiyarinda olan dava-dyarmanlarda kyaramyat varsa, bu
bicharya ovryatya bir alac elya ki, byalkya bu qyadyar namyahryam ichindya qol-qichi
achiq qyazmyak myasiyyyatindyan xilas olub, nya qyadyar nyafyasi var, cyanabini-
za syanaxan olsun.
Doktor, Sonanin qol-qichina vyaravyurd edir vya nyabzini alinya alib sorushur.
D o k t o r. Syanin ad nya? (Sona dinmir). Syanin ad nya? (Sona yenya
dinmir).
F a r r a sh Sh i m r a l i (Sonaya). Ay qiz, hyakim sorushur adin nyadi?
Cavab ver dya! Kar deyilsyan ki!
M o l l a A b b a s (hyakimi yamsilayir). Syanin ad nya?
Adamlar qyulyushyur. Fyarrash Molla Abbas tyaryafya hyuchum edir, Molla Abbas qachir, Sona
aqlayir.
P i r p i z S o n a. Niyya myanim Molla Abbasimi dyoyyursyunyuz? (Hya-
kimya). Ay hyakim, qoyma bu dyalilyar myanim Molla Abbasimi dyoysyunlyar
(aqlayir).
F a z i l M a h a m m a d (hyakimya). Ay hyakim, and veriryam syani o
yeri-qyoyyu yox yerdyan xyalq edyan bir pyarvyardiqara, syan myanim bu dyali
qardashim Molla Abbasa da atfi-nyazyar edib, bunun da dyardi myualicyapya-
zir olan suryatdya, o da oz myaslyahyatinizdi. Nya eybi var, qiryam ki, bu byad-
byaxt bu qyadyar myuddyatin arzindya ki, xyabti-dimaq qyatirib, chyollyarya dyushyub,
xudavyandi-alyamin aqllyari heyran qoyan mahiyyyat, kyamiyyyat vya key-
fiyyyatini istehzaya qoyub danishmaqi ozyunya bir vyazifeyi-shyaninya qyarar
verib. Vya shayyad bundan bash veryan kyufr vya nasyazanin myuqabilindya xu-
davyandi-tyabaryak vya tyaala tyaryafindyan (ushaq kimi aqlayir) byu ovryatya dya
bir myualicya iltifat ediniz, ta ki, uzyu-qyozyu achiq qyazib, bizi namyahryamya
baxmaq qyunahi-kyabiryasindyan xilas etsin.
P i r p i z S o n a (hyakimya yalvarir). Ay hyakim, syan Allah, syanya
qurban olum, myanim bu Fazil dadashima da bir dava ver, aqillansin vya
myani chox chimdiklyamyasin.
Hami qyulyushyur, doktordan vya Fazildyan savayi.
F a z i l M a h a m m a d (bashini qalxizib Sonaya byark vya chox uca-
dan aciqlanir). Yalan danishma, bihyaya!
P i r p i z S o n a (istyayir aqlaya). Buy, buy! Yalan niyya danishiram?
Byas bunlari kim chimdiklyayib? (Qolunda vya canindaki chimdik yerlyarini
qyostyarir, Molla Abbas qapidan qah-qah chyakib qyulyur).
F a z i l M a h a m m a d (yallyarini qyoyya qalxizib). Astyaqfyuryullah
ryabbi vya atubi ileyh, lahyovlya vyala qyuvvyatya illa billahi aliyyyul-yazim.
D a l i l a r (Fazili yamsilayirlar).
Fyarrash onlara hyamlya edir. Dyalilyar qachir chyolya. Fyarrash qachir onlarin dalinca vya
chiqirir.
F a r r a sh Sh i m r a l i. Adya, qoymayin, dyalilyar qachdilar!
Fazil iki ali ilya uzyunyu ortyur vya ushaq kimi aqlayir.
H a k i m (heyran vya mat qalib deyir). Kim dali? Kim dali?..
Pyardya
UCHYUNCYU MYACLIS
Kyuchyadya uzaqdan qilyu-qal, syas-kyuy eshidilir; qilyu-qal qyaldikcya yavuqlashir vya kyuchya-
dya Molla Abbas qyorsyanir. Onun dalinca Pirpiz Sona vya bunlarin dalinca kyuchya dolusu
kyuchya ushaqi bunlari dasha basir; dyalilyar dinmirlyar vya bir tyovr ozlyarini qoruyurlar.
M o l l a A b b a s. Ay camaat, vallah, bu ushaqlar myani dyali
elyayyacyaklyar.
Ushaqlar atdiqlari dashin biri kyuchya qapilarinin birinya dyayir, haman qapi achilir vya ora-
dan Myashyadi Haci – alindya tyasbeh, dodaqlari dua vird edir, – hyovlnak kyuchyayya chixir
vya qabaqca ushaqlarin ustyunya chiqirib, onlari syoyyub qovur.
M a sh a d i H a c i. Cyahyannyam olun buradan, kyopyak ushaqi kyopyak!
(Sonra uzyunyu Molla Abbasa tutur). A kishi, qenya bu yaziq ovryati qol-
qichi achiq yanina salib kyuchyalyari dolandirirsan? Allah syanya dya lyanyat
elyasin, syani akib-doqan kishiyya dya lyanyat elyasin!
Dyalilyar bashlarini ashaqi salib, qyunahkar kimi baxirlar. Myashyadi Haci Sonaya bir
qyadyar yavuq qyalib, onun qol-qichina vyaravyurd edir vya deyir.
Allah sheytana lyanyat elyasin!
Kyuchya qapilarinin o birisindyan Nyacyafyul-Ashryaf chixib dyalilyarin ustya chiqirir.
N a c a f u l-A sh r a f (hyamishya alindya tyasbeh, dodaqlari dua vird
edir). A kishi, qenya bu bambililar bilmiryam xalqdan nya istyayirlyar? (Ov-
ryatin qol-qichini vyaravyurd edir vya oz-yozyunya deyir). Allah sheytana lyanyat
elyasin!
H a c i I s l a m (hyamishya alindya tyasbeh, dodaqlari dua vird edir, o
biri qapidan chixir vya dyalilyarya chiqirir). A kishi, bu myalun oqlu myalun
qenya buradadir? Byas bunlari aparacaqdilar dyalixanaya? Byas burada nya
qyalyat elyayirlyar? (Ovryatya vyaravyurd elyayir vya oz-yozyunya deyir). Allah
sheytana lyanyat elyasin!
Dyalilyar bashlari ashaqi tyazim edirlyar.
M a sh a d i H a c i (Molla Abbasa). Hya, syozyun nyadi, tyabiyat oqlu
tyabiyat?
N a c a f u l-A sh r af (Molla Abbasa). Axi bir de qyorum, nya deyir-
syan? Axi yyani deyirsyan cyami myaxluqat oz bashina yaranib da? Yyani
bunlari yaradan yoxdur da? Yyani Allah-zad yalandi da? (Bu syozlyari
deyya-deyya Nyachyafyul-Ashryaf Molla Abbasi chyanyasinin altindan yuxari
dyumsyuklyayir).
H a c i I s l a m (Molla Abbasa tyaryaf yumruqunu chyakib chiqirir). Mya-
lun olqu myalun! And olsun Allaha, sheytan deyir vur bashi-qyozyu yarilsin
(Ovryatya tyaryaf vyaravyurd edir vya ozyu-yozyunya). Allah sheytana lyanyat elyasin!
Dyalilyar tyazim edirlyar.
M a sh a d i H a c i (yovryatya yavuqlashir vya diqqyat ilya qol-qichina
baxir). Allah sheytana lyanyat elyasin.
N a c a f u l-A sh r a f (yovryatin yanina qedir vya qol-qichina vyaravyurd
edir vya deyir). Allah sheytana lyanyat elyasin!
H a c i A b d u l a z i m (yalindya tyasbeh, dua vird edya-edya, kyucya ilya
qyalmyakdya). Qenya bu dyali bambililar nya dyushyublyar kyuchyanin canina? Byas
bu qyun bunlari dyalixanaya qatacaqdilar? Allahyu akbyar! And olsun
Abyulfyazl Abbasa, aqayi-Nyacyafyul-Ashryaf, biz bu dyali-divanyanin
ucundan ryusvayi-cyahan olub qedyacyayik. Belya xyata burasindadir ki, bu
myalun oqlu myalun (Molla Abbasa isharya) dilini faraqat qoymur,
qoymur; qardash, qoymur; amiryal-myomyuninya and olsun qoymur.
M o m u n l a r. Xeyr, qoymur.
Dyalilyar tyazim edirlyar.
H a c i A b d u l a z i m. Dyunyan qyabristandan ahli-qyubur ziyaryatin-
dyan qyalirdim. Qyor bu myurtyad oqlu myurtyad (Molla Abbasa isharya) o qyadyar
camaatin ichindya myanya nya deyir? Deyir o hansi baliq idi ki, hyazryat onu
chaqiran kimi bashini sudan chixardib cavab verdi? Deyiryam: “Kyarkyaryat
ibn Myarmyaryat ibn aryarya idi, buynuzlari da var idi”. Bu qyadyar adamin
ichindya bu farmasyon oqlu farmasyon (Molla Abbasi qyostyarir) qah-qah
chyakya-chyakya qyor nya deyir; deyir: baliq da danisharmi?
Burada Molla Abbas chitmiq chalir, dyushyur oynamaqa, Sona ona baxib, o da oynayir.
M o m u n l a r. Allah sizya lyanyat elyasin! Allah sizya lyanyat elyasin!
H a c i M a d i n a (yalindya tyasbeh, dodaqlari vird elyayir. Kyuchya ilya
qyaldikdya Molla Abbasa). And olsun Fatimeyi-Zyahraya, syani bu kyuchyadya
yixib, o qyadyar ayaqlaram ki, beynin torpaqa qarishar! Hyapyand oqlu hya-
pyand, hyazryatin tuman baqi ilya nya ishin var? (Haci Myadinya bu syozlyari de-
yyandyan sonra uzyunyu Sonaya tyaryaf chyondyarib, onun qol-qichina vyaravyurd
elyayir).
M a sh a d i H a c i (Haci Myadinyayya). Aqayi Haci Myadinya, astyaq-
fyurullah, o nya syozdyu fyarmayish edirsyan? Astyaqfyurullah!
M o m u n l a r. Astyaqfyurullah, ryabbi vya atubi ileyhya!
H a c i M a d i n a. Aqayi-Myashyadi Haci, Allahin min bir adina and
olsun, bu babi oqlu babi dyunyan kyuchyadya camaati bashina yiqib, hyazryatin
tuman baqina laq elyayir ki, quya nyayuzibillah, hyazryat eshiyya chixanda
tuman baqini tapshirardi sarbanina. Vya chyun tuman baqi da xeyli qiymyatli
imish, onun uchyun dya sarbanin qyozyu dyushyur tuman baqina vya kyuffarin qo-
shunu hyazryati shyahadyatya yetiryandyan sonra, sarban qyalir haman tuman ba-
qini hyazryatin tumanindan chixartsin, hyazryat avvyal saq alini, sonra sol
yalini qoyur tuman baqinin ustya, amma o haramzada hyazryatin allyarini
kyasib, tuman baqini qyasb elyayir. (Aqlayir vya myomyunlyar dya aqlayirlar).
Molla Abbas bashini salib ashaqi dinmir, myomyunlyar aqlaya-aqlaya deyirlyar: “Tuman
baqina qurban olum, ya seyyidyush-shyuhyada!”, bashlarina dyoyyurlyar. Hyakim Lalbyuz vya
fyarrash Shimryali xyalvyatcya bunlara tamasha edir. Molla Abbas da myomyunlyari yamsilamaq
babyatindyan oz-yozyunya tez-tez deyir.
M o l l a A b b a s. Tuman baqina qurban olum, ya seyyidyush-shyu-
hyada! Tuman baqina qurban olum, ya seyyidyush-shyuhyada! (Vya birdyan
qah-qah chyakib qyulyur vya chixib qachir. Sona da qachir).
M o m u n l a r (bunun, dalinca). Allah syanya lyanyat elyasin!
Fyarrash Shimryali dyalilyari tutub saxlayir, hyakim dya qyalib durur myomyunlyarin
qabaqinda.
F a r r a sh Sh i m r a l i (dyalilyarya). Dayanin, hara qachirsiniz? Iki saatdi
sizi axtariram. Bu saat sizi aparacaqam dyalixanaya, orada aqliniz bashi-
niza qyalyar vya dyaxi hyazryatin tuman baqini myazhyakyayya qoymazsiniz.
H a c i I s l a m (fyarrasha), Ay Shimryali, Allah syanya Kyarbyala qismyat
elyasin, Allah valideyninya ryahmyat elyasin; bu dyalinin ohdyasindyan byalkya
syan qyalyasyan; yoxsa, vallahi, biabir olduq. Bir dya bu myaluna deyyan qya-
ryak, axi, syanin hyazryatin tuman baqi ilya nya ishin var? Qurban olum hyaz-
ryatin tumanina da, tuman baqina da!
M o m u n l a r (aqlaya-aqlaya). Tuman baqina qurban olum, ya
seyyidyush-shyuhyada! (Bashlarina dyoyyurlyar).
Hyakim qyalir aqlayanlarin yanina vya tyayaccyub ilya avvyal bunlara vya sonra Fyarrash
Shimryaliyya tyaryaf baxib, isharya ilya sorushur ki, quya bunlar niyya aqlayir.
F a r r a sh Sh i m r a l i (hyakimya). Bir syabyab yoxdu, ancaq riqqyati-
qyalb uz verib.
M o l l a A b b a s (hyakimya). Hyakim, hyakim, qyal qyoryak kim yaxshi
mayallaq ashar. (Ozyu mayallaq ashir).
M a sh a d i H a c i. A kishi, bu byadbyaxt lap dyali olubdur.
Bu heyndya qyunorta azani deyilir vya kyuchya ilya hambal, bir tay dalinda, kechir. Kyanarda
bir pinqchi dyukani qyorsyanir. Azan deyilyan kimi myomyunlyar, hambal vya pinqchi shaqirdi
ayaqa qalxib, birdyan, bashlayirlar allyarini qulaqlarina qoyub azan chaqirmaqa: “Allahyu-
yakbyar!”, “Allahyu-yakbyar!” ”yashhyadyu an lailahya illyallah!”. Hyakim tyayaccyub ilya azan chaqi-
ranlara baxir vya yenya fyarrash Shimryalidyan isharya ilya sorushur ki, byalkya bunlar dyalidirlyar?
Sonra qyalir Nyacyafyul-Ashryafin yanina vya cibindyan lyuqyat kitabini chixardir, bir syoz axtarir,
amma tapa bilmir: sonra qyalir Haci Myadinyanin yanina vya ayilib bunun uzyunyun o tyarya-
finya baxir, bu tyaryafinya baxir, bashina vya alnina diqqyat yetirir vya axirda qyozlyarinya diqqyat
verir. Molla Abbas da qabaqa yeriyib, xahish edir ki, ona da baxsin; hyakim onun da uz-
qyozyunya qabaqki sayaq baxdiqda Molla Abbas birdyan “piqq” elyayib, qyoyya tullanir vya hya-
kimi elya qorxudur ki, hyakim az qalir yixila. Molla Abbas vya Sona qachirlar, fyarrash istyayir
tuta, amma hyakimi qoyub qedya bilmir. Myomyunlyar yerdyan dash qyotyuryub, dyalilyarin dalinca
qachirlar. Fyarrash Shimryali hyakimi qucaqlayib qoymur yixilsin vya ona deyir:
F a r r a sh Sh i m r a l i (hyakimya). Vallah, hyakim, syan ki, dyalidyan belya
qorxansan, qyaryak bir dua yazdirib yaninda saxlayasan.
Hyakim altdan yuxari baxir Shimryaliyya vya bir syoz demir.
Pyardya
DYORDYUNCYU MYACLIS
Dyalixana. Dyali Molla Abbas ayaq ustya durub, alini qyoyya qalxizib, moizya edir.
Oturublar dyalilyar: Pirpiz Sona, Farmasyon Ryustyam, Syarsyam Heydyar,
Hyamzad Qurban, Cinni Mustafa. Dyalilyar dyali Molla Abbasin moizyasinya qu-
laq asirlar.
M o l l a A b b a s (syasnyan, avaznan oxuya-oxuya deyir). Alhyam-
dilillah ryabbyul-alyamin vyassyalatyu vyassyalam ala seyidyal-myursyalin vya ila-
hit-tahirin, amma byad...
S a r s a m H e y d a r (aqlaya-aqlaya yalvarir). Ay Molla Abbas
qardash, syan Allah bizya naqil de, qulaq asaq.
M o l l a A b b a s (hirsli). Necya naqil de?! Nya zyavzyak-zyavzyak da-
nishirsan? Necya naqil de? Myan vaizyam, yoxsa naqilchiyam ki, sizya naqil
deyyam? Syozya bax, syan Allah! Deyyasyan myan naqilchiyam! (Hirsi tutur vya
qyozlyari qizarir. Syarsyam Heydyar vya Hyamzad Qurban aqlayirlar. Cinni
Mustafa aciqindan dizlyarini yerya chirpir vya yumruqunu saqa-sola tulla-
yir. Molla Abbas birdyan qah-qah chyakib qyulyur). Byas bu naqil deyil,
nyadi? Byas bu dediklyarim naqil deyil, nyadi? (qyulyur).
H a m z a d Q u r b a n. Syan Allah, Molla Abbas, bir az moizya elya
qulaq asaq.
M o l l a A b b a s (Quya Hyamzad Qurbanin syozyunyu eshitmyadi). Byali,
xudavyandi-alyamin izni ilya biz buraya cyam olmushuq ki, bu besh qyunlyuk
dyunyayi-faninin quyudatindan kyanara dyushyub, Allahin yolundan azan-
lara uzyumyuz satashmasin. Onun uchyun dya fyursyati qyanimyat bilib, Aqayi-
Myaclisidyan sizya moizya edyacyayyam ki, feyziyab olasiniz.
F a r m a s y o n R u s t a m (cyald durur ayaqa vya allyarini olchya-
yolchya). De, de, ay atam-anam syanya qurban olsun! Elyacya Aqayi-Myacli-
sidyan de!
M o l l a A b b a s. Byali, ey myanim hush vya zyakavyat, aql vya fyarasyat
sahibi olan yoldashlarim! Arz olsun xidmyati-shyarifinizya ki, Aqayi-Fazil
Myachlisi oz “Ixtiyarat” kitabinda belya ryavayyat edir ki, (avaznan) az
hyazryat imam Myahyammyad Baqir myanqul ast ki, hyar kyas ryacyab ayinin
birinci qyunyu iki min rukyat namaz qila vya qabaqki ryukyatdya iki min dyafya
tyovhid zikr edya vya uch min dyafya “inna anzyalna” oxuya vya oxuyub qur-
tarana kimi uzyu qiblyayya dura, haman shyaxs ayin axirina kimi qarin aqrisi
qyormyaz; vallahi qyormyaz, billahi qyormyaz.
Burada Farmasyon Ryustyam vya Syarsyam Heydyar qah-qah ilya qyulyurlyar;
Hyamzad Qurban vya Pirpiz Sona aqlayirlar; Cinni Mustafa da dizlyarini
yerya dyoyyur vya chiqirir. Bir nechya myomyun allyarindya tyasbeh, aqlaya-aqlaya daxil olub
sorushurlar: “biz dya myarsiyyayya, aqlamaqa qyalmishik. Aqlayin, ey shiyalyar!”.
C i n n i M u s t a f a (ara sakit olandan sonra). Bax, Molla Abbas,
istyayirsyan myan dabanimi yerya vurum, buradan bir qush chixsin? Bax, de-
yirsyan vurum? Myan Aqayi-Myachlisidyan qorxmayacaqam ki! (Dabanla-
rini vurur yerya). Bax, myan dya uzyu qiblyayya durmusham. Byas Aqayi-
Myachlisi niyya uzyu qiblyayya durur?
H a m z a d Q u r b a n (Cinni Mustafaya yalvarir). Ay Mustafa
qardash, syan Allah dabanlarini yerya vurma, myan qushdan qorxuram.
F a r m a s y o n R u s t a m (dik qalxir ayaqa). Molla Abbas, Molla
Abbas, myanim bir atam var idi, peshyasi syahyardyan-axshama kimi aqac-
dan-aqaca uchmaq idi. Axirda xoruz oldu banladi. (Ozyu dya xoruz kimi
banlayir). Syan olyasyan, Molla Abbas, yalan demiryam, odu bax (qyoyya
baxir), atam uchdu qetdi. (Qalan dyalilyar dya qyoyya baxirlar, quya bir shey
axtarirlar).
M o m u n l a r (bir-birinya). A kishi, bunlar bir ozqya cyurya danishirlar,
qyalin chixaq qedyak (qedirlyar).
M o l l a A b b a s. Myan hyalya qushdan savayi aqaclarin da qyoyya
uchmaqini qyormyushyam, dashlarin da qyoyya uchmaqini qyormyushyam.
C i n n i M u s t a f a (chaqirir). Myan olyum, Molla Abbas, bosh-bosh
danishma! Aqaclarin uchmaqini deyirsyan de, amma dashlarin uchmaqini
demya; bu yalan oldu.
Hyamzad Qurban vya Pirpiz Sona aqlayirlar.
P i r p i z S o n a. Syan Allah, ay Mustafa qardash, aciqin tutmasin,
myan qorxuram.
M o l l a A b b a s (Cinni Mustafaya). Hyalya myanim dayimin oqlunun
xoruzu var idi, hech hyayyatdya olmazdi, hyamishya damnan dama uchardi.
F a r m a s y o n R u s t a m (qah-qah chyakib qyulyur). Myan olum,
Molla Abbas, syan dya banna (bu da, Heydyar dya qyulyurlyar, Hyamzad
Qurban vya Sona aqlayirlar, Mustafa dabanlarini yerya chirpir).
S a r s a m H e y d a r (dik qalxir). Syan olyasyan, Molla Abbas, mya-
nim ushaqliqda bir xoruzum var idi (qyulyur).
H a m z a d Q u r b a n (aqlaya-aqlaya). Niyya myanim xoruzum
yoxdu? Niyya haminin xoruzu var, myanim xoruzum yoxdu?
M o l l a A b b a s (ucadan, avaznan). Ey myashyaryul-xyalayiq! Eshidin
vya aqah olun ki, dyord yyuz il bundan myuqyaddyam myan qetmishdim yyacuc
myacuclarin vilayyatinya. (Hami dyalilyar sakit olub, qulaq asirlar). Orada
bu dilqir vyatyanim myanim yadima dyushdyu; myani bir aqlamaq tutdu ki, bir
dya qyordyum (yallyarini dizlyarinya chirpir) dyaryalarin suyu qalxir yuxari, az
qalir myani qyarq edya; myan dya qalxmisham suyun uzyunya.
P i r p i z S o n a (az qalir aqlaya). Qorxuram myan dya qyarq olam,
Molla Abbas. (Titryayir vya qyalir ozyunyu salir Molla Abbasin qucaqina;
Molla Abbas bunu kyanar edir).
M o l l a A b b a s (Sonaya aciqli). Myan moizya elyadiyim yerdya, sya-
nin ixtiyarin yoxdu myanim yanima qyalyasyan (Sona indi dya qedir Mus-
tafanin qucaqina, o da ryadd edir).
C i n n i M u s t a f a (chox aciqli). Chyakil kyanara, axmaqin qizi! Syan
xoruzdan qorxanda, myan dya qyaryak pishikdyan qorxam. Mau-mau (pishik
kimi movuldayir, Ryustyam vya Heydyar qyulyurlyar).
H a m z a d Q u r b a n (birdyan yerindyan qalxib, bashini elya byark
vurur pyancyaryayya ki, shyushyasi sinir tyokyulyur). Adya, qoymayin! Umman
dyaryasi dashdi! Myan boquluram!
Bu heyndya Fyarrash Shimryali qirir ichyari vya alindyaki shallaq ilya Qurbani byark dyo-
yyur. Farmasyon Ryustyam vya Syarsyam Heydyar qachib bucaqa siqinirlar. Hyam-
zad Qurban vya Sona aqlayirlar, Cinni Mustafa ayaqlarini yerya vurub chiqirir.
Molla Abbas bashlayir chitmaq chalib oynamaqa. Fyarrash Shimryali Sonaya diqqyat salir
vya sonra Molla Abbasa deyir:
F a r r a sh Sh i m r a l i. Ay bicharya dyali, molla da myaqyar oynar?
Ryustyam vya Heydyar qyulyushyurlyar. Qurban vya Sona aqlashirlar, Mustafa chiqirir. Shimryali
Sonaya tyaryaf qedir vya xyalvyatlyayib onu chimdiklyayir. Sona chimdiyin aqrisindan vuyul-
duyur. Doktor Lalbyuz qirir ichyari. Ara sakit olur, chyunki dyalilyar hamisi ayaqa du-
rub, doktora tyazim edirlyar.
F a r r a sh Sh i m r a l i (doktora). Cyanab hyakim, bizim shyahyarin
dyalilyari bu alti nyafyar adamdi ki, yiqib qyatirdim buraya. Bu, dyali Molla
Abbasdi. Bu, onun arvadi dyali Sonadi. Bunun adi Farmasyon
Ryustyamdi. Bu, Syarsyam Heydyardi. Bu, Hyamzad Qurbandi. Bu da Cinni
Mustafadi.
H a m z a d Q u r b a n (hyakimya shikayyat edir). Ay hyakim, syan Allah,
bu dyaliyya deqinyan (Shimryalini qyostyarir) bizi dyoymyasin!
C i n n i M u s t a f a (hyakimya). Axi bu dyalini (Shimryaliyya isharya)
qyatirib buraya qatmisiniz, bizim qyunahimiz nyadi ki, bizi shallaqlayir?
M o l l a A b b a s (hyakimya). Axi myan ki, oynayiram, bunun kimya
bir ziyani var ki, bu dyali myanim oynamaqima laq elyayir?
Ryustyam vya Heydyar qyulyurlyar.
P i r p i z S o n a (hyakimya, aqlaya-aqlaya). Ay, hyakim, bu dyali kishi
(Shimryalini qyostyarir) myani chimdiklyadi.
Ryustyam vya Heydyar qyulyur, Qurban aqlayir.
F a r r a sh Sh i m r a l i (hyakimya). Cyanab doktor, bunlar dyaliliyin
havasina danishirlar.
S a r s a m H e y d a r (dik atilir). Buy, hyakim, and olsun Allaha,
biz dyali deyilik, ozyu dyalidi.
D a l i l a r (hamisi birdyan). Vallah, dyalidi!
F a r r a sh Sh i m r a l i (hyakimya). Doktorun bashi uchyun, myan bunlari
dyoymyamishyam.
L a l b y u z (Shimryaliyya). Bu, bu... (bilmir nya danishsin).
Dyalilyar hamisi hyakimya bash yendirib adyablya dururlar. Hyakim mat-myayattyal qalir,
yavvyal ehtiyatla qedir dyalilyarin nyabzinya baxir, sifyatlyarinya vya qyozlyarinya baxir, sonra So-
naya yavuq qyalib, qol-qichina diqqyat salir, nyabzinya baxir, chyanyasini allyayir.
P i r p i z S o n a (aqlaya-aqlaya). Ay hyakim, myan syandyan qorxu-
ram; qorxuram syan dya myani chimdiklyayyasyan.
Molla Abbas, Ryustyam vya Heydyar qyulyushyurlyar. Qurban vya Sona aqlashir. Mustafa
dizlyarini yerya vurur, chiqirir. Daxil olurlar Hachi Baqdad, Kabla Tyurbyat,
Myakkya Myahyammyad, Ummi Qyulsyum, Aminya, Syakinya. Sona bunlari
qyorchyak bashlayir qorxub qizlyanmyayya vya aqlaya-aqlaya deyir:
P i r p i z S o n a. Hyakim, bu dyalilyari qoymayin bura qyalsinlyar, myan
onlardan qorxuram. (Titryayir. Dyalilyar dya Sonani tyasdiq edir, adamlar
narahat, hyakim myayattyal, chavush dyalilyarya tyapinir vya arani sakit edir).
K a b l a T u r b a t (yalindya tyasbeh, dodaqlari “syubhanallah” vird
edir). Cyanab hyakim, myan bir ishdyan otyari sizya zyahmyat vermyayya qyalmi-
shyam. Myan bu dyali, syarsyam Heydyarin ata bir, ana bir qardashiyam. Arz
olsun ki, myanim bu byadbyaxt byaradyarim, bir ildyan artiqdi ki, dyalilik aza-
rina qiriftar olub. Dua qalmayib ki, yazdirmamish olaq; dyarman qalma-
yib ki, yedirtmyamish olaq.
Heydyar durur adyablya qardashi Kabla Tyurbyatya bash yendirir.
Dyardi-syar vermyakdyan myaqsyad budur ki, bu qyun seshyanbya, byali, chyar-
shyanbya, pyanchshyanbya, chyumya qyunyu, yyani ryacyab ayinin on doqquzunda, hyaz-
ryatin zyuhurudur ki, cyami dyali kishilyarin ovryatlyari haman qyun oz yavuq
qohumlarinin biri ilya bahyamlikdya hyazryatin ziyaryatinya myushyarryaf olmali-
dirlar.
Molla Abbas mayallaq ashir. Ryustyam vya Heydyar qyulyushyurlyar, “qu-qu” elyayirlyar.
Sona vya Qurban aqlashirlar, Mustafa chiqirir.
K a b l a T u r b a t (Molla Abbasa). Allah syanya lyanyat elyasin! Qyaryak
imamin zyuhurunun syohbyatindya bu myurtyad mayallaq asha (Hyakimya). Hya-
kim cyanablarina bu dyardi-syari vermyakdyan myaqsyad bilmyakdi ki, aya bu
yuch qyunyun arzindya bu byadbyaxt Heydyarin aqillanmaqina bir umid var ya
yox? Chyunki shayyad xudavyandi-alyamin shyafayati sadir ola, aqillana; aqyar
aqillanmasa, myan ozyum myachburam ovryati Aminyani (Aminyayya tyaryaf
baxir) aparam hyazryatin ziyaryatinya...
A m i n a (qedir syarsyam Heydyarin uzyunya boqma chixardir. Heydyar
mat-mat baxir). Yalansa, bunun bashina kyul! Bir ildyan artiqdir bu qyun
aqillanir, sabah aqillanir; myani dya syarqyardan qoyubdu.
Cinni Mustafa chiqirir.
K a b l a T u r b a t (hyakimya). Cyanab hyakim, sizin ryayinizi bilmyak
bizya lazimdi.
H a k i m (chiyinlyarini atir). Akademik, akademik.
Hech kyas basha dyushmyur. Ryustyam vya Heydyar qyulyushyur. Sona vya Qurban aqlashirlar,
Mustafa chiqirir.
M a k k a M a h a m m a d (yalindya tyasbeh, dodaqlari vird edir vya
hyakimya deyir). Cyanab hyakim, sizya dyardi-syar vermyakdyan myaqsyad budur
ki, arz ediryam. Myanim dya bu byadbyaxt ata bir, ana bir qardashim Hyamzad
Qurban bir nechya myuddyatdi ki, dyali-divanya olub chyollyarya dyushyubdyu. Bu da
onun ovryati Syakinyadi. Dua qalmayib ki, yazdirmamish olaq; dava-dyar-
man qalmayib ki, yedirtmyamish olaq. (Qurban durur ayaqa, qardashi
Myakkya Myahyammyadya bash yendirir). Dyardi-syar vermyakdyan myaqsyad bu-
dur ki, chyumya qyunyu hyazryat zyuhur edir; hyokmdyur ki, cyami dyali kishilyarin
yovryatlyari oz yavuq qohumlari ilya birlikdya hyazryatin ziyaryatinya myushyarryaf
olalar.
Molla Abbas mayallaq ashir, myomyunlyar bu dyafya onu dyoyya-dyoyya salirlar chyolya. Ryus-
tyam vya Heydyar qyulyushyurlyar, Sona vya Qurban aqlayirlar.
M a k k a M a h a m m a d (Molla Abbasin dalinca). Hyar vaxt ki,
imamin zyuhurundan syohbyat dyushyur, bu myalun oqlu myalun qyaryak
mayallaq asha (Hyakimya). Hyakim cyanablarina dyardi-syar vermyakdyan
myaqsyad bilmyakdir ki, aya, bu uch qyunyun arzindya bu byadbyaxt Qurbanin
aqillanmaqina bir umid var ya yox?
Syakinya qedir Hyamzad Qurbana boqma chixardir. Qurban mat-mat baxir.
S a k i n a. Bunun bashina kyul! Nya qyadyar vaxtdi ki, elya ha bu qyun
aqillanir, sabah aqillanir; myani dya sahibsiz qoyub.
Cinni Mustafa chiqirir, dabanlarini yerya chirpir.
H a k i m (chiyinlyarini atir). Akademik, akademik!
Hech kyas hyakim dediyini basha dyushmyur.
M o l l a A b b a s (qapidan). Ay myusyalmanlar, vallah bu hyakim
dyalidi.
Molla Abbas qapida oynayir, Ryustyam vya Heydyar qyulyushyurlyar, Sona vya Qurban aq-
layirlar; Mustafa chiqirir vya dabanlarini yerya chirpir. Shimryali Molla Abbasa bir shallaq
chyakir.
P i r p i z S o n a (aqlaya-aqlaya, hyakimya). Ay hyakim, syan Allah
bu dyalilyarya de, myanim Molla Abbasimi dyoymyasinlyar.
Uzaqdan chavush carlayir, camaat salavat chyakir. Allahyummya syalli ala Myahyammddyun
vya ali Myahyammyad.
Pyardya
BESHINCI MYACLIS
Shyahyarin kyanari, camaat ayaq ustya, allyari duada, dodaqlari dua vird edir. Choxu
myusafir paltarinda zyavvardirlar. Chavush oxuyur:
Dyushyub kyonlyum myanim dya ishtiyaqya,
Qedin myandyan qabaqca siz qabaqya,
Edin izzyat bu izzyatli qonaqya,
O hyazryatdyan sizya fyarman chixibdir.
Byar Myahyammyad vya alihyu syalavat!..
Camaat salavat chyakir, chavush Alyalfyalah, Fazil Myahyammyad ibn Yyaqub,
Haci Baqdad, Kyarbyalayi Tyurbyat vya Myakkya Myahyammyad, bunlardan
sonra ovryatlyar – Ummi Qyulsyum, Aminya, Syakinya... Alyalfyalah bir atin cilovun-
dan chyakir, atin ustyundya xurchun, ichindya olyu syumyuklyari qyorsyanir. Adamlarin dalincha dyord
kyacavya, hyaryasi bir qatira yyuklyanmish. Bunlardan savayi chox kishi vya ovryat qyalmyakdyadir.
Haci Myahyammyadyali fyarshfyurush, Haci Xudaverdi, Haci Cyafyar dya burada durub aqlayirlar.
Bir tyaryafdyan dyalilyar, Molla Abbas, Farmasyon Ryustyam, Syarsyam Heydyar, Hyamzad Qur-
ban, Cinni Mustafa, Pirpiz Sona. Shimryali alindya shallaq dyalilyari qyozlyayir.
F a z i l M a h a m m a d i b n Y a q u b (yallyarini qaziyyul-hacata
qalxizib, byalaqyat ilya deyir). Allahyummya inni asyalyukya biismikya ya ryah-
man ya ryahim! Syubhanallah, lailahya illa antyal-qyovs-yalqyovs kyulli sheyin
qyadir. Ey myashyaril-xyalayiq! Ey islam ummyati! Ey yer uzyunyun shiyalyari!
Bilin vya aqah olun ki, dyunyani byadbyaxtlik hyar tyaryafdyan ahatya edibdi.
Bunun umdya syabyabi qyun-qyundyan artmaqda olan myasiyyyatlyarin vyucudi
ki, ibaryat olsun dyali kishilyarin ovryatlyarinin sahibsiz qalmaqindan. Bir
suryatdya ki, oz hyazryat Yyaqub myarvist ki, aqyar ovryati-myuslimya myuddyati
bisahib manyad, hyaftad hyazar myalyak byayahaliyion vilayyat lyanyat kyunyad*.
C a m a a t. Lyanyat!
F a z i l M a h a m m a d (aqlayir). Indi bir myulahizya buyurun qyo-
ryun, bir myamlyakyatya ki, yetmish min myalyak lyanyat oxuya, albyattya, orada
dyunya-alyam dyarhyam-byarhyam olacaq. Ey yer uzyunyun shiyalyari, bu qyun
cyumya qyunyudyur, yyani bina byaryavayyati-ibn Hyasyan Syaid ibn Omyar Hyasyan
qeyr vahid, qalya yyaxryucyu qiamyuna ahlyul-beyt yyovmyul-cyumya... Baxin
myaqrib tyaryafinya: qyun oradan tyulyu edir; baxin myashriq tyaryafinya: qyun ora-
dan qyurub edir (bashini qalxizib qyoyya baxir. Camaat tyayaccyublyu myaqrib
vya myashriq tyaryafya baxir).
F a z i l M a h a m m a d (moizyasini elyayir). Odur, az qalir ulduzlar
yerya tyokyulsyun; az qalir vyalvyaleyi-syathi-xakdan olsun; az qalir zyalzyale-
yi-syaqfi asiman olsun. Bu ozqya bir shey deyil, myaqyar sahibyul-yasr vyaz-
zyamanin zyuhurunun alamyatidir.
Dyalilyar tyazim edirlyar, Hyamzad Qurban vya Pirpiz Sona qorxularindan titryayirlyar vya
aqlayirlar. Farmasyon Ryustyam vya Syarsyam Heydyar qyulyurlyar vya Cinni Mustafa chiqirir.
Molla Abbas chitmiq chalir, dyushyur oynamaqa, camaat aciqlanir vya onu oradan chixardir.
C i n n i M u s t a f a. Adya, imam qyaldi! Adya, Molla Abbas, imam
qyaldi (Dizlyarini yerya dyoyyur).
Kyuchyadya camaat bu syozyu eshidib, hyayyacanla yavuq qyalib, imami axtarir.
F a z i l M a h a m m a d (moizya edir). Ey yer uzyunyun shiyalyari, bu
qyun bu aqanin (chavusha isharya edir) buraya myusafiryatinin illyati budur ki,
______________
* Hyazryat Yyaqubdan ryavayyatdir ki, aqyar myusyalman arvad bir myuddyat sa-
hibsiz qalsa, yetmish min myalyak o vilayyatin ahalisinya lyanyat oxuyar.
byutyun yer uzyunyun shiyalyarinya elam olunsun ki, hyazryat sahibyul-yasr vyazzya-
man cyumya qyunyu Qaf daqinin dalindan min ovladi ilya dyushmyanin qaba-
qina davaya chixib, elani-myuharibya edyacyak.
M o l l a A b b a s (uzaqdan qah-qah chyakib qyulyur). Az da yox, min
yovladi ilya!
Shimryali vya myomyunlyar Molla Abbasi bir xeylyak dyoyyurlyar.
F a z i l M a h a m m a d. Byali, azhyar minyash-shyamsdir ki, hyazryatin
yummyatinin tyoryayib artmaqina byoyyuk zyaruryat myushahidya olunur vya bu
syabyabdyan o hyazryatdyan tyavyaqqe sadir olub ki, (bir kaqizi alindya tutub)
byandeyi-hyaqir hyazryatin birinci nayibixassi Myahyammyad ibn Yyaqub
Qyuleyni ki, ibaryat olsun “Usuli-Kafi” kitabinin sahibindyan ki, shiya
myazhyabinin myadari-dyayanyati hesab olunur. Bilin vya aqah olun ki, bu-
dur o hyazryatin hyokmyunyun myazmunu: bu vilayyatdya olan dyali kishilyarin
yovryatlyari bir suryatdya ki, muvafiqi-shyari-shyarif arlyarindyan bosh vya azaddir-
lar, qyaryak oz arlyarinin qardashlarina siqya olub, bu kyacavyalyarya aylyashsin-
lyar, hyazryatin ziyaryatinya myushyarryaf olsunlar. Zyamani ki, hyamin dyali kishi-
lyarin ovryatlyari oz dyali arlyarinin qardashlarina siqya oldular, xudavyandi-
zyulcyalalin qyudryati ilya bu ovryatlyardyan (dyalilyarin uch ovryatinya isharya edir)
yetmish qyunyun arzindya yetmish min ovlad arsyayya qyalyacyak.
Molla Abbas vya dyalilyar qyulyushyurlyar.
Vya bunlar o byuzyurqyuvarin kyomyayinya qedyacyaklyar vya o myalun dyushmyanya
zyafyar yetirib, syaqyarin* dib bucaqina vasil edyacyaklyar vya pak olan shiyalya-
rin nicatina bais olacaqlar vya byalkya bu qyadyar intyahasiz savabin myuqa-
bilindya dya bu bicharya dyalilyarya bir nicat yolu tapalar.
Hami ovryatlyar kyacavyalyarya tyaryaf hyuchum edirlyar.
F a z i l M a h a m m a d (yovryatlyarya). Ey aqilli ovryatlyar, bir syabr
ediniz, ta ki siqyalyar cari olsun.
F a r m a s y o n R u s t a m (yovryati Ummi Qyulsyumya aqlaya-aqlaya).
Ay myanim ovryatim Ummi Qyulsyum, vallah, myan dyali deyilyam; myani
qoyub qetmya.
H a c i B a q d a d (qardashi Ryustyamya). Qardashim, Allaha yalandan
and ichmya, qyunaha batdin.
______________
* Cyahyannyamin
S a r s a m H e y d a r (yovryati Aminyayya yalvarir). Ay myanim ov-
ryatim Aminya, myani tullayib qardashima arya qetmya! Vallah, myan dyali
deyilyam (aqlayir).
K a b l a T u r b a t (Heydyarya). Qardashim, Heydyar, Allaha yalandan
and ichmya, qyunaha batdin.
H a m z a d Q u r b a n (Syakinyayya). Ay myanim ovryatim Syakinya,
ushaqlari tullayib qardashima arya qetmya! Ballah, myan dyali deyilyam
(aqlayir).
M a k k a M a h a m m a d. Qardash, Qurban, and ichmya, qyunaha
batdin.
Ch a v u sh (oxuyur). Hyar ki daryad hyavyas hyazryatna, bismillah!..
Camaat salavat zikr edir: “Allahyummya syalli ala Myahyammyadyun vya ali Myahyam-
myad”. Dyalilyar tyazim edir. Ovryatlyar yeni kyacavyayya hyucum chyakirlyar.
F a z i l M a h a m m a d i b n Y a q u b. Ey salihya ovryatlyar! Macal
verin, siqyalyar cari olsun. (Fazil qyalir durur camaatin arasinda vya bash-
layir siqya oxumaqa). Alhyamdyu lillahillyazi ahyallyat-tyazvicya vyannikahya,
vyassyalatyu vyassyalamyu ala xeyri xyalqihi vya achmyain ayuzyu billahis-syamiil-
yalimi minyashsheytanir-ryacimi. Ankyahtyul-myaryatyal-myalumata lirryacyulil-
myalumi alyassyadaqil-myalumi. Qyabiltyun-nikahya.
C i n n i M u s t a f a (dabanini yerya vurur vya chiqirir). Oxuma, oxu-
ma siqyani. Biz dyali deyilik.
Hyamzad Qurban vya Sona aqlayirlar, Farmasyon Ryustyam vya Syarsyam Heydyar qah-
qah chyakib qyulyurlyar. Myomyunlyarin bir nechyasi: “syubhanallah, syubhanallah”, bir nechyasi:
“lahyovlya vyala qyuvvyatya illa billahyu aliyyyul-yazim” deyir. Cinni Mustafa peydyarpey chi-
qirir: “Biz dyali deyilik! Biz dyali deyilik!”.
F a z i l M a h a m m a d (dyalilyarya). Necya dyali deyilsiniz ki, dyunya
vya alyam ichrya bizim irz vya namusumuzu qyotyuryubsyunyuz?
Qeyri myomyunlyar dya dyalilyarin ustya chiqirirlar.
Necya dyali deyilsiniz ki, dyunya vya alyam buna shahiddir?
Qilyu-qal dyaxi dya shiddyat edir.
Ch a v u sh A l a l f a l a h (Fazilya). Xub, bir suryatdya ki, bu Allah
byandyalyari (dyalilyari qyostyarir) oz dyaliliklyarini inkar edirlyar, xub, myan
eshitdiyimya qyorya, bu vilayyatdya Amristandan tyazya varid olan vya ruh am-
razinya ixtisas yetirmish tyabibi-haziq var. Xub, haman tyabibi dyavyat edin,
yozyu tyashxis versin ki, aya bu camaat ichindya kimdir aqilli, kimdir dyali;
dyaxi myubahisyayya nya hacyat? Dyaxi myunaqishyayya nya lyuzum, ey myashyaryul-
xyalayiq?
D a l i l a r. Nya eybi var, hyakim ozyu tyashxis versin kimdir aqilli, kim-
dir dyali. Myubahisyayya nya hacyat? Myunaqishyayya nya lyuzyum?
M o m u n l a r. Nya eybi var, hyakim ozyu tyashxis versin, kimdir dyali,
kimdir aqilli. Myubahisyayya nya hacyat? Myunaqishyayya nya lyuzum?
Camaat ichindya “chyakilin, chyakilin” syasi dyushyur, hyakim Lalbyuz qirir camaatin ichinya
vya o tyaryaf – bu tyaryafya baxir.
F a r r a sh Sh i m r a l i (hyakimya). Cyanab hyakim, sizya myuhyavvyal olu-
nur tyashxis vermyak kimdir burada dyali, kimdir aqilli? Zira bu baryadya
myubahisya vya myunaqishya vaqe olub.
Cyami dyalilyar hyakimya tyazim edir, camaat syukutda vya myuntyazirdir ki, hyakim nya tyovr
ryaftar edyacyak. Hyakim at ustyundyaki xurcuna diqqyat verib, syumyuklyarya qyozyu satashir vya
tyayaccyub edya-edya oraya yavuqlashib, istyayir alini vura syumyuklyarya. Xurcun sahibi chavush
Alyalfyalah hyakimin alini oz ali ilya ryadd edir ki, ali syumyuklyarya dyayib, murdarlamasin.
Hyakim tyayaccyublyu chavusha baxir vya isharya ilya sorushur ki, bu syumyuklyar niyya buraya qo-
yulub vya hara aparirlar?
Ch a v u sh (hyakimya). Cyanab hyakim, bu syumyuklyar cyannyat-myakan ata-
min syumyuklyaridi; Allah-taala cyami myomyun byandyalyarini arshi-yalada hu-
rilyar ilya hyamcyalis elyasin... Bu syumyuklyari apariram atyabati-aliyata hyaz-
ryatin tyurbyati-myubaryaklyarinya tapshiram. Chyunki hyazryat Museyi-Kazimdyan
ryavayyatdir ki, chyun meyitra dyafn kyunyand dyar byarabyari-qyabri-hyazryat*...
(aqlayir vya bashina dyoyyur; chyami dyalilyar qah-qah chyakib qyulyurlyar).
F a z i l M a h a m m a d. Vaveyla va myusibyata!.. Qyor nya qyunlyarya
qaldiq!
M o m u n l a r. Vaveyla va myusibyata!..
H a c i B a q d a d. Atam-anam syanya qurban, ya hyazryat! (Aqlayir,
dodaqlari vird edir: “syubhanallah, syubhanallah!”).
K a b l a T u r b a t. Fyada olum syanya, ya hyazryat! (Aqlayir. Dodaq-
lari vird edir: “syubhanallah, syubhapallah”).
M a k k a M a h a m m a d. Lahyovlya vyala qyuvvyata illa billahyu aliy-
yyul-yazim.
Hyakim Lalbyuz qalir myayattyal; bilmir dyali kimdir, aqilli kimdir.
_______________
* Elya ki, meyiti hyazryatin qyabrinin yaninda dyafn elyadilyar…
M o l l a A b b a s (hyakimya, qyulya-qyulya). Hya, belya myayattyal qalarsan
ha? Elya bilirsyan dyalilyarya hyakimlik elyamyak hasand ishdi? Hya, bizi alya
salibsan, ya ozyunyu alya salibsan? Syan ki, bu camaatin dilini bilmirsyan,
di indi tap qyoryum dyali kimdi, aqilli kimdi? Hya, niyya myayattyal qalmisan?
Niyya lal olmusan, cyanab Lalbyuz? (qah-qah chyakib qyulyur, dyalilyar dya
qyulyurlyar).
Hyakim yenya bilmir nya elyasin vya bir qyadyar dya o adama, bu adama diqqyat edyandyan
sonra qedir aqlayan vya bashina dyoyyan Chavush Alyalfyalahin papaqini chixardir vya qirxiq ba-
shina vya qyozlyarinya diqqyat edir. Sonra dodaqlari “syubhanallah” vird edyan vya qyozlyari Al-
lahi axtaran Haci Baqdadin bashina vya qyozlyarinya diqqyat yetirir. Farmasyon Ryustyam vya
Syarsyam Heydyar qyulyushyur. Myomyunlyar narazi vya myayusdurlar. Sonra hyakim qedir dodaq-
lari “syubhanallah” vird edyan vya qyozlyari Allahi axtaran Kabla Tyubyatin bashina vya qyozlya-
rinya baxir. Dyalilyar qyulyushyur. Bu minval ilya Myakkya Myahyammyadya dya baxandan sonra hya-
kim cibindyan lyuqyat kitabini chixardib, bir syoz axtarir vya kitabin bir yerindya barmaqini
qoyub, bu kyalmyani chyatinliklya hyoccyalyayir vya deyir: “dali”. Dyalilyar qyulyushyur, myomyunlyarin
qiley-qyuzari vya naraziliqi intihaya chatir: “Bu necya hyakimdi? Bu nya qayirir? Hyakimin
ishtibahi var” syozlyari ucalir. Fyarrash Shimryali dyalilyari vya aqillilari shallaqlaya-shallaqlaya
camaati sakit edir. Chavush avazla oxuyur: “Zi tyurbyati-shyuhyada buyisib miayyad*. Camaat
salavat chevirir.
F a z i l M a h a m m a d. Ey myashyaryul-xyalayiq! Vay dyalilyarin
byaxti-qarya ovryatlyari! Hyar kyas oz arinin qardashina siqya olmaqa vya
hyazryatin ziyaryatinya qetmyayya razidirsa, daxil olsun kyacavyayya.
(Ummi Qyulsyum bashini ashaqi salib qedir, kyachavyayya daxil olur).
Byali, bu qedyan shieyi-salihya Ummi Qyulsyum, Farmasyon Ryustyamin
byadbyaxt ovryatidir.
Ryustyam arvadini kyacavyayya tyaryaf qetmyayinya baxib, “qu, qu” elyayir. Molla Abbas
vya Syarsyam Heydyar qyulyushyurlyar, Sona vya Qurban aqlashirlar, Cinni Mustafa dabanlarini
yerya vurub chiqirir. Sonra kyacavyayya Ummi Qyulsyumyun dalinca qedir Haci Baqdad, on-
dan sonra qedir Aminya ovryat – Syarsyam Heydyarin arvadi. Heydyar dya arvadina “qu-qu”
edir, dyalilyar qyulyushyurlyar. Bunun dalinca Kabla Tyurbyat, ondan sonra Syakinya ovryat, dalin-
ca Myakkya Myahyammyad. Dyalilyar “qu-qu” edib qyulyushyur. Fazil Myahyammyad siqyani alchaq-
dan oxuyur: “yanqyahtyu myaryatyul-myalumya”. Oxuyub tamam edyandyan sonra uzyunyu tutur
camaata.
F a z i l M a h a m m a d. Byali, myalumdur ki, bu vilayyatdya hamidan
artiq dyaliliyi ilya shyohryat qazanan myanim byadbyaxt byaradyarim dyali Molla
Abbasdir ki, onun bicharya ovryati Pirpiz Sonani hyazryatin ziyaryatinya apar-
_______________
* Hyazryatlyarin qyabirlyarinin torpaqlarindan alma iyi qyalir.
maq zyahmyati myanim ohdyamya myuhyavvyal olunubdu. O ryahim Allahdan
istiqasim budur ki, oz astanasinda bu byaxti-qarya ovryatya shyafa kyaramyat
edib, bu myaryazi-naqyahanidyan xilas edya. Daxil olsun kyacavyayya qol-qichi
achiq, myomyun byandyalyarin nyazyarindya kyuchya vya bazarda dolanan Pirpiz
Sona! (Fazil Myahyammyad ibnYyaqub bashi ashaqi qedir kyacavyayya tyaryaf vya
chyonub qyoryur ki, Sona qyalmir. Sona dyalilyarin ichindyan qabaqa chixir, uzyu-
nyu tutur Molla Abbasa vya deyir):
P i r p i z S o n a. Molla Abbas, qorxuram! Molla Abbas, myani tut,
myan qorxuram! (yallyarini qabaqa uzadir vya yalvarir). Molla Abbas, o
arvadlar ki, oz arlyarini tullayib, arlyarinin qardashlarina qoshulub qedirlyar,
o arvadlarin ucundan qorxuram dyunya vya alyam daqila, kyulli-kyufan ola.
Molla Abbas, qorxuram ulduzlar yerya tyokyulya (titryayir). Vay, nyalyar qyor-
dyum, Molla Abbas! (Aqlayir vya titryayir. Fazil Myahyammyadya istyayir qa-
yida qyalya Sonani apara, Sona da istyayir qayida qyalya dyalilyarin yanina).
M o l l a A b b a s (Sonaya). Sona, qet, qet, myan syanya izin verdim.
Sonani aparan myanim qardashimdi.
Fazil Sonani zor ilya chyakir kyacavyayya tyaryaf, Sona chiqirir. Dyalilyar hyucum edirlyar Fa-
zilin vya myomyunlyarin ustya. Fazil vya camaat hamisi qorxub qachir. Dyalilyar onlari qovala-
yir. Molla Abbas Sonani qucaqlayir vya atrafa baxib qyoryandya ki, bir kyas yoxdur, dizi
yustya dyushyub, bashlayir Sonanin allyarindyan opmyayya vya ona deyir:
Nechya ildi ozyumyu (yoz ustyunya baxir) bu hala salmisham ki, syan dyalilyar
ichindya tyak qalmayasan! Yaziqim syanya dya, yaziq ozyumya dya! Chyunki dyaxi
bizim qyunyumyuz belya kechyacyak vya axirda da divarlar dibindya can verya-
cyayik. Indi ki, qetmyadin, qetmya, qoy o baci-qardashlar (yalini zyavvara
tyaryaf tutur) qayin-baldizlar aylyashsinlyar kyacavyalyarya vya yetmish qyunyun
yarzindya hyazryatin qoshunundan otyari yetmish min ovlad amyalya qyatirsinlyar
vya hyazryatin dyushmyanini syaqyarin dib-bucaqina vasil elyasinlyar. Qedyak biz
dya oz yoldashlarimizin ichindya qalaq. Doqrudur, onlar hyazryatin zyuhuruna
inanmirlar, hyazryatin zyuhurunda mayallaq ashirlar, amma hech olmasa,
syani dya chimdiklyamirlyar. (Dyalilyarya tyaryaf uzunyu tutub chiqirir: “Yoldash-
lar!” Dyalilyar qyulya-qyulya qayidib qyalirlyar. Dyalilyarya tyaryaf aciqli). Nyayya
qyulyursyunyuz? Myan sizya min dyafya demishyam ki, aqyar siz myani vaiz hesab
elyayirsiniz, qyaryak myan vyaz edyan vaxt siz myanim moizyamya hush-qush ilya
qulaq asasiniz. (Dyalilyar bashlarini ashaqi salib dinmirlyar. Molla Abbas
bir qyadyar fikrya qedyandyan sonra, byalaqyat ilya deyir:) Hindistan hyukyama-
sindan bilmiryam hansidi – adi yadimdan chixib, – kitabinda yazir: vaxt
olur ki, insanin qyalbi hyar bir arzudan vya meyldyan xali olur, o vaxt
qyalbdya bir nyov xamushluq amyalya qyalir. Bu xamushluqda insana elya bir iti
zehn uz verir ki, dyunyanin yaxshi vya yamanini hyakimanya bir suryatdya
qyorya bilyar. Allah shahiddir ki, bir belya xamushluq, bir belya sakitlik bu
dyaqiqya myanim dya qyalbimdyadir. Onun uchyun dya indi myan hyazryat sahibul-
yasr vyazzyamanin xidmyatinya myushyarryaf olan bu camaatin (yalini zyavvara
tyaryaf uzadir) hyaryakyatinya diqqyat ilya tamasha edib deyiryam: Vallah vya
billah, biz “dyali yiqincaqina” dyushmushyuk.
Dyalilyar qyulyushyur, Sona aqlayir, Cinni Mustafa yumruqunu zyavvara tyaryaf tutub
chiqirir.
Pyardya
YIQINCAQ
Kyandin ortasinda kechmish myulkyadar Kalishbyayin bosh samanliqina kyand camaati
cyam olubdur: kimi baqdash qurma, kimi chyombyalib, kimi dya ayaq ustyadir. Tyaqribyan iyir-
mi-otuz adam var. Yuxari bashda kyand shura syadri Hyasyanyali, sol alindya chubuq, saq
yalindya aqac, chubuq chyakya-chyakya vya danisha-danisha alindyaki aqaci qahdan bir yerya vurur.
Onun chovushu Zeynal alindya shallaq, syadrin amri ilya qah qedir adam chaqirmaqa, qah
qayidib qyalir. Kyandlilyar yenya qyalmyakdyadirlyar. Ahvalat Qarabaqin aran tyaryafindya
kyandlyarin birindya vaqe olur.
Myaclisi kyand shura syadri Hyasyanyali bu syozlyarlya bashlayir vya tyazya ichyari qiryan Zeynala
yuzyunyu tutub bir nyov aciqli deyir:
– Myan, flan-flan olmush syanya dyunyan axshamdan dedim ki, camaatin
hamisina xyabyar veryasyan ki, bu qyun qyunorta chaqi tyak bir adam da evdya
qalmasin, bura cyam olsun. Pyas hani camaat?
Z e y n a l. Yoldash Hyasyanyali, Allaha and olsun, kyanddya bir ev dya
qalmayib ki, qedib xyabyar vermyamish olam. Qardash, qyalmirlyar, vallah
qyalmirlyar, lap belyacya diryaniblyar. Biri deyir, su nobatimdir, qyalya bilmya-
nyam, biri deyir, dyayirmana dyan aparacaqam. Daxi myan nya elyayim? Ay
Hyasyanyali, myanimki demyakdi. Indiki zamanda demyakdyan savayi nya
elyamyak olar?! Zornan xalqi chyakya-chyakya qyatirya bilmyanyam ki? Myanimki
demyakdi.
H a s a n a l i (aciqli vya ucadan). Necya yani qyatirya bilmyanyam?
Canini da alaram! Xalq oz bashina deyil ki?
Z e y n a l. Yani syan deyirsyan ki, myan kyand camaatina zor elyayim?
H a s a n a l i (aciqli). Zor da elyaryam, canini da alaram! Kyand ca-
maati ki, hyokyumyatin syozyunya baxmadi, hyokyumyatin qyararini pozmaq is-
tyadi, – o camaatin canini da alallar.
S u l e y m a n. Bir suryatdya ki, camaat hyokyumyatin chaqirmasina qyal-
myadi, – adamin canini da alallar.
M u a l l i m M i r z a Y a h y a. Albyattya ki, qyarardada tabe olmaq
lazim qyalir.
H a s a n a l i (yuzyunyu camaata tutub). Buna bax syan Allah, bir yan-
dan ozyak katibi yazir ki, qyunorta vaxti camaat orada hazir olsun ki, ic-
las olacaq; bir yandan da hyarya bir cavab versin ki, su nobatim belya qyal-
di, dyayirman nobatim belya qetdi. Cyahyannyamya qetdi, qora da ustyalik!
M u s t a f a (Hyasyanyaliyya). Hyasyanyali, doqrudan da qyoryasyan bu qyun
myarkyazdyan qyalyan kimdi? Yyaqin tyazya bir myasyalyadyan otryu bir iclas qu-
rulur.
H a s a n a l i (bashini bulaya-bulaya oz-yozyunya qileylyanir). Eh,
nahaq yerya belya camaatin tyaklifini qyabul elyadim vya bu boyunduruqu
boynuma qyotyurdyum. Qardash, syani ki, iclasa chaqirirlar, albyattya ki, bir
vacib myasyalya var ki, myarkyazdyan adam qyondyarirlyar. Qardash, axir qyun
qyunorta ki, olub, niyya vaxtli-vaxtinda cyam olmursunuz ki, adamin
yuzyunya syoz qyalmyasin? Qurani-myunzyal haqqi, bu camaatin hyaryakyati
myani xarab elyayibdir ki, hushum bashimda deyil.
Kyandlilyardyan Mehbali ichyari qirir.
H a s a n a l i (Mehbaliya). Hey, Mehbali aqa, Allaha shyukyur olsun
ki, axiri syan dya tyashrif qyatirdin. Qardash, axir axshamdan sizya xyabyar verilib
ki, bu qyun iclas chaqirilir, myarkyazdyan adam qyalyacyak. Axir myan bilmi-
ryam nya vaxt bizdya dya bir qayda olacaqdir.
M e h b a l i (Hyasyanyaliyya bir az qabarir). Axir nya olub ki? Qoymaz-
siniz xarabamizda bir saat oturub yorqunluqumuzu alaq? Nya qiyamyat-
dir axir? Siz chaqirmisiniz, myan dya qyalmishyam. Dyaxi qanmiram ki, nya
istyayirsiniz?
H a s a n a l i (qabarir). Adya, balam, sizya daxi syoz demyak olmaz?
Axir, a yoldash, bir bax qyor qyunyun nya vaxtidir? (Qyoyya baxir). Indi az
qalir qyunorta olsun.
M e h b a l i. Cyahyannyamya olsun, qora olsun! Syan chaqirmisan, myan
dya qyalmishyam. Daxi bilmiryam myandyan nya istyayirsyan.
K a b l a S a l a h (Hyasyanyaliyya tyaryaf). A balam, siz olasiniz Allah,
syoz-hekayyati qurtarin qetsin. Myan bilmiryam, axir syozlyashmyayin nya mya-
nasi var? Daxi byasdir, siz olasiniz Allah, qoyun qyoryak bashimiza nya ish
qyalir. Qoyun qyoryak qyalyan kimdi, nyadyan otryu qyalir? Asil myatlyabi qoy-
musunuz, ancaq bir-biriniznyan deyishirsiniz.
Kalishbyay ichyari qirir vya dinmyaz-syoylyamyaz qedir quru yerdya baqdash qurma oturur.
Tyasbehini chixarib bashlayir chevirmyayya.
H a s a n a l i (Kalishbyayya tyaryaf). Kalishbyay, baqishlaqinyan, syanin bu
myaclisya qyalmyayya ixtiyarin yoxdu. Syanin syasin alinibdi.
K a l i sh b a y (iki alli tyasbeh chevirya-chevirya). Xub, burada indi sechki
yox, syas vermyak yox. Myanim syassizliyimin sizya burada nya zyaryari ola
bilyar?
Kabla Salah, Kabla Alish, Abdyulkyarim (birdyan). A kishi,
hech bir zyaryari ola bilmyaz? Burada nya var ki?
Abuzyar, komsomol Murad, Syuleyman, Cyamshid (bir-
dyan). A kishi, necya ola bilmyaz? Hazir ki, syasi alinib. Syasi alinmishlarin bu
myaclisdya nya ishi ola bilyar?
Kalishbyay durur ayaqa vya syas-kyuy yatir.
K a l i sh b a y. Eybi yoxdur, qedyaryam (istyayir qetsin, sonra isya fi-
kirlyashir vya Hyasyanyaliyya tyaryaf qayidir). Hyasyanyali yoldash, samanliqin kira-
sindan iki ayin haqqi qalir; yyani o qyadyar dya pul deyil, ayi iki manatdan
dyord manat elyayir, onu chixart ver. Imran qoyun kyasib, ushaqlara at
alacaqam. Bir qyapik pulum yoxdur.
H a s a n a l i. Necya samanliqin kirasi? Hansi samanliqin?
K a l i sh b a y. Bax, hyamin bu samanliqi deyiryam ki, siz bunu klub
elyamishsiniz vya burada iclas qurursunuz.
H a s a n a l i. Myan kira-zad bilmyanyan. Myan hech kyasdyan samanliq
kira elyamyamishyam.
Y a r m a m m a d (Hyasyanyali tyaryafya). Hya, doqrudu, kechyan ilin
syozyudyu.
I m a m ve r d i. Hyalya byalkya altdaki ilin syohbyati ola.
K a b l a A l i sh. Onda Shura syadri Hyasyanyali deyildi.
H a s a n a l i. Xeyr, myan deyildim.
A b u z a r. A kishi, haranin syozyunyu danishirsiniz, onda shura syadri
sarvanli Isa idi.
B i r n e ch a s i. Hya, Isanin vaxtinda idi.
Bir-iki kyandli. Hya, Isanin vaxtinda idi.
K a l i sh b a y. Xub, istyar Isanin vaxtinda olsun, istyar Musanin
vaxtinda olsun. Myan samanliqimi hyokyumyatya icaryayya vermishyam,
hyokyumyatdyan dya istyayiryam. Nya dyaxli var ki? Bu nya syozdyu?
Bir-iki kyandli qirir ichyari vya hyarya bir yanda qedib oturur.
K a l i sh b a y (qedya-qedya). Xub, myan qediryam. Amma bizim Shura
hyokyumyatimiz adalyatli hyokyumyatdi. O razi olmaz ki, myanim var-yoxum,
torpaqim vya kyahrizim alinib kyandlilyarya verilyandyan sonra bir uchuq sa-
manliqimdan da myanya chatasi olan uch-dyord manat cib xyarcliyimi shura
syadri lyanqya sala ki, nya var-nya var, myan kyohnya myulkyadaram. Xub, bu-
nun myatlyabya nya dyaxli var? Xudahafiz (yox olur).
Kyandlilyarin bir parasi qyulyushyur vya Kalishbyay dala baxa-baxa chixib qedir. Kyandlilya-
rin ichindya qyulyushmya ucalir, fishqiriq chalinir vya camaat qyulyushyur. Ayaqyalin Qurban adli
muzdur myaclisya qirib, adamlara tyayaccyublya vya quya qorxa-qorxa baxir.
H a s a n a l i (aciqli, Qurbana tyaryaf). Qurban, and olsun Abyulfyaz-
Abbasa, syanin syasini alacaqam! (Qurban faqir-faqir durub dinmir).
H a s a n a l i (yenya aciqli haman syozlyari deyir). Syanin meyidini
qyoryum ki, syanin syasini alacaqam!
Q u r b a n (yavashca, qorxa-qorxa). Nya syabyabya, a Hyasyanyali koxa?
H a s a n a l i. Necya yani nya syabyabya? Hyalya burasi qyaribyadir ki, hyalya
syabyabini dya sorushur.
Zeynal qirir ichyari.
Qyaribya burasidir ki, hyalya syabyabini dya sorushur. (Qurbana tyaryaf). Ne-
cya yani nya syabyabya? Pyas syan bilmirsyan ki, bu qyun burada iclas chaqirilir.
C a b b a r (Hyasyanyaliyya). Hyasyanyali yoldash, syan aqzinin danishiqini
bilmirsyan. Onunchyun dya vya nahaq yerya dya chiqirirsan. Chyunki burada kar
adam yoxdur.
H a s a n a l i. Hyalya myan danishiram, Qurban danishir. Pyas syanya kim
syoz verdi, syan Qurbana vyakillik elyamyayi bashladin?
C a b b a r. Necya kim syoz verdi? Myan ozyum syoz verdim.
H a s a n a l i (Cabbara). Syan chox danishsan, syanin dya syasini alaram.
C a b b a r (bir az yuxari qalxib xoruzlanir). Necya ala bilyarsyan? Hech
vaxt ala bilmyazsyan.
K a b l a S a l a h (danishanlara). Ay ushaq, sizi pyarvyardiqar,
qalmaqal salmayin.
K a n d l i Y a r m a m m a d (Hyasyanyaliyya). Hyasyanyali, aqlin nya kyasir,
bu qyun myarkyazdyan qyalyan kim ola bilyar?
C a b b a r. Yyaqin ki, mirab olacaq, chyunki Seyid Hyuseyn dyunyan su-
dan yana shikayyatya qetmishdi.
K a b l a A l i sh (Cabbara tyaryaf). Yox, Cabbar, mirab ola bilmyaz.
Mirab bu qyun sarvanlara qedyasi idi. Myan deyiryam belya naloqdan yana
qyalirlyar.
Z u l f u q a r (Kabla Alishya). Yox, Kabla Alish, belya deyil, myanim
dyunyan shyahyardya qulaqima chatdi ki, hyamkarlar ittifaqi syadri bizim kyandya
qyalyasi idi.
H a q v e r d i (Hyasyanyaliyya). Hyasyanyali, pyas syanya hech yazmayiblar ki,
kyandya qyalyan kimdi vya nya ishdyan otryu qyalir?
H a s a n a l i. Yox, qyalyanin nyachi olduqunu yazmayiblar. Ancaq
yozyak katibi sifarish edib, bu qyun qyunorta vaxti iclas chaqirim, chyunki bu-
raya qyalyan adamin myaruzyasi olacaqdir.
A b u z a r. Elyadya ukom* da qyalyacyak.
C a m sh i d. Elyadya ispolkom** da qyalyacyak.
Q a s i m H a c i l a r o q l u. Elyadya politbyuro*** qyalyacyak.
K a b l a C a h a n q i r (quya bir shey tapibdir). Hyasyanyali, Hyasyanyali,
yox, yox, sraqa qyun bazarda zemkom**** myanya rast qyalib sorushdu ki,
niyya qoyursunuz Hyamzyanin chyapyarinin qabaqini Rzaqulu akin elyasin?
Byalkya bu qyun qyalyan zemkom ola.
I m a m v e r d i. A kishi, myan qanmiram ki, axir niyya belya uzaqa qe-
dirsiniz? Yoxsa belya qyuman elyayirsiniz ki, Myamishi ozlyuyyunya qoyacaq-
lar ki, vurub faqir Myammyadyalinin bashini daqidibdir, bicharyanin bashi de-
yirlyar simlyayibdir. Siz olyasiniz ki, bu qyun qyalyan silischi olacaqdir.
K o m s o m o l M u r a d (ichyari qirya-qirya). Deyyasyan myarkyazdyan
qyalyanin syozyunyu danishirsiniz? Myan eshitdiyimya [qyorya] bu adam maarif
xadimlyari ittifaqinin syadri qyaryak ola. Biz onu iki qyundyur qyozlyayirik.
M a sh a d i S a l m a n (Hyasyanyaliyya). Hyasyanyali yoldash, nya aqlin
kyasir, byalkya hyarbi stol myudiri ola?
A b d u l k a r i m. Yox. Yox, o da deyil. Yyaqin ki, yardim komi-
tyasidir. Dyunyan Heybyatqulu yardim komityasinya shikayyatya qetmishdi.
I m a m v e r d i. Indi nya deyirsiniz deyin, amma chyaqirtkya adamlari
da ola bilyar ha!
Q a s i m H a c i l a r o q l u. Amma ola bilyar ki, milis nacharniki
dya olsun ha!
Sh a h v e r d i. Amma ola bilyar ki, toxucular ittifaqi adamlarindan
da olsun.
A b d u l k a r i m (Hyasyanyaliyya). Hyasyanyali, byalkya Yermeshya ittifa-
qindan qyalyan var?
Q u l a m a l i. Yox, yox. Hyar nya deyirsiniz deyin, amma bu
qyalyanlyar muzdur komityasindyan qyalyan olacaq.
S e y i d b a l a. Qardash, bir Allaha baxin, axir kaqizi qyatirin. Achiqca
deyibdi ki, kaqizi firqya ozyak katibi verdi, yaninda da bir adam var idi,
o da chox aciqli adama oxshayirdi; ozyu dya urusca danishirdi, amma musur-
man idi. Yyaqin ki, o adam bu qyun bura qyalir. Ya yollara baxan adamdi
______________
* Ukom (Uezdniy komitet) – inqilabin ilk illyarindya qyaza icraiyyya
komityasi
** Ispolkom – icraiyyya komityasi
*** Politbyuro – siyasi byuro
**** Zemkom – torpaq komityasi
ki, kyorpyulyarya vya arx-byaryayya nyazyar yetirsin, ya da mallari istraxavoy
elyayyan adamdi. Ancaq bunlar hansi birisi olsa, avvyal-axir bizim uchyun
dyard-syardi; chyunki o ki, kyorpyulyari deyirsyan, qardash, vallah…
Ch a l C a f a r (Seyidbalanin syozyunyu kyasir). A kishi, myan qanmiram
ki, yaviqi qoyub uzaqi axtarirsiniz. Bu adam kyoybirliyi tyaryafindyan qyalir.
X a l i l. Kyoybirliyi yox, syanyatbirliyi.
A b u z a r. Syanyatbirliyi yox, ticaryat birliyi.
K a n d m u a l l i m i. Xub, ticaryat birliyi deyyandya lazimdir, myuyay-
yyan elyamyak ki, aya ticaryatin hansi shyobyasinin birliyini nyazyardya tutursan;
pambiq birliyinimi, yun birliyinimi, ipyak birliyinimi, yaxud… (hiqqil-
dayib dayanir).
Ch a l C a f a r. Yox, xeyr, bir dyari birliyini, baqirsaq birliyini, ciyyar
birliyini (adamlar qyulyushyur).
Qapiya duranlardan syas qyalir: “chyakilin, chyakilin” vya iki nyafyar atli atdan yenir-
lyar. Ikisinin dya qoltuqunda yekya portfel. Qabaqca qyozyu cheshmyakli bir cavan, bashinda
shapqa, ayaqinda paxodni, tapanchali qalife shalvar, tyaqribyan iyirmi yashinda, qoltuqunda
portfel; ikincisi iyirmi besh-otuz yashinda, shapqali paxodni chyakmya, yaraqli. Bunlar
daxil olur camaatin ichinya vya yuxari basha kechirlyar vya yuxari bashda qoyulmush miz ustya
portfellyarini qoyub, bashlayirlar portfellyarin ichindyan kaqiz-kuquzlarini qurtdalamaqa vya
oradan bir nechya kaqiz-kuquzu mizin ustya qoyub, camaata tyaryaf nyazyar edirlyar. Bunlar-
dan cheshmyaksiz yoldash – ki, adi tyabliqat shyobyasi myudiri imish, – uzyunyu camaata tutub
deyir.
T a b l i q a t sh o b a s i m u d i r i. Yoldashlar, myan bu qyun iclasi
achilmish elan ediryam vya myatlyabya kechmyakdyan qabaq bu bir nechya syozyu dya
lazim biliryam syoylyayyam ki, bundan qabaqki asrlyardya insanlar heyvan
kimi yashayirdilar; necya ki, bir syuryu heyvan dyushyardi bir chobanin qabaqi-
na vya o choban da bu syuryunyu hara istyardi oraya da aparardi. Amma indi,
necya ki, qyoryursyunyuz, dyunyanin zyahmyatkeshlyari bir-biri ilya al-yalya verib,
daxi ozlyarini heyvan syuryusyunya oxshatmaq istyamirlyar vya daxi padshahlara,
byay vya xanlara boyun aymyak istyamirlyar. Ancaq shahlar, byay vya xanlar
da qara camaati istismar etmyak uchyun bunlari qaranliqda saxlamaqa cha-
lishirdilar. Haman buqyunkyu iclasimizin myovzusu haman bu myasyalyadir
ki, myarkyazdyan qyazamiza qyalyan tyabliqatchi yoldash burada bu saat myaru-
zyadya bulunacaqdir. Syoz verilir hyamin qyazadan qyalyan tyabliqatchi yoldasha.
Q a z a d a n q a l a n t a b l i q a t ch i. Myaruzyadyan qabaq myan onu
istyayiryam sizya deyyam ki, siz avam kyand camaati bircya dyanya myatlyabi
qyaryak hech unutmayasiniz ki, hyar bir tyaryaqqinin banisi vya hyar bir
myaruzyanin shyart vya shyaraiti vya hyar bir tyabliqatin birinci myazmunu budur
ki, myan onu burada sizya byayan etmyak istyayiryam ki, siz dya onu nyazyardya
saxlayasiniz vya illa aqyar onu siz nyazyardya saxlamasaniz vya onu ozyunyuz
yuchyun dillyardya azbyar etmyasyaniz – nya kyand istehsalatimiz tyaryaqqi edyar vya
nya dya beshillik planimiz bash tutar vya nya dya qeyri bir myaramimiz bash
tutar.
C a m a a t. Albyattya, albyattya belyadir.
Q a s i m H a c i l a r o q l u. Ay yoldash, buyurun qyoryak indi
tyaklifiniz nyadir vya bizya nya yol qyostyarmyak istyayirsiniz.
Q a z a d a n q a l a n t a b l i q a t ch i. Hyar sheydyan qabaq bunu
qyaryak nyazyarya alaq ki… (dayanir).
Q a s i m. Byali, nyazyarya alaq ki…
K a n d l i l a r d a n b i r n e ch a s i. Hya, nyayi nyazyarya alaq?
Q a z a d a n q a l a n t a b l i q a t ch i. Nyazyarya alaq ki…
K a n d l i l a r d a n b i r n e ch a s i. Hi, buyur qyoryak.
Camaat daxi da artmaqdadir. Adamlar diqqyat ilya qulaq asir.
Q a z a d a n q a l a n t a b l i q a t ch i. Ay yoldashlar, bunu
borcluyam sizya xyabyar veryam ki...
Camaat bir nyov olqyun kimi olur vya chox tyayaccyublyu bir-birinin uzyunya baxir.
Ch a l C a f a r (tyabliqatchiya). Ay yoldash, camaat xahish edir o syozyu
bir dya deyyasiniz.
Q a z a d a n q a l a n t a b l i q a t ch i. Myan deyiryam ki, Allah
yoxdur.
Kabla Alish, Seyidbala, Kabla Pirverdi vya bir nechyasi. Necya yani
Allah yoxdu?..
Q a z a d a n q a l a n t a b l i q a t ch i. Yoxdu da! Daxi necyasi
yoxdu ki!
Camaat yenya bir-birinin uzyunya tyayaccyublyu baxir.
S e y i d b a l a (tyabliqatchiya). Xub, ay yoldash, bu syoz sizin doqru
syozyunyuzdyu, yoxsa zarafat elyayirsiniz?
Q a z a d a n q a l a n t a b l i q a t ch i (tyayaccyublyu). Daxi burada
zarafat ola bilmyaz ki! Myanim siznyan nya zarafatim ola bilyar?
Camaat yenya tyayaccyublyu bir-birinin uzyunya baxir.
K a b l a A l i sh (tyabliqatchiya). Xub, a yoldash, bir zyahmyat olmasa
bizi basha sal qyoryak necya yani yoxdu; yyani lap dibindyan yoxdu, yoxsa
qenya bir az-maz var?
AR
Dyord myaclisdyan ibaryat komediya
ISHTIRAK EDIRLYAR*
Cahanqir (Pyarvyar, Qeyryatmyand Cahanqir, Qeyryatmyand) – 21 yashinda firqya na-
mizyadi, daryulfyunun tyalyabyasi
Myarcan xanim – Cahanqirin anasi, myaktyab myudiryasi, myarkyazi qadinlar klu-
bunun syadri
Chichyak – Cahanqirin bacisi, Taqiyev qimnaziyasinin myazunu, myuyallimya, 23
yashinda
Izzyat nyanya – Cahanqirin nyanyasi
Myurshyud dayi – Cahanqirin dayisi
Zyaryafshan xanim – Myarcan xanimin bacisi, dul qadin, 30-35 yashlarinda
Pyustya –Myarcan xanimin evindya xidmyatchi qiz
Hyasryat xala – chyoryakbishiryan
Nadir bala – Myarcan xanimin kichik oqlu
Dilshad – Chichyayin ryafiqyasi
Mirzya Arvahallah xan – universitetin professoru, Asyab xyastyaxanasinin
myudiri, 50-55 yashinda
Dyali Murtuza – Asyab xyastyaxanasindaki xyastyalyardyan
Qutaz
Shyaryaf xala
Yarpiz xala
Ismyat xanim
Birinci yad arvad
Ikinci yad arvad
Uchyuncyu yad arvad
Dyordyuncyu yad arvad
Beshinci yad arvad
Birinci tyalyabya
Ikinci tyalyabya
Uchyuncyu tyalyabya
Xidmyatchi ifritya
Qapichi
Shyahyar nyazaryatchisi
Nyazaryatchi
Qyulyan nyazaryatchi
______________
* Myuyallifin alyazmasinda ishtirakchilar haqqinda myalumat yoxdur.
} qonshu qadinlar
} Cahanqirin tyalyabya yoldashlari
} shyahyardya ictimai asayishi byarpa edyanlyar
} xyastyaxananin ishchilyari
} myahyallya qadinlari
Azad byay -orta yashli yetkin ziyali
Millyatpyaryast Qyahryaman Natiq
Natiq
Millyatpyaryast Vyali (Vyali Azadixah)
Ali Qeyryatmyand
Birinci ushaq
Ushaqlardan biri
O biri ushaq
Uchyuncyu ushaq
Dyordyuncyu ushaq
Myucdya
Dyali Shahzadya – professorun paltarlarini qeyinmish Dyali Murtuza
AVVYALINCI MYACLIS
Myarcan xanim* qolu chirmali mizin ustya xamir qatir. Pyustya durub onun yaninda
tamasha eylyayir. Bir qyadyar kechyandyan sonra Cahanqir** qirir vya o biri otaqa kechir.
Anasini qyoryub sorushur.
C a h a n q i r . Ana, nya qayirirsan?
M a r c a n x a n i m. Bala, zyancyafil-chyoryak bishiriryam.
C a h a n q i r. Nya acyab, ana?
M a r c a n x a n i m. Necya nya acyab? Byas, demirdin Teymur byay
bu qyun bizya qonaq qyalyacyak?
C a h a n q i r. Yox, qyalmyayyacyak.
M a r c a n x a n i m (tyayaccyublya). Necya yyani qyalmyayyacyak?
C a h a n q i r. Qyalmyayyacyak dya. Teymur bu qyun Vyazirovqilya qonaq
qedibdir.
M a r c a n x a n i m. Byas, niyya deyirdin bizya qonaq qyalyacyak?
C a h a n q i r. Deyyandya nya olar? Myan elya bilirdim bizya qyalyacyak,
amma kyuchyadya myanya rast qyaldi, uzr istyadi. Dedi, Qasim byay qonaq
chaqirib vya syoz dya vermishyam.
M a r c a n x a n i m (bir qyadyar dinmir vya uzyunyu tutur Pyustyayya).
Qiz, su qyatir, alimya su tyok.
Pyustya qedir, Cahanqir dya qedir oz otaqina. Pyustya su qyatiryanyadyak Myarcan xanim
xamira baxir. Pyustya su qyatirir. Myarcan xanim bidamaq allyarini yuya-yuya vya hirsli-
hirsli danishir.
} yeni cyamiyyyati tyamsil edyan qyanclyar
} myahyallya ushaqlarinin nyumayyandyalyari
Bax, bu oldu adam aldatmaq, adami alya salmaq. Qardash qyalyacyak-
syan, de ki, qyalyacyayyam, qyalmyayyacyaksyan, de ki, qyalmyayyacyayyam. Dyaxi
syanya yalvaran yoxdu, bu aqir zamanda ozyun bilirsyan ki, qonaqa tyadaryuk
qyormyak chyatindir. Nya un tapilir, nya yumurta tapilir. Alimizya dyushyani ve-
ririk yaqa-bala ki, qonaq qabaqinda xyacalyat olmayaq. Demyayyalyar ki,
filankyas kasib dyushyubdyur. A ryahmyatliyin oqlu, syan qyoryursyan ki, biz syanya
nya qyadyar hyormyat qoyuruq. Axir syan vyadya vermyasyan, biz bu tyamtaraqi
tyak ozyumyuzdyan otryu qurmariq. Axir qyor bu zamanda bu dyastqah nya ilya
basha qyalir. Biz bu tyadaryukyu qyoryuryuk ki, syanya layiq olsun, byay balasisan,
yoyryanmisyan cyalalli myaclislyarya, biz dya chalishariq ki, cyarqyadyan qeri qal-
mayaq.
Ch i ch a k (tyayaccyublya). Byas, Teymur byay qyalmyayyacyak?
M a r c a n x a n i m (bikef vya bir azdan sonra). Qyalmyayyacyak.
Ch i ch a k. Byas, niyya qyalmyayyacyak? Myaqyar ozyu demyamishdi ki,
qyalyacyayyam?
M a r c a n x a n i m. Chox da demishdi. Bizim ona zorumuz ki, yox-
du. Kefi istyamishdi demishdi ki, sizya qyalyacyayyam. Sora kefi istyayib, Qasim
byayqilya qedib. Zorumuz ki, yoxdu. Kefi belya istyayib.
Cahanqir qapini achir vya bacisina tyaryaf baxir vya dinmir. Qyoryur ki, bikefdi.
C a h a n q i r. Qiz, Chichyak, syan bu qyun bikefsyan?
Chichyak bashini ashaqi salib, dinmir. Cahanqir yox olur.
Ch i ch a k (quya oz-yozyunya). Teymur byay dyali deyil ki, Vyazirovqildya
qyozyal-qyozyal qizlari qoyub, bizya qyalsin.
M a r c a n x a n i m (aciqli). Cyahyannyamya qyalsin, qora qyalsin, hech
qyalmyasin, hech dya ona yalvaran yoxdu ki.
C a h a n q i r (qapidan). Ay qiz, Chichyak, myan acam, aqyar bir shey
bishirmishsiniz, verin yeyyak, aqyar vermyayyacyaksiniz myan chixim qedim.
Chichyak chixib qedir ashpazxanaya tyaryaf.
C a h a n q i r (anasina). Ana, doqrusu myanim fikrimya bir shey qyalir.
Siz bu qyun, albyattya, Teymuru nahara qyozlyayirdiniz vya ondan otryu
zyancyafil-chyoryak tyadaryuk edirdiniz. Chyunki Teymur byay qyalmyadi, siz
anali-qizli byark bidamaq vya dilxor oldunuz. Elya dilxor oldunuz ki,
zyancyafil-chyoryayi bishirib qurtarmaq istyamyadiniz vya ushaqlarinizin da
acliqi yaddan chixdi. Myan onu istyayiryam deyyam ki, sizin tyaryafinizdyan bu
bir dyalilikdir. Syabyab budur ki, yad bir adamin bizya qyalmyamyayi sizin
haliniza bir zyarrya qyadyar tyafavyut elyamyayya vya aqyar tyafavyut elyasya dya, onu
siz hyar halda byuruzya vermyayin. Bu, hyar ikinizin tyaryafindyan syafahyat* vya
byalkya dya biyadyablikdir. Teymur byay kimi oqlan dyunyada hyadsizdir.
Teymur byay myanim yoldashimdir. O bizya qyalyandya myanya qonaq qyalir,
sizya qyalmir. Onun vyadya xilaf olmaqi vya ya olmamaqi avvyal qyaryak mya-
nya tyasir edya, sora sizya. Aqyar o bizya vyadya verib, qyalmyak avyazinya Vyazi-
rovqilya qetdi, bu ki, bizya tyafavyut elyamyaz. Ancaq bunu sizya demyak istya-
yiryam ki… (Chichyayya) Qiz, bir dur qyor chyoryak olacaq, ya olmayacaq. (Chi-
chyak durub qedir).
Hya, ancaq sizya bunu demyak istyayiryam ki, indi bu saat acindan da-
nisha bilmiryam, amma chyoryakdyan sonra sizya basha sala bilyaryam ki, Tey-
mur byayi sizin qyozlyamyayiniz lap abyasdir.
M a r c a n x a n i m. Nya deyiryam, qoy abyas olsun, qoy Teymur
byay xoshbyaxt olsun, nya deyiryam ki?
C a h a n q i r . Syan bilirsyanmi niyya abyasdir?..
M a r c a n x a n i m. Dayan, bir dya dayan, qyor nya deyiryam…
C a h a n q i r. Ondan otryu abyasdir ki…
M a r c a n x a n i m. Dayan bir, syan demirsyan abyasdir, qoy bunu
Teymur byay ashkar desin, achiq-achiqina desin syan dya bil, myan dya bilim
ki, bizim umidimiz abyasdir. Dyaxi qizlyanpach oynamaqin nya myanasi?
Dyaxi burada ikiyuzlyulyuk lazim deyil. Qardash, bax, syan myanya lazim de-
yilsyan, myan dya syanya lazim deyilyam, vyassyalam. Qoy biryolluq achiq-achi-
qina desin ki, qardash, azizim, qonshum, syanin qizin myanya lazim deyil.
Myan dya myushtyabeh olmuyum.
Ca h a n q i r. Ay arvad, axi bu nya syozdyu ki…
M a r c a n x a n i m. Dayan, dayan, myan dya myushtyabeh olmuyum.
(Qedib xamiri yiqishdirir). Pyustya, ay Pyustya, Chichyak, qyal bu xamiri bura-
dan yiqishdir (yoz-yozyunya danishir). Hyalya umidimiz abyasdir. Amma bir qyun
zyancyafil-chyoryak, bir qyun shyakyar-chyoryak, bir qyun paxlava olanda ziyani
yoxdur, amma, umid syohbyatinya qyalyandya umidimiz abyasdir. Bu milyon-
lar abyas deyil, vyadyaxilaf olmaq abyas deyil, amma biz yaziq, myuntyazir
olmaqimiz abyasdir, qonaqin yolunu qyozlyamyayimiz abyasdir, abyasdir.
C a h a n q i r (qapida durub, xamiri yiqishdiranlara tamasha edir).
Ana, byas, deyirdin zyancyafil-chyoryak bishiryacyayyam. Myaqyar Teymur burada
olmasa, bizim boqazimizdan kechmyaz?
______________
* Syafahyat(ya) – lyuzumsuz yerya mal vya myulkyunyu israf etmyak, syafehlik,
aqilsizliq
M a r c a n x a n i m (qileyli). Myanim ishim yoxdu, hyar kyas bishiryacyak
bishirsin.
I z z a t n a n a3 (yalindya boshqabda qyoyyarti, vayildaya-vayildaya qi-
rir ichyari vya Cahanqirya). Bala, nyanyan qadani alsin bya qonaqin niyya qyal-
myadi?
Cahanqir dinmir vya nyanyasinin alindyan qyoyyartini alir, qedir otaqina. Izzyat nyanya
qayidir. Pyustya bishmish qabini buqlana-buqlana aparir ichyari.
P u s t a4 (Cahanqirya). Byas, Nadir bala chyoryayya qyalmyayyacyak?
C a h a n q i r . Myanim Nadirdyan xyabyarim yoxdu. Bu nyadir?! (Bish-
mishya baxir. Pyustya istyayir qetsin). Bu nyadir? Bu nyadir? Plov da varmi?
P u s t a. Var.
C a h a n q i r. Qarasi nyadir?
P u s t a. Hincamadi.
C a h a n q i r. Necya hincama?
P u s t a (qyulya-qyulya). Vallah, dilim tutmur. Bilmiryam hincamadi, ya
sincama.
C a h a n q i r. Byas, anamqil niyya chyoryayya qyalmir, Chichyak niyya qyalmir,
xalam haradadi?
P u s t a. Evdyadirlyar, bilmiryam niyya qyalmirlyar.
C a h a n q i r (shorbadan bir-iki qashiq qyotyuryub chaqirir). Ana, (sonra
bir-iki qashiq da qyotyuryub yenya chaqirir) Chichyak.
Ch i ch a k. (Plov nimchyasi alindya qirir ichyari). Dadash, syan rahat chyoryayini
ye, biz dya qyalirik.
C a h a n q i r. Byas, Nadir niyya indiyya kimi qyalmyayib?
M a r c a n x a n i m (qapidan qirir). Cahanqir, bala syan chyoryayini
ye. Ola bilyar ki, Nadir bu qyun chyoryayya qyalmyayya.
C a h a n q i r. Syabyabi?
M a r c a n x a n i m. Nya bilim, deyir myani yoldashlarimdan birisi
nahara chaqirib. Ona mal ati bishirmisiniz. Ancaq Teymur byayi qonaq
chaqiranda ona fisincan plov bishirirsiniz. Onun syozyu budur (plovun qa-
rasini dyuzyur Cahanqirin qabaqina). Bax, cholpani yavuq qoy, bu da
xurma-badam qarasidir.
C a h a n q i r. Bax bu doqru syozdyur. Insan qyaryak haqq tyaryafdari ola.
Myan bu baryadya Nadiri hech qinamiram, bu ashikar bir ishdir ki, Teymur
byayi siz hamidan artiq istyayirsiniz.
M a r c a n x a n i m. Albyattya, bunun bir syabyabi var ki, istyayirik.
C a h a n q i r. Nyadir syabyabi?
M a r c a n x a n i m. Syabyabi odur ki, Teymur byay dya bizi hami qo-
naqlardan artiq istyayir.
C a h a n q i r. Xub, aqyar bu syoz doqrudursa, myan bunu bilmyak is-
tyardim ki, Teymur byay axir bizi niyya ozqyalyarindyan artiq istyasin?
Myarcan xanim dinmir vya kyonyulsyuz shorbadan bir qashiq qyotyuryub yemyak istyayir.
C a h a n q i r (yemyakdyan alini chyakir). Axir myan syandyan syoz
sorushuram?
M a r c a n x a n i m. Chyoryayini ye, soyutma.
C a h a n q i r. Indi myan doymush olsam, onda syan qyaryak myanya cavab
vermyayyasyan.
Anasi yenya dinmir. Cahanqir bir-iki qashiq da qyotyuryub durur ayaqa. Dodaqlarini
chyoryak dyasmali ilya silir vya istyayir chixsin qetsin. Zyaryafshan qyalir.
C a h a n q i r. Ana, buqyunkyu syohbyatlyar, doqrusu, myanim hech xo-
shuma qyalmyadi. Bilmiryam bu nya danishiqdi. Teymur byay belya qyaldi, Na-
dir belya qetdi, bu syozlyarin myanasini myan hech basha dyushya bilmiryam.
Z a r a f sh a n x a n i m. Vallah, bilmiryam chyoryak ustya bu qyadyar da-
nishiq olar ki, siz elyayirsiniz?
Ch i ch a k. Xala, vallah, lap doqruca deyirsyan.
P u s t a. Siz ki, bu plovu yemyayyacyakdiniz, byas, niyya bizya bu qyadyar
yaziyyyat verdiniz?
M a r c a n x a n i m. Cahanqir, vallah, syan nahaq yerya bizya baxib
chyoryayini yarimchiq qoyubsan, bax, cholpaya, xurma-badama hech al vur-
madin. Axyar myan qanmiram syan niyya bizya baxirsan. Hyaryanin bir dyardi
olar, syan axir, niyya bizya baxirsan vya chyoryayini yarimchiq qoyub arvad-
ushaq syohbyatinya qarishirsan.
C a h a n q i r (qyalir anasinin yanina vya onun qabaqinda durub, bir
qyadyar dinmir vya sonra deyir). Ana, qyal, syannyan achiq danishaq.
M a r c a n x a n i m. (Chichyayya vya Pyustyayya tyaryaf). Bu qab-qacaqi
buradan yiqishdirib aparin. Ozyunyuz dya buradan qedin.
Qizlar elya dya elyayirlyar.
M a r c a n x a n i m (oqluna). Cahanqir, bala, qoy syanya syozyun
achiqini deyim.
C a h a n q i r. De, de, de qyoryum, nya deyirsyan?
M a r c a n x a n i m. Byas, bu byadbyaxtin qizi nya vaxtadyak evdya qa-
lacaqdir?
C a h a n q i r. Hansi qiz?
M a r c a n x a n i m (qapiya tyaryaf baxir). Hansi qiz olacaq? Chichyak!
C a h a n q i r. Kim ona deyir ki, evdya qal?
M a r c a n x a n i m. Byas, o, arya qetmyayyacyak?
C a h a n q i r. Kim ona deyir ki, arya qetmya? (Hirsindyan chiyinlyarini
tullayir).
M a r c a n x a n i m. A balam, axir onu qyaryak arya istyayyan ola ki,
yarya qedya, ya yox?
C a h a n q i r. Xub, myan kimin qabaqini kyasib qoymuram ki, onu
istyasin?
M a r c a n x a n i m. Vallah, Cahanqir, myan biliryam ki, syan bu
syohbyatlyari xoshlamirsan. Chyunki ushaqliqdan syan Chichyayi istyamirsyan, am-
ma, necya olmush olsa, o, syanin anabir, atabir, doqmaca bacindi.
C a h a n q i r (bir qyadyar fikirlyashir). Ana, vallah, syanin qyaryak myanya
yaziqin qyalsin vya myani darixdirmayasan.
M a r c a n x a n i m . Mashallah, mashallah syoz danishana. Bari bir
dya belya syozlyari aqzina alib danishma, eshidyan olar.
C a h a n q i r. Eshidyan olsa, dyaxi dya yaxshi olar. Hech olmasa syan dya
myandyan al chyakyarsyan.
M a r c a n x a n i m (aciqli durub qedir). Doqrusu, syannyan danish-
mali deyil. Syanin kefin qyalib.
Qedir. Cahanqir kitablarini achir qabaqina, bashlayir kitablarla myashqul olmaqa. Pyus-
tya qyalir. Qalan qab-qacaqdan qyotyuryub, aparmaq istyayir. Bir Cahanqirya baxir, bir qet-
myak istyayir. Izzyat nyanyanin ahiltisini eshidib chixib qedir.
Izzyat nyanya ah-vay ilya qirir Cahanqirin yanina vya o tyaryafya-bu tyaryafya baxir vya qyoryur
ki, Cahanqir kitablarla myashquldur, dinmyayir vya qetmyak istyayir vya qedyaryak qapinin aq-
zinda Cahanqirdyan sorushur:
I z z a t n a n a. A balam, byas, o yaziq qiz nya vaxtadyak evdya
qalacaq?
Cahanqir nyanyasinya tyaryaf baxir, hech dinmir. Nyanyasi dya ona tyaryaf baxir vya hech bir
syoz demir. Xeyli bir vaxtdan sonra Cahanqir nyanyasinya deyir:
C a h a n q i r. Nyanya nya deyirsyan?
I z z a t n a n a. Belya, a qadavi alim, deyiryam ki, axir nya vaxta kimi
o qiz evdya qalacaq?
C a h a n q i r. Hansi qiz?
I z z a t n a n a. Belya, o yaziq Chichyak balam.
Cahanqir hyovsyalyasiz nyanyasinya tyaryaf baxir vya dinmir. Bir qyadyar kechyandyan sonra
kitablarini vurur qoltuquna, papaqini qoyur bashina vya otaqdan chixib qedir. Nyanyasi din-
myaz-syoylyamyaz baxir Cahanqirin dalinca. Myarcan xanim qyalir.
M a r c a n x a n i m. Ana, bax. Cahanqir chyoryayi dya yarimchiq qoydu
vya yyaqin ki, ac durdu, qetdi.
I z z a t n a n a. Axir niyya belya elyadi? Syozyu nyadir ki?
M a r c a n x a n i m. Nya bilim, deyir ki, Chichyayin syozyunyu myanim
yanimda danishmayin.
I z z a t n a n a. Niyya? Myaqyar Chichyak syanin bacin deyil? Syan onun
qardashi deyilsyan?
M a r c a n x a n i m. Ana, vallah, indi dyaxi syan qyoryan deyil. Indi
dyaxi nya baci qardashi taniyir, nya qardash bacisini taniyir. Indi qyaryak hyar
kyas oz bashini saxlasin. Nya qardasha umid var, na baciya umid var. (Dyas-
maldan, qashiqdan bir-iki shey qyotyuryub, otaqdan chixib qedir).
I z z a t n a n a. Ax, yaziq canim, qyor nya qyunya qaldiq, qyor o yaziq
qiz nya qyunya qaldi. Nya qardasha umid var, nya baciya umid var. Byas, o
yaziq qiz nya vaxtadyak evdya qalsin, bashina haranin dashini salsin, hara-
dan ozyunya omyur yoldashi tapsin, hyarya qedib ozyunya bir sari sachli qiz tapa-
caq, byas, o yaziq qizin qyunahi nyadir ki, sachlari qaradir, sari deyil. Byas,
neylyasin, kimya syozyunyu desin, ax yaziq balam, bir dya yaziq balam.
Diz ustya chyokyub, quya, namaz qilir vya bashini ashaqi salib, qoyur dizinin ustya vya syu-
kuta cumur. Myarcan xanim qyalir anasini bu halyatdya qyoryub, o da diz ustya chyokyur vya al-
lyarini Allahin dyarqahina qalxizib danishir.
M a r c a n x a n i m. Xudaya, myan syanin hikmyatinya al vura bil-
myaryam, myaslyahyat syanin yanindadir. Xudaya, and veriryam syanin cyala-
lina, myani syan bu dyarddyan xilas eylya, syan myanim bircya dyanya o yaziq
qizimin byaxtini ach, axir myan dost-dyushmyan ichindya xyacalyatimdyan yerya
qiriryam. Axir kimi myan basha salim vya kimya myan cavab verim ki, mya-
nim 23 yashinda qizim indiyyadyak kor qiz kimi evdya qalib, arya qetmir.
Byas, myan nya vyadyayyadyak ona-buna baxib, hyasryat chyakyacyayyam. Byas, xal-
xin qizlari 14 yasha chatmamish arya qedir. Xudaya, myan nya qyunahin sahi-
biyyam. O yaziq qizin qyunahi nyadir vya kimin qizindan askikdir. Nyacabyat
desyan, sultan qizidir. Dyars desyan, dyars oxuyub vya myuyallimlik elyayir.
Millyat ishi vya camaat ishi desyan, hyar qyun ictimai ishlyardya vya myaclislyardya.
Abirli desyan, hamidan abirli. Indi byas, yaziq qizdan dyaxi nya istyayirlyar.
Z a r a f sh a n x a n i m (qapidan qirya-qirya). Myarcan, vallah, Chichya-
yin evini yixan elya hyamin camaat ishlyaridir. Nya qyadyar ki, qecya vya qyundyuz
Chichyak myaclislyardya kishilyar ichindyadir, kishilyar ichindya onun qyadri-qiymyati
olmayacaq. Bax, bunu syan yadinda saxla. Bir syozdyu myan deyiryam.
I z z a t n a n a (oturduqu yerdya hyaryakyat elyamyayir vya bashini qaldir-
mayib deyir). Olmayacaq, olmayacaq, Zyaryafshan yaxshi deyir.
M a r c a n x a n i m (Zyaryafshana). Eh, syan dya maqil syoz danishdin,
elya evdya oturanlar aq qyunya qaliblar ki, Chichyak dya evdya otursun? Byas,
xalxin qizlari niyya kishilyar ichindya min amyaldyan chixa-chixa arya qedirlyar.
Byas, Nazli xatin qecya dya oqlanlarnan qyazirdi, qyundyuz dya qyazirdi. Niyya
on dyordya chatmamish arya qetdi? Niyya Bayram byayin qizi Qizil arya qetdi?
Amma evdya oturanlar necya oldu? Hansi arya qetdi? Syan ozyunyu niyya qyo-
tyurmyursyan? Syanin nya vaxtindi ki, bashina qara dyasmal baqlayib, yasli ar-
vadlar kimi evdya omyur chyuryudyasyan. Bir dya indi nya asrdir ki, camaat ishinya
qarishmayib, evdya oturasan vya adamin tyukyunyu didyalyar. Vallah, bilmirsyan
kimin syozyunya baxasan. Evdya oturanlari da myazyammyat elyayirlyar, ca-
maat ishinya qarishanlari da tyohmyatlyandirirlyar. Lap Molla Nyasryaddinin esh-
shyak minmyasinya dyonmyushyuk. Minirsyan, deyirlyar niyya minirsyan, minmir-
syan, deyirlyar niyya minmirsyan?
I z z a t n a n a (oturduqu yerdyan tyarpyanmyayib deyir). Myarcan doq-
ru deyir. Lap qara qyunya qalmishiq.
Z a r a f sh a n x a n i m. Bunlar hamisi byaxtnyandi. Hyar kyasin byaxti
var, arya qedyacyak, byaxti yoxdu, qetmyayyacyak.
I z z a t n a n a . Hya, hya, byaxtnyandi, byaxtnyandi. Yaziq byadbyaxt Chi-
chyak balam da byadbyaxtdir, elya Zyaryafshan balam da byadbyaxtdir.
H a s r a t x a l a (qonshu otaqdan qyalir. Myarcan xanima). Ay xanim,
byas, Teymur byayin ishi necya oldu? Byas, eshitdim Chichyak xanimdan otryu
qedib-qyalir.
M a r c a n x a n i m . Teymur byay Chichyak xanimdan otryu qedib-
qyalmirmish.
H a s r a t x a l a. Byas, kimdyan otryu qedib-qyalirmish?
Z a r a f sh a n x a n i m (Hyasryat xalaya). Doqrusunu bilmyak istya-
yirsyan? Teymur byay zyancyafil-chyoryakdyan otryu qedib-qyalirmish vya fisin-
can plovdan otryu, xurma-badamli plovdan otryu qedib-qyalirmish.
I z z a t n a n a . Yaziq Chichyak balam, byaxtiqara Chichyak balam.
H a s r a t x a l a (Myarcan xanima). Ay xanim, chox da darixmayin,
Allah kyarimdir. Chichyak xanim hyalya cahaldi, inshallah, byaxti achilar, qedyar.
M a r c a n x a n i m . Hyasryat, biliryam qedyacyak, avvyal-axir qedya-
cyakdir. Ancaq nya vaxt qedyacyakdir. Syan dyardya dyuchar olandan sonra qe-
dyacyak. Syanin canin chixandan sonra qedyacyak. Syani illyar uzunu nyavya-
nyaticyayya hyasryat qoyandan sonra qedyacyak. Yoxsa, niyya qetmyayyacyak.
Sh a r a f x a l a (Qyalir). Salamyaleykyum, Myarcan baci. Pyustyayya de,
o hyavyanqdyastyani bir saatliqa versin, yenya ozyum qyatirib qaytararam.
M a r c a n x a n i m. Aleykyum salam. Bax, hyalya biz duraq kyanara,
axir bu yaziq arvad indi neylyasin. Bashina haranin dashini salsin? Byas, bu
arvadin qizi nya vyadyayya kimi dyord divarin ichindya dustaq qalacaq? Nechya
yashina kimi evdya oturacaq? Indi Yetyarin nechya yashi olar?
Sh a r a f x a l a. Myarcan baci, syanin canin uchyun indi 18-dyan otyub-
dyur. Haci Heydyar Myakkyadyan qayidanda Yetyar ikiayliq idi.
P u s t a (hyavyanqdyastyani qyatirib, Shyaryaf xalaya verir). Shyaryaf xala, val-
lah, xalqda hech qyunah yoxdur, qyunah ozyundyadir. Qiziniza myushtyari chi-
xanda da hyaryayya bir qulp qondarirsiniz. Odur, kechyan il Mirzya Qulam-
hyuseyn Yetyari istyayyandya nya cavab verdiniz? Dediniz Yetyar aqirliqi
qizil qyatirsin, qizi veryak.
Sh a r a f x a l a (yalini dodaqina aparir). Boy, bashima xeyir, qiz, biz
havaxt elya syoz dedik? Myarcan baci, imam Hyuseyn haqqi yox, Mirzya
Qulamhyuseyn, doqrudur, qizi istyadi, amma axirda eshitdik ki, bir sari
sachli urus qizi qyatirib evinya, ozyunya arvad elyayib. Yoxsa, canin uchyun biz
ondan bir shey istyamyadik.
Z a r a f sh a n x a n i m. Elyadir, elyadir, ish elya hyamyan sari sachlilar-
dadir. Yoxsa, vallah, qalan syozlyar nahaqdir. Nya qyadyar ki, vilayyatimizya
hyamyan sari sachli qizlar axishib qyalmyakdyadirlyar, qizlarimiz evdya arya hyas-
ryat qalacaqlar.
M a r c a n x a n i m (ikiyalli dizlyarinya chirpir). Vay, yaziq canim.
P u s t a (Myarcan xanima). Xanim, chox da darixma, Allah kyarimdi.
M a r c a n x a n i m (Pyustyayya). Hya, kyarimdi, myan dya biliryam kya-
rimdi. Ancaq o kyarim Allah bilmiryam havaxt harayima chatacaq? Bu
yaziq arvadin (Shyaryaf xalaya isharya ilya) harayina chatacaq?
Sh a r a f x a l a. Myarcan baci, byas, bu yaziq Zyaryafshan bacini niyya
demirsyan. Bunun nya vaxtidir indidyan dul qalsin, tyak-tyanha omryunyu
yoldashsiz chyuryutsyun, hyalya qyoryacyakli qyunyu qabaqdadir. (Zyaryafshana) Yenya
dinmirsyan, ay yaziq.
Z a r a f sh a n x a n i m (styakanlari shkafa dyuzyur). Eh, Shyaryaf xala,
myanimki dyaxi kechibdi, hyalya yekya-yekya qizlarimiz qyozlyari yolda qala-
qala hech bilmiryam nya vaxt nobat myanya chatacaqdir.
M a r c a n x a n i m. Axir, nobat neylyasin? Qyor nya qyadyar qyozyu yol-
da olanlar var. Hech bir evi nyazyarinya qyatirirsyan ki, orada yetishmish qiz,
qartimish qiz olmasin, dul qyalin olmasin.
Sh a r a f x a l a. Doqrudur.
M a r c a n x a n i m. Bax, elya bizimkilyar dyord nyafyar oldu.
Sh a r a f x a l a. Doqrudur.
M a r c a n x a n i m. Bax, bu myahlyadya Xirda xanimin qizi.
Sh a r a f x a l a. Elyadir.
M a r c a n x a n i m. Haci Qyulmyammyadin qizi Arik.
Z a r a f sh a n x a n i m. Kyablya Musanin qizi Mehri.
Ch i ch a k. Xanoqlanin qizi Dilbyar.
Sh a r a f x a l a. O myahlyadyan Fizzyanin qizi.
M a r c a n x a n i m. Nazli xalamin qizi Xeyransa.
H a s r a t x a l a (qirir ichyari, alindya yuyulmush chyanqyal-bichaq). Byas,
bicharya Tutunu niyya demirsiz? Byas Myammyad byayin qizi Nyarqizi niyya
demirsiz?
Ch i ch a k. Ildirimin qizi Telli.
Z a r a f sh a n x a n i m. Zeynyab qaldi, Fatma xanimin qizi Zeynyab.
O nyadir ey, Qubad byayya nishanli idi, sora qizi tulladi, qetdi yyahudi qizi
aldi.
M a r c a n x a n i m. Hyalya bizim yadimiza dyushyanlyar bunlardi. Byas,
qyor, yadimiza dyushmyayyanlyar nya qyadyardir?
Sh a r a f x a l a. Myarcan baci, syanin bashin uchyun hyaddi-hesabi
yoxdu. Ax, yaziqlar.
H a s r a t x a l a. Shyaryaf baci, vallah, hech bilmiryam nya qyunya qala-
cayiq.
Ch i ch a k. Nya qyunya qalacayiq, hamimiz dul qalacayiq.
P u s t a. Hech yyuz il dya bundan sora bu qyadyar qiza ar tapilmaz.
M a r c a n x a n i m (aciqli, Pyustyayya). Hya tapilmaz, syan yaxshi bi-
lirsyan ki, tapilmaz. Syanin nya vecinya ki, tapilmaz. Syan yyaqin ozyunya ar-
xayinsan ki, syanin uchyun tapilar. Onunchyun belya arxayin danishirsan. Byas,
necya olar ki, syanya tapilar, ozqyalyarinya tapilmaz? Elyadya bu qyadyar qiz
aparib ozyunyu Kyurya tyoksyun? Dyaxi belyaliklya, bash saxlamaqin nya faydasi,
vallah, myan lap bezikmishyam. Allah myanya bir myuftya olyum qyondyarsin, ta
bu qyunlyari qyormyayim. Axir myanim qizimin qyunahi nyadir ki, bu yasha
chatsin vya qyozyal-qyozyal oqlanlara hyasryat qalsin? Byas, o biri yaziqlarin
qyunahi nyadir? Dyunyan qyordyum ki, qizim Chichyak qyamqin oturub fikir dyar-
yasina cumubdur. Deyiryam, qizim, nyayin fikrini elyayirsyan? Qyor, myanya
nya deyir? Deyir, anacan, byas, myan nya vaxt arya qedyacyayyam? (Doluxsu-
nur) Deyiryam, qizim, Allah kyarimdir, uryayini sixma, inshallah, syanin dya
byaxtin achilar, qedyarsyan. Yaziq qiz qyor, nya deyir:– Ana, deyyasyan, indiki
yasrdya ar-zad moddan dyushyubdyur. Qyoryuryam hech myanim uzyumya baxan da
yoxdu (aqlayir).
Sh a r a f x a l a (aqlayir). Doqrudan da, qyoryasyan, bunun axiri nya
olacaqdir?
Zyaryafshan. Ax, ar, ar. Dyaxi ar-zad moddan dyushyubdyur.
M a r c a n x a n i m (aqlaya-aqlaya). Yox dyaxi biz ar uzyu qyormyanik.
H a s r a t x a l a (aqlaya-aqlaya). Yox dyaxi biz ar uzyu qyormyanik.
Chichyak vya Zyaryafshan da yavashca aqlashib, charqatlarinin ucu ilya qyoz yashlarini silirlyar.
Myarcan xanim da, Shyaryaf xala da, Hyasryat xala da, Pyustya dya yavashca aqlashirlar. Bu heyn-
dya iki nyafyar qonshu arvadlarindan bashlarini ichyari uzadib sorushurlar.
– Ay bacilar, bura yas yeridi?
Ichyari qirib, bashlayirlar aqlashmaqa. Bunlardan savayi, uch-dyord arvad qirib vya myu-
vafiq qaydada hyarya oz olyanlyarini unvan edib, bashlayir aqlamaqa. Myarcan xanimin ev
adamlari aqlaya-aqlaya deyir:
Ar, ar, vay, yaziq canimiz.
Bu heyndya Nadir bala alindya kitab qirir ichyari vya durur arvad myaclisindya, otaqin
ortaliqinda vya uzyunyu tutur anasina vya tyayaccyublya sorushur:
N a d i r b a l a. Ana, bu nya aqlashmadi?
M a r c a n x a n i m. Bala, o yaziq atan yadima dyushdyu, bashladim
aqlamaqa. Bu atalari ryahmyatliklyar dya syasimizi eshidib qyaldilyar. Bunlarin
da qyalblyari nyazildi, bashladilar bunlar da aqlashmaqa.
Nadir bala ortada durub tyayaccyublya qah o arvada vya qah bu arvada baxir. Arvadlar
da buna baxirlar. Bir ovqat hech kyas dinmir.
N a d i r b a l a. Myan hech zad basha dyushmyuryam.
Z a r a f sh a n. Xalan qadani alsin, dyaxi niyya basha dyushmyursyan? Hya-
ryanin bir dyardi var, aqlayir da. Syan niyya arvad ishinya qarishirsan, kech qet
otaqina da.
H a s r a t x a l a . Bala, xalan yaxshi deyir, kech qet ishinya.
N a d i r b a l a . Hyasryat xala, syan Allah, myani basha sal qyoryum bu
nya yasdi, byalkya bir adam olyub?
M a r c a n x a n i m (qyozyunyun yashini silya-silya). Vallah, oqlum bir
kyas olmyayib. Doqrusu, bu yaziq qizlarin dyardinya aqlashiriq.
N a d i r b a l a. Necya qizlarin?
M a r c a n x a n i m. Nya bilim, avvyal elya oz bacin Chichyayin.
N a d i r b a l a (tyayaccyublya). Chichyayya nya olub?
H a s r a t x a l a. Boy, bashima xeyir. Hyalya sorushur da ki, Chichyayya
nya olub. Deyyasyan ki, oz doqma bacisi deyil.
N a d i r b a l a (Hyasryat xalaya tyaryaf chyonyur). Axir, sorushuram ki,
Chichyayya nya olub?
H a s r a t x a l a. A balam, axir nya vaxtadyak iyirmi uch yashinda bir
qiz evdya qalib arya qetmyaz?
N a d i r b a l a (tyayaccyublya). Elya bu?
B i r i n c i y a d a r v a d. Boy, bashima xeyir, hyalya bu azdi?
N a d i r b a l a (birinci arvada tyaryaf chyonyur). Syan nya deyirsyan ey?
M a r c a n x a n i m. Bala, hirsini ye, bir qulaq as qyor nya deyirlyar.
I k i n c i y a d a r v a d. Boy, bashima xeyir, deyyasyan ki, hech bunun
bacisi deyil.
N a d i r b a l a. Xub, bacimdi, axir, ona nya olub?
U ch u n c u y a d a r v a d. Nya olacaq, deyirdik ki, yaziq qiz indiyya
kimi niyya arya qetmyasin?
N a d i r b a l a (ucadan, aciqli). Cyahyannyamya qetsin, qora qetsin.
Z a r a f sh a n. Bala, bir de qyoryum oqlanlarla syan qyazib-dolanirsan,
bir de qyoryum niyya onlarin biri qyul kimi bacina elchi qyondyarmir?
D o r d u n c u y a d a r v a d . Bax, bu yaxshi syozdyu.
B e sh i n c i y a d a r v a d. Hyalya bir bundan sorushmali ki, bu ozyu
niyya hyalya evlyanmir? Niyya? Bunun evlyanmyali vaxti deyil?
B i r i n c i y a d a r v a d. Chox acyab vaxtidi.
N a d i r b a l a (birinci yad arvada). Ay arvad, myandyan al chyakin!
M a r c a n x a n i m. Boy, bashima xeyir.
H a s r a t x a l a. Axir syandyan sorushurlar ki, syan ozyun niyya evlyan-
mirsyan?
I k i n c i y a d a r v a d. Di, cavab ver qyoryak, ozyun niyya bu qizlarin
birini almirsan?
N a d i r b a l a (kitabi qaldirir bashinin ustya vya istyayir vursun). Al
chyakin myandyan, yoxsa, vallah, bilmiryam neylyayyam.
M a r c a n x a n i m. Ay balam, da niyya chiqirirsan?
N a d i r b a l a. Chox yaxshi elyayiryam chiqiriram. Myanim nya vaxtimdi
ki, evlyanyam?
H a s r a t x a l a. Necya nya vaxtimdi? Syan myaqyar, ushaqsan?
I k i n c i y a d a r v a d. Necya nya vaxtimdi?
U ch u n c u y a d a r v a d. Chox acyab vaxtindi.
N a d i r b a l a (onun ustya chiqirir). Al chyak myandyan kaftar.
M a r c a n x a n i m. Boy, bashima xeyir.
Zyaryafshan qyalir yapishir Nadir balanin qolundan vya chyakya-chyakya aparir o biri otaqa vya
Nadir bala qedya-qedya arvadlara chyamkirir, arvadlar da buna chyamkirir. Elya bil bir dyastya
it dilyanchinin bashina qomarib vya dilyanchi ozyunyu qoruya-qoruya dali-dali qedir.
M a r c a n x a n i m. Hey, indi deyirsyan, qizlarimiza ar tapilmir.
Onlarin biri dya elya myanim oz oqlanlarimdi. Hyalya bunu niyya deyirsiniz.
Byoyyuk qardashi Cahanqirin iyirmi bir yashi var, onun yaninda hech
evlyanmyak syozyu danishmaq olar? Hyalya bu yaxshidi.
B i r i n c i y a d a r v a d. Vallah, Myarcan baci, and olsun Hyazryat
Abbasa, qecyalyari yuxu yuxulamiram. Axir bilmiryam ki, o bashidashli
Qyulpyari nya vaxt arya qedyacyak, vallah, bu qyussya myani oldyuryacyak.
Ikinci yad arvad (qabaqki arvada). Bacixanim, imam Hyu-
seyn haqqi, elya myan dya o qyundyayyam.
Uchyuncyu yad arvad. Hyalya sizinki birdi. Allaha and olsun,
qizlarimin uchyu dya yetishib, uch-dyord ildi ki, qyozlyari yoldadi (ah chyakir).
Vallah, hech bilmiryam ki, axiri necya olacaq. Ax, vay!
Hyasryat xala. Peyqyambyarya and olsun ki, bu dyard yaman dyarddi.
Zyaryafshan. Ax, aman Allah!
N a d i r b a l a (qapidan bashini uzadir vya deyir). Ay arvadlar, myan
hech basha dyushya bilmiryam ki, ozyunyuzya ar axtarirsiniz, ya qizlariniza ar
axtarirsiniz?
H a s r a t x a l a. O nya syozdyu? Allah nya istyasya o olacaqdi. Qismyatin
nyadi?
M a r c a n x a n i m. Niyya? Elya bircya qiz arya qedyar? Dul arvad arya
qetmyaz?
Sh a r a f x a l a. Hyalya onu de ki, qyoryak ar tapilir ki, ya ozyumyuz, ya
qizimiz arya qetsin?
Dyordyuncyu yad arvad. Xudavyandi-alyamin dyarqahina and
veriryam ki, o yaziq qizlarimiza bir qyun aqlasin. Onlarin baxtini achsin.
M a r c a n x a n i m (arvadlarin birinya). Zeynyab baci, Allah syanin
o qyulyuzlyu qizina bir nishanli yetirsin, yoxsa onun da arya qetmyak vaxtidi.
D o r d u n c u y a d a r v a d. Myarcan baci, and olsun myanim ushaq-
larimin canina, myanim arzum budur ki, avvyal Chichyak xanimin byaxti
achilsin, sora da nyovbyat bizimkilyarya yetishsin.
B i r i n c i y a d a r v a d (Zyaryafshana). Ay Zyaryafshan xanim, vallah,
biz qizlardan danishiriq, byas syanin nya vaxtindi ki, nechya illyarnyan evdya dul
qalasan? Omryunyu cahil-cahil chyuryudyasyan. Syanin hech otuz yashin yoxdu.
Zyaryafshan. Ay Qyamyar xala. Myannyan deyil ki, hyaryanin bir
qismyati var.
Izzyat nyanya. Vay, vay, yaziq canim, bilmiryam balalarimin han-
sinin dyardini chyakim. Bir yandan Chichyayin dyardi, bir yandan Zyaryafshanin
dyardi myani alib. Ax, yaziq canim.
Shyaryaf xala. Imam Hyuseyn haqqi yaman dyarddi.
H a s r a t x a l a . Qyor dyunyan yaziq Chichyak myanya nya deyir? Deyir,
xala, myan elya omryumyun axirina kimi arsiz qalacaqam. Deyiryam, balam,
syabr elya, Allah syabr elyayyanlyari dost tutar. Vallah, yaziq qiza elya uryayim
yandi ki, aqlamaq myani tutdu (aqlayir).
B i r i n c i y a d a r v a d. Hyasryat baci, hyalya myani demirsyan, oz-
qyalyari birinin dyardini chyakyandya, myan uchyunyun dyardini chyakiryam. Uchyunyun
vaxti yetishib, ar deyib hazir durublar. Hyasryat baci, vallah, onlarin dyardi
myanya qecyalyar rahatliq vermir, yuxu da yuxulaya bilmiryam (dolux-
sunur).
U ch u n c u y a d a r v a d. Ax, siz deyirsiz ki, yyani bu omyurdyu ki,
yomyur elyayirik? Zyahrimar olsun elya omyur ki, biz omyur elyayirik. Elya bi-
zim bicharya Zyarqyul syubh tezdyan yerindyan qalxir, elya belya qyoryuryam ki,
xyalvyatcya akoshkanin qabaqini kyasib, kyuchyadyan kechyanlyarya vurhavur al
elyayir vya oqlanlara baxir. Elya syahyardyan axshamadyak peshyasi ah chyakmyak-
di. Bilmiryam, bu yaziqin axiri necya olacaq? Ah, yaziq qiz (dolxusunur).
D o r d u n c u y a d a r v a d (aqlaya-aqlaya bir syoz danishir vya
yaxshi eshidilmir. Ancaq hyar cyumlyanin axirinda bu kyalmya ashkar eshidilir).
Ar, ar… (Qeyri arvadlar da olyuyya aqlayan kimi syas-syasya verib aqlashib
oxshayirlar). Ar, ar...
Elya bil ki, olyuyya aqlashirlar. Hyasryat xanim, Zyaryafshan, Shyaryaf xala, Izzyat nyanya aqla-
yana oxshayirlar. Charqatlarinin ucu ilya qyozlyarini silirlyar. Bu heyndya Cahanqir qoltuqun-
da kitablar tyalyasik qirir ichyari vya tyovshyuyya-tyovshyuyya durur myaclisin ortasinda vya deyir:
C a h a n q i r. Ana, bu nya aqlashmadi, nya byadbyaxtchilik uz veribdi?
Ana, syan Allah, tez myanya doqrusunu de. Yoxsa, daryulfyunundan bura
kimi qachmisham. Qonshumuz Aslan Mirzya daryulfyununda myandyan
sorushdu ki, sizdya nya aqlashmadi? Ana, syan Allah, tez cavab ver.
M a r c a n x a n i m. Oqlum, qorxma, elya bir shey yoxdu.
I z z a t n a n a. Bala, inshallah, bir shey yoxdu.
Z a r a f sh a n. Bala, uryayini sixma, Allah kyarimdi.
C a h a n q i r (yad arvadlara diqqyat elyayir). Bu arvadlar bura cyam
olmaqda yyaqin bir shey var ki, yiqishiblar.
H a s r a t x a l a. Bala, elya bir olyum-itim yoxdu. Ancaq elya onlar
da biz dyarddyadi, onunchyun yiqishiblar ki, bir yerdya dyardlyashyak.
C a h a n q i r. Byas, Nadir bala hani?
M a r c a n x a n i m. Nadir bala da lap ipdyan-sapdan chixib, lap
aqli-zadi da qachib.
I z z a t n a n a. Yaziq, o yola ki, Nadir bala dyushyubdyu, elya bir dyard
dya Nadirin dyardidi.
C a h a n q i r. Myan sizya yalvariram ki, axir aqlashmaniza syabyab nyadi?
Myurshid dayimdan nya xyabyar? Azarli deyil? Myan olyum, ana, qohum-
yaqryabadan azar-bizar xyabyari, olyum-itim xyabyari eshitmyayibsiniz ki?
Z a r a f sh a n. Cahanqir, syanin canin uchyun hech bir azar-bizar xyabyari
bir yandan eshitmyamishik.
Arvadlardan bir-ikisi durub ayaqa, qetmyayya hazirlashirlar.
C a h a n q i r . Byas, bu arvadlar kimdirlyar?
M a r c a n x a n i m. O ayaq ustya duranlarin biri Faisya xala, biri
Uzeyirin dostu Xanimdi. Yerdya oturanlar da Shirin xanim, biri Chyapkyan
xaladi vya o tyaryafdya duran da Ibrahimin arvadi Dyukcya bacidi.
Cahanqir mat vya myayattyal qalib bir shey basha dyushmyur vya dinmir.
B i r i n c i y a d a r v a d (Myarcan xanima). Myarcan xanim, Ca-
hanqir byay yyaqin ki, ishdyan hali deyil. Chyunki niqarana oxshuyur. Yaxshisi
budu ki, myatlyabi achaq qoyaq ortaliqa.
M a r c a n x a n i m (birinci arvada). Vallah, biz chox demishik. Istya-
yirsyan, indi dya syan de. Byalkya, syanin syozyun Cahanqirya kar elyayya.
Cahanqir anasi danishanda diqqyatlya ona baxir, birinci yad arvad danishanda diqqyatlya
ona baxir.
B i r i n c i y a d a r v a d. A bala, Cahanqir byay, byas, bu qiza syanin
yaziqin qyalmir?
C a h a n q i r. Hansi qiza?
B i r i n c i y a d a r v a d. O Chichyak xanima.
C a h a n q i r. Chichyak xanima nya olub ki?
B i r i n c i y a d a r v a d. Byas, bu qiz nya vyadyayyadyak arya qetmyayib,
evdya qalacaq?
C a h a n q i r (aciqli). Elya bu? (Anasina tyaryaf aciqli vya ucadan)
Ana, bu arvadlari tez buradan ryadd elya, yoxsa bu saat burada biabirchiliq
salaram.
Arvadlar dururlar ayaqa ki, qetsinlyar. Kyuchyadya ushaqlarin syas-kyuyyu eshidilir.
N a d i r b a l a (yoz sinnindya bir ushaqin qolundan yapishib chyakir
otaqa). Xala, bax, bu oqlan evlyanmyak istyayir, dediyin qizlarin birisini
verin bu oqlana.
Myarcan xanim tyashvishya dyushyur, yad arvadlardan xyacalyat chyakir, Cahanqir onlari
qovur vya Nadir bala da onlara satashir.
M a r c a n x a n i m (Nadir balaya). Nadir, cyahyannyam ol buradan
qet vya o syozlyari aqzina alib danishma.
C a h a n q i r (arvadlara uzyunyu tutur). Bax, belya olar. Chox xoshuma
qyaldi. Sizin kimi arvadlarin cavabini bu ushaqlar verya bilyar. Hey, niyya
dinmirsiniz? Ar axtarirsiniz? Bu da sizya ar.
Burada otaqa besh-alti ushaq hyucum chyakir. Birinci ushaqlar o biri ushaqin qolundan
tutub chyakir qabaqa vya arvadlara tyaryaf uzyunyu tutur.
B i r i n c i u sh a q. Chyolmyak xala, bu oqlan da evlyanmyak istyayir. O
qizlarin birini dya bu oqlana verin.
O biri ushaq da qeyri birinin alindyan tutub chyakir qabaqa.
C a h a n q i r (yoz otaqindan chixib ushaqlara byark chiqirir). Cyahyannyam
olun buradan (ushaqlar chyakilirlyar, arvadlara tyaryaf). Siz dya ryadd olun,
yoxsa peshman olarsiniz.
Ushaqlar ryadd olur, arvadlar da onlarin dalinca chixirlar. Myarcan xanimdan bashqa ev
adamlarinin hamisi qizlyanir. Qalir bircya Myarcan xanim vya Cahanqir.
C a h a n q i r . Myan dyaxi hech bir kyasi basha sala bilmyaryam ki, bu
evdya bir dyastya qadin ar axtarmaq yolunda elya bir yas qurublar ki, quya,
yaziz bir qohumlari olyubdyur. Hech kyasi inandira bilmyaryam ki, o arvadla-
rin biri myanim anam Myarcandir, biri myanim bacim Chichyakdir. Myarcan
myarkyazi qadinlar klubunun ryahbyari, myadyani hyucum heyyatinin syadri,
shura myaktyabinin myudiryasi, firqya namizyadi Cahanqirin anasi Myarcandir.
Onun qizi Chichyak – sabiqdya Taqiyev qimnaziyasinin talibyasi, hyamin
myaktyabi bitirmish vya bitiryandyan sonra hyamin myaktyabdya myuyallimlik vya-
zifyasini qazanmish vya myadyani hyucumda hyar bir komissiyada aktiv ishti-
rak etmish bir qizdir. Bir de qyoryum, ana, myan kimya cavab verya bilya-
cyayyam?
Myarcan xanim qyalir akoshkalari ortmyayya bashlayir.
M a r c a n x a n i m (alchaq syaslya). A balam, ta niyya chiqirirsan?
Byalkya kyuchyadya dost-dyushmyan var, byalkya syanin syozlyarini onlar eshidirlyar.
C a h a n q i r . Kyuchyadyan otyan dost-dyushmyan… (Myurshyud dayi
yavashca qirir otaqa). Choxdan siz cici-bacilarin nyarya chyakmyayini eshidib-
lyar vya oz hesablarini apariblar. Indi onu bilirlyar ki, biz Chichyayya ar tap-
maq yolunda kyupyaqiryan qarilari bura toplayib, byoyyuk bir myaryakya qo-
pardiriq. Vay myanim halima. Ol, ol, firqya namizyadi Cahanqir!!!
M u r sh u d d a y i (ushaq kimi qachir, avvyal alini qoyur Cahanqirin
aqzinin ustyunya, yavashca deyir). Bir dinmya sus.
Ushaq kimi qacha-qacha qedir akoshkalari byark-byark ortyur. Otaq qaranliq olur. Sonra
ushaq kimi qedir Myarcan xanimin alindyan yapishib aparir hyaryamxana otaqina, qyalir durur
Cahanqirin an yavuqunda vya yavashca deyir.
M u r sh u d d a y i. Syan myani kyohnyapyaryast vya kyohnya adam hesab
elyamya. Myan dya elya siz tyazyalyar tyak deyiryam ki, ovlad ata-anaya hyar syozyu
ashkar deyya bilyar vya lazim olan yerdya ata-anaya aq da ola bilyar. Ancaq
myanim syozyum budur ki, hech bir sirri achmaq olmaz. Bu baryadya myan av-
vyal Myarcani qinayirdim ki, ar myasyalyasini qohum-qonshuyadyak nyashr*
edir. Saniyyan** syan Cahanqiri dya myan syahv elyamish qyoryuryam, chyunki
Myarcan kimi tyacryubyasiz bir arvada qoshulub, chiqir-baqir elyayir, ev sir-
rini evdyan kyuchyayya chixarirsan.
C a h a n q i r. Dayi, syan bir fikir elya ki, bir evdya bir qadin yashiya,
yozyu tyarbiyyali vya dyarsli, ictimai ishlyardya chalishan bir qadin. Peshyasi dyars,
kitab vya maarif, ozyu vya qizi myadyani hyucumda da hyamishya qabaqda qet-
sinlyar. Syubh vya sham ictimai ishlyardyan qeri durmayan bir evin qabaqin-
dan kechyandya qulaqina bir ah-nalya chata: – Ax, ar, ar!
Myurshyud dayi yavuqlashib istyayir Cahanqirin aqzini alilya ortya. Cahanqir dyaxi alini
ryadd edir vya dayisina deyir:
C a h a n q i r. Syan Allah, dayi, qoy syozyumyu deyim, qoy, uryayimi
boshaldim, yoxsa, baqrim chatlayir.
Qapinin dalindan Myarcan xanim bashini uzadib, qorxa-qorxa deyir:
M a r c a n x a n i m . Bala, Cahanqir, bu dyafyaliyya syan bizi baqishla,
aman qyunyudyu, bu dyafyaliyya syan qyunahimizdan kech. Vallah, Zyaryafshan da,
Chichyak dya, hyatta anam da xyacalyatdyan olyub qurtariblar.
_______________
* Nyashr(ya) – daqitmaq, yaymaq
** Saniyyan(ya) – ikincisi
M u r sh u d d a y i (qachir, oz zoru ilya qapini basir ki, Myarcanin syasi
kyasilsin vya qacha-qacha deyir). Sus!..
C a h a n q i r (yuzyunyu iki ali ilya ortyur) Bax, bax, indi yoldashlarin qyor
nya deyyacyaklyar: – Budur, firqyamizin aktiv uzvlyari vya hyatta ryahbyarlyari.
Budur, onlarin ictimai myanshyayi. Cahanqir kimi hyar biri xan-sultan ba-
lalari. Bir uzlyarini firqyayya tyaryaf tutub deyirlyar: Bizik Mars-Leninin xyat-
tilya hyaryakyat edyanlyar vya eyni zamanda da ikinci uzlyarini kyohnya dudman-
larina tutub, yetishmish qizlarini ictimai ishlyardyan qachirtmaq uchyun onlarin
tez bir vaxtda arya qetmyaklyarinya syabrsizlik ilya myuntyazirdirlyar. Elya bir
syabrsizlik ilya ki, bu ishin tyaxirinya yas tutub, cici-bacilar myaclisindya yas
qururlar. Vay, vay (yuzyuyortyulyu yixilir divan dyoshyayinin ustya vya aqlayir).
M u r sh u d d a y i (byoyyuk tyashvishlya Cahanqirya). Sus, dinmya,
dinmya…
Cahanqir danishdiqca qachir vya axirda da qedir hyaryamxana otaqinin qapisini daldan
baqlayir. Kimsya oradan qyalmyak istyayir.
M u r sh u d d a y i (yavashcadan deyir). Allah xatirinya qyalmyayin,
Allah xatirinya qyalmyayin.
Cahanqir birdyan uzandiqi yerdyan qalxir vya papaqini qoyur ki, dursun bir yana
qetsin. Myurshyud dayi byark yapishir onun qolundan vya yavashca deyir.
M u r sh u d d a y i. Syanin canin uchyun, qoymanam. Syan chox
narahatsan, qyal, qedyak otaqinda yarimca saat uzan, sinirlyarin dincyalsin.
Cahanqir bir qyadyar dinmir vya dayisinin uzyunya baxir. Sonra deyir:
C a h a n q i r . Myurshyud dayi, istyayiryam aciqnan bu saat qedyam arizya
veryam, firqyadyan chixam.
Myurshyud dayi bir addim chyakilir qeri vya bir syoz demir. Cahanqir cyald durur ayaqa.
Dyaxi bir syoz demyayib chixir kyuchyayya, qedir. Myurshyud dayi qedir, arvad otaqinin qapisini
yavashca achir. Myarcan xanim yavashca qirir ichyari vya o uzya-bu uzya baxir, Cahanqiri qyor-
myur. Myurshyud dayi saq ali ilya aqzinda danishmamaqi isharya edir.
M a r c a n x a n i m (yavashca). Deyyasyan, Cahanqir qedibdi.
M u r sh u d d a y i (yavashca). Qedibdir.
M a r c a n x a n i m. Dadash, syan Allah, akoshkanin birini ach, lap
tyanqyanyafyas olduq.
M u r sh u d d a y i (bir ah chyakyandyan sonra). Myarcan qet Zyaryafshani,
Chichyayi vya anami chaqir, qyalsinlyar bura. Amma dyaxi saydiqini adamlar-
dan savayi bir kyas qyalmyasin (Myarcan qedir).
Myurshyud dayi allyari dalinda otaqda var-qyal elyayir. Myarcan qirir ichyari.
M u r sh u d d a y i. Byas, Nadir bala hardadi?
M a r c a n x a n i m. Bu qyun o chyoryayya qyalmyayib, ancaq, arvadlar-
nan bayaq syozlyashdi, yenya chixdi, qetdi.
Zyaryafshan, Chichyak vya Izzyat nyanya qyalirlyar. Myurshyud dayi qedir yenya akoshkalarin
qapilarini ortyur, ancaq birini achiq qoyur. Myarcan xanima tyaryaf uzyunyu tutur.
M u r sh u d d a y i (yavashca). Myarcan, o qonshu arvadlarini bayaq
kim bura chaqirmishdi?
M a r c a n x a n i m. Dadash, syanin canina, bir kyas chaqirmamishdi,
ancaq ozlyari qyalmishdi.
M u r sh u d d a y i. Byas, arya qetmyak syohbyatini (o uzya-bu uzya baxir
vya kyuchya akoshkasina tyaryaf baxir. ) kim burada achmishdi?
Arvadlardan bir kyas dinmir. Chichyak utandiqindan yavash-yavash qetmyak istyayir.
Myurshyud dayi qedib onu qaytarir.
M u r sh u d d a y i. Chox byoyyuk syahv, chox byoyyuk qyalyat (Chichyayya tyaryaf)
Chichyak, syan qedya bilyarsyan.
Chichyak qedir, Myurshyud dayi qedib onun dalinca qapini baqlayir.
M u r sh u d d a y i. Myarcan, avvyala, o yas myaclisini ki, bu qyun bu-
rada qurdunuz, o myaclisi burada qurmaqa hech lyuzum yox idi. Ikinci dya
budur ki, o myaclisya qonshu arvadlarini chaqirmaq vya yad arvadlara sirr
vermyak byoyyuk bir qyaflyatdir.
M a r c a n x a n i m (yoz-yozyunya). Bax, bunu dadashim dyuz deyir.
Z a r a f sh a n x a n i m. Dadash, byas, Cahanqir hara qetdi?
Myurshyud dayi bu suala cavab vermir vya oz tyaryafindyan arvadlara bu suali verir.
M u r sh u d d a y i. Syoz yox ki, bu qyun Qalxan byay chyoryayya qyalmyadi.
M a r c a n x a n i m. Dadash, syan yyaqin bilirsyan ki, qyalmyadi?
M u r sh u d d a y i. Myan onu biliryam ki, (o uzya-bu uzya baxib, papi-
rosunu eshir) myan onu biliryam ki, (yavashca o tyaryafya bu tyaryafya baxandan
sonra durub qedir akoshkadan kyuchyayya baxir) hami cahil-cuhulu bu
evdyan urkyudyub qachirdacaqsiniz.
M a r c a n x a n i m . Dadash, biz nya elyayirik ki, cahil-cuhul bizdyan
qachir?
M u r sh u d d a y i. Onlari myushtyabeh elyayirsiniz.
M a r c a n x a n i m. Biz axir nya elyayirik?
M u r sh u d d a y i. Onlar qonaq qyalyandya zyancyafil-chyoryaklyarin vya
shyakyar-chyoryaklyarin, qurabiyyalyarin dalini kyasmirsiniz. Myushyanbya plovla-
rin, fisincan plovlarin dalini kyasmirsiniz, onlar myushtyabeh olub qachirlar.
Z a r a f sh a n x a n i m . Dadash, syan dya elya Cahanqir kimi dani-
shirsan.
M u r sh u d d a y i (o uzya-bu uzya baxib vya lap yavashcadan). Cahan-
qiri myan chox xoshlayiram. Chyunki chox qeyryatlidir. Bircya myaslyakcya myan
ondan ayriyam. Bu da avvyal-axir dyuzyalyacyak (durub qedir kyuchyayya xyal-
vyatcya baxir). Amma Myarcan, bu syozlyari ancaq sizya deyiryam ha! Zyaryaf-
shan, bax myanim xasiyyyatimi bilirsyan ha. Bu syozlyari ancaq sizin ikinizya
deyiryam.
M a r c a n x a n i m. Dadash, Qalxan byay baryasindya dediyinya myan
shyarik deyilyam. Qalxan byay zyancyafil-chyoryakdyan vya fisincan plovdan qa-
chan deyil.
M u r sh u d d a y i (o uzya bu uzya baxir). Qiz, bir az yavashdan da-
nishsan xyata ki, olmaz.
M a r c a n x a n i m . Qalxan byay bizim evdyan o syabyabya qachir ki,
Cahanqir onu istyamir.
M u r sh u d d a y i. Myarcan, (akoshkalara baxir) bu myasyalyadya qyunah
yenya sizdyadir.
M a r c a n x a n i m (darixir). Eh, dadash, syan elya dyunyanin qyunah-
larinin hamisini bizim ustyumyuzya deyyasyan yixacaqsan. Axi biz bashidashli
nya elyayirik?
M u r sh u d d a y i. Cahanqir istyayir ki, Chichyak ali myaktyablyarya qirsin
vya dyars oxusun. Ancaq siz Chichyayi arya vermyak istyayirsiniz. Ozyu dya Qal-
xan byayya. Byay vya xanla da Cahanqir qohum olmaq istyamir. Vyassyalam.
Z a r a f sh a n x a n i m. Ay dadash, vallah, belya deyil, billah, belya
deyil. Nya elyayirik, hech Qalxan byay olmasin, qoy ryaiyyyat olsun, qoy cho-
ban olsun, tyaryakyamya olsun, kyandli olsun, ancaq ar olsun. Syoz yox ki,
qanacaqi vya dyarsi olsun. Hyar kyas olur-olsun, yoxsa yaziq qiz bu il
24-ya ayaq qoyur. Byas axiri necya olsun? Elya olyanya kimi evdya chyuryumya-
yyacyak ki?
Cahanqir qirir ichyari vya Zyaryafshanin axirinci syozlyarinin cavabinda belya syoylyayir.
C a h a n q i r . Xala, belya syanin bashina dolanim, axir bir de qyoryum,
hyaryanin bir myaslyaki, hyaryanin bir aqidyasi olar? Qyoryursyan biri myusyal-
mandi, biri xachpyaryastdir, syunnyudyur, shiyadir. Myanim dya myaslyakim budur.
Syan byayi-xani xoshlayirsanmi? Myan dya choban vya tyaryakyamyani xoshlayi-
ram. Syozyun nyadir? Yoxsa, syan elya bilirsyan myan Chichyayi istyamiryam? Sya-
nin canin uchyun dyunyalarca istyayiryam (Myarcan xanim dyasmalini qyozlya-
rinya basir). Ancaq myan Qalxan byayi istyamiryam. Ondan otryu ki, o byay
vya byaypyaryastdir. Onunla qohum olmaq da istyamiryam, hyarchyand ki, bir
qyadyar dyovlyati dya var. Hazir oz professorumuz Shahzadya Arvahallah xan7
ki, Qalxan byaydyan min dyafya dyovlyatli, nyacabyatlidir. Myan belya bir vyucu-
du da qohumluqa qyabul etmyakdyan uzaqam. Bir suryatdya ki, elm vya tyar-
biyyacya chox da professordu. Hazir qyunyu dyunyan myanya syohbyat arasinda
professor Arvahallah xan deyir ki, Cahanqir byay dyunyan myan sizin evin
qabaqindan kechyandya akoshkanizda 4-5 nyafyar qadin xeylaqi qyordyum.
Onlar zahirdya nyacib, yyaqin ki, batindya tyarbiyyali vya nyacabyat sahibi olar-
lar. Qyaryak acaba oz professorunu o alicyanab xatinlarla qyoryushdyuryub, on-
larin shirin syohbyatinya shyaryafyab edyasyan. Myan belya bir tyaklifin myuqabilin-
dya ancaq “ya qismyat” deyya bildim. O yerdya ki, ozqya yoldashlarim mya-
nim yerimya yapishardi professorun qolundan, onu dalina mindirib, qyati-
ryardi evinya. Myan dya belya adamam. Dyaxi nya elyayim. Myanlya deyil ki,
yozyu dya kim? – professor, asyabilyar xyastyaxanasinin bash direktoru, Tyur-
kyustan shahzadyasi Arvahallah xan.
Bu syozyu eshidyan kimi Myurshyud dayi tyayaccyubdyan qalxir ayaqa. Myarcan xanim da
dikyalib qalxir vya qyalib Cahanqiri qucaqlayir vya o uzyundyan, bu uzyundyan opyur. Zyaryafshan
qapini achir.
Z a r a f sh a n x a n i m. Chichyak, Chichyak!
Chichyak vya Pyustya qyalirlyar.
Ch i ch a k. Nya var?
Izzyat nyanya ah-vayla qyalir. Hyasryat xala, Shyaryaf xala qyalirlyar.
Arvadlar qarishir bir-birinya.
H a s r a t x a l a. Boy, bashima xeyir.
Sh a r a f x a l a. Boy, ay ushaq, nya vaxt shahzadya bizi qyoryub?
Myurshyud dayi arvadlari sakit elyayir, hyaryani oz yerindya oturtdurur. Qedir Myarcan
xanimin qulaqina bir shey deyir. Myarcan xanim arvadlari aparir. Myurshyud dayi ilya Ca-
hanqir qalir. Myurshyud dayi akoshkalari ortyur vya elektrik chiraqlarini yandirir ki, syas bir
yana qetmyasin vya qyalir oturur Cahanqirin yaninda. Alini qoyur onun alinin ustya vya o
tyaryaf-bu tyaryafya baxa-baxa qorxan adam kimi deyir.
M u r sh u d d a y i. Byazi vaxt xoshbyaxtlik insanin lap yanindan otyur,
ancaq insan onu duymur. Indi dya bacioqlu, myan lazim biliryam, syani
aqah edyam ki, indinin bu saatinda xoshbyaxtlik syanin vya ailyanin chox
yavuqundadir. Ancaq istifadya etmyayi dya bacarmaq lazimdir.
C a h a n q i r. Azizim dayi, syanin dya, byutyun ailyamin dya myanya qyaryak
yaziqlari qyalsin. Myan firqyachiyyam. Firqya myanim ohdyamya min vyazifya
qoyub vya bu myuyayyyan xyususi ciqira ***susi xyatt tush edibdir. Dyunya xosh-
byaxtliyindyan bashqa, byadyan xoshbyaxtliyindyan bashqa axirda insanda bir
ruh xoshbyaxtliyi dya var. Hya, byalkya belya deyil?
M u r sh u d d a y i. Yavash, yavash.
C a h a n q i r (yavash-yavash cusha qyalir, syasini ucaldir). Belya olanda
yasil insan ki, bir myuyayyyan vyazifyani boynuna qyotyuryub, qyaryak o yyukyu
myanzilinya aparib chixarda, qyaryak xyatti-hyaryakyatini itirmyayya. Yoxsa,
yozyunyu bosh qoyub, hansi yola tush qyalsya, onda o dyaxi adamliqdan chixar.
Bir asqiyya, byalkya zibilya dyonyub, myahv olar.
Arvad otaqindan Myarcan xanim bashini qyostyaryan kimi Myurshyud dayi tez qachir, onu
ryadd edir. Qapini chyakib, oz tyaryafindyan baqlayir. Myarcan xanima tyaryaf isharya edir ki, din-
myasin.
M u r sh u d d a y i. Indi qulaq as. Myan syanya tyak bircya syoz demyak
istyayiryam. Ancaq syanya yalvariram ki, myan dediyim syozya myandyan dyalil
vya syubut istyamyayyasyan. Vya birdyan cusha qyalib partlasan, onda myan dyaxi
syaninlya danishmayib, chixib qedyacyayyam.
C a h a n q i r. De qyoryum, nya deyirsyan?
M u r sh u d d a y i (o tyaryaf-bu tyaryafya baxa-baxa). Aqyar syan bu qyun
professor vya shahzadya Arvahallah xan ilya qohum olmaqa qyadyam
qoysan…
C a h a n q i r (diqqyatlya qulaq asir vya bu yerdya deyir). Hya, nya olar?
M u r sh u d d a y i. O vaxt firqya syandyan razi olar.
C a h a n q i r (tyayaccyublya). Razi olar?
Cahanqir asyabi qyulyur vya durur ayaqa.
M u r sh u d d a y i. Byas, shyart qoymushduq ki, syan myandyan dyalil vya
syubut istyamyayyasyan?
C a h a n q i r. Xub, de.
M u r sh u d d a y i. Yyaqin yaxshi diqqyat verirsyan.
C a h a n q i r. Veriryam.
M u r sh u d d a y i. Xub, di qulaq as. Myanya myalumdur ki, sizin bu
saat vya bu dyaqiqya myadyani hyucumunuz hech bir nyaticya baqishlamir. Syabyab
dya daqli myahyallyasinin sahibsiz ushaqlarinin dyaftyar, qyalyam vya ayaqqabi
pulunu tapa bilmirsiniz. Aqyar belya deyilsya budur anan Myarcan xanim
vya bacin Chichyak ki, myadyani hyucumda ishtirak elyayirlyar, bazar-dyukani qa-
pi-qapi qyazir, ianya toplamaqda isya spekulyantlara da yalvarib-yaxar-
maqdadirlar. Bu syabyabdyan dya ishlyari byark axsayir. Amma shahzadya Mir-
zya Arvahallah xanin tyak bircya Chyarco mahalinda Quvarciq kyandindyan
qyalyan myadaxilindyan yyuz daqli myahlyasinin ushaqlarinin tyahsil xyarcini
yetirmyak olar. Bu, bir. Aqyar syan professor Arvahallah xan ilya qohum
olsan, o syani tyahsil uchyun oz xyarcinya Inqiltyaryanin Oksford daryulfyununu-
na8 qyondyaryar. Bir nechya ildyan sonra, syan dya onun kimi professor olarsan.
Bu, iki. Aqyar syan shahzadya Arvahallah xanla qohum olsan, ol vaxt Nadir
bala da, myan dya vya sair yavuqlarin da onunla qohum olar, biz hamimiz
cyami Tyurkyustanda9 hyaryamiz istyasyak, byoyyuk bir hyormyat vya vyazifyayya nail
olariq. Bax, qyotyuryak Qalxan byayi. Doqru syozdyu, myan ozyum dya hech bir
vaxt onu dost tutmamisham. Ancaq onun dyovlyatinin xatiryasinya myan hya-
mishya demishyam ki, ona hyormyat elyayin.
M a r c a n x a n i m. Dadash, yyani professor Arvahallah xan elya
cyalalli adamdi?
M u r sh u d d a y i. Myan ancaq indi shahzadya Arvahallahxan Mirzyani
taniya biliryam. Bu vyucud Fyatullah xan Tyurkyustaninin nyavyasidir. Nadir
shah10 tarixi 1151 hicridya Hindistani tyasxir* edyandyan sonra qyaldi Tyur-
kyustana vya orani Mirzya Fyatullah xan Tyurkyustanini dya basib, yenya
myamlyakyati ozyunya qaytardi. Ancaq Tyurkyustandan nechya qatir yyukyu qizil
apardi. Bu, indiki Arvahallahxan hyamin Fyatullah xanin nyavyasidir vya
Rzaqulu xanin oqludur.
Zyaryafshan da, Chichyak dya onun dalinca daxil olurlar.
C a h a n q i r. Dayi, syan, deyyasyan, Iran tarixini yaxshi bilirsyan?
M u r sh u d d a y i. Byali, biliryam.
C a h a n q i r. Dayi, bu elmlyari syan harada oyryanmisyan?
M u r sh u d d a y i. Myan, doqrusu, myaktyab uzyu qyormyamishyam.
Amma elmlyarin choxundan xyabyardaram.
C a h a n q i r. Ancaq bu elmlyarin ichindya myan filosofiya elmindyan
bir shey bash acha bilmyadim.
M u r sh u d d a y i. Filosofiya qyozyal elmdir.
M a r c a n x a n i m (Cahanqirya). Cahanqir, yyaqin ki, syanin shah-
zadya professorun filosofiya elmini atrafli tyahsil elyayibdir.
_______________
* Tyasxir(ya) – Istila etmyak, alya kechirmyak
M u r sh u d d a y i. O baxir ki, shahzadya Arvahallahxan hansi myak-
tyabin tyaryafdaridir. Aqyar kyohnya filosoflar tyaryafdaridirsa, onda demyak
olar ki, shahzadya Arvahallahxan filosofiyaya kyohnyadya al verib vya bu el-
min asaslarina da lazimi qyadyar vaqifdir. Myasyalyan: Demokritchilyar11, ta
yavvyal VII asrdyan filosoflarin axirincisi Heqelyadyak12 yaranmish hyar bir
tyasniyyya* usulu ilya shyarh edilyardi vya hech bir vaxt filosofiya elmindya
vyahdaniyyyati qyabul etmyazdilyar. Amma tyazya filosoflar Shopenqa13 yer-
dyan bashlamish tyaklik syohbyatini araliqa qyotyurmyushsya dya, bil, bir qol ayirib-
lar. Ikilik ilya birlikdya bashqa myucyarryad bir chiqir da bina etdilyar ki, bu da
indiyyadyak Almaniya daryulfyununda bir chox filosoflar arasinda byoyyuk
myucadilyayya** bais oldu. ***lasya, burada danishmali syoz choxdur. (Saatini
chixarib baxir). Amma heyif ki, vaxtim yoxdur.
C a h a n q i r. Dayi, myan syanin bu elmi syohbyatlyarini chox xoshlayi-
ram. Bu shyartlya ki, qeyri bir qushyalyarya al atmayasan. Byazi vaxt elya isharya-
lyar elyayirsyan ki, xoshuma qyalmir.
M u r sh u d d a y i (yavuq qyalir). Qet dolanqinyan, xamsan hyanyuz.
Myan syanya hyar nya ki, demishyam, istyar xoshluyasan, istyar xoshlaumayasan,
tamamyan, bashdan axiradyak syahihdir.
M a r c a n x a n i m (Myurshyud dayiya). Dadash, hara qedirsyan?
M u r sh u d d a y i. Syozyunyu de.
M a r c a n x a n i m (qabaqca bilmir nya desin). Axir qyoryum nya
deyyacyakdim…
M u r sh u d d a y i. Hya... (Cahanqirya). Chox burada filosofiyadan
syohbyat dyushdyu, myanim dya xyayalima qyalir ki, professor Arvahallahxan is-
tyasya, myanim shyakk-dyuyyunyumyu acha bilyar. Chyunki myashhur Fransa filosofu-
nun “Hyayat vya myamamyat”14 adinda bir risalyasi var. Orada filosof bir
cyumlya buraxib ki, myan basha dyushya bilmiryam. Orada 31-ci syahifyadya 4-cyu
abzasda filosof syahv edib, ya myuryattib xyata edib. Myan bu baryadya istyar-
dim professor Arvahallah xanla qyoryushyub, onunla danishim. Bilmiryam nya
vaxt vya harada myuyyassyar olar? (Myarcan xanima qyoz vurur).
M a r c a n x a n i m (Cahanqirya). Cahanqir, qyalsyanya professoru vya
myuyallimini bizya qonaq chaqirasan. Oxuduqu elmlyardyan syohbyat elyasin,
qulaq asaq. Vya dayin da o vyucud ilya qyoryushyub, bilmyadiyini oyryansin.
_______________
* Tyasniyyya (ya) – tyak ilya cyam arasinda olan iki shyaxsi vya ya iki sheyi bildiryan
kyamiyyyat
** Myucadilya (ya) – syozlyashmya, chyakishmya
Z a r a f sh a n x a n i m. Vallah, yaxshi syozdyur.
M a r c a n x a n i m. Qyoryak Cahanqir nya deyir?
Myurshyud dayi Myarcan xanima tyaryaf baxir vya bir syoz demir.
C a h a n q i r (dayisina). Myurshyud dayi, syani and veriryam azizlyarinin
canina vya olyanlyarinin ruhuna, myani firqya yoldashlarimin yaninda
biyazm* elyamya. Aqyar professor myanim myuyallimimdir, myan bu qonaq-
liqdan al chyakiryam. Niyya? Aqyar siz myani bir zyarrya qyadyarincya istyayirsi-
niz, bu ishdyan al qyotyuryun. Professor Arvahallah xan bizya hech vaxt qyal-
myayibdir. Aqyar biz onu qonaq chaqirsaq, onun qabaqina bircya bozbash-
nan, bir tikya soqan qoyub, yola salmaq olmaz. Shahzadya professorun shya-
ninya cyalalli vya hyashyamyatli bir ziyafyat yarashir.
M a r c a n x a n i m. Myan ona elya qonaqliq veryaryam ki, shaha layiq
olsun.
M u r sh u d d a y i (Durub qedir alini Myarcan xanimin aqzina
basir). Bir kyas syasini, qyoryak bashimiza nya qyalir.
C a h a n q i r. Dayican, myan hech bir vyachlya razi olmazdim ki, zyah-
myatkeshlyarin qatili vya ryaiyyyatin qanini soran vya onlari istismar edyanlyar-
dyan bir kyas ilya alaqyadya olam. Onlar ilya ish tutam. Ancaq zyamani ki, filo-
sofiya elmindyan syanin bir myasyalya hyallinya ehtiyacliqin var vya o myasya-
lyani dya achmaqda syanya Shahzadya ilya bir myunasib yerdya qyoryushmyak lazim
olub, bu syabyabdyan onun bizya qonaq chaqirilmasina raziliq veryaryam.
Myurshyud dayi alaltdan Myarcan xanima baxir, xanimlar sevincyak tyashvishya dyushyurlyar.
Cahanqir qedir otaqina.
M a r c a n x a n i m (qedir Myurshyud dayinin uzyundyan opyur vya ci-
bindyan bir-iki qizil pul chixardir, verir ona). Dadash, myanim bazarin ah-
valindan xyabyarim yoxdur. Apar bu pullari kaqiz eylya. Nya qyadyar olsa,
onu shahzadyanin qonaqlarina myasryaf eylya. Doqrudur, syan bilirsyan ki,
hyar bir qonaqliqa biz bu qyadyar pul xyarclyayya bilmyarik.
C a h a n q i r. Niyya xyarclyayya bilmirsyan? Syanin hyaftyanin bu bashi vya
o bashina qonaqliqina bundan artiq xyarcin chixir.
M a r c a n x a n i m. Bala, vallah, hamisini Chichyayin yolunda xyarc-
lyayiryam. Byalkya yaziqin byaxti achila.
C a h a n q i r. Doqrusu, myan bilmiryam kimin yolunda xyarclyayirsyan.
______________
* Biyazm(ya) – xar, qyucsyuz
M a r c a n x a n i m. Eh, Allah kyarimdi. Bir arxa ki, bir dyafya su
qyalib, umid var ki, bir dya qyalya. Allah kyarimdi.
Z a r a f sh a n x a n i m (Myarcan xanima). Myarcan, Byadircahan ar-
vadi chaqiraq plovu o bishirsin.
M u r sh u d d a y i. Amma elya biliryam ki, Myashyadi Kyarim arvad ash-
pazindan yaxshidir. Chyunki Tyabrizdya vyaliyahdin plovunu hyamishya Myashyadi
Kyarim bishiribdir.
C a h a n q i r (Myurshyud dayiya). Dayican, qyoryasyan, Tyurkyustanda qush
ovu yaxshidir?
M u r sh u d d a y i. Ax, necya?
C a h a n q i r. Qyoryasyan hansi qushun ovu orada shyohryatlidir?
M u r sh u d d a y i. Deyirlyar Banabataqan qushu chox shyohryatlidir.
(Myarcan xanima qyoz elyayir).
Z a r a f sh a n x a n i m (sandiqindan bir-iki qizil chixarib verir).
Dadash, deyirlyar Tyabrizdyan vyaliyahdin oz xanyandyasi oz yoldashlari ilya bu-
rada ali myaclislyardya oxuyub-chalirlar. Dadash, syan myanim canim, onlari
chaqir, oxuyub-chalsinlar. Bu da onlarin xyarci (qizillari verir). Qoy, Chi-
chyayya qurban olsun.
P u s t a (shad-***rryam atila-atila qirir ichyari vya Myarcan xanima).
Xala, qonaqliqimiz nya vaxtdir?
M a r c a n x a n i m (bir qyadyar fikirli). Qoy qyoryum, hyalya bilmirik.
Pyustya sevincyak qedir.
M u r sh u d d a y i. Myarcan, bilirsyan, myani hyamishya narahat elyayyan
nya myasyalyadir?
M a r c a n x a n i m. Yox.
M u r sh u d d a y i (yavashca qapiya tyaryaf baxir). Myan bir sheydyan
chox qorxuram. Qorxuram shahzadya Pyustyayya ashiq olmush ola.
M a r c a n x a n i m. Elya myanim fikrimya dya bu qyalir.
M u r sh u d d a y i (fikir elyayir). Hyar sheyi otyushdyurmyak olar. Ancaq
bu baryadya myan acizyam.
M a r c a n x a n i m. Byas, neylyayyak? (Hyar ikisi dya fikirlyashir).
M u r sh u d d a y i. Syoz yox ki, Pyustyani bir nechya qyunlyuyya kyandya
qyondyarmyak olmaz.
M a r c a n x a n i m. Yox, qetmyaz. Nya ozyu qedyar, nya Cahanqir
qoyar. Syan myaqyar bilmirsyanmi ki, bunlar dilbirdirlyar. Chyunki Cahanqi-
rin fikri Pyustyani qizlar dyastyasinya, myadyani hyucuma yazdirmaqdir. Qyor-
myursyan, myaqyar, Pyustyanin dyarslyarinya ozyu baxir?
M u r sh u d d a y i. Myan elya qyuman ediryam ki, Cahanqir qyorsya ki,
Pyustya Chichyayin qabaqini kyasyar, byalkya Cahanqir dya Pyustyanin kyanar ol-
masina razi olar.
M a r c a n x a n i m. Aqlim kyasmir.
M u r sh u d d a y i. Myarcan, myasyalyanin maraqli tyaryafi budur ki, qyo-
ryak shahzadya qizlarin hansini xoshlayibdir?
M a r c a n x a n i m. Hyalya, myan ondan da artiq deyiryam (Qapilara
tyaryaf baxir). Zyaryafshani da xoshlaya bilyar. Pyustyani demiryam, amma, Zya-
ryafshan Chichyakdyan ki, qyoychyakdir.
M u r sh u d d a y i. Hyar halda, Pyustya bizim uchyun byoyyuk anqyaldir.
M a r c a n x a n i m. Dadash, yaxshi olardi birtyahyar qizi bashdan elya-
yyardik. Uzaq bir yana qedyaydi. Qonaqliqda burada olmayaydi.
M u r sh u d d a y i (yavashca). Bir byahanya ilya bir nechya qyunlyuyya kyandya
qyondyarya bilyarik.
M a r c a n x a n i m. Yyani Pyustya kyandya qetmyak istyayyar? Atasi de-
yirlyar xyastyadir. Amma dyaxi qonaqliq adi ki, qyaldi, dyaxi qonaqliq so-
vushmayinca bir yana tyarpyanmyayyacyak. Myan onun xasiyyyatinya byalyadyam.
M u r sh u d d a y i (durub var-qyal edib, fikirlyashir.). Myarcan, qoy,
Pyustya qyalsin bura. (Zyaryafshan xanim qedir Pyustyanin dalinca).
M u r sh u d d a y i. Myanim xyayalim sabah yox, biri qyun shahzadyani
bura chaqirmaqdir. Sabah qizi yola salsaq, bashdan olar.
M a r c a n x a n i m. Elya chyatin ish onu yola salmaqdi.
M u r sh u d d a y i. Chyatin deyil. (Pyustya qirir ichyari). Hya, qyoryak shah-
zadyani necya yola salacayiq.
P u s t a. Necya yola salacayiq? Chox yaxshi salacayiq.
M u r sh u d d a y i. Amma oz aramizdi, Pyustya xanim, syan istyayirdin
cavan qizlar dyastyasinya yazilasan. Vya cyamiyyyat tyaryafdari olasan. Amma
indi danishirlar ki, Pyustya xanim myaslyakini vya etiqadini satib, indi dya
shahzadyalyarlya oturub durur. Vya kyanddya atasi azarli ola-ola qedib onu
yoxlamaq da istyamir.
P u s t a (coshur). Xeyr, baqishla, kim o syozyu deyir? Hech kyasin ixtiyari
yoxdur, hech kyasin ixtiyari yoxdur. Onu deyyan paxilliq ucundan danishir.
Kim deyir, kim deyir?
Vya belya deyya-deyya bashlayir aqlamaqa vya yerya yixilmaqa. Arvad-ushaq qizi qucaq-
liyib aparirlar. Qalir Myarcan xanim vya Myurshyud dayi.
M a r c a n x a n i m (yavashcadan). Dadash, syoz yox o syozlyari ozyun-
dyan dyuzyaltdin (Sevincyak qyulyur).
M u r sh u d d a y i (yavashca arvadlara tyaryaf baxa-baxa). Indi dyaxi
qonaqliqda Pyustya burada olmaz.
M a r c a n x a n i m. Doqrudan?
M u r sh u d d a y i. Myan syanya deyiryam.
Z a r a f sh a n x a n i m. Myarcan, Pyustya dyaxi dayanmaq istyamir. De-
yir bu saat myani qyondyarin kyandya. Istyayir atasinin yanina qetsin.
M u r sh u d d a y i. Myarcan, myan qediryam. (Yavashca) Shahzadyani
qonaq chaqiram. Ozyu dya sabah yox, biri qyunya. Siz dya tyadaryukdya olun.
C a h a n q i r (qirir vya Myurshid dayinin axirinci syozlyarini eshidib
deyir). Dayi, qedib chaqirma. Vallah, qorxuram axirda myan biabir olam.
Hami da mat qalir vya myayus olub kiriyir.
M u r sh u d d a y i. Byas, axir biz bayaq professoru dyavyat etmyayi
qyarara almishdiq.
Cahanqir fikrya qedib, var-qyal elyayir.
M u r sh u d d a y i (Cahanqirya). Cahanqir, bala, syan qyaryak bunu bi-
lyasyan, tyazyacya qyozyunyu achib, dyunyani tanimaqa bashlayibsan. Amma biz
dyunyani taniyanda syan yox idin. Syan qyaryak bunu bilyasyan ki, bizim kimi
ucadan ashaqiya dyushyanlyarin nicati, avvala, dyarsdya vya elmdyadir, ikinci,
var vya dyovlyatdya. Bunu da qyaryak unutmayasan ki, dyunyada…
M a r c a n x a n i m (durub qapilara baxir, bir az alchaqdan). Necya
qyoryasyan? Myan syanin bacin Chichyayin yolunda nechya-nechya bu qyun tyaklif
elyadiyim kimi myasariflyar qoymusham ki, onu aq qyunya chixardam. Nya qya-
dyar onun yolunda nayumid olduqum cyahyannyamdyan qyoz yashlari tyokmyu-
shyam. Myurshyud, syan, aqyar, Vyalisultanin halalca oqlusan, onun bircya dyanya
ishiqli qizinin syan aqyar doqma qardashisansa, qyaryak hyar bir qiymyatli ar-
zularinin yaninda onun qizinin oz nyasil-nyasyabinya myunasib omyur yol-
dashi tapmayinca qardash, qyaryak myuqyayyyad* olasan. Aqyar, doqrudan,
misal uchyun, shahzadya kefini maraqlanibsa, byalkya burada bir sirr var ki,
nya bizya vya nya syanya myalumdur. Myan bir isharyadir ki, syanya eylyayiryam.
M a r c a n x a n i m. Bunu bir syan bil, bir dya vicdanin bilsin (Bash-
layir aqlamaqa. Aqlaya-aqlaya). Xudaya, bir ar bizim evya qismyat ol-
mur. Bilmiryam bizim uzyumyuzya sheytan tyukyu chixibdir?
C a h a n q ir (darixir). Allah xatirinya aqlama. (Darixa-darixa qe-
dir). Bax, vallah, bu arvad-ushaqin alindyan qurtarmaq olmur.
Cahanqir qedir. Myurshyud dayi15 da dalinca. Arvadlar bashlayirlar aqlashmaqa. Bura-
da Myurshyud dayi qayidir vya shadliqla xyabyar verir.
M u r sh u d d a y i. Bashlayin qonaqliq tyadaryukyunyu nya qyadyar myum-
kyundyur, alinizdyan qyalyani myuzayiqya elyamyayin. Cahanqir, inshallah,
razidir.
Arvad-ushaq, qizlar shadlanirlar vya hyaryakyatya qyalirlyar.
Z a r a f sh a n x a n i m. Hyasryat xala, qeyri arvad-ushaq – biz ev ishini
dyuzyaldyak. Myurshid dayi, ancaq bazar ishi vya chyol syanin ohdyandyadir.
Myurshyud dayi chyapik chala-chala chixib qedir. Arvad-ushaq qaynashmaqdadir.
Pyardya
IKINCI MYACLIS
Dyalixanada salon otaqi, ortaliqda miz, atrafinda uch-dyord syandyalliyya, mizin ustya
kaqiz, qyalyam, myuryakkyab qabi, zyanq. Divardan saat asilib. Mixdan hyakimin papaqi, pal-
tosu asilib. Mizin qabaqinda dyalixananin myudiri doktor Ruhzad vya yaninda 5-10 nya-
fyar tyalyabya. Bir tyaryafindya dyalilyarin qelyu-qali eshidilir. Hyardyanbir xyastyalyar hirildayib qyu-
lyurlyar. O dyaryacyadya ki, dam-divar uchmaq istyayir. Vya qah sakit olurlar. Dyalilyarya tyaryaf
achilan qapinin yaninda bir kishi xidmyatchisi durub, myudirin hyokmyunya myuntyazirdir vya
dyalilyarin myaryakyasi ucalan zaman qapini yavashca achir, ucadan deyir:
Q a p i ch i. Qalmaqal olmasin (Qilyu-qal yatir).
Qapinin bashinda bir lyovhya asilib, ustya iri xyatlya yazilib: “Dyali kishilyar”. O biri tyaryaf-
dya qapinin bashinda asilan lyovhyadya yazilib: “Dyali arvadlar”. Dyali kishilyarin shyobyasindyan
hyardyanbir dyalilyar qapiya tyaryaf qyalib baxanda qapichi onlari qaytarir. Doktor tyalyabyalyarya
tyaryaf uzyunyu tutub, leksiya oxuyur.
P r o f e s s o r. Salam olsun elm vya fyann dalinca qedyan cavan tya-
lyabyalyarimizya. Lakin bilmyarrya unutmamali ki, elm ki, biz deyirik, ha-
man ulum vya fyununun cyumlyasi tyacryubyadyan vya qyotyur-qoydan istinbat
olunubdur. Vya illa aqyar dyunyada insanlar kitablardan axz etdiyi myaz-
munu tyacryubya vya praktikdyan kyanar tuta, min illyarlya syumyuk sindirsa,
yenya tyahsilini yerinya yetirya bilmyaz. Onun uchyun atalar abyas yerya demya-
mishlyar: “Chox oxuyan chox bilmyaz, chox qyazyan chox bilyar”. Amma indi biz
bu zyarbyul-myasyali bu ibarya ilya syoylyayyak qyoryak: “Chox oxuyan chox bil-
myaz, chox oxuyan vya oxuduqunu chox ishlyadyan chox bilyar”. (Tyalyabyalyar chya-
pik chalirlar, chyapiyin syasinya dyalilyarin tyaryafindyan syas-kyuy qopur. Qapichi
onlara tyaryaf aciqlanir. Hami sakit olur). Byali, ruh xyastyaliyi dyord asas-
______________
* Myuqyayyyad (ya) – qayqisina qalan
dan ibaryatdir. Psixoloji elmindya vya alyal***sus fyanni-tyababyatdya biz onu
dyord myana ilya ifadya edya bilyarik: Xyayal, hiss, fikir vya arzu. Necya ki, fi-
losofiyadan dyord uzvlyu anasyur, yyani, anasiri-yarbyaya16, hyamin anasyur fi-
losofiyaya eynyan myutabiqdir ki, bunlarin myasdyari ibaryat olsun substan-
siyadan17, yyani ryukndyan*. Amma diqyar hissyalyari myutyashyakkildir avari-
zatdan** ki, onlar da atoribiyutla18 myashquldurlar. (Tyalyabyalyar professo-
run syozlyarini allyarindyaki kaqiz varaqlarina qeyd edirlyar). Arz olsun ki,
bu dyord qism ruh ahvalinin myanbyayi bashin ichindyaki buz damaqin yazi-
mazilaridir ki, onlara tibb istilahinda byoyyuk damaq deyirlyar. (Tyalyabyalyar
yazirlar). Zamani ki, hyaman buz damaqin cisminya bir ryaxnya toxundu,
o vyadya insana elya bir xirya dimaq*** vya qyuvveyi-yaqliyyyasinya elya bir
zyaf**** uz verir ki, biz avam dilindya ona dyalilik deyirik. Bu xyastyalik-
lyarin myutaliyasindya an ziyada ahyamiyyyat verilyacyak bir myasyalya dya odur
ki, bu xyastyalik uzvyudyur, ya qeyri-yuzvyu? Lakin axir vaxtlarda Avropa
myutyaxyassislyari arasinda uzvi tyabirinin ziddinya bir paralari vyazifyavi tya-
birdya ishlyatmyayya bashlayiblar ki, birincilyarin silkinya Almaniyada myashhur
professor Lalbyuzi19 vya ikincisinin silkinya Amerika professoru Transhi20
daxil etmyak olar. Behyarhal, necya alyami-zyarryadya, filosofiya alyamindya,
habelya dya, ruh xyastyaliklyari dya hyaman bir haldir. Ancaq tyafavyut ondan
ibaryatdir ki, myuttyahidyul-myana***** olaraq ishlyadilmyalidir. (Tyalyabyalyar
yazir). Axir vaxtlarda ruh xyastyaliklyari psixoz adi ilya shyohryat tapmishlar.
Necya ki, myasyalyan, dairryaqs****** vya fyalci-yumumi******* myutyaryaqqi
kimi. Amma diqyar tyaryafdyan bunu nyazyarya almalidir ki, hal-hazirda
“Amrazi-ruhiyyya”21 kitabinin myuhyum syahifyalyarini ishqal edyan hyamin
fyalci-yumumi myutyaryaqqidir ki, bunun myudavati******** hyalya indiyya-
dyak nyaticyabyaxsh olmayibdir. Bizim xyastyaxanada myushahidya olunan Am-
razi-yaqliyyyanin22 cyumlyasindyan fyalci-yumumisinya, dairryaqs vya bir nechya
dyaxi qeyrilyarinya rast qyalyacyaksiniz. Amma bunu lazimdir burada qeyd
etmyak ki, amrazi-yaqliyyyanin byazi nyuqati-ibtidaiyyyasi vardir ki, siz
__________________________
* Ryukn (ya) – ozyul diryayi, syutun, isiniadqah
** Avazirat (ya) – tyasadyufi hadisyalyar
*** Xirya dimaq (f-ya) – chashqin ovqat (aqil, ahval-ruhiyyya)
**** Zyaf(ya) – zyaiflik
***** Myuttyahidyul-myana (ya) – bir, eyni myanada
****** Dairryaqs – dyovr edyan ruhi xyastyalik myanasinda
******* Fyalci-yumumi – iflic amyalya qyatiryan ruhi xyastyalik
******** Myudavat (ya) – myualicya
cavan tyalyabyalyar bunlarin tyatbiqatina yeycya alishmalisiniz. Misal uchyun,
qyotyuryun belya bir xyastyaliyi (Uzyunyu qapichiya tutub deyir). Qyatir bura
Qutazi23. (Tyalyabyalyarya) Qutaz an shiddyatli asyabi xyastyalyardyan birinin adi-
dir. (Qapichi bir xyastyanin alindyan tutub qyatirir salona. Qutaz ichyari qirir
vya myaclisdya olanlarin hamisina adyablya bash ayir. Hech bir syoz demir vya
hech danishmir. Professor tyalyabyalyarya). Bunu hyamishya yad edin ki, hyar shey-
dyan qabaq xyastyanin hyadyaqyasinin, yyani qyozyunyun qarasinin halini axtar-
mali vya hyadyaqyanin ishiqa qarshi tyaamyulyunya diqqyat edilmyalidir. Myasyalyan,
xyastyanin hyadyaqyasi (Qutaza yavuq qyalir) hyamishya ishiqa qarshi daralir. Mi-
sal uchyun bu xyastya (xyastyanin qyozyunyu ishiqa qarshi tutub vya qyozlyarinya ya-
vuqdan baxir vya tyalyabyalyari dya yavuqa dyavyat edir. Burada xyastya allyarini
qulaqlarina uzadib, ucadan deyir: – Nyamyakdan!* Professor qapichiya
isharya edir, o da xyastyani aparir. Xyastya dali-dali qedir vya qedya-qedya yenya
bir dyafya deyir: – Nyamyakdan!). Bu bicharyanin atasi (kitaba baxir) Qu-
bad24 35 yashinda hyamin dyalilik xyastyaliyinya qiriftar olub, ozyunyu uca pil-
lyakyandan tullayib olmyush imish, hyaman bu xyastya ki, onun oqludur, aqyar
bunu biz indi bashina qoysaq, bu da atasi kimi ozyunyu intihar edya bilyar.
T a l a b a l a r i n b i r i s i25. Professor, ruhi xyastyalyarya tibb elmindya
bir alac isharyasi tapilirmi ki, xyastyanin byutyun-byutyunya shyafa tapmaqina
yumidvar olmaq ola?
O b i r i t a l a b a. Yyani, achiqcasina burada sizin myualicyanin nya-
ticyasindya xyastyalyarin shyafa tapmaqi tez-tezmi ittifaq dyushyur?
P r o f e s s o r. Yoldashlar, sizin bu suallariniz, xeyli aqilli bir sual-
dir. Chyunki zyaif shyuur byutyun ruh xyastyaliklyarinin an adi bir shyakildir. Myux-
tyalif alimlyar vya myutyaxyassislyar arasinda shyuursuzluq hali haqqinda bir
chox myunaqishyalyar vaqe olmushdur. Cyami bu myunaqishyalyarin nyaticyasindya
bu anlashilir ki, myualicya qyabul etmyayyan cyali** myaryazlyarin ikinci
dyaryacyadya hesab olunani paranoydur26. Bizim xyastyaxanada hyamin
myaryazya qiriftar olan (kitaba baxir) bir nyafyardir ki, ona camaat arasinda
“tyabiri-xab”*** deyirlyar.
Qapichiya isharya edir, o da dyalilyarin ichindyan bir nyafyarin qolundan tutub qyatirir. Xyas-
tya titryayya-titryayya daxil olur. Professor vya tyalyabyalyar ona yavuq qyalirlyar. Prfessor qedir,
yapishir onun nyabzindyan.
______________
* Nyamyakdan – duzqabi
** Cyali (ya) – achiq-ashkar
*** Tyabiri-xab (ya-f) – ryoya anladan xyastyalik
P r o f e s s o r. Nyadyan qorxursan?
Xyastya cavab vermir vya tyalyabyalyarin birindyan elya qorxur ki, bashlayir chiqirmaqa.
Professor bunu shirin dillya danishdirir.
P r o f e s s o r. Bir de qyoryum, kimdyan qorxursan vya nyadyan
qorxursan?
X a s t a (tyabiri-xab bashlayir chiqirmaqa vya deyir). Bu oqlan dyunyan
chixdi damimizin ustyunya vya myanim xoruzumu tutdu apardi27. Myan ha
dedim ki, xoruzumu aparma, (aqlaya-aqlaya) bichaqini28 chixartdi vya is-
tyadi myani vurub oldyurya (Chiqirir).
Bunu aparib, qatirlar azarlilarin ichinya. Kishi shyobyasindya yenya bir myaryakya qopur.
Orada hay-kyuy arasinda bir xyastyadyan bir belya tyahdid* etmyak syadasi eshidilir.
– Qyorryam halinizi; qyorryam halinizi!
Arada Dyali Murtuza ozyunyu qapidan salir salona vya uzyunyu professora vya tyalyabyalyarya
tutub, aqzi kyopyuklyu vya qizishmish bir halda baqirir:
– Chyakyarsiniz cyazanizi, chyakyarsiniz cyazanizi.
P r o f e s s o r (qapichiya). Aparin, bu bicharyani vya syay edin uzanib
rahat olsun (Qapichi xyastyani aparir).
P r o f e s s o r (Murtuza baryasindya tyalyabyalyarya myalumat verir). Bu
xyastyalyar, zyannimcya cyami insanlar tutduqlari myasiyyyat** ichindya hyadsiz
xyata vya xyatyarya dyuchar olacaqlar. Vya axirda da cyazalarini chyakyacyaklyar.
Professor zyanqi chalir. Xidmyatchi arvad – 50-55 yashinda, xeyli chirkin vya ishdyan dyush-
myush “ifritya”29 daxil olur.
X i d m a t ch i i f r i t a (professora). Nya buyurursunuz?
P r o f e s s o r (xidmyatchi qadina). Bir styakan su qyatir.
X i d m a t ch i i f r i t a. Bash ustya. (Qedir).
P r o f e s s o r (yoz nitqinya davam edir). Cavanlara arz olsun ki, aqil
vya shyuur sahyasindya iki myuhyum unsyur hyamishya hyokmfyarmadir: zehn vya
iradya. Bunlarin mahiyyyatini biz hyamin ibarya ilya ifadya edya bilyarik. Bun-
lar sixi suryatdya bir-birinya baqlidir vya bir-birindyan daimi suryatdya myut-
yassir olunur. Vya bir felin icrasi baryasindya hyamishya bir-biri ilya myucadilya
edir. Bunun nyaticyasindya aqyar bir fyardya bir dyard vya alyam uz versya vya
tyasyallisi myumkyun olmayan qyussyayya dyuchar ola, o vaxt hyaman shyaxsin ha-
______________
* Tyahdid (ya) – hyadd tyayin edilmya
** Myasiyyyat (ya) – qyunah
fizyasi myuxtyal* olmaqla byarabyar, dimaqina elya bir kyasalyat uz veryacyak
ki, vya xyastyani elya bir hala salacaq ki, tibb dilindya ona qaliyubnar**
dyaliliyi deyirlyar.
Xidmyatchi qadin alindya bir styakan su qyatirdiyi vya professorun qabaqina tutduqu
yerdya dyali kishilyar ichindyan Dyali Shahzadya adli bir dyali ozyunyu zor ilya myaclisya soxur vya
xidmyatchi qadinin ustyunya hyucum edir. Qapichi, professor vya tyalyabyalyar bunun qabaqina
dururlar. Xidmyatchi qadin qorxusundan styakani alindyan salir, styakan sinir, su daqilir.
Dyali Shahzadya ozyunyu adamlarin alindyan darta-darta chiqirir.
D a l i Sh a h z a d a. – Arvad, arvad, myan arvad istyayiryam.
Adamlar bir tyahyar ilya, shirin dillya Dyali Shahzadyani qeri aparirlar.
P r o f e s s o r. Arz olsun ki, bu da dyaliliyin bir nyovyudyur. Burada
iradyanin hyaryakyatlyari hech bir qanuna tabe deyil. Qah xyastyanin bashina
yovryat sevdasi, evlyanmyak sevdasi myusyallyat* olur, qah myaryazin tyasiri al-
tinda xyastya ozyunyu chox ali bir vyucud hesab edir. Chyunki xyastyanin qyuvve-
yi-yaqliyyyasi myuyayyyan vya sabit olchyudyan chixib, fellyari vya qyovllyari***
arasinda hech bir myunasibyat myushahidya olunmur. Bu ona dyalalyat edir ki,
cyami afradin ahval-ruhiyyyasi myuyayyyan bir duyqunun syovq vya idaryasi
tyahtindya**** hyaryakyat edir.
Kishilyar shyobyasinin qapisi aqzinda qapichiya itayat etmyayib, Dyali Shahzadya professora
tyaryaf bir belya myazyammyat vya hyokm qyondyarir.
D a l i Sh a h z a d a (ucadan, hirsli). Aqyar bu saat myani evlyandir-
myasyaniz, myan sizin haminizi xidmyatinizdyan azl***** eylyaryam. Chyunki
bu ali binani da tikdiryan vya bu ali tyafyarryucxanani****** da idarya edyan
myan ozyumyam.
Dyali kishilyar arasinda qilu-qal qopur vya axirda qapichinin binaqyuzarliqinin byaryakya-
tindyan sakitlik amyalya qyalir.
______________
* Myuxtyal (ya) – qyunah
** Qaliyubnar – qara fikir, byadbyaxtchilik, dyard qyatiryan xyastyalik myanasi da-
shiyir
*** Myusyallyat (ya ) – alya kechirilmish, hakimiyyyati altina alinmish myanasini
ifadya edir. Burada “hakim kyasilir” myanasinda ishlyadilmishdir.
**** Qyovl (ya) - qyunah
***** Tyaht (ya) – alt, ashaqi demyakdir. Burada altinda myanasinda ishlya-
dilmishdir.
**** Azl (ya) – azadetmya, ishdyan chixarma
******* Tyafyarryucxana (ya) – qyazinti yeri, seyryanqah
D a l i Sh a h z a d a (professora tyaryaf). Eshidin vya aqah olun ki, Is-
kyandyari-Kyabirdyan30 irs qalan Tyurkyustan myamlyakyatinin yarisi myanim
syaltyanyatimdir. Ceyhun31 ilya Seyhun32 arasinda yyuzlyarcya amirlyar vya vya-
zirlyar var. Bununla byarabyar, siz myani evlyandirmyak istyamirsiniz. Amma
bilin ki, axirda peshman olacaqsiniz.
P r o f e s s o r (tyalyabyalyarya). Bu byadbyaxt qyoryursyunyuz ozyunyu necya
professor vya shahzadya adlandirir. Bunun ucundan choxlari da myanim
yozyumyu Tyurkyustan shahzadyasi hesab edirlyar (Tyalyabyalyar qyulyushyurlyar).
Burada ayri bir xidmyatchi professora bashi baqli bir paket qyatirib verir. Professor pa-
keti achmaqla myashqul olanda “Dyali arvadlar” shyobyasinin tyaryafindya bir nechya dyali arvad
qyorsyanir. Dyali Shahzadya onlari qyoryan kimi onlara tyaryaf hyucum etmyayya dartinir. Ancaq
qapichilar bunu zorla yerinya qaytarmaq istyayirlyar. Dyali arvadlarin qapichisi onlari zor ilya
yerlyarinya qaytarir. Dyali Shahzadya chox coshmush. Dyali qadinlara tyaryaf hirs vya qeyzlya deyir:
D a l i Sh a h z a d a. Arvad, arvad, myanya arvad lazimdir. Chyunki
yeddi ildir bu xaraba myamlyakyatdya arvad uzyunya hyasryatyam. Vay, vay...
(Yumruq ilya qadinlari tyahdid edir). Vay, myan arvad istyayiryam.
Burada Dyali Shahzadya yumruqunu dyuyyub, nyarya tyapya-tyapya vayildayir vya qadinlara
tyaryaf dartinir. Qapichilar, nyazaryatchilyar, professor vya tyalyabyalyar qyuc ilya bunu dyalilyarin ichi-
nya daxil edirlyar. Professor alindyaki kaqizi oxuyub qurtarandan sonra uzyunyu tyalyabyalyarya
tyaryaf tutub sorushur:
P r o f e s s o r. Cavanlar, bilirsiniz bu myaktub kimdyandir? Bu myak-
tubu yazan sizin yoldashiniz Cahanqir Vyalisultan oqludur. Kaqizin
myazmunu belyadir: «Avvyala, sizdyan uzr istyayiryam ki, bir nechya qyundyur
ki, byazi myasyalyalyarin syabyabindyan sizin leksiyalariniza qyalya bilmiryam.
Ikinci, cyasaryat ediryam Siz alinyacad professor hyazryatlyarini hyaqirin myan-
zilinya qonaq dyavyat edyam vya bunu dya alavya ediryam ki, qonaqliq myacli-
simiz xar kechmyasin deyya, oz yoldashlarimdan33 hyar birini ryava qyorsyaniz,
yoz yaninizla qyatirya bilyarsiz. Umidvaram ki, tyashrif qyatirmyayinizi myuza-
yiqya etmyayyasiniz. ***susyan sizi qyormyak vya shahanya qyadyamlyarinizi istiq-
bal etmyak arzusunda olanlar anam Myarcan xanim, xalam Zyaryafshan xa-
nim, bacim Chichyak (burada Dyali Shahzadya dartinir vya myaclisya daxil ol-
maq istyayir. Bu arvadlarin adini eshidyandya dyaxi shyovqya qyalir. Dyaxi dya ar-
tiq hirslyanir), xidmyatchimiz Pyustya, chyoryak bishiryanimiz Hyasryat xala vya nya-
nyam Izzyat nyanyadir34. Dayim Myurshyud dayi sizin xidmyatinizdya olmaq ar-
zusundadir. Kaqizi yazan kichik xadiminiz vya myutyalliminiz Pyarvyar35.
Shyahyar filan, kyuchya Zyanqilan, dyonqya Arslan, nyomrya filan36. (Kaqizi oxu-
yub qurtarandan sonra, qabaqa tullayib, shyastnyan deyir). Myan bu qo-
naqliqi xoshhalliqla qyabul ediryam.
Qapichilar Dyali Shahzadyani qeri oturdurlar. Dyalilyar tyaryafindyan qyulyushmya eshidilir.
P r o f e s s o r (Dyali Shahzadyaninin hyaryakyatini xoshlamayib, qapichini
myazyammyat edir). Chox tyayaccyub olsun ki, syan xyastyalyari zabityali vya itayatdya
saxlamirsan ki, bir saat onlardan shuluqluq vya adyabsizlik bash vermyasin.
Qapichi bu syozlyarin tyasiri altinda dyalilyarin ustyunya bashlayir dinib myazyammyat elya-
myayya. Ara sakit olandan sonra professor alindyaki myaktubu tyalyabyalyarya tyaryaf tutub deyir:
P r o f e s s o r. Avvala, besh dyaqiqya tyanyaffyus elan ediryam. Saniyyan,
cavanlardan xahishim budur ki, Pyarvyarin37 tyaklifi baryasindya oz ryaylyarini
izhar etsinlyar.
Professor tyanyaffyus elan edyandyan sonra tyalyabyalyar asudya nyafyas chyakmyayya vya papiros
yandirmaqa bashlayir vya bir yerya toplashib Pyarvyarin myaktubu baryasindya qyotyur-qoy
edyandyan sonra onlardan biri belya deyir:
B i r i n c i t a l a b a. Professor cyanablarina arz olsun, Pyarvyarnin
myaktubundan bizya bir ozqya qoxu qyalir. Avvala, sizya indi, myasyalyan, ali-
nyacad kimi xitabi biz hech basha dyushmyuryuk. O, yyaqin azadya shyohryat tapma-
qa bashlayan shayiyalyardir ki, quya, siz Tyurkyustan shahzadyasinin ozyusyunyuz.
P r o f e s s o r (syozyunyu kyasir). Byali, byali myan ozyum sizya deyyacyak-
dim ki, axir vaxtlarda byadbyaxt (yalini dyalixanaya tutur) Dyali Shahzadyanin
chiqir-baqirinin tyasirindyan yavash-yavash camaat arasina belya bir danishiq
buraxilib ki, myan Tyurkyustan shahzadyasiyyam vya ozyum dya evlyanmyak istya-
yiryam. Vya hyatta dyunyan bir nyafyar (ciblyarindyan bir shey axtarir) buranin
yahalisindyan oqlunun imtahani baryasindya qyor myanya nya yazir: (Bir myak-
tubu achir). Filan, filan, filan, filan. Hya, myanya xitab etdikdya yazir: “Ali
intisab*, vala bir dya vala vya filan qyar ali intisab, vala vya qeyrya... ali in-
tisab lyaqyabi myahz alixanada elmya myansub olan zatya verilir. Nyainki adi
bir ailyadyan tyoryuyyan bizimtyak shyaxslyarya.
T a l a b a l a r d a n b i r i. Professora arz olsun ki, bu myaktubun
shivyasi hech Pyarvyarin qyalyaminin asyarinya oxshamir.
B i r o z q a t a l a b a. Doqrusu, hech oxshamir.
P r o f e s s o r (myaktubu tyalyabyalyarya uzadir). Xub, baxin, onundur,
ya yox.
Tyalyabyalyar myaktuba diqqyat edirlyar.
B i r i n c i t a l a b a (tyayaccyublya). Pyarvyarin xyattidir.
_______________
* Intisab (ya) – myansub olma
I k i n c i t a l a b a. Pyarvyarin dya xyatti olmush olsa, bu ibaryalyar
onunku deyil.
U ch u n c u t a l a b a. Xeyr, deyil, bilirsiniz ki, niyya onun deyil?
Ondan otryu ki, insan bu tezliklya ola bilmyaz ki, bilmyarrya dyayishilib, xyatti
hyaryakyatini itirsin.
I k i n c i t a l a b a. Doqrudur.
U ch u n c u t a l a b a. Siz ozyunyuz bilirsiniz ki, o firqyachidir. Bu
yahval professor cyanablarina da qyaryak byalli olsun. Birdyan-birya firqyachi
bir cavan professor cyanablarini shahzadya hesab edib, qyatirya ona bu cyur
tyamyallyuq* edya belya ibaryalyar ilya ona yaltaqlana... Bunlar qyozlyanilmyayyan
bir ishdir. ***lasya, bu bizim firqyachi cavanlarimiz ki, ozlyarini qyostyarmyak
yuchyun yeri dyushyandya saat bir analarini tutdurmaq vya hyabsya qyondyarmyaklya
qorxudurlar.
P r o f e s s o r. Xub, indi bir myasyalya qaldi ki, ayya, onun tyaklifini
qyabul etmyali vya onun qonaqliqina qetmyali, ya yox?
T a l a b a l a r d a n b i r i n c i s i. Cyanab professordan uzr istya-
yiryam. Aqyar myanim ryayimi sorushsaniz, myan hyar halda oz tyaryafimdyan
Pyarvyarin tyaklifini ryadd ediryam. Xah ozyum uchyun, habelya siz cyanablarina
vya yoldashlarima onlara qetmyayi myaslyahyat qyormyuryam. Syabyab budur ki,
qonaqliq baryasindya Pyarvyar ilya anasi arasinda (eshitdiyimya qyorya) hyamishya
ixtilaf olmaqini eshitmishyam. Nya qyadyar anasi Myarcan xanim qonaqpya-
ryastdir, o qyadyar dostumuz qonaqlardan uzaqdir. Qorxuram onun dyavya-
tini qyabul edib qedyasiniz vya myaclisi o qyadyar xar qyoryasiniz ki, oradan ac
vya susuz qayidib qyalyasiniz.
P r o f e s s o r. Yox, yox elyadya qetmyayyak. Nya syabyabya xalqa aziyyyat
veryak.
Zyanq chalir, professor kaqizin cavabini yazmaqla myashqul olur. Qapichi qyalir.
Q a p i ch i (professora). Qulluq?
P r o f e s s o r (yazmaqla myashquldur). Dayan, bu kaqizi qurtarim,
apar ver kaqizi qyatiryanya. Chyunki qonaqliqa qetmyayimiz bash tutmadi.
Kaqiza cavab yaziram.
I k i n c i t a l a b a. Cyanab professor, burada myanim ryayim bash-
qadir. Doqrudur, qeyri kyaslyarya qyorya yoldashimiz Pyarvyar o qyadyar qonaq-
pyaryast deyil, amma, bir suryatdya ki, o lazim bilib, siz cyanablari oz evinya
______________
* Tyamyallyuq (ya) – yaltaqliq
dyavyat edib, albyattya ki, onlarin bu tyadbiri ailya myaslyahyati ilya amyalya qya-
libdir. Myan qaniram ki, syabyabsiz yerya onun dyavyatini ryadd eylyayib, yox
cavabini veryasiniz, Pyarvyarin xyatrinya dyaymish olarsiniz.
P r o f e s s o r. Deyyasyan, bu da doqrudur. Elyadya byas, Pyarvyarin dya-
vyatini qyabul etmyak. (Uzyunyu o biri tyalyabyalyarya tutur). Nya deyirsiniz?
Bir kyas cavab vermir. Professor bir ozqya kaqiz qyotyuryub, yazir vya kaqizi paketin
ichinya qoyur vya ustyunya nyasya yazmaq istyayir. Burada qeyri bir tyalyabya deyir.
Qeyri bir tyalyabya. Professor, ixtiyar sahibisiniz. Pyarvyarin
tyaklifini istyayirsiniz qyabul ediniz, istyayirsiniz ryadd edin. Amma bu ba-
ryadya myan bir-iki kyalmya syoz danishmaq istyayiryam. Professor cyanablari,
siz onu yaxshi tanimirsiniz. Amma biz yaxshi taniyiriq. Onlara qonaq
qetmyak myushkyul bir ishdir. Anasi Myarcan xanim, doqrudan da, cyavahir
kimi bir xanimdir. Birisi ki, onun evinya ayaq basdi, dyaxi evdya nya qyadyar
yemyali vya ichmyali olsa, qyatirib qoyacaq qonaqin qabaqina ki, qonaq nya
qyadyar myumkyundyur ondan razi olsun. Amma oqluna qyaldikdya, bu evi
xarab deyir ki, dyunyada yavan chyoryakdyan bashqa qyaryak insan bir shey
yemiyya. Deyirsyan niyya, nya syabyabya? Deyir ki, syan burada plov yeyyandya,
byas, fyuqarya dyunyada nya yesin? Vallah, myan oz qyozyumlya qyormyushyam ki,
plov nimchyasini oz evindya qonaqlarin qabaqindan qyotyuryub, qyoyya qalxi-
zib, hyayyatdya dashlarin ustyunya elya chirpib ki, qab-qacaq chilik-chilik olub-
dur. ***lasya, cyanab professor, siz ozyunyuz ixtiyar sahibisiniz.
P r o f e s s o r (bir qyadyar fikirlyashir). Doqrusu, myan dya hyavyasdyan
dyushyuryam. Qetmyak istyamiryam (Qyalyami qyotyuryur ki, yazsin). Yaziram ki,
myani baqishlasin (Yazir).
B i r o z q a t a l a b a. Yox, yox, cyanab professor elya yazma. Val-
lah, insaf deyil. Kishilyar tyadaryuk qyoryublyar. Yyaqin ki, yaxshi, cyalalli qo-
naqliq elyayirlyar. Eshitdiyimya qyorya, yaxshi nemyatlyar vya sazyandya-xanyan-
dyalyar chaqiriblar. Vallah, insafdan uzaqdir ki, belya bir tyaklifi ryadd elya-
yyasiniz vya kishilyari peshman qoyasiz.
P r o f e s s o r (yenya fikrya qedib, sonra deyir). Xub, xub. Bu suryat
ki, myaslyahyat bilirsiniz, myan dya qyabul ediryam. Bu shyartlya ki, siz dya mya-
nimlya bahyam qedyasiniz. Chyunki yoldashiniz sizi dya dyavyat edir.
Kaqizi yazir, durur ayaqa vya tyalyabyalyar ilya birlikdya uz qoyurlar tyanyaffyus otaqina.
Pyarvyarin dyavyatnamyasi qalir stolun ustya. Dyali kishilyar evinin qapichisi qapini ortyub, oturur
qapinin aqzinda. Bir qyadyar kechyandyan sonra sakitlik amyalya qyalir. Qapichi hyamyan otur-
duqu yerdya bashlayir myurqyulyamyayya. Bu heyndya Dyali Shahzadya shyobyadyan chixir vya dolana-
dolana qyalir, Pyarvyar yazan kaqiza qyozyu satashir vya qyotyuryub oxuyur. Vya yavashca deyir:
– Xub, myan qyabul ediryam.
Sonra mixdan asilan paltarlara vya papaqlara diqqyat salir. Professorun eynyayini
stolun ustyundyan qyotyuryur vya vurur qyozlyarinya. Professorun papaqini qoyur bashina. Dyosh-
lyuk kyoynyayini salir dyoshyunya. Uz qoyur dyalixanadan qetmyayya. Dyalilyardyan uch nyafyar dyali-
lyarin ichindyan chixib, dinmyaz-syoylyamyaz dyushyurlyar Dyali Shahzadyanin dalina vya qetmyakdya
olurlar. Bu arada dyalilyarin ichindya qilyu-qal eshidilir. Qapichi hushdan oyanir vya ahvalatdan
xyabyardar olub, hay-kyuy salir. Bir tyaryafdyan dya professor vya tyalyabyalyar tyanyaffyus ota-
qindan tyokyulyub qyalirlyar vya ahvalatdan hali olurlar.
P r o f e s s o r (byoyyuk tyashvishlya). Bax, aman Allah, biabir olduq. Indi
bu dyalilyar vya ***susyan Dyali Shahzadya ozyunyu professor vya myudir qyalyamya
verib, myanya oxshadacaq. Aqzina qyalyan hyadyaryan-pyadyaryan ilya myani vya
byutyun xyastyaxananin adini shyahyar ichindya biabir edyacyak. Bax, biabir
olduq. (Qapichilara tyaryaf) Siz olasiniz Allah, durmayin qachin. (Ozyu dya
ushaq kimi bashlayir qachmaqa, tyalyabyalyar dya onun dalinca). Byalkya bir
tyahyar tapib qaytarasiniz. Bax, aman Allah, biabir olduq. A!..
UCHYUNCYU MYACLIS
Myarcan xanimin evindya byoyyuk qonaqliqa hazirlashirlar. Zal otaqinda uzun stol achi-
lib. Ustyundya belya qonaqliqlara yarashan hyar nyov qab-qacaq, hyar nyov ichki, meyvyacat, shir-
niyyat, qyalyanalti vya qeyri dyuzyulyub hazirdir. Stolun atrafinda dolanan Myarcan xanim,
Zyaryafshan xanim, Chichyak, Pyustya, Hyasryat xala, Shyaryaf xala, Vyalyamir (kishi qulluqchusu)38.
Hyardyanbir Izzyat nyanya dya vayildaya-vayildaya qyorsyanir. Myurshyud dayi da hyardyanbir ba-
zardan qyalib, bazarliq ishlyarinya dair bash chyakmyak xidmyati qyostyarir vya qedir. Pyardya achi-
landa otaqda olur Myurshyud dayi, Myarcan xanim vya Zyaryafshan39.
M a r c a n x a n i m (Myurshyud dayiya). Dadash, bir de qyoryum
professordan savayi onun yaninca kim dyaxi bizya qyalyacyakdir?
M u r sh u d d a y i (o tyaryaf-bu tyaryafya baxir). Myan kar deyilyam ki?
Myarcan xanim dinmir
M u r sh u d d a y i. Alchaqdan danishmaq qyunah ki, deyil.
M a r c a n x a n i m (alchaqdan). Myan deyiryam ki...
M u r sh u d d a y i (alchaqdan bashlayib, Myarcan xanimin syozyunyu
kyasib deyir). Professordan savayi uch nyafyar tyalyabya qyalyacyak. Dyordyu
qyalyacyakdi. Ancaq dyordyuncyusyu uzr istyadi, chyunki onun bu qyun teatrda
myaruzyasi var.
Chichyak vya onun dalinca Pyustya daxil olurlar. Chichyak faxir libaslarini qeymish, amma
Pyustya oz ev paltarindadir. Bununla byarabyar, Chichyak hyamishyaki kimi chirkindi, uz-qyozyunyun
byazyayi dyaxi dya chirkin qyostyarir. Amma Pyustya qyashyanq vya lyatifdir.
Ch i ch a k (sevincyak Myurshyud dayiya). Dayi, yaxshimi stol byazyamishik?
P u s t a (Myurshyud dayiya). Myurshyud dayi, bax bu qyul dyastyalyarini myan
yoz alimlya baqlamisham. Hyalya dyastyalyarin ustya atir dya syapmishyam. (Qoxu-
yur, sonra qyatirir Myurshyud dayiya tyaryaf) Bir qoxuyun. Qyoryun ki, atirlidir.
Myurshyud dayi bir dyastya qyulyu alib qoxuluyur.
M u r sh u d d a y i . Byah, byah, byah, chox qyozyal atri qyalir (Myarcan
xanima tyaryaf). Myarcan, myan qediryam. Sora qyalyaryam. Bir qapiya dur,
syozyum var syanya.
Myarcan xanimla Myurshyud dayi qapinin yaninda pichildashirlar, sora Myurshyud dayi
chixib qedir. Myarcan xanim Zyaryafshan xanimla oz aralarinda bir qyadyar danishandan sonra
Chichyayi chaqirirlar yanlarina. Bunlar da uchyu oz aralarinda bir qyadyar pichhapich edir, Pyustyani
qyullyar ilya myashqul olmaqda qyoryub, bashlayirlar ona tyaryaf diqqyatlya baxmaqa.
M a r c a n x a n i m (Pyustya baryasindya, quya oz-yozyunya). Byaxtyavyarin
sir-sifyatinya bax. Byaxtyavyar, deyyasyan, myarmyardyan yoqrulub. (Sonra
Pyustyayya) A qiz, Pyustya, myan, doqrusu, syani bu qyun bir ozqya damaqda
qyoryuryam.
P u s t a (Myarcan xanima). Necya ki?
M a r c a n x a n i m. Avvala budur ki, qiz xeylaqina bu qyadyar bya-
zyak-dyuzyak hech yarashan ish deyil. Chyunki syan bizim ichimizdya olursan,
bunlar hamisi bizya toxuna bilyar. Bu qyun bizya yad adamlar qyalyacyak. Bir
az tyamkinli olmaq lazimdir.
P u s t a (tyayaccyublya alini uzyunya syurtyur vya alinya baxir). Myan uzyumya
hech bir shey syurtmyamishyam, aynimya dya hech bir tyazya shey qeymyamishyam.
M a r c a n x a n i m. Yox, yox, myan syanya myaslyahyat qyoryuryam ki,
yoz yerindya oturasan vya xyayalina ozqya bir fikirlyar qyatirmyayyasyan.
P u s t a (Chichyayi qyostyarir). Myan nya byazyanmishyam, nya dya ozqya fikir-
lyarya dyushyuryam. Byazyanyan dya, bax, qizin Chichyakdir, qeyinyan dya haman qi-
zindir.
Z a r a f sh a n x a n i m . Dyaxi uzun danishmaq lazim deyil. Chichyaklya
dya ishin yoxdur, danishirsan oz syozyunyu danish.
P u s t a (Zyaryafshana). Byas siz myanya diqqyat tutanda yaxshidir? Myan
haqq syozyu danishanda pisdir? Myanim ozqya ilya hech ishim yoxdur. Haminin
ishi varsa myannyandir. Allah myanim bashima dash salsin (Aqlayir).
Pyarvyar ichyari qirir vya Pyustyani bu halyatdya narahat vya qileyli qyoryur.
P a r v a r. Nya var, Pyustya, niyya aqlayirsan?
M a r c a n x a n i m. Vallah, Pyarvyar, Pyustyayya hech bir aqir syoz de-
yyan yoxdur. Axir syan onun xasiyyyatini ozyun yaxshi bilirsyan ki, necya
dyaymyadyushyardir. Hech nahaq yerya bashlayir hay-kyuyya ki, niyya myanya syoz
deyirsiz.
P a r v a r. Sizin dya ki, Allaha shyukyur, syozyunyuz qurtaribdi. Pyustyani
bir sancmasaniz olmaz.
Sonra stolun ustya dyuzyulyanlyarya diqqyat salir. Bir qyadyar bu halyatdya durandan sonra
anasina tyaryaf bashini qaldirib deyir:
P a r v a r. Ana, bu nyadir?
M a r c a n x a n i m. Bala, bu syanin professorunun vya tyalyabya yol-
dashlarinin shyaryafinya hazirladiqimiz qonaqliqdir.
P a r v a r. Byas, bu qyadyar artiq yemyaklyar, qyalyanaltilar, meyvyalyar
vya shirnilyar bura nya uchyun dyuzyulyubdyur? Bunu myanya de qyoryum, bu dyam-
dyastqah myuftyacya basha qyalir, ya bunlara artiq-artiq pul verilib?
M a r c a n x a n i m. Pyarvyar, bala, qadan alim, hech bir shey myuftya
basha qyalmyaz, bircya myan bu stolun ustyundyaki sheylyarya dyord dyanya qizil
vermishyam.
Z a r a f sh a n x a n i m. Myan dya iki qizil vermishyam.
M a r c a n x a n i m. Hyalya bunlar nyadir ki, shahin sazyandya vya
xanyandyalyarinya Myurshyud dayin bir-iki saat qonaqlarin myaclisindya
chalmaqa yyuz alli manat vyad veribdir.
P a r v a r (bir qyadyar fikirdyan sonra). Ana, indi qulaq as, qyor myan
nya deyiryam. Belya tutaq ki, indi myanim firqya yoldashlarim bu dyastqahdan
vya qonaqliqdan xyabyardar oldular. Onda myan utandiqimdan hansi sichan
dyaliyinya qedim qirim?
M a r c a n x a n i m (ovcunu aqzina aparir). Boy, Allah aman.
P a r v a r (tyashvishya dyushyub, dizlyarinya vurur). Myanya cavab ver, myan
syandyan syoz sorushuram. Bu qyun qyalyan qonaqlarin ichindya myanim tyalyabya
yoldashlarim qyoryacyaklyar ki, myanim bu qyadyar cyalalli evimdya qurmaqa
maddi qyuvvyam var, dyaxi onlar myandyan bilmyarrya uz chyondyarya bilyarlyar,
dyunya vya alyamdya myani biabir elyayyarlyar. Byas, indi myanim tyaklifim var?
(Myarcan xanim quruyub qalir). A, indi myanim tyaklifim nyadir? Indi qyor
myanim haqqim varmi ki, yapishim bu stolun bir qichindan vya yuxari qal-
xizib, yani ustya yixim. Darmadaqin daqilsin. Ustyundyaki cyami qab-qa-
caq pul-pul olsun.
M a r c a n x a n i m. Qadan alim, Pyarvyar, bu qonaqliqin ki, tyadbiri
syanin yaninda tyokyuldyu. Byas, myaqyar syan bu ishdyan bixyabyarsyan? Myaqyar
syan bu ishya ozyun raziliq vermyadin?
P a r v a r. Ana, indi bunlarin hamisi kechibdir. Indi myanim firqya
yoldashlarimdan birinin yolu dyushdyu bizya vya qyaldi burada bu dyastqahi oz
qyozyu ilya qyordyu. Qyaldi, qyordyu ki, biz Tyurkyustan shahzadyasinin shyaryafinya
belya bir tyantyanyali ziyafyat qurmushuq. Syan, myan ona nya cavab veryarik?
Xub, hyalya bir saatliqa myan qalim kyanarda. Ana, indi syandyan danishaq.
Byas, o qyun savadsizliqi lyaqv elyamyak myasyalyasi baryadya chaqirilan myuyal-
limlyar yiqincaqinda nya danishirdin? Demirdin ki, bizim xanimlarin bir
qonaqliqinin xyarcini ortaliqa qoyaq? 100 nyafyar faqir shaqirdlyarin ayaq-
qabilarini tyamir etmyak olar ki, qishda ayaqyalin myaktyabya qetmyayya myac-
bur olmasinlar. Byas, syan bu syozyu demirdin?
M a r c a n x a n i m. Xub, nya deyiryam. Balam, qoy bu dyafya dya bu
qonaqliqi basha vuraq. Bundan sonra myan qyalyat elyayyaryam bir dya bu
ishlyarya qyadyam qoyam. Vallah, Pyarvyar, axir syan bilirsyan ki, myanim ax-
tardiqim nyadir vya kimdyan otryudyu. O bashidashli qiz… (Aqlayir).
P a r v a r. Syan bilirsyanmi ki, myan bu saat iclasdan qyaliryam. Nya dyu-
nyan vya nya bu qyun professorun leksiyasina qedya bilmyamishyam. Myan hyalya
qanmiram ki, myadyani hyucum nyayya lazimdir. Vallah, billah bizya savad-
sizliqi lyaqv elyamyak lazim deyil. Bizya savadsizliq vya avamliq lazimdir.
Qyaribya burasidir ki, myafkuryavi cyabhyadya myubarizyamiz o qyadyar zyaiflya-
mishdir ki, maarif dyushmyanlyari xah kyandlyardya vya xah ishchi kyutlya arasinda
o qyadyar aktivlyashibdir ki, vallah, myan doqrusu, onlardan qorxuram.
Kyandlyardya myuyallim vya myuyallimyalyar kadrosu bir o qyadyar qyuvvyat hasil
etmyayib ki, bunlara umidvar olmaq ola. Asas etibarilya byutyun tyashkilat
ishlyarimiz pozqun bir suryatdyadir. O dyaryacyadya ki, myasyalyan, Cheshmyabasar
myahyallyasindya on yeddi ailyadyan ancaq iki-yuch ailya ushaqini myaktyabya qyon-
dyarya bilib, qalanlari kasibliqlari cyahyatindyan dyarsdyan myahrum olublar.
Bir tyaryafdyan dya Vyalisultanin evindya bir qecya dyord yyuz manat bir axsha-
min qonaqliqina syarf olunur. (Pyarvyar aqlamaq istyayir). Vay, vay, hara-
da qaldi myaslyak, harada qaldi xyatti-hyaryakyat? Harada qaldi firqya yanin-
da myasuliyyyat?!
M a r c a n x a n i m. Bala, Pyarvyar, qadan alim, aqlama, and olsun
syanin canina. Syan ozyun razi olmasaydin, bu qonaqliq dyastqahini hech
yaslindya qurmazdiq. Axir bir ozyun dya myulahizya elya ki, bu qonaqliqda da
bir myaqsyad var, ya yox. Bir fikirlyash, qyor bura bu qyun dyavyat olunanlar
kimlyardir? Bir tyaryafdyan syanin shahzadya professorun…
P a r v a r (birdyan naqafil bashini anasina tyaryaf qalxizib, sorushur).
Ana, syanya myalumdur ki, professor Tyurkyu-tan shahzadyasidir.
M a r c a n x a n i m. Bala, vallah, hami elya deyir. Myan dya xalqin
syozyu ilya deyiryam. Hya, bir tyaryafdyan syanin Shahzadya myuyallimin, bir tyaryaf-
dyan dya syanin tyalyabya yoldashlarin. Axir syan ozyun deyirdin ki, shahzadya
professor syohbyat arasinda Chichyayin yerini xyabyar aldi.
P a r v a r. Myan heylya demyadim. Myan dedim ki, syohbyat arasinda
professor sorushdu ki, sizin evin pyancyaryasinin qabaqinda bir dyastya
xanim oturmushdu. Nya syabyabya qyorya myani onlar ilya tanish elyamirsyan?
M a r c a n x a n i m (bir az dirchyalir). Bax, dyaxi nya deyirsyan? Byal-
kya, doqrudan da bu yaziq bacinin byaxti bu qyun achilacaq. Yoxsa, pro-
fessor syabyabsiz yerya o syozyu syanya niyya desin? Hech olmasa, Chichyayya syanin
yaziqin qyalsin. Myaqyar o syanin doqma bacin deyil? Axir biz dya ozyumyu-
zya qyorya bir adamiq. Axir atalar deyiblyar: “Chyoryak achani, qilinc achmaz”.
O ki, qaldi syanin firqya yaninda myasuliyyyatin, ona syozyum yoxdur. An-
caq, vallah-billah, doqrusu millyat yolunda chalishmaq bir myuqyaddyas
vyazifyadir. Amma oz aramizdi, atalar da deyiblyar: “El yolunda aqlayan,
axirda kor olar”.
P a r v a r (anasina). Ana, syan dur buradan qet (Myarcan xanim qedir).
Pyarvyar bir qyadyar bashi ashaqi vya fikirli bir halda oturandan sonra bashini qaldirir vya
yemyali, ichmyali nemyatlyarya diqqyat salir. Yavashca-yavashca alini uzadir konyak shyushyalyarinin
birindyan ozyu uchyun bir rumka konyak tyokyur vya ichir. Ikinci rumkani da tyokyur, ichir vya ba-
liq kyuryusyundyan bichaq ilya kyasib, chyoryayya yaxir vya yeyir. Myurshyud dayi yavashca qirir ichyari.
P a r v a r (Myurshyud dayiya). Dayi, syan ki, bu qonaqliqdan otryu bu
qyadyar tyalash edirsyan, byas, ozyun niyya bu nemyatlyardyan yeyib-ichmirsyan?
(Bir rumka konyak da tyokyub qoyur Myurshyud dayinin qabaqina).
M u r sh u d d a y i (istyar-istyamyaz qyalib oturur vya rumkani istyar-is-
tyamyaz chyakir qabaqina). Bacioqlu, doqrusu, o fikir-xyayal ki, hyamishya
myanlyadir, myani hyamyan vaxt damaqdan salir. Ishtahami vya yuxumu da
pozur.
P a r v a r (rumkasini dayisinin qabaqina uzadir ki, konyaki bahyam
ichsinlyar). Dayi, syanin nya fikrin ola bilyar?
M u r sh u d d a y i (konyaki ichyandyan sonra). Istyayirsyan syozyun doq-
rusun deyim?
P a r v a r. Dayi, syan Allah, syan bacioqludan hech bir syoz qizlyatmya.
M u r sh u d d a y i. Bacioqlu, doqrudan-doqruya myanim syanya urya-
yim yanir ki, syan millyatin maarifi yolunda bu qyadyar chalishirsan, bu qyadyar
zyahmyat vya myashyaqqyatlyar chyakirsyan, hech bir syamyarya baqishlamir.
P a r v a r. Dayi, vallah, myan bilmiryam ki, dyaxi nya eylyayim?
Myurshyud dayi o tyaryafya-bu tyaryafya baxir, aqzini istyayir acha bir syoz danisha, amma yenya
o tyaryafya, bu tyaryafya baxir, hech bir shey demir.
P a r v a r. Dayican, myan olyum, de qyoryum, nya demyak isyatyirsyan?
M u r sh u d d a y i (alchaqdan). Amma qyaryak syoz veryasyan ki, bu syoh-
byat oz aramizda qalacaq.
P a r v a r. Syadaqyatlya syoz veriryam.
M u r sh u d d a y i (yatrafa baxa-baxa). Syanin maarif yolunda qur-
duqlarin tyadbirlyari cabyaca etmyak uchyun (syozyunyu yarimchiq qoyur, qedir
qapilari baqlayir) syanya byoyyuk miqdarda maddi qyuvvyat lazimdir.
P a r v a r. Sonra?
M u r sh u d d a y i. Sonra, albyattya, sonrasi da var. (Qapini taqqil-
dadirlar. Myurshyud dayi qachir qapinin dalina). Hya, nya istyayirsyan?
P a r v a r. Dayi sonra?
M u r sh u d d a y i. Maddi qyuvvyat alya qyatirmyak uchyun syanya byoyyuk
miqdarda maddi qyuvvyat lazimdir.
P a r v a r. Myasyalyan?
M u r sh u d d a y i (yatrafi myulahizya elyayir). Ancaq, bacioqlu, syan
myanim canim, bu syohbyat oz aramizda qalsin.
P a r v a r. Syanin aziz canin uchyun hech kyas bu danishiqimizi bilmya-
yyacyakdir.
M u r sh u d d a y i. Myasyalyan, myulkiyyyatli bir xanzadyayya, halalli bir
shahzadyayya arxalanmaq lazimdir.
Pyarvyar durur ayaqa, myutyafyakkir bir halda bashlayir var-qyal elyamyayya. Myurshyud dayi
konyakdan bir rumka tyokyur, qoyur Pyarvyar oturduqu stolun qabaqina. Bir rumka da
yozyunya tyokyub ichir vya deyir:
M u r sh u d d a y i. Bax, syozyun lap achiqi. Bacin Chichyayya Shahzadya kimi
bir yoldash lazimdir ki, o bicharya qiz hyamishyalik izzyatli vya shyovkyatli xanim
olsun ki, olkya dya onun qohum-yaqryabasinya dyushsyun. Syanya dya, bacioqlu,
Shahzadya kimi yeznya lazimdir ki, onun myulkiyyyatinin byaryakyatindyan sya-
nin cyami maarif ishlyarin baravyardya* olsun. Bir suryatdya Shahzadya profes-
sor oz iqrarina qyorya bizim evimizin qabaqindan kechyarkyan burada qyor-
dyuklyari qadin xyaylaqlarina diqqyat salib vya syaninlya bu baryadya syohbyat
achibdir, bu haldan istifadya elyamyamyak vya belya bir fyursyati aldyan vermyak
insafdan uzaq olar (Pyarvyarin rumkasini qyotyuryub tutur onun qabaqina).
Bacioqlu syanin istyakli myarhum atanin xatiryasi uchyun syan bu baryadya fik-
______________
* Baravyardya (f) – amyalya qyalmish, icra edilmish
rimi tyasdiq edib, myanimlya shyarik olmaq istyayirsyansya, al bu rumkani vya
syamimi qyalbdyan syani istyayyan vya dost tutan dayinla byarabyar ich ki, bizim
buqyunkyu shadliq qyunyumyuz hyamishyalik yadiqar olsun. Yashasin bacioqlu
Pyarvyar! Yashasin onun aziz qonaqi Tyurkyustan Shahzadyasi!
Kyuchyadya qilyu-qal qopur. Kyuchya ushaqlarinin syasi qyalir. Myujdya ichyari qirib, ziyafyat
yuchyun hazirlanmish stolu qyoryub chox tyayaccyublya:
M u j d a. Dayi, uch-dyord dyali dyalixanadan kyuchyayya chixib, bizim evi
sorusha-sorusha bizya tyaryaf qyalirlyar.
U sh a q l a r i n b i r i. Biri dya deyir, myan Tyurkyustan Shahzadyasiyyam.
O b i r i u sh a q. Hyalya Shahzadya dediyin, bir qoca arvadi kyuchyadya
qucaqlayib deyirdi: “Qyal syani alim” (Ushaqlar qyulyushyur).
U ch u n c u u sh a q (qaqqildaya-qaqqildaya). Ha, ha, zornan yaziq
arvadi yaxalamishdi ki, syani alacaqam.
D o r d u n c u u sh a q. Arvad da deyyasyan ki, bir arvad ola. Belya
Kyablya Fyarzali hambalin halalca arvadidir (Ushaqlar qyulyushyur).
P a r v a r (aciqli). Axmaq-axmaq danishmaqi boshlayin.
M u r sh u d d a y i (ushaqlara). Yaxshisi budur ki, siz bu syozlyari da-
nishmayin. Chyunki qyaryak adam ishin asli hyaqiqyatinya al yetirya. Sonra da
qyorya bu nya ishdi. Siz balalar, hyalya ushaqsiniz.
M u j d a. Dayi, byas, deyirlyar ki, siz Shahzadyani qonaq chaqirmisiniz.
O hansi Shahzadyadir?
P a r v a r (Myujdyayya). Myan hyalya bilmiryam, syan niyya bu ishlyarya
qarishirsan?
M a r c a n x a n i m (Myujdyayya). Balam, Myujdya, vallah, deyyasyan,
syanin bashina hava qyalib. Avvala, budur ki, syahyardyan axshama qyadyar kyu-
chyalyardya dolanmaqdan niyya al chyakmirsyan? Ikincisi dya dyunyan qyaldin ar-
vad myaclisindya bizi biabir elyadin. Bu qyun dya qyalib, hyadyaryan-pyadyaryan
syoz deyirsyan ki, Shahzadya belya qyaldi, hambal Kyablya Fyarzalinin arvadi
belya qetdi. Syanin axir xalxnan nya ishin var?
P a r v a r. Vallah, bilmiryam, bu ushaqa nya olub? Axir dyarsi, evi, ishi-
ni buraxib, niyya dyushmyush xalqin ustyunya? Syanya nya var ki, kim evlyandi vya
kim arya qetdi (Ushaqlar qyulyushyur).
M u r sh u d d a y i (ushaqlara tyaryaf). Balalarim, vallah, belya kyuchyalyari
addimlamaqdan bir bir shey chixmaz. Dyars oxuyun. Vya atalarinizin syozyu-
nya itayat edin (Ushaqlar qedya-qedya qyulyushyur, qilyu-qal ilya, qyulyushmya ilya
uzaqlashirlar. Ushaqlarin dalinca). Doqrusu, myan bunlardan ehtiyat ey-
lyayiryam vya sizya dya tyovsiyya ediryam ki, ehtiyat edyasiniz.
Dilshad (Chichyayin ryafiqyasi) qacharaq qyalir qadinlarin otaqina vya Chichyayin qulaqina bir
syoz pichildayir.
Ch i ch a k (tyayaccyublya). Yalan deyirsyan.
D i l sh a d. Yalan demiryam. Ibadulla qardashim ozyu bu dyastqaha rast
qyalibdir.
Ch i ch a k. Yalan deyirsyan, ola bilmyaz.
M a r c a n x a n i m. Nya olub, nya xyabyardir?
Ch i ch a k. Bir syoz demiryam (Qyamqin oturur vya dinmir. Bir az
kechyandyan sonra achiqli). Dyaxi nya edim. O ki, qedib Haci Bayramin
shikyast qizini nishanlayacaq, myan heylya nishanlini hech istyamiryam.
Dilshad kor-peshman chixib qedir.
M a r c a n x a n i m (Chichyayya). Axir nya olub? Dilshad nya xyabyar
qyatirmishdi?
Chichyak dinmir.
M a r c a n x a n i m. Axir, bir de qyoryum, o qiz nya deyirdi?
Ch i ch a k. Vallah, bilmiryam. Bizim dyardimiz bizi rahat qoymur. Dil-
shad deyir ki, qardashi Ibadulla oz qyozyu ilya qyoryub vya oz qulaqi ilya eshidib
ki, Tyurkyustan Shahzadyasi bu saat Haci Bayramin shikyast qizina kyuchyadya
rast qyaldi vya onu nishanladi41.
M a r c a n x a n i m. Ashi, belya ish ola bilmyaz.
Z a r a f sh a n x a n i m. Belya shey ola bilmyaz.
P u s t a. Hech olasi ish deyil.
Y a r p i z x a l a. Hech olasi ish deyil.
H a s r a t x a l a. Vallah, yalandi. Yaxshi, Shahzadyayya Chichyak kimi
qiz qyahyatdi ki, qedib cholaq qizi nishanlasin?
M a r c a n x a n i m (Myurshyud dayiya tyaryaf qyalib deyir). Dadash, bir
kyuchyayya chix, qyor nya xyabyardir.
M u r sh u d d a y i (qedya-qedya). Hech aqil kyasyan ish deyil.
Myurshyud vya Pyarvyar qedirlyar.
P a r v a r. Ancaq myan tyalyabya yoldashlarimdan Muraddan ehtiyat
elyayiryam ki, qyalyar vya bu dyastqahi burada qyoryub, myani yoldashlarimin
ichindya biabir edyar.
Kyuchyadyan42 qilyu-qal syasi qyalir. Quya, ushaqlar qapi-bacani dashlayirlar.
Myurshyud dayi “buyurun, buyurun” deyya-deyya qonaqlari kechirir ichya-
ri. Chalqichilar chalirlar. Qabaqda Dyali Shahzadya yekya qara eynyakdya, alin-
dya hyakim trubkasi, hyamyan qeydiyi libasinda vya alindya tutduqu kaqizi
oxuyur:
Shyahyar filan, myahyallya Cheshmyabasar, xaneyi Vyali Sultan, nyomrya 2.
(Uzyunyu evdyakilyarya tutur).
Sh a h z a d a. Myani vya bir nechya tyalyabyani buraya qonaq chaqirmisiz?
(Myurshyud dayi, Cahanqir bash ayib “byali” deyirlyar.) Vya myanim tyalyabya-
lyarimdyan dya qonaq chaqirmisiz. (Myurshyud dayi vya Cahanqir bash
endirirlyar).
Burada dyalilyardyan dyord nyafyar adam syarsyarinin dalinca sakit vya qayda ilya kechir
stolun bashina, durub ayaq ustya vya hech tyarpyashmirlyar. Dyali Murtuza yavashca dodaqlarinin
altinda mirildayir.
D a l i M u r t u z a. Chyakyarsiz cyazanizi, chyakmirsiz cyazani. Millyatlyar
daqitmisiniz, chyakyarsiz cyazanizi.
Q u t a z* (Dodaqinin altinda mirtdanir). Bizi niyya bura qyatiribsiz.
Myan qorxuram. Bu adam chixmishdi damimiza. Myan qorxuram. Bu adam
chixmishdi damimiza. Myan qorxuram.
U ch u n c u d a l i (dilinya vurur, atilir). Yeyin, ichin, israf elyamyayin.
Yeyin, ichin israf elyamyayin.
Axsham qaranliqi dyushdyuyyu syabyabindyan Cahanqir diqqyat ilya qyalyanlyarya baxib
Myurshyud dayiya deyir:
C a h a n q i r. Dayi, bu tyalyabyalyar myanim yoldashlarima oxshamirlar.
M u r sh u d d a y i. Bunlar asyabi shyobyanin tyalyabyalyari vya syanin
qayibanya yoldashlarindir.
Cahanqir diqqyatlya Shahzadyayya tyaryaf baxir vya Shahzadya durduqu halda durub nitqini
bashlayir.
Sh a h z a d a. Avvala, maariflik babyatindyan arz olsun ki, Nadir shah
yoz ali ilya myani aparib Inqiltyaryayya, orada Kembric daryulfyununun asyabi
xyastyalik shyobyasindya dyarsya qoyubdur.
Kyuchyadya ushaqlarin qurultulu qyulmyayinin syadasi qyalir. Shahzadya tyayaccyublyu kyuchyayya
tyaryaf qulaq asir.
C a h a n q i r (Myurshyud dayiya). Dayi, chix, o ushaqlara de, qilyu-qal
salmasinlar. Bura Vyali Sultanin evidir.
M u r sh u d d a y i (Cahanqirya tyaryaf). Myan onlara o syozyu deyyaryam.
Amma syan dya hyar syozyu uryayinya salma (Qedir kyuchyayya tyaryaf. Syas kyasilir).
______________
* Birinci variantda tat Kyarim
Shahzadya danishir.
Sh a h z a d a. Haman Kembric daryulfyununda tyahsil etdiyim asyabi
xyastyaliklyarya dair myalumatdan, ruhun hadisyalyari mafyovq* tyabii psixoloji
hallardir ki, byandyaniz hyamyan daryulfyununun professoru Lalbyuzun
tyahti-tyadrisindya doqquz yyuz doxsan doqquz syanya** arzindya tyacryubya
kechirmyayya nail olduq. (Kyuchyadya qurultulu qyulyush. Shahzadya kyuchyayya tyaryaf
baxir vya dinmir). Belya ki, ruhun nya olduquna dair myusbyat olan byutyun
kyashfiyyat tyacryubi psixoloqiyaya qirmish vya insanlar uzun zamanlar ruh-
da myucyarryad vya myustyaqil bir varliq tapmishlar, syabyab budur ki…
Bu heyndya Shyaryaf nyanya alindya padnos, ichindya dyord styakan chay qapidan ichyari qirib,
istyayir padnosu qyotyurya qoya qonaqlarin qabaqina. Shahzadya, Shyaryaf xalani qyoryan kimi
dyali kimi qizmish bir halda Shyaryaf xalaya tyaryaf hyucum chyakir ki, Shyaryaf xala qorxusundan
padnosu salir vya styakanlar yerya tyokyulyub sinirlar.
Cahanqir qachir qabaqa vya durur Shahzadyanin qabaqinda. Ichyaridyan ovryat-ushaqin syasi
qyalir. Vya alilya Shyaryaf xalaya isharya edir ki, qachib qetsin. Shyaryaf xala qachmir, ancaq durur
Cahanqirin dalinda vya Shahzadyayya tyaryaf baxir. Ovryatlyar tyaryafindyan Shyaryaf xalaya tyaryaf
bir chiqirti chixir:
– Niyya dyaxi orada durubsan, ay bihyaya, qoyub qyalsyan, a. Syanin
myaqyar ozyundyan arxada adam yoxdu?
Shyaryaf xala istyar-istyamyaz, qeri qedir.
Sh a h z a d a. Yaziqim syanin halina, qyoryaryam necya peshman olarsan.
Shahlar vya sultanlar myanya qizlarini vermyak arzusunda olanda myan ryadd
etdim. Sultan Syalim43 Salis hyamshiryasi Xyadicyani myanya vermyak istyayir-
di. Myan istyamyadim. Neronun firishtyalyarinin44 birinci qyozyalini alib, ozyu-
mya ovryat etdim. Vyafat etdi (Aqlayir). Shah Tyahmasibin45 iki qizi myanim
dyardimdyan qyussyalyanib. Misir padshahinin qizi indi bu saat myanya ashiqdir.
DYORDYUNCYU MYACLIS
Xyastyaxananin syahnyasi, bash doktor vya rejissor. Bash doktor tyadbir tyokyur. Binaqyuzar-
liq edir, rejissor qah syahnyanin qabaqina chixib pyardyayya baxir, qah bash doktorun yanina
qyalib, onun amrini dinlyayir.
B a sh d o k t o r . Myan elya qyuman ediryam ki, kechyan dyafya Shahzadya
qrimi namyuvafiq idi. Belya ki, Tyurkyustan shahzadyasinin bashinda tac ol-
________
* Mafovq (ya) – yuxarida qyostyarilyan
** Syanya (ya) – il
maqi yanlishdir. Ondan otryu ki, tac ancaq onun atasina myutyalliqdir*.
Shahzadyayya isya, tac avyazinya Buxara dyarisi ustyunya myuzyayyyan** Kirman
shali syarilmish ancaq bir papaq nisbyat ola qyaryak. Ayaqqabilari qyaryak in-
diki asri yox, kechmish asri yada sala. Tyaqriri vya tyalyaffyuzyu dya qyaryak bir
nyov shahanya ola. Adi olmaya.
R e j i s s o r. Myan bunlari aktyora tyalim etmishdim. Qyabahyat
ondadir, myandya deyil.
B a sh d o k t o r. Balet dyastyasi dya, zyannimcya, xyastyalyarin ahvali-
ruhiyyyasini laziminca myulahizya etmir.
R e j i s s o r. Doktor, bilirsyan ki, bu da myanya aid deyil.
B a sh d o k t o r. Elyadir, bunu doktor Nemana47 demyak lazimdir vya
bir dya doktor Nemana lazimdir demyak ki…
Doktor Neman daxil olur.
B a sh d o k t o r . Hya, syohbyat balet vya musiqi baryasindyadir. Myan o
dyafya qyordyum ki, musiqinin byazi qishqiriqli qushyalyari xyastyalyarya o qyadyar dya
tyasir baqishlamadi. Bir suryatdya ki, amrazi-yasabiyyya xyastyalyari uchyun chali-
nan hyar bir musiqi qyaryak xyastyalyarin tyaqyirati-hissiyyya*** vya hyarasiy-
yyasinya**** bais olsun ki, musiqinin incya nyaqmyalyarinin tyasiri altinda
xyastyalyarin asyablyari myuvyaqqyati dya olmush olsa, istirahyat etsinlyar. Misal
yuchyun, qyotyuryak kyandli qizinin Shahzadyayya shikayyatya qyalmyayini. Orada qya-
ryak, avvala, musiqi kyandli qizinin aqlamaqini ryavayyat edya. Myasyalyan…
Rejissor zyanqi chalir. Pyardya dalindan musiqi chalinir. Elya bu yerdya Azad byay deyir:
A z a d b a y. Avvala, zyamani ki, byandeyi-hyaqiryalyarin myufyassyal
fyarmayishinya syabr vya hyovsyalya ilya qulaq verdim, lazim qyalmyazmi ki, siz
dya bir-iki dyaqiqya syabryu hyovsyalya ilya myanim arzimya etina edyasiniz. Myan
deyiryam ki, zyamanyamizin vya asrimizin tyaqazasi***** daim ki, danish-
maqi hech eyib qyotyurmyaz. Zyannimdya asrimizin hyaman iqtiza****** vya
shyaraitinya dya bash doktoru bir zyarrya qyadyar vya myuqayir vya myuxalif qyormyu-
ryam. Zira ki, azad bir asrdya azad millyat arasinda hyar bir shyaxsin zyann edi-
____________
* Myutyalliq (ya) – aid
** Myuzyayyyan (ya) – byazyanmish, zinyatli
*** Tyaqyirati-hissiyyya (ya)- hisslyarin dyayishmyasi. Yaxshilashmaq myanasinda.
**** Hyarasiyyya (f) – qorxudan chyakilmya. Azalmaq myanasinda.
***** Tyaqaza (ya) – tyalyab, istyamya
****** Iqtiza (ya) – lyuzum tyalyab
ryam ixtiyari qyaryak olsun ki, ozyu uchyun tyayahhyul* qyarar verdiyi suryatdya oz
xoshladiqi qadini evlyanmyayya dyavyat etsin. Bash doktor kimi azad vya mya-
dyani bir vyucud zyamani ki, evlyanmyak istyadi, ta qyadim kishilyar kimi bya-
yyandiyi qizin yanina xala nisbyati, ya bibisini elchi qyondyarmyayyacyak. Myan
elya qaniram ki, burada bash doktor hyazryatlyarinin kyuchyadya rast qyaldiyi bir
qadina evlyanmyak tyaklifi azad asrin, azad iqrarin azad ryaftara myuna-
sibyatlyarinin adi shyaklidir. Burada hech nya o qadinin ryancidya-xatir olmaqa
haqqi var, nya dya bizim burada atilib-dyushmyayimizin bir myanasi var?
S a s l a r. Necya myanasi yoxdur, bu nyadir?
D i q a r s a s l a r. Albyattya, myanasi yoxdu.
A z a d b a y. Albyattya, myanasi yoxdu.
A l i Q e y r a t m a n d48 (Azad byayya) Elya dyunyada syanin uchyun yaxshi
vya pis, qeyryat vya binamusluq…
M i l l a t p a r a s t Q a h r a m a n N a t i q (qeyzli, Azad byayya).
Yox, yox, bu dyaxi yaramadi. Azad byay, bu dyaxi yaramadi. Hyalya siz
bunu unutmayin ki, xyastyaxananin bash doktorunun kyabinli arvadi da var.
Zyamani ki, onun dyubarya arvad dalinca dyushdyuyyunya biz hech bir ad qoya
bilmyarik.
S a s l a r. Bu nya syozdyu, bu nya syozdyu?
A z a d b a y. Xub, nya eybi var? Tutalim ki, ovryati var. Myaqyar biz
yenya kyohnya asrlyarya qayidib qedyacyayik, myaqyar biz yenya axundlarin
kyabin zyancirlyarinya baqli olacayiq? Nya eybi var. Myan ki, bir ovryati
istyamiryam, kyabinli dya olmush olsa, onu myaqyar myan boshuyub qeyri-yovryat
ala bilmyaryam? Byas, dyaxi inqilabimiz harada qaldi?
S a s l a r. Bu nya syozdyu, bu nya danishir? (Hay-kyuy).
A z a d b a y. Qardashlar, axir, bir chiqir-baqir salmayin, qyoryak ki,
axir nya oldu? Dyunya-alyam daqilmayib ki?! Xub, tutalim ki, bash doktor
qedib, bir-iki ovryatya evlyanmyak tyaklifi elyayir. Xub, nya olub ki, elyayib,
elyayib. Hyar kyas istyar qyalyar. Istyamyaz qyalmyaz. Doktor bir kyasya zor ki,
elmyayib. Ya biabirchi syoz ki, demyayib?
Q e y r a t m a n d C a h a n q i r. Necya nya olub? Bilsyan ki, nya olub,
myan hyalya choxunu achib demiryam, Allah ona insaf versin.
A z a d b a y. Nya olub? De bilyak? Nya eybi var?
Q e y r a t m a n d C a h a n q i r. Belya syozyun ashkari budur ki, doktor
kyabinli arvadlara da myushtyari chixib.
______________
* Tyayahhyul (ya) – evlyanmya, arvad alma
S a s l a r. Byali, doqrudur.
S a s. Ashshi, belya shey olmaz.
A z a d b a y. Xub, kimya myushtyari chixib? Hansi kyabinli ovryatya?
Q e y r a t m a n d C a h a n q i r (o tyaryaf-bu tyaryaf baxir). Adini
burada syoylyayya bilmyaryam.
S a s l a r. Yox, o syozlyar lazim deyil.
A z a d b a y. Xub, tutalim ki, myushtyari chixib. Myan zyann ediryam ki,
bu syozlyar qondarma bir syozdyur. Bash doktor myadyani bir shyaxsdir. Elya bi-
qayda ishi qyormyaz. Amma tutalim ki, qyoryubdyur. Byalkya, bir ovryatya qyoz
yetirib, nya eybi var? Aqyar o ovryat arindyan nifryat edib boshanar, sonra
myuvafiq qanun vya adalyatlya bash doktora arya qedya bilyar. Yox, aqyar, arini
istyayirsya, min adam ona myushtyari olsun, bunun isya bir ziyani ola bilmyaz.
M i l l a t p a r a s t Q a h r a m a n N a t i q. Azad byay, syan birini
bilirsyan, birini bilmirsyan. Bu saat bizim shyahyardya myan eshitdiyimya qyorya,
doktorun ovryatlyarya tyaklifinin nyaticyasindya uch-dyord yerdya nishanli qizlar
adaxlilarini ryadd elyayirlyar ki, doktora qyalib arvad olsunlar.
S a s l a r. A kishi, bu nya syozdyu?
S a s l a r. Doqrudur, doqru.
S a s l a r . Vallah, lap biabir olduq.
A z a d b a y. Belya ish olmaz. Kimdi o qizlar? Kimdi o qizlar?
Q e y r a t m a n d C a h a n q i r. Necya kimdi? O syozyu danishmaq
olar? O syozdyan qan qoxusu qyalir.
S a s l a r. Olmaz, danishmaq olmaz.
S a s l a r. Necya olmaz. Chox acyab olar!
B i r s a s. Chox acyab olar! Hazir biri bizim qonshu qizidir.
S a s l a r. Kimdi?
Q e y r a t m a n d C a h a n q i r (qeyzlya). Kyas syasini, kyas syasini!
B i r s a s. Hech dya kyasmiryam. O niyya belya namyardliyi elyayir.
S a s l a r. Kimdi? Kimdi? Deyin ki, biz dya syasimizi kyasyak.
A z a d b a y. Kimdi? Niyya biryolluq myatlyabi achmiyaq? De, qyoryak
kimdi?
Syas-kyuy qalxir. “Birini deyin, o birini istyamyaz!”
S a s l a r. Kimdi? Kimdi?
Burada birdyan hami sakit olur. Chyunki Dyali Shahzadyanin vya iki nyafyar yalanchi myua-
vin doktorlarin qolundan iki nyafyar shyahyar nyazaryatchisi vya iki nyafyar qapi qulluqchulari tu-
tub, chyoldyan qyatirirlyar ichyari. Shahzadya dyalixanaya daxil olmaq istyamir. Qeri chyakilya-
chyakilya deyir:
Sh a h z a d a. Myanya zyulm edirsiz. Myani tyahqir edirsiniz. O syabyabya
ki, myan evlyanmyak istyayiryam. Amma siz myanya zor ilya mane olursunuz.
Qapichi Dyali Shahzadyanin vya myuavinlyarinin ustyundyan bash doktorun paltarlarini alib
asir yerindyan. Qyozlyuyyunyu alib, qoyur mizin ustyunya.
Q a p i ch i. Allah syanya insaf versin; yyaqin ki, dyunya alyami biabir
elyadin. Bizim dya evimizi yixdin. Biliryam, bu ishin ustya bash doktor iki-
mizi dya qulluqdan chixardacaq.
Bundan sonra hyar uchyunyun qolundan yapishib, aparir qatir dyali kishilyar syobyasinya.
Sh a h a r n a z a r a t ch i s i (qapichilara). Chox qyaribya. Byas, bunlar
myaqyar doktorlar deyil ki? Biz elya qyuman edirik bunlar hyaqiqyatdya hya-
kimdirlyar. Ancaq keflyanib, dyushyublyar kyuchyalyaryarya.
Q a p i ch i. A kishi, Allah bunlarin evini yixsin. Hyakim hansidir, uchyu
dya dyalidir. Bizim bashimizin qarishiq vaxtinda fyursyat tapib, hyakimlyarin
paltarlarini qeyib, qachiblar shyahyarya.
Sh a h a r n a z a r a t ch i s i (bir qyadyar fikir elyayir). Bu, yaxshi ish ol-
madi. Necya sizin uchyun vya byutyun xyastyaxana uchyun bu bir intizamsizliqa
dyalalyatdir, habelya bizim shyahyar nyazaryati uchyun byoyyuk bir asbabi-zyahmyat
olacaq. Bu syabyabdyan otryu shyahyardya bu saat byoyyuk bir vyalvyalya var.
Caamat hay-kyuy salir. Qeyryatmyand, Millyatpyaryast vya Azadityalyab – bunlar yumruq-
larini qapichilara tyaryaf tutub, uca syas ilya hyadyalyayirlyar.
Sh a h a r n a z a r a t ch i l a r i (Camaata). Vyatyandashlar! Xahish
olunur, coshmayasiniz! Hyar nya elyayirsiniz, qanundan chixmayasiniz.
Q e y r a t m a n d. Bu dyaxi lotuluq oldu. Bash doktorluq olmadi. Bu
hyashyamyatdya bir xyastyaxananin idaryasini syanya etibar edyalyar, nainsafliqdir
ki, iki nyafyar kyomyakchi hyakimlyari dya salasan yanina, dyushyasyan shyahyarin
kyuchyalyarinya. Vya qyadim peyqyambyarlyar kimi hyar bir ovryat qabaqina chixdi,
deyyasyan myan evlyanmyak istyayiryam. Qyal, syani alim. Dyaxi, syozyun doq-
rusu, bu, doktorluq olmadi. Bu, lotuluq oldu.
Qapichilar yavashca allyarini aqizlarina basirlar vya yalvarirlar ki, camaat hay-kyuy
elyamyasin.
Q a p i ch i (yavashcadan). Aman qyunyudyur, yavash danishin, chyunki,
burada bash doktorda tyaqsir yoxdur, tyaqsir bizdyadir.
O b i r i q a p i ch i. Aman qyunyudyu, syas salmayin. Bizi baqishlayin.
M i l l a t p a r a s t. Doqrusu, millyatlyar ichindya biabir olduq. (Qedir.
Yumruqunu silkyalyayir vya ucadan). Bu saat myarkyazya, syahiyyya nyazaryati-
nya teleqrafla xyabyar vermyak lazimdir.
Bash doktor vya iki nyafyar myuavini daxil olurlar.
B a sh d o k t o r (hyovlnak). Nya olub, camaat, nya xyabyardir?
Camaatin ichinya qilyu-qal dyushyur. Ali Qeyryatmyand, Millyatpyaryast, Qyahryaman Natiq,
Vyali Azadityalyab istyayirlyar doktorlarin ustyunya hyucum aparsinlar. Shyahyar nyazaryatchilyari
qoymurlar.
B a sh d o k t o r (shyahyar nyazaryatchisinya). Axir, bir bizi basha salin
qyoryak, nya olubdur vya bu nya hyucumdur?
A l i Q e y r a t m a n d (bash doktora). Dyaxi, nya olacaq? Belya bir
yadyabsizlik hech bir vilayyatdya bash vermyayibdir ki, siz cyanablar oz
myuavinlyarinizi dya qyotyuryub, dyushmyusyunyuz shyahyarin canina, ozyunyuzyu
Tyurkyustan Shahzadyasi kimi qyalyamya verib, rastiniza qyalyan ovryat
xeylaqini bir para yarashmayan ibaryalyar vya isharyalyar ilya tyahqir edyasiniz.
Bash doktor istyayir cavab verya. Nyazaryatchi dya istyayir danisha.
M i l l a t p a r a s t Q a h r a m a n N a t i q (qeyrilyarya danishmaqa
macal vermyayir). Aqyar siz shyarab ichib, keflyanmyayya chixirsiniz, dyaxi nya
syabyabya qyorya kyuchyayya chixirsiniz?
V a l i A z a d i x a h. Tutalim kyuchyayya chixdin, myaqyar hyar rast qyalyan
yovryat xeylaqina demyak olarmi: “Myan evlyanmyak istyayiryam. Qyal, syani
alim”. Myaqyar, belya bir hyaryakyat sizin uchyun shayyastyadir?* Chox eyib olsun.
Nyazaryatchilyar qyulyurlyar.
A l i Q e y r a t m a n d (nyazaryatchilyarya) Tyavyaqqe edirik ki,
qyulmyayinizin syabyabini bildiryasiniz. Amma zyann ediryam ki, burada
byalkya elya aqlamaq lazimdir, nyainki qyulmyak.
M i l l a t p a r a s t Q a h r a m a n N a t i q. Ondan otryu ki, mil-
lyatlyar ichindya binamus vya biabir olmushuq.
Q u l a n n a z a r a t ch i (camaata). A kishi, bir syabr edin. Qulaq
verin, myan sizi ishdyan hali edim.
______________
* Shayyastya (f) – layiq, yarashan
Camaat sakit olur. Doktorlar da heyryatlya qulaq asirlar.
N a z a r a t ch i. Buradan shyahyarya qedyan vya ovryatlyarya evlyanmyak
tyaklifini edyan bizim bu doktorlar deyillyar. Siz myushtyabeh olmusunuz.
C a m a a t (tyayaccyublya). Byas, kimlyardir?
N a z a r a t ch i. Hyamin xyastyaxanada olan uch nyafyar dyalidir.
C a m a a t. Necya uch nyafyar dyali?
N a z a r a t ch i (qapichilara) Dyaxi, niyya dayanirsiniz? Bari hyaman
dyalilyari camaata nishan verin ki, sakit olsunlar.
Qapichilar Bash doktora yaxinlashirlar vya ondan icazya istyayirlyar.
B a sh d o k t o r. Allah sizya insaf versin. Yyaqin, o, Dyali Shahzadyani
buraxmisiniz shyahyarya. Vay, vay, biabir olduq.
Qapichi kishilyar shyobyasinin qapisini achir. Dyali Shahzadya vya iki nyafyar myuavini dinmyaz-
syoylyamyaz qyalirlyar, qedirlyar doktorun kyanarinda dayanirlar. Shahzadya camaat ichindyaki
yovryatlyarin arasinda Ismyat xanimi49 qyoryub, onun ustyunya hyucum edir:
– Myan evlyanmyak istyayiryam vya syani almaq istyayiryam.
Son
LISAN BYALASI
Ey dil, dyaxi dinmya vya syukut et, syani tari,
Lal ol vya danishma.
Sal bashini ashaqya vya hech baxma yuxari,
Mal ol vya danishma.
Qyar qeyrilyari cyamdyakinya vursala, dinmya,
Qyar bashin aqib peysyarinya dursala, dinmya,
Pamal edya dyushmyan syani syabr et, bala, dinmya,
Ya zyulm edya, ya boynuna kyandir sala, dinmya
Ya ruzunu cyabr ilya alindyan ala, dinmya,
Sal bashini ashaqya vya hech baxma yuxari,
Lal ol vya danishma.
Qyar qyussyalyanib eylyayyasyan nalyavyu zari,
Mal ol vya danishma.
Hyar bir-iki qyun dur ayaqa, boshla dyukani.
Qet bir yavuq hyammamya, uzan, baqla hyanani,
Yum qyozlyarini, dinmya vya hyam qyozlya azani,
Qyar eylyamish olsan qecya bir tyovr xyatani,
Qet, qir suya, ta axz edyasyan rahyati-cani,
Sal bashini ashaqya vya hech baxma yuxari,
Lal ol vya danishma.
Ey dil, dyaxi dinmya vya syukut ol, syani tari,
Mal ol vya danishma.
Qoy qonshularin alsin alya cyumlya silahi,
Salsin syani dyavayya aqyar xah nyaxahi,
Syan dinmya vya tyarpyashmya, qyabul etmya qyunahi,
Lyanyat elya qyalbindya, uryakdyan qyotyur ahi,
Bizlyar nyachiyik, qoy ozyu hyokm etsin ilahi.
Sal bashini ashaqya vya hech baxma yuxari,
Lal ol vya danishma.
Ey dil, dyaxi dinmya vya syukut et syani tari,
Mal ol vya danishma.
Qyar cyumlya tyavayif* syanya afsus edya, etsin,
Axirda hyokumyat ozyunyu rus edya, etsin!
_________
* Tyavayif – tayfalar
Hyam mollalarin rus alini bus edya, etsin,
Islam cahanda dyaxi myayus edya, etsin,
Ya etmyayya ya ar vya namus edya, etsin,
Shyukyur et, yeqilyan bozbashini, eylya nahari,
Lal ol vya danishma.
Sal bashini ashaqya vya hech baxma yuxari,
Mal ol vya danishma.
“Molla Nyasryaddin”, 7 aprel 1906, ¹1
XOSh OL ZAMAN KI,
XALQ YATIB BIZYABAN IDI
Xosh ol zaman ki, xalq yatib bizyaban idi,
Byazmim pilov, chay ilya ryashki-cinan idi,
Sultan idim ki, vyazlya hyokmyum ryavan idi,
Millyat qulam idi myanya, byaxtim cavan idi,
Malyu xyazinya mayili-arami-can idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman ol zaman idi.
Kyonlyum avamdan achilirdi kyaryam qyoryub,
Cyahlin ziyadya aqlyu hushini kyam qyoryub,
Hyar myaclisya qedib ozyumyu myohtyaryam qyoryub,
Bihyad kar, kur, kechyal dyambyadyam qyoryub,
Ismim cahanda molla deyil, byalkya xan idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman ol zaman idi.
Myan syaslyanyandya, qyoryandya myani mal olurdular,
Myan hirslyanyandya dyafyatyan ishal olurdular,
Myan hyokm edyandya xak ilya pamal olurdular,
Qeyzim tutanda ablyahya amsal olurdular,
Xalqin xudayya syoylyadiyi “yalaman” idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman ol zaman idi.
Myan hyar dyaqiqya shad, ozyumyu xar qyormyadim,
Rahyat olub vyucudumu bimar qyormyadim.
Ichdim, yedim, myashyaqqyatlya kar qyormyadim,
Zyulmi, cyafani, hyam tyamyai ar qyormyadim,
Neylim dyaxi ki, tariyya bunlar ayan idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman ol zaman idi.
“Molla Nyasryaddin”, 21 aprel 1906, ¹3
QIZ VYA NYANYA
“Dyabistan”in avvyalinci nyusxyasinin 11-ci
syahifyasindya rus adibi Pozdnyakovdan tyar-
cyumya
Qiz nyanyasinya deyir:
Hyamishya syan myurqyulyuyyursyan, nyanya,
Yirqalayirsan bashini, qyalsyanya,
Yuxlamayib qulaq veryasyan myanya,
Syohbyat edyak syan myanya, hyam myan syanya.
Hansi syabyabdyan uzyunyun dyarisi
Qirish-qirishdir chyolyu, ichyarisi?
Myanim uzyum dya saralirmi, nyanya,
Qirisharmi syanin kimi dyarisi?
Myan dya syanintyak olarammi nyanya?
Syoylya qyoryum bu ahvali bir myanya.
Myaqyar myanim bu qyordyuyyum, halyatim.
Dyayishilib oxshayarammi syanya?
Nyanya oz tyaryafindyan “Molla Nyasryaddin”dyan tyavyaqqya edir qiza
cavab versin.
“MOLLA NYASRYADDIN”IN QIZA CAVABI
Qizim, syan bilmirsyan, dyunyada nya var,
Nyaql eylyayim, aqyar qulaq asarsan,
Syantyak qizlar hyalya qyalin oynadar,
Hyalya syan lyatifsyan, almasan, narsan.
Kechyar qyunlyar, chatar syakkizya yashin,
Chaqirar hirsilya syani dadashin,
Turshudar ustyunya qyozlyarin, qashin
Diqqyatilya syan dya ona baxarsan.
Syoylyayyar dadashin syanya bir kyarya:
– Myan syani, ey qizim, vermishyam arya!
Bashini qorxudan ayibyan yerya,
Bir syoz danishmayib syan lal olarsan.
Bir molla qyatiryar pulu vya qyandi,
Salar qyardyaninya kyamyandi, byandi,
Dyaxi hara tyarpyashyachyaksyan indi,
Qizim qyor bir nya qyunlyarya qalarsan?
Axirda zor ilya olar syanya ar
Qirx yashinda dyavya kimi bir nyafyar,
Boynu yoqun, aqli nazik, ozyu xyar,
Onda syan bashina nya dash salarsan?
Bundan sonra dyaxi qyunyun qaradi,
Qizim, bu bir saqalmayan yaradi,
Ta indi qedyacyak yerin haradi?
Dyaxi bundan sonra tez qocalarsan.
Eshidyarsyan arindyan aci syozyu,
Ya azdi bozbashin, ya choxdu duzu,
Tyak oturub edyar nahari ozyu,
Syan dalanda yalqizca dolanarsan.
Bir qyun eshidyarsyan, bir arvad alib,
Syani qyozdyan dyaxi bilmyarrya salib,
Bir ayri otaqda syan yetim qalib,
Tazya arvadina syan qurtdanarsan.
Sonra qedib alar bir ozqyasini,
Salar uchyuncyuyya oz hyavyasini,
Arvadlarin kyasilmyayyan syasini
Eshidib, od tutub syan odlanarsan.
Bir qyun onnan, bir qyun bunnan vurushar,
Bu qyun onnan, sabah syannyan durushar,
Bu cyur, qizim, axir alnin qirishar,
Syoz yox ki, nyanyani yada salarsan.
“Molla Nyasryaddin”, 28 aprel 1906, ¹4
AXUNDA MYURACIYAT
Axunda, millyati etmya hyavayi
Bizya lazim deyil banqi-dyarayi
Bemanyad salha in nyazm tyartib
Zi-ma hyar zyarrya xak uftad byacayi.
Amandir saz qilma kyaryanayi
Kechib Shyahnazdyan bashla Qyarayi
Qyaryaz nyaqshist kyazma baz manyad
Ki hyastira nyamibinyam byaqay.
Biz olduq mollalarin xaki-payi
Fisincani yeyib ichsyunlya chayi
Myaqyar sahibdili – ruzi beryahmyat
Kyunyad dyarhyaqq dyarvishan duayi.
Chixib myaclisdya tyovzih etmya tyaqvim
Bizya lazimdir indi dyarsi-tyalim
Muradi-ma nyasihyat bud, kyardim.
Nyavalyat baxuda kyardim, ryaftim.
LAY-LAY
Lay-lay deyim, yat, ciyyarim paryasi,
Aqlama chox, ey qyozyumyun qaryasi,
Olma yemyak, ichmyayin avaryasi,
Lay-lay, quzum, lay-lay, qyozyum, yatqilyan,
Rahyat olub bir azca boy atqilyan.
Byoyyu bir az, yeddi yasha yetqilyan,
Syahyar tezdyan dur kyuchyayya qetqilyan,
Myuyallyaq ashmaqa hyavyas etqilyan,
Laylay, quzum, laylay, qyozyum, yatqilyan,
Rahyat olub bir azca boy atqilyan.
Qach o yyuzya-bu yyuzya, qach yel kimi,
Bikar dolan kyuchyalyari vel kimi,
Xyabyar apar ona-buna tel kimi,
Lay-lay, quzum, lay-lay, qyozyum, yatqilyan,
Rahyat olub bir azca boy atqilyan.
Kyandirbazdan etqilyan kyasbi-yadyab,
Byaxtini falchidan etqilyan tyalyab,
Dyarvish olsan, olar dyaxi chox acyab!
Lay-lay, quzum, lay-lay, qyozyum, yatqilyan,
Afsunlari myusyalmanya satqilyan.
Sonra chalish, syay ilya shyohryat qazan,
Doldur qutulara choxluca ilan,
Myusyalman alyamin qyazqilyan, dolan,
Lay-lay, quzum, lay-lay qyozyum, yatqilyan,
Rahyat olub bir azca boy atqilyan.
“Molla Nyasryaddin”, 12 may 1906, ¹6
DEDILYAR
Qyordyulyar yuxlamisham, shad olub oxqay dedilyar
Bir deyirdim ki, duram, yox hyalya lay-lay dedilyar.
Qyun chixib nisti-nyahar oldu, yoruldum yuxudan
Qyaflyatyan durdum oturdum, nyadir ey vay dedilyar.
Nuri-cheshmim, niyya durdun belya shirin yuxudan
Bizdyan olsa, hyalya tezdir, qenya yuxlay dedilyar.
Qyordyulyar yatmaqa yoxdur dyaxi meylim abyadyan
Bir-birilya danishib cyumlyasi hay-hay dedilyar.
Tyokdyulyar buyzya Aryasdyan qyozyu ac dyastyalyarin
And ichib tamini oldyurmyayya hurray dedilyar.
Molla, dyarvish vya afsunqyar, falchi, vaiz
Hyar tyaryafdyan tyokyulyub ustyumya vur hay dedilyar.
Qyordyulyar olmadi yumruqlarinin faidyasi
Dyaxi vermirlyar bizya indi plov, chay dedilyar.
Ta ki Molla Nyasryaddini qyoryub annadilar
Qalmayibdir dyaxi indi bizya bir pay dedilyar.
Binyava mollaya hyam choxluca lyanyat oxuyub
Hyami myacmuyasinya shaltay-baltay dedilyar.
O KIMDIR?
O kimdir: Dyandyali dyandyalani – Kyuchyalyari dolani
Axirda alim olar, amma bilmyaz Qurani?
QYORYANDYA
Syoylya myanya, ey shapka, nyadir syandya alamyat,
Bash yendiririk doqrudu bir xani qyoryandya,
Amma nya syabyab oldu myusyalmanlara adyat,
Bizlyar dyushyuryuk syacdyayya shapkani qyoryandya?
Xanin peshyasi kyatdiyya hyar vaxt chiqirmaq,
Aqavyu byayin xam avam ustya baqirmaq,
Hyar qyuclyu zyaifin chalishir bashina vurmaq,
Lakin qul olurlar niyya shapkani qyoryandya?
Mollalarimiz xalqa deyirlyar ki, myanyam myan,
Yoxdur bizya manyand uryafadyan, uqyaladyan,
Amma ki, di qyal, ozlyari bir yerdya qyazadyan,
Tyazim elyayirlyar hyayya shapkani qyoryandya.
Indi dya ki, Bakida myusyalman xozeyinlyar,
Byorklyu prikazshiklyarya cyuryatlya dinyanlyar,
Molla Nyasryaddin, qyoryasyan ta nechya illyar,
Bizlyar dyushyarik syacdyayya shapkani qyoryandya?
EY AXUND
Ey axund, ey diryaxti-bihasil,
Olma chox da tyamyallyuqya mail,
Lacyaryam myardi-arifyu kamil
Nya nyahyad byarhyayati-dyunya dil.
Ucadir, yoxdu syoz ki, boyda chinar,
Syandyan islama hech qyoryulmyadi bar,
Ey tyuhidyast, ryaftya dyarbazar
Tyarsyamyat byarnyayavyari dyastar.
Ey axund, olma dyord ishya talib,
Cyahlyu pulyu tyamyallyuqyu calib,
Qyar yeki zin chahar shyud qalib
Cani-shirin byarayyad az-qalib.
Qoy riyani yerya, qyal etqilyan ar,
Nya chixar padshahdyan syanya kar?
Asiyan az-qyunah tyovbya kyunyand
Arifan az-ibadyat istiqfar.
UTANMA
Ey ardyan ari, bala, myardanya utanma,
Hyar lyahzyadya ol sakini-chayxanya utanma!
Chixma eshiyya, sel tuta qyar dam ilya dashi,
Ich chayyuvyu, chyak tiryakyuvyu, byoyryuvyu qashi,
Yaninda oturmushlar aqyar olsalar nashi,
Ver tyustyusyunyu onlara myastanya, utanma!
Axshamatyak ol qushyayi-hyammamidya sakin,
Dirnaqlariva baqla hyana, saqqala… lakin
Insani salar ryovnyaqya bu xeyryulyamakin*
Ondan sonra chix, saqqala vur shanya, utanma!
Syubh olacaq ayaqya dur, otur issicya qyundya,
Paltarlaruvun bitlyarini qir qyoz onyundya,
Ver ozqyasinya olmasa qyar fyursyat ozyundya,
Qey paltaruvu, seyr qil hyar yanya, utanma!
Yyuz zyahmyat ilya qonshularin elmi tapanda,
Syan alim olursan qedib asudya yatanda,
Syan eysh qil onlar toza-torpaqa batanda,
Qet yaryu ryafiqilya qyulyustanya, utanma!
___________
* Xeyryulyamakin – xeyirli yerlyar
Cyumlya ishi at bayira, tap bir sulu qyalyan,
Aksizni qyar qoymasa ol azimi-Iran,
Iranda olur tyanbyakyu tiryakilya arzan,
Lyanq olma, qyotyur ryaxtivi Iranya, utanma!
Bir syoz demyayya nyokyarivi dutqilya myazun,
Bir syozlya cyanabinizi edim dyahrdya myamnun,
Dyarvish Aqabalani tapib alqilyan afsun,
Ondan sonra hey vur sulu qyalyanya, utanma!
Bir dya edyaryam myan syanya bir byoylya vyasiyyyat:
Iranidya cyahd et ozyuvya tapqilya xidmyat.
Fyovt eylyamya bir fyursyati hyar lyahzya qyanimyat,
Ol sidqlya zyavvari-chilovxanya, utanma!
Tyanq olsa aqyar bashyuvya ol byuqeyi-Tyabriz,
Chyunki ora bir shyahrdi pyurdyard, qyamyanqiz,
Qet Xoyda syafalar chyakib ol eshqilya lyabriz,
Chix qyalya kyanarinda xiyabanya, utanma!
Var yaxshi syayahyatli chyamyan qyaleyi-Xoyda,
Bir parya acayib ish olur Xoyda hyuveyda,
Hyar nya uryayin istyasya dyarhal olu peyda,
Bir az qalib ol adyami-dyarxanya utanma!
Syoz myuxtyasyar, ol bir nechya il sakini-Iran,
Al bir lyaqyabi-faxirya, tut ryutbeyi-yayan,
Qardash, olusan qetmyasyan axirda pyashiman,
Yox faidya axirki pyashimanya, utanma!
Bir qyadri qalib himmyat ilya cyam elya dyovlyat,
Ondan sonra qil bir dyafya kashanya syayahyat.
Xab ichrya qyozyun qyormyasya eylyallya tyababyat,
Byand olma bu ovzai-pyarishanya, utanma!
Ver hushyuvi “Molla Nyasryaddin”ya, amandir,
Bu fyursyati fyovt eylyamyak, albyattya, yamandir,
Hyar kyas bu nyasihyatlyari dyark eylyadi, xandir.
Bir shyahrdya bax min iki yyuz xanya, utanma!
“Molla Nyasryaddin”, 7 iyul 1906, ¹14
NYA BILIM
Fyalyayin bir belya cyovryu olacaqmish nya bilim,
Dirilib xyastya yatanlar duracaqmish nya bilim?
Bosha qetdi iki yyuz il sizya lay-lay dediyim
Daima myahfyazeyi-cyahldya hifz eylyadiyim
Myan deyirdim sizi bilmyarrya dirildyanmyaz hyakim
Uzanib dyasti-qyaza qaldiracaqmish nya bilim?
Ey xosh ol qyun ki, deyirdiz myanya dindikcya, byali
Oxuyardim sizya hyar lyahzya bu dadli qyazyali
Nya ola, dyaymyayya bu syufryayya aqyarin ali,
Vyali “Molla Nyasryaddin” chixacaqmish nya bilim?
Chox yaman oldu bu cyur dyardi fyaramush eylyamyak,
Myumkyun olmaz dyaxi bu myashyali xamush eylyamyak
Tazyadyan xalqi yatirdib ishi syarpush eylyamyak
Bizi bir loqmaya hyasryat qoyacaqmish nya bilim.
Ey xosh ol qyun ki, qyalirdi sizya xosh lay-layimiz
Ki, o lay-layla qyalirdi evya qyandyu-chayimiz
Hyar nya pishsyaydi ocaqlarda, olurdu payimiz
Pay yerinya bizya hyasryat qalacaqmish, nya bilim?
LAZIMDIR UTANMAQ
Syan adyat edibsyan qecya-qyundyuz ha qashinmaq,
Lazimdi baxanda syanya odlarina yanmaq,
Myan ashiqyam, ey qyul, syanya, olmaz bunu danmaq,
Axir qyunyatyak eylyamyanyam syandyan usanmaq,
Dyaxi nya qashinmaq, nya uzanmaq, nya dayanmaq?
Lazimdir utanmaq.
Hyar kyas ki, o chirkli uzyunyu qyorsya mirildar,
Syurmya chyakilyan mal qyozyunyu qyorsya xoruldar,
Hyam yoldashini, hyam ozyunyu qyorsya qirildar,
Tuti qushu nisbyat syozyunyu qyorsya hirildar,
Dyaxi nya qashinmaq, nya uzanmaq, nya dayanmaq?
Lazimdir utanmaq.
Talib deyilyam baxmaqa ey qyozlyari hyaqqa,
Insani qyoryub qachma byahayim kimi bica,
Bir uzdya ki, bir qyatrya dya ruh olmadi asla
Etmyaz ona zyovq ahlisya bilmyarrya tamasha
Dyaxi nya qashinmaq, nya uzanmaq, nya dayanmaq?
Lazimdir utanmaq.
Kyar bilmyayyasyan syarf vya nyahvi vya nisabi,
Billyam ki, syozyundyur byali myaqbul hesabi,
Yoxsa toxumaq bilmyayyasyan bircya corabi,
Qyar tari uchyun mollaya vermya chox azabi,
Dyaxi nya qashinmaq, nya uzanmaq, nya dayanmaq
Lazimdir utanmaq.
EY KYONYUL
Ta kechyal-kyuchyallyar oldu imdi yarin, ey kyonyul!
Qarya oldu yar alindya ruziqarin, ey kyonyul!
Yyuz cyafa qyordyun, vyali hyarqiz kifayyat etmyadin,
Hyar sifatindan xyacilsyan nazli yarin, ey kyonyul!
Nya umidilya yenya millyat syanya vermish fyarib,
Kim fyaryahnak olmusan, yoxdur qyararin, ey kyonyul!
Kyuchyalyardya qyormisyan yoxsa ki, veyl lyut, bambili,
Toxtamir hyar qyun yenya bir ahyu-zarin, ey kyonyul!
Aldi aqlyu hushunu bitlyar vya chirki millyatin,
Qetdi aldyan yox yerya myacmui-varin, ey kyonyul!
Qirmizisaqqala qoymazdim syani byand olmaqa,
Myandya olsaydi aqyar kim ixtiyarin, ey kyonyul!
Syoylyadim, quli-biyabanidyan al chyak, chyakmyadin,
Axiri myacmuyabazliq oldu karin, ey kyonyul!
“Molla Nyasryaddin”, 15 sentyabr 1906, ¹24
YOLDAN KECHYAR IKYAN
Yoldan kechyar ikyan nyazyarim baqya satashdi,
Quya ki, myanim qyalbimya bir nyoqtya dolashdi.
Qyordyum yiqilib dyovryadya bir choxlu cyamiyyyat,
Cyamiyyyati qyordyukdya qyozyum eylya qamashdi,
Ol dyamdya qirib baqya qyoryum vardi nya hikmyat.
Yanimdan hami acnyabi millyat aralashdi,
Baxdi myanya bir no ilya birdyan o cyamiyyyat.
Heyryatdya uryak alyami bunlar qenya chashdi,
Qishqirdi o dyam bir dyanya qyurcyu dedi
“modya”,
Persiski teatro, hami birdyan komalashdi.
OLACAQSAN
Myan eylya bilirdim ki, myanya yar olacaqsan,
Alyamdya myanya yari-vyafadar olacaqsan,
Myan eylya xyayal etmish idim, ah, byaradyar!
Iranda olan qyamlyarya qyamxar olacaqsan.
Dyardi-dilimi annamayib zyarryacya, axir
Myandyan, nya bilim ki, belya bizar olacaqsan.
Bicharya vyatyan taryu qaranliqda qalanda,
Aqyarya qedib shyami-shyabi tar olacaqsan.
Syoz vermyaz idim myan syanya, ey dusti-dilazar,
Bilsyaydim aqyar byoylya dilzar olacaqsan.
Syarmyasti-meyyu myutribyu tiryaksyan indi,
Bir vaxt ayilib axiri hushyar olacaqsan.
Myaqrurisyan indi, xyabyarin yoxdur ozyundyan,
Aldyan vyatyanin qetsya, xyabyardar olacaqsan.
Xar eylyadi qyaflyat syani aqyar yaninda,
Yatdiqca bu qyaflyatdya yenya xar olacaqsan.
“Molla Nyasryaddin”, 29 sentyabr 1906, ¹26
OYANMADIM
Dyardya yatmish idim, oyatdilar, oyanmadim,
Burnuma tikanlari uzatdilar, oyanmadim.
Bomba parta-partnan, top atdilar, oyanmadim,
Saqqalimdan bir ovuc qopartdilar, oyanmadim,
Myuxtyasyar, hyar bir amyal chixartdilar, oyanmadim.
Shyahrimizdya cyam olub cavanlar naz ilyan qyalib,
Qumarbaz, ushaqbazlar matushkabaz ilyan qyalib,
Mar, meymun oynadan syohbyat saz ilyan qyalib,
Myutribi-xoshlyahcyalyar pyak xoshavaz ilyan qyalib,
Myuxtyasyar, hyar bir amyal chixartdilar, oyanmadim.
Qarishdi araliqlar, qopdu myahshyar qiyamyati,
Myusyalmanlar bir-birin qirdi, unudub qeyryati,
Hyar qyalyan alim olub chapdi, taladi millyati,
Myan yuxuda ol zaman chyakirdim rahat lyazzyati,
Burnuma tikanlari uzatdilar, oyanmadim.
Qyordyulyar, yuxlamisham, hyar kyas sinadi qyucyunyu,
Atli atin ustyumya, qurbaqa saldi qichini,
Hoppanib Araz butay yiqib dyaryanin bicini,
Hiylyabazlar tutdular byutyun Qafqazin ichini,
Saqqalimdan bir ovuc qopartdilar, oyanmadim.
Biz fyaqirya axiri ryahm eylyayib biqanyalyar,
Achdilar myadryasyalyar, klub, qirayatxanalar,
Yazdilar kitab, qyazet, xyarc etdilyar xyazanyalyar,
“Molla Nyasryaddin” dedi hyar hyaftya bir afsanyalyar,
Myuxtyasyar, hyar bir amyal chixartdilar, oyanmadim.
“Molla Nyasryaddin”, 27 sentyabr 1906, ¹30
EY YAZIQ
Ta ki syan oldun asiri vyazi-yarin, ey yaziq,
Qarya oldu yar alindyan ruziqarin, ey yaziq!
Yyuz cyafa qyordyun, vyali hech bir shikayyat etmyadin,
Qyormyadin yarin vyali namusyu arin, ey yaziq.
Nya umid ilya qenya molla syanya vermish fyarib,
Kim fyaryahnak olmusan, yoxdur qyararin, ey yaziq.
Qyuzqyudya qyorsyan aqyar quli-biyaban halini,
Ta kyasilmyaz bir nyafyas dya ahyu zarin, ey yaziq!
Aldi aqli hushunu alimnyumalar syozlyari.
Qetdi aldyan yox yerya myacmui-varin, ey yaziq!
Lotular vyazinya qoymazdim syani byand olmaqa,
Myandya olsaydi aqyar kim, ixtiyarin ey yaziq!
Yol kyasyandyan chyakmyasyan al pyandimi qush etmyasyan,
Saxla yadinda olar nalya myadarin, ey yaziq!
NYADIR
Ahyu fyaryad eylyayirsyan, syoylya, fyarmanin nyadir?
Myaqsyadin bildir nya sheydir, ahyu afqanin nyadir?
Ruznamya nya, myaktyab nya, elm nya, ovraq* nya?
Bir dyaqiqya yox qyararin, suzyu qiryanin nyadir?
Yirmi kechdi vya lakin, syan vyatyandyan kechmyadin,
Alyami ryusvay edirsyan, syoylya vicdanin nyadir?
Xanyani viran edyar tyahsili-myaktyabxanadan,
Anladim, myaktyab nya sheydir, elm urfanin nyadir.
Etiqadin yox Zunozlar, ya da Shirvan pirinya,
Belya olsa, qanmiram, ta dinyu imanin nyadir?
Binyava syansyan ki, aldandin camaat qeydinya,
Axiri bir qyor nya oldun, malyu samanin nyadir?
Tulladin dyunyadya hyar bir lyazzyati, nemyatlyari,
Axiryatdya, kim bilir, huri vya qilmanin nyadir?
Baxma millyat xyastyadir, cindarya ummid et, dadash,
Bundan ozqya ta syozyun nya, ozqya dyarmanin nyadir?
Syan deyirsyan, qoymaram millyat tyamamyan myahv ola,
Vallah, hech bir kyas dya bilmyaz, byoylya ehsanin nyadir?
Saxla yadinda, syana lazimdi besh min myushtyari,
Saxla yadinda qyoryak, haci, byayyu, xanin nyadir?
“Molla Nyasryaddin”, 1 dekabr 1906, ¹35
_________________
* Ovraq – vyaryaqlyar
NYAZM
Eylyadilyar myaslyahyat bir nechya aqa, ryais,
Ta achalar myadryasya, myaslyahyati-amra*.
Bir yerya toplashdilar, bashladilar syohbyati,
Bildilya, vacibdi bu indiki ayyamra.
Saldila yadya sora bir Tyaqiyev Hacini,
Olsa aqyar zikri-xeyr, dindya konyad namra.
Pullari axir alib achdila bir myadryasya,
Etdilya tyahsili-elm, syubh vya hyam shamra.
Qyar belya qetsya bir az alyami-islamdya
Bir dya tapilmaz dyaxi bircya nyafyar xamra.
Vyasfi-tura qyar konyad, vyar nyakonyad Laqlaqi,
Hacyati-myashshatya nist ruyi-dilaramra**.
“Molla Nyasryaddin”, 1 dekabr 1906, ¹35
AQARIBDIR
Divanya kyonyul, daxi usan, yal aqaribdir,
Bir qyuzqyuyya bax qyor ki, pyaryu bal aqaribdir,
Bashdan bu hyavavyu hyavyasi sal aqaribdir,
Avvyal nya isya indi ki, alhal aqaribdir,
Layiqdi ki, bundan sonra saqqal aqaribdir.
Myahvyashlyarya xoshdur nya ki, oqlan danishsa,
Yyuz fyahsh deyib hyarzyavyu-hyadyan danishsa,
Aqsaqqal aqyar ayeyi-Quran danishsa,
Bashdan-ayaqa hikmyati-Loqman danishsa,
Axirda deyyar syoylyamya, naqqal, aqaribdir.
__________
* Am – hami, umumi
** Tyarcyumyasi: Syani tyariflyasyar dya, Laqlaqi tyariflyamyaz, sevqilimin uzyunya byazyakchi
lazim deyil.
Yalin ki aqardi, syanya myushtaqi-zyan olmaz,
Ryaftarina ya syohbyatinya hech dyozyan olmaz,
Bashdan-ayaqa yashilyu alya byazyan, olmaz!
Bostanda chyuryur, ryaqbyat edib bir uzyan olmaz,
Hyar meyvya ki, taqi olyudyur, kal aqaribdir!
Kechdi o ki, zyovq eylyar idin qah syafyardya,
Evdya oturanda meyyu myahbub nyazyardya,
Indi dyaxi yox tabyu-tyavan canyu-ciqyardya
Qyah yanini ver balishya, qyah chix qyunya ver dya,
Chyak kyurkyun ahvyacin bashina donbal aqaribdir.
ZAMAN OL ZAMAN IDI
Xosh ol zaman ki, rus myanya hyamzyaban idi,
Inqilis elchisi ilya, Mirzya xan ilya
vya rus elchisilya karim hyaman idi.
Bir shyaxs idim ki, hyar yanya hyokmyum ryavan idi,
Byazmim syururi-sherilya ryashki-cinan idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman o zaman idi.
Bir kar idi, nya arz eylyayim, kimya imish,
Ryushvyat yemyak shikyastya dilya mumiya imish,
Ha deyyardilyar Iran nizam qyabul eylyamyaz,
qyabul eylyamyaz bosh nyava imish.
Hyar bir qyalyat eylyamishyam bosh hava idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman o zaman idi.
Bir yanda elchilyar, biri tyaqdim edir uqab*
Biri tyalyasir, biri ozyunyu soxur qabaqya,
birisi yalvarir, ya biri edir shitab.
Byazi imam Myasqyati istyayir, biri shorab,
Firuzya daqi ax nya qyozyal pullu kan idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman o zaman idi.
_________
* Uqab – qartal
Ovqafi-padshahi Xorasan byas olmadi,
Ol qyadr syas ichindya necya bir syas olmadi,
Ardyabil hakimi Saidyulmyulk ki, Qilan hakimi
Syardar myansur kimi hech kyas olmadi.
Bikyaslyarin myurur ilya ashki ryavan idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman o zaman idi.
Hyar bir kyasya nya hyokm eylyadisya, dedi: byali!
Satdim aqyarchi myamlyakyati, millyati, vyali.
Myan nya bildim ki, axirda
yaxamdan yapishacaq bir nyafyar Dyali.
Ey, ah, ol zaman shyuyara sherxan idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman ol zaman idi.
Bir dash dash ustya qoymamisham ol diyardya,
Nya bir ryamyaq vyucud syaqaryu kyubardya,
Asqyar ki, myaskyan etmish idi cyahyannyamdya,
qorda, nya bilim, kuyi-yardya.
Vallah, nya syadr… vasityayi-inyu an idi,
Dyamlyar o dyamlyar idi, zaman ol zaman idi.
“Molla Nyasryaddin”, 22 dekabr 1906, ¹38
QYARYAK
Qet dolanqinan, xamsyan hyanuz,
Konsul olmaqa chox hyunyar qyaryak.
Syan qyoryan deyil Anzyali, Zyunuz,
Byoylya ishlyarya baxyabyar qyaryak.
Kechdi ol zaman, padshahdiniz,
Padshah nyadir, qiblyaqahdiniz,
Hyamshyarilyarya bir Allahdiniz,
Imdi byasdi ta, ta yetyar qyaryak.
Bax ryaiyyyatya, bax qyadalarya,
Yer-qyoy aqliyir hyar nidalyarya,
Qyush qilqinan bir syadalyarya
Hyar yetimya syan ol pyadyar, qyaryak.
Baxma asqyarya*, hyar rizayya syan,
Baxma fitnyayya, hyar byalayya syan
Syan ryaiyyyatya bircya sayyasyan**,
Syoylyamya: myanya simyu-zyar qyaryak.
Qoyma aqlasin hyamvyatyanlyarin,
Qyozlya onlarin xeyrin, hyam shyarin,
Syoylyasin myanya millyat: – Afyarin!
Etqilyan bina bir asyar, qyaryak.
Qet dolanqinan, xamsyan hyalya,
Konsul olmaqa chox syafyar qyaryak.
Chox da yatmaqi etmya myashqyalya,
Niyyyatin olar chun hyadyar, qyaryak.
“Molla Nyasryaddin”, 29 dekabr 1906, ¹39
NAQIL
Bir qyun var idi, bir qyun yox idi,
Allahdan bashqa hech kyas yox idi.
Amma bircya var idi shyahri-Batum,
Qoy naqil edim bunu axira chatum.
Var idi bu shyahrdya chox iranli,
Amma ciblyarindya chox idi pulu.
Bir qyun bunlar yiqishdilar bir yerya –
Ki, achsinlar ancyumyani-xeyriyyya.
And ichdilyar etmyasinlyar xyayanyat,
Bir adama tapshirdilar pullari amanyat.
Bir qyun kechdi, iki qyun kechdi qyaldi bahar,
Amma pullardan olmadi bir xyabyar.
_________________
* Asqyar – balaca, kichik
** Say – kyolqya
Nya qyadyar ryaml atdilar, yazdilar dua,
Nya qyadyar qyazib dolandilar, baxdilar kitaba,
Amma bilmyadilyar pullar necya oldu.
Bilmyadilyar pullar oldyu, ya qaldi.
Bu ishlyari bilyar ancaq bir Allah,
Yoxsa byandya bu ishlyarya ola bilmyaz aqah.
Eybi yoxdu bunlar hamisi kechyar.
Chyunki dyunyada hyar nya olsa kechib qedyar.
Hyar shey qedyar, bircya konsuldan bashqa,
Qyundya polisya ilya oynar chashka-lojka.
Bunu yazdi shair hyar kyas oxusun,
Hyar kyasdya hyunyar olsa bir belya qafiyya toxusun.
“Molla Nyasryaddin”, 10 mart 1907, ¹10
A QYULYUM, NANAY
Bakida chox qyozyuqanni
A qyulyum, nanay nay nanay.
Choxdu hyam abrozovanni
A qyulyum, nanay nay nananay.
Bir abrozovanni bir qyun
Lat-lyut qaldi byutyun
Lotuluqa vurdu ozyun
A qyulyum, nanay nay nananay.
“Hyamiyyyat” dyastyasin tapdi
Hamiynan qardashliq yapdi
Amma pulun qyorcyak qapdi
A qyulyum, nanay nay nananay.
Sonra qirdi “Tyakamyul”ya
Bicharyani tutdu dilya
Qirx besh manat qedir hyalya
A qyulyum, nanay nay nananay.
Aqaverdi, syan kishmish sat
Nisyya ver on besh manat
Dyaxi pullar qyalmyaz “nazat”
A balam, nanay nay nananay.
Kazimova nobat yetdi
Doqquz manat hara qetdi?
“Palermo”da kutyoj etdi
A qyulyum, nanay nay nananay.
Bakida choxdu restoran
“Batumski”, “Parij”, “Iran”
Hyar zad tapar axtaran
A qyulyum, nanay nay nananay.
Bakida chox qyozyuqanni,
A qyulyum nanay nay nananay.
Choxdu hyam abrozovanni
A qyulyum, nanay nay nanay.
Can qyulyum, nanay nay nananay.
“Molla Nyasryaddin”, 17 mart 1907, ¹11
BIZ
Ovradimiz, azkarimiz afsaneyi-zyandir,
Afsaneyi-zyan nuri-dilyu ruhi-byadyandir
Chyun hyubbi-nisa lazimeyi-hyubbi-vyatyandir
Ahli-vyatyaniz, hyubbi-vyatyan yad eliriz biz,
Dindarlariz, qyundya bir arvad aliriz biz.
Yox fyarqi bizim hyundyur ilya alchaqimizda,
Daim qyoryuryuz ish bu qocalmish chaqimizda,
Cyut-cyut durur ovryat solumuzda, saqimizda
Shyahvyat quluyuz, nyafsdyan imdad aliriz biz,
Dindarlariz, qyundya bir arvad aliriz biz.
Hyar sham qyaryak uqdeyi-yafkar achilsin,
Fyavvareyi-iqbaldan amal sachilsin.
Hyar syubh namaz etmyadya hyammamya qachilsin,
Tyathir edyaryak dillyarya ovrad aliriz biz,
Dindarlariz, qyundya bir arvad aliriz biz.
Bu myashqyalyalyar shiveyi-yashyaxi zamandir,
Ata-babamizdan bizya miras hamandir,
Zyan eylyamya syustyuz, qanimiz od kimi qandir,
Bu yolda tyokyub qanimizi, ad aliriz biz,
Dindarlariz, qyundya bir arvad aliriz biz.
Sair milyal ovryatlya adalyat edir etsin,
Ovryat arya, ar ovryatya ryafyat edir etsin,
Hyar kim ki bir ovryatlya qyanayat edir etsin,
Uch-dyordyun otyub siqyadya tedad aliriz biz,
Dindarlariz, qyundya bir arvad aliriz biz.
Tedadi-nisa bir hyunyari-sariyyamizdir,
Tez bashlayiriz chyun bu libas ariyyamizdir ,
Ovryat nya demyak? Xadimyamiz, cariyyamizdir,
Hyarchyand alan vyaqtdya azad aliriz biz,
Dindarlariz qyundya bir arvad aliriz biz.
“Molla Nyasryaddin”, 5 aprel 1907, ¹18
QAFQAZ XYABYARLYARI
Nyazm ilya
Shairlyarimiz shyahyarlyardyan belya xyabyar verirlyar:
Qyancya:
Chixar uch yyuz nyafyar fyahlya
Chyayirtqya qirmaqa qetsin
Xudaya, qoyma Ismayil
Bu hammallara zyulm etsin.
Shusha:
Syandya aqyar var myaryaz
Qyal syozyumya bavyar et
Durma Chuxur myahlyadya
“Sirkya” ocaqina qet.
Xivya:
Kyuchyadya bir iti qyoryur tyalyabya
Tollayir dashlari itya sari
Asbi-laqyar miyan be kar ayyad
Ruzi-meydan nya qav pyarvari.
Cyabrayil:
Can pristav, qurban syanya Kramov
Nechyun syani bu qyunlyarya saldilar?
Allahverdi, Syalimbyay, hyam yyuzbashi
Qorxma, syanya arxadilar, daldilar.
Zaqatala:
Bizi bir dyam aqyar qyorsya
Yyaqin divanyalyar aqlar
Aqyar qyorsya zaqatalli
Qirayatxanyalyar aqlar.
Baki:
Myan realniya qetsyam ushkola
Hech dya qorxmayam bircya yol qyaryak
Qyorsya uchitelim besh qoyar myanya
Cibdya qyazdirim bir revol qyaryak.
Naxchivan:
Dur ayaqa qiz, qyalin
Tellyarini dyuzqilyan
Toychulara qyal yaxin
Dyush oyuna syuzqilyan.
“Molla Nyasryaddin”, 19 may 1907, ¹20
SYAN QANMASAN
Syan qanmasan, eybi yoxdur, utanma,
Chyunki myan qaniram, myan utaniram.
Mala mal deyiblyar, insana insan,
Myan insani hyarqiz insan saniram.
Syan sanmirsan, eybi yoxdur, utanma
Chyunki myan saniram, myan dya yaniram.
Syan demya belyadir, budur hyaqiqyat,
Qyuman etmya syanya myan aldaniram.
Chyunki myan qaniram – yaniram od tyak
Chyunki myan yaniram – myan dya qaniram.
“Molla Nyasryaddin”, 25 noyabr 1907, ¹44
YORQAN
Chyun yoxdu pulun atlyasya, dibayya, qumashya,
Chyun chatmir alin kyuftyayya, bozbasha vya ashya,
Chyun ish qecya-qyundyuz dayanib, bircya lyavashya,
Yat, dyushmya dyaxi zyarrya qyadyar ryancya, tyalashya,
Tyarpyanmya abyas, chyak, bala, yorqanuvu bashya.
Syan ermyani tyak dyovlyati-nyahsya hyavyas etmya,
Syan qyurcyu kimi myaktyabya, dyarsya hyavyas etmya,
Syan rus kimi Hindyu Syaryaxsya hyavyas etmya,
Kafirlyari qoy cifeyi-dyunyayya bulashya,
Tyarpyanmya aman, chyakqilya yorqanuvu bashya.
Namusu yeyib ari dala atmaq olarmish,
Karvansarani, ev-eshiyi satmaq olarmish,
Dyord ovryatilyan bir komada yatmaq olarmish,
Bir dya nya lyuzumun dyamirya taxtyayya, dashya.
Byark yat, myan olyum, chyakqilya yorqanuvu bashya.
Syarhyaddi-vyatyan zyulm oduna yani, cyahyannyam,
Kyurdya, kazaqa, saldata talani, cyahyannyam,
Ovryat-ushaqin ismyati, hyam qani, cyahyannyam,
Yat, baxma o qyozlyardyan axan sel kimi yashya,
Tyarpyanmya axund chyakqilya yorqanuvu bashya.
Vyahshi nya bilir kim, nya zaman eysh hachaqdir,
Ya qyul necyadir, nyaqmeyi-byulbyul nya sayaqdir,
Bu ryutbya hyaqiqyatdya adalyatdyan uzaqdir
Qismyat hyar saqsaqana qarqa – dolashya,
Yat-yat, amican, chyakqilya yorqanuvu bashya.
Bax millyatya, al qanya boyandiqca kefin chyak,
Millyatchilyarin sinyasi yatdiqca kefin chyak,
Yazdiqlarimin kyunhyunyu qandiqca kefin chyak,
Qoy Heydyar ilya Nemyati hyar qyundya savashya,
Qizlin bax ozyun, chyak qenya yorqanuvu bashya.
“Molla Nyasryaddin”, 23 iyun 1908, ¹25.
MYURYABBE
Anin uchyun uymaz qeyriyya kyonlyum,
Bir acyab molladir myanim sevdiyim,
Molla nyadir, seyid nyadir, myalyakdir,
Hamidan aladir myanim sevdiyim.
Saqqali syunbyuldyur, yanaqi lalya,
Ozyu dya byanzyayir vyahshi chaqqalya,
Qulaqlari uzun, qyozyu piyalya,
Millyatya byaladir myanim sevdiyim.
“Molla Nyasryaddin”, 1 may 1910, ¹16
LEV TOLSTOY
ZYAHMYAT, OLYUM VYA NAXOSHLUQ
Cyanubi Amerikanin hind tayfasinin ichindya belya bir ryavayyat var:
Allah-taala avvyal insani o yolda xyalq elyamishdi ki, hech bir kyasin
yemyayya, ichmyayya, libasa vya evya ehtiyaci yox idi. Belya ki, nya zyahmyat
chyakmyak lazim idi, nya bir sheyin fikrini elyamyak. Vya bununla byarabyar
insan yyuz il omr elyayib hech bir myaryazya myubtyala olmazdi.
Bir qyadyar kechyandyan sonra xaliqi-alyam istyadi myaxluquna baxib
qyorsyun nya tyovr zindyaqanliq edirlyar vya qyordyu ki, adamlar dyunyanin
lyazzyatini aparmaq avyazinya bir-birilya qovqa, myaryakya salib dyunyani
yozlyarinya tyanq elyamishlyar vya oz zindyaqanliqlarina nifrin oxuyurlar.
Bunu qyoryub Allah-taala buyurdu: “Bunun syabyabi odur ki, hyar kyas
yozyu uchyun zindyaqanliq edir”.
Bunun charyasini qyormyakdyan otryu pyarvyardiqari-alyam acliq vya
yushyumyak xyalq elyadi ki, insan myacbur olsun paltar vya ev qeydi chyakmyayya,
zirayatya, chyoryak, meyvya vya filan hasilya qyatirmyayya. Xudavyandi-alyam bu
tyovr fikir elyadi: “Zyahmyat byani-nyovi-byashyari myuttyafiq elyar, biri-birinya
calar”; o syabyabya ki, adam tyakbashina nya aqac bichqilamaq bacarir vya nya
ev tikya bilir, nya alyat vya asbab yapa bilir vya nya dya toxum syapmyak, taxil
bichmyak, bir shey toxuyub tikmyak bacarir. Ashkardir ki, bir ishi bitirmyak-
dyan otryu cyamiyyyat nya qyadyar chox olsa, o qyadyar artiq olar onlarin zyah-
myatinin syamyaryasi. Habelya onlarin zyahmyati o qyadyar aqir olmaz vya ozlyari
myuttyafiq olarlar.
Bir qyadyar vaxt kechyandyan sonra qenya xaliqi-alyam istyadi yaratdiqi
myaxluqa nyazyar salib qyorsyun ki, necya zindyaqanliq edirlyar vya qyordyu ki,
adamlarin bir-biri ilya ryaftari iryalikindyan dyaxi dya pis, fyanadir. Chyunki
onlar hyarchyand cyamiyyyat ilya zyahmyat chyakirdilyar, amma dyastya-dyastya
olmushdular vya hyar dyastya syay edirdi o biri dyastya qyordyuyyu ishya mane olub,
qoymasin onun ishi hyusni-nyaticya baqishlasin. Ya byalkya chalishirdi bu dyastya
chyakdiyi zyahmyatin syamyaryasini qyasb elyasin. Nyaticya dya o olurdu ki, hami
yuchyun pis vya fyana kechirdi.
Myaxluqun bu tyovr ryaftarini xoshlamayib xudavyandi-alyam belya qyarar
qoydu ki, insanin acyalinin yetishmyayini nya ozyu vya nya ozqyasi bilya
bilmyasin, hyar bir nyafyar hyar anda ozyundyan otryu olyumyu qyozyatliyya bilsin.
Bu qyarardadi Allah-taala myaxluqa xyabyar verib qyuman elyadi ki, dyaxi
insan olyumyu hyar dyaqiqya nyazyardya tutub etibarsiz zindyaqanliqdan otryu
biri-birilya qovqa elyamyaz vya biri-birinin qyunyunyu qara elyamyaz.
Amma belya olmadi. Xaliqi-alyam insana tamasha edib qyordyu ki,
myaxluqun bir-birilya ryaftari iryalikindyan dyaxi dya pis vya fyana olub.
Syabyabi budur ki, qyuvvyatli adamlar bashlamishlar zyaiflyarin byazisini oldyur-
myayya vya byazisini oldyurmyak ilya qorxutmaqa. Axirda belya oldu ki, qyuclyu
adamlar vya bunlarin varislyari ishsiz qalib qyamya vya qyussyayya myubtyala
oldular, amma zyaiflyar hyaddyan artiq zyahmyat chyakib dinclik vya rahatliqa
hyasryat qalib narazi vya qyamqin oldular. Pyas, qyuvvyatlilyar bir-birinya
dyushmyan qyozyu ilya baxib, hyar ikisi iryalikindyan dya dyaxi byadbyaxt oldular.
Ahvali bu minval uzrya qyoryub Allah-taala naxoshluq xyalq etdi vya
xyayal elyadi ki, qyuvvyatli adamlar zyaiflyari naxosh qyoryub vya onlara ryahm
elyayib kyomyak elyarlyar ki, qyuvvyatlilyar ozlyari dya naxosh olan vaxt zyaiflyar
onlara kyomyak elyasinlyar.
Amma bundan sonra myaxluqun zindyaqanliqi dyaxi dya yaman oldu.
Chyunki qyuvvyatli adamlar naxosh vaxt zyaiflyari cyabryan vadar edirdilyar
yozlyarinya myutyavyacceh olsunlar*, amma ozlyari naxosha kyomyak elyamir-
dilyar. Haman zyaif adamlar ki, cyabryan qyuvvyatlilyarya ish qyoryurdyulyar vya
onlarin naxoshlarina qulluq edirdilyar, dyaxi myumkyun elyamirdilyar vya
fyursyat tapmirdilar oz naxoshlarina kyomyak elyasinlyar.
Vya bundan alavya chyunki myaryazlyarin aksyari sirayyatedici idilyar,
adamlar naxoshluq tutmamaq qorxusundan naxoshlardan uzaq olurdular
vya byalkya naxoshlara myutyavyacceh olanlardan da kyanar qyazirdilyar.
Bu ishlyarya dya nyazyar salandan sonra pyarvyardiqari-alyam buyurdu:
“Chyunki myan xoshbyaxtlik nya olduqunu insana anlada bilmyadim, qoy
yozlyari nya tyovr ki, xahish edirlyar, elya dya ryaftar elyasinlyar”. Vya bundan
sonra xudavyandi-alyam dyaxi byani-nyovi-byashyardyan al chyakdi. Chox myuddyat
kechdi vya myaxluq bilmyadi nya elyasin xoshbyaxt olmaqdan otryu. Myahz bu
yaviq vaxtlarda adamlarin byazisi basha dyushdyu ki, bunun alaci zyahmyatdir
vya bu zyahmyatdyan nya qyuvvyatlilyar lazimdir qorxub qachsinlar, nya dya zyaif
yuchyun bu zyahmyat cyabr vya zyulm olmalidir. Bu zyahmyat qyaryak umumi ola
vya bais ola insanin dilxoshluquna vya ittihadina**. Haman byazi adamlar
basha dyushdyulyar ki, bu besh qyunlyuk dyunyada – ki, hyar bir dyaqiqya olyumyu
nyazyardya tutmaq lazimdir, – aqilli adam odur ki, bu besh qyunyu myahyabbyat
__________
* Myutyavyacceh olmaq – burada: qayqi qyostyarmyak.
** Ittihad – birlik, birlyashmyak.
vya mehribanchiliq ilya yola sala. Vya haman byazi adamlar bunu da basha
dyushdyulyar ki, lazimdir ki, nyainki naxoshluq insanin biri birindyan uzaq
dyushmyayinya bais olsun vya byalkya lazimdir onlari biri birilya yaviq vya
mehriban elyasin.
Myutyarcimi CYALIL MYAMMYADQULUZADYA
“Shyarqi-Rus”, 21 yanvar 1904, ¹7
ARVAD
hekayya
Rusca myuhyarriri: Xanzadya
Tyurkcya myutyarcimi: C.M.
Yay qecyasi vya ay ishiqi idi. Qyoydya byazi ulduzlar parildayirdilar.
Ayin qyumyush kimi olan ishiqi (myahtab) Isfahan shyahyarinya dyushyub, shyahyar
dyarin yuxuya batmishdi. Alyam syukunyat ichindya idi. Myahz nyasim qah –
vaxt yarpaqlari syaslyandirirdi. Shyahyarin dar kyuchyalyarinin biri ilya ahyastya
qyadyamlya iki dyarvish qedirdi. Dyarvishlyarin libaslari bir idi. Ozlyari dya bir-
birinya chox oxshayirdilar. Bunlarin biri qabaqda (yondya) qedib, biri bir az
dali (qeri) qalirdi. Chyunki daldaki qabaqda qedyanya hyormyat qoyurdu.
Qabaqca qedyan dyarvishin tyakyabbyuranya yerishindyan vya tyashyax***slyu
qamyatindyan vya dalinca qedyan hyaqirliyindyan ashikar bilinirdi ki, bunlarin
biri aqa vya biri nyokyardi. Dyarvishlyar bir-birilya alchaqdan pichildashirdilar.
Bunlar bir meydanchaya yetishib dayandilar. Bir tyaryafdyan ot-yalyafin vya
qyoy yarpaqli qyullyarin ichindyan chayin suyu qijilti vya qurultu ilya daq
syamtindyan axmaqda idi. Dyarvishlyar qecyanin qyozyalliyinya heyran qalib,
tamasha edirdilyar. Havanin lyatifliyi vya sakitliyi, aydinliqi vya chayin xosh
shiriltisi insani bihush edirdi.
Dyarvishlyar qyozlyarini achib uzaqda bir adam qaraltisi qyordyulyar.
Qabaqdaki dyarvish yoldashina isharya elyadi ki, yerindyan tyarpyashmyasin vya
yozyu yavashca meydanchanin kyuncyunya yeriyib qizlyandi.
Dyarvishlyarin qyordyuklyari shyaxs cavan, ucaboylu, salamat, qaraqyozlyu
vya nyacib sifyatli bir oqlan idi ki, chayin o biri tyaryafindya durub, syoyyud
aqacina tyakyya elyamishdi. Cavanin qabaqinda bir xirda ev var idi vya bu
evin yari achilmish qapisindan bir arvad bashi qyoryundyu ki, qara qyozlyari,
lyatif vya qirdya uzyu, chiyinlyarinya tyokyulmyush uzun sachlari vya bir az achiq
sinyasi insani valeh edirdi.
Bu qyozyalya tamasha edyanin ola bilmyaz ki, qani cusha qyalib, havasi
pyarakyandya olmasin. Amma belya nyazyarya qyalirdi ki, hyamin qyozyalin
qyozyalliyi qabaqinda duran bu cavana tyasir elyamirdi.
O syabyabya ki, cavan sakit-samit durub vya qahdan bir arvadin uzyunya
baxib, onunla kyonyulsyuz syohbyat arasinda fikrya qedirdi. Amma arvadin
shyovqi intiha myartyabyadya idi vya oqlani eshq syamtinya chyakmyak xahishi onu
od kimi yandirirdi.
Arvad belya deyirdi oqlana:
– Dyaxi byasdi, az myani incit, az myani hyalak elya. Nya vaxtadyak myan
belya qeyri-myuyayyyan halyatdya qalacaqam? Dyaxi bu tyovr yashamaqa imka-
nim yoxdu. Byasdi myanya qecya vya qyundyuz syanin fikrindya olub dyard elya-
myak. Myan syani o qyadyar seviryam ki, syanin myahyabbyatin myani divanya edir.
Cavan oqlan kyonyulsyuz qyulyumsyanib syoylyadi:
– Myanim syandyan bir tyavyaqqyoyim var. Syanya baqlidir bizim xoshbyaxt
olmaqimiz.
– De, de! Tez ol, myan syanin yolunda hyar bir yola qyadyam qoy-
maqima haziram. Arzuma chatmaqdan otryu hyar nya desyan amyal eylyaryam.
Arzum da budur ki, syan myanim olasan vya syaninlya byarabyar olaq vya
xoshbyaxtliyin shyarbyatini doyunca ichim.
– Ah, azizim! Hech bilmirsyan nya danishirsan. Syanin arin ola-ola myan
nya tyahyar syanin ola bilyaryam? Syan bilirsyanmi ki, myanim ixtiyarim syanya o
qyadyar chatmir? Nya qyadyar ki, arinin ixtiyari chatir? Bunu syan hech fikir
eylyamirsyan. Amma myan fikir eylyayyandya uryayim az qalir para-para
olsun. Bu qisqancliq dyardi myandyan otryu bir zyahyarli ilan kimidir ki,
hyamyan vaxt uryayimi dyalmyakdyadir.
Oqlan bu syozlyari deyib qurtaran kimi arvad cyuryatlya cavab verdi:
– Aqyar arimin baryasindya syan bu qyadyar qyussya edirsyan, myan sabah
yarimdyan boshanaram.
– Yox, myan yalniz buna iktifa edya bilmyam. Aqyar syan hyaqiqyatdya
yomryumyuzyun axirinadyak myanya yar olmaq istyayirsyan, aqyar syadaqyatlya syan
myani uryakdyan istyayirsyan, aqyar syan myani sevirsyan, syan bu saat qyaryak
qedib arinin qanli bashini qyatirib myanim qyozyumyun qabaqinda atasan
hyamin chaya ki, su qyotyuryub aparsin. Syaninlya omyurlyuk yar olmaqa myanim
shyartim myahz budur.
Bu vaxtda aqir bir syukut zyuhura qyaldi.
Arvad qapinin astanasinda durub mat-mat baxirdi. Cavanin syozlyari
ona o qyadyar tyasir elyadi ki, bicharyanin qyozlyari kyallyasinya chixdi vya ryanqi
qachib qyachya dyondyu. Arvad tez qirdi otaqa. Dyarvish pusquda oturub,
nyafyasini chyakmishdi. Cavan oqlan durduqu yerdya durub vya qyozlyarini yerya
dikib, dyarin fikrya batmishdi. Alyam yenya syukutda idi. Ancaq chayin
shiriltisi qyunaqyun nyaqmyalyar peyda edib, syarinliyi atrafa yaymaqda idi.
Birdyan qapinin iki tayi da achilib qyozyal arvad qapinin astanasina chixdi.
Sachlari qarishib, ryanqi avvyalki tyak qachqin, saq alindya qanli bichaq vya sol
yalindya oz arinin bashi ki, ondan qan axirdi. Bu elya bir myanzyarya idi ki,
ona tamasha edyanin uryayi para-para olardi.
Dyarvish hyamin heyyatya tamasha edib, oz kyonlyundya deyirdi:
– Pyarvyardiqara! Bu neqya arvaddir? Nya qyadyar askik vya arzyal
adamlar yaratmishsan! Hech ryavadirmi ki, bu qyozyallikdya sinyanin altinda
bu tyahyar ryazil vya nifryatya shayan vya hiylyakar uryak xyalq olunsun?
Binyava arin ahvalina dyarvish o myartyabyadya bashladi yanmaqa vya bu
fitnyakar arvada elya bir qeyzi tutdu ki, byadyani titryamyayya bashladi.
Arvad uzyunyu oqlana tutub syoylyadi:
– Bu bash hyamyan bashdir ki, qoymayirdi syani dincyalyasyan.
Bu syozlyari deyib, arvad bashi chaya atdi. Aqzi achiq, qyozlyari shishmish,
byaryalmish bash qah batirdi suya, qah chixirdi uzya. Axiri qyozdyan itdi
(qayib oldu).
Cavan oqlan bashin uzmyayinya tamasha edyandyan sonra bir qyadyar fikir
edib, cyald (chevik) atildi arvadin yanina. Xyancyari chyakib, soxdu onun
sinyasinya vya dedi:
– Lyanyat olsun syanya, ey bihyaya, fahishya!
Arvad axir nyafyasini alandan sonra onun qyozyal byadyani yuvarlanib
dyushdyu hyamin chayin ichinya. Onun qirmizi qani chayin ayna kimi duru
suyunu alvan elyadi.
Dyarvish pusqudan chixib, uz qoydu yoldashinin yanina vya yoldashi
ondan sorushdu:
– Nya bais oldu syanin bu qyadyar yubanmaqina ki, myani bu qyadyar
burada tyak qoydun? Sabah bilyarsyan nya bais oldu myanim yubanmaqima.
Yaxshisi budur ki, syan bu saat ozyunyu ver hyamin oqlanin yanina ki, bax,
chayin kyanari ilya qetmyakdyadir. Bil vya qyor o kimdir vya harada olur.
Bu iki dyarvishin biri Shah Abbas idi vya o biri onun bash vyaziri idi.
* * *
Isfahan shyahyari hech bir belya byalaya qiriftar olmamishdi. Ahalinin
matyami arshya qalxir. Kishilyar, arvadlar, ushaqlar, qoca vya cavan biri-
birinya qarishib, kyuchya vya bazarda o tyaryafya-bu tyaryafya qachib, qan aqlayirlar
vya bilmirlyar ki, bu dyardya nya charya qilsinlar. Sachlarini yola-yola dyastya-
dyastya qachib bu myanhus shyahyardyan kyanara chixmaq istyayirlyar ki, byalkya
meshyalyardya, biyabanlarda vya daqlarda qizlyanib, bir tyahyar canlarini
qurtarsinlar. Lakin qoshunlar shyahyarin atrafini byuryuyyub, hech bir kyasi
qoymurdu ki, shyahyardyan kyanara ayaq bassin. Fyaryad, ah, vay syadasi
asimana byulyand oldu. Qyuya ki, qiyami-qiyamyat olur. Shah Ismayil ona
verilyan amri amyalya qyatirmyayya hazirlashdi. Bu sirada onun atasi Hyuseyn
yuzyunyu oqluna tutub dedi:
– Syanin belya tyaryaqqi tapmaqina myan asla fyaxr edya bilmyaryam. O
syabyabya ki, syan tyavarixdya adi belya verilmyayyan bir qyunah shey icraya
myacbur olubsan. Myaqyar syan Vyatyanin arvad vya qizlarinin aqlashmasini
eshitmirsyan? Myaqyar qocalarin qanli qyoz yashi syanin qyalbinya tyasir
etmyayir? Yadindan fyaramush etmya ey oqul ki, dyunyada hech bir shey baqi
deyil, myuvyaqqyatidir.
Shah Ismayil belya cavab verdi:
– Yox ata, belya deyil, syan syahv edirsyan. Syan myabada qyuman edyasyan
ki, myan dyani vya qorxaqam. Asla, myanim uryayim sadya vya pakdir.
Byaninyovu-byashyarin nicat tapib, xoshbyaxt olmaqindan otryu aqyar lazim
olsa myan canimi fyada eylyamyayya haziram. Amma syoz burasindadir ki,
Shah Abbasin arvadlara o myartyabyadya nifryati var ki, hyar nya tyahyar olmush
olsa oz xahishini amyalya qyatiryacyak.
Bu syozlyarin cavabinda Hyuseyn dedi:
– Syan arxayin ol! Myan hyar bir baryadya cavabda olaram. Myan
bacararam Shah Abbasin qeyzini yumushaltmaqa. Amma syan hyalyalik
bicharya arvadlara ryahm eylya!
Shah Ismayil ucadan dedi:
– Qoy syan deyyan olsun!
Bu syozlyari deyyandyan sonra Hyuseyn oqluna xudahafiz deyib, shad vya
***rryam chixdi vya qetmyayya uz qoydu.
Qyunlyar dolandi, qirx qyun tamam oldu vya Isfahanin byoyyuk
meydaninda musiqinin syasi asimana byulyand ldu. Shyahyarin darvazasinin
qabaqinda sheypur-balaban qoyuldu vya Shah Abbas cah vya cyalal ilya
Isfahana varid oldu.
Elya ki, bir dyastya qiz chiyinlyarindya syanyak qyulya-qyulya vya oynaya-
oynaya cheshmyadyan su qyatirmyayya qedirdilyar, Shah Abbas qeyzindyan az
qaldi barit kimi odlansin vya paytaxta yetishmyamish cyallada hyokm eylyadi
ki, Shah Ismayilin bashini vursun.
Bu keyfiyyyatdyan bixyabyar olub, qoca Hyuseyn tyaxirsiz ozyunyu Shah
Abbasin hyuzuruna yetirdi. Diz ustya dyushyub vya hyar iki alini dyoshyunya
qoyub, Hyuseyn uzyunyu Shah Abbasa tutub dedi:
– Myan myuqyassiryam, nyainki Shah Ismayil. Chyunki oqlumu syanin
hyokmyunyu amyalya qyatirmyamyayya myan vadar elyadim.
Bu syozlyari eshidyan kimi Shah Abbas quya ki, hirsindyan dyali oldu.
Dedi:
– Ey qoca sheytan, necya syan cyuryat eylyadin myanim ishlyarimya
qarishmaqa? Myaqyar syanin yadindan chixmishdirmi ki, myan Iranin
hyokmraniyam vya myanim myamlyakyatimin cyami ahalisinin zindyaqanliqi
myanim ixtiyarimdadir?
Qoca dedi:
– Ryahmin qyalsin myanya, ey yer uzyunyun sahibi. Myanim omryum
tamama yetib vya bir ayaqim qyabirdyadir. Myanim byalali bashimi ruziqarin
tyaqazasi tamamyan aqartmish. Dyunyada chox sheylyar tyacryubya etmishyam.
Aqyar myanya qulaq versyan bir nechya syoz arz edyaryam?
Shah Abbasa buyurdu:
– Dur ayaqa vya syozyunyu de! Amma onu bil ki, syani dya vya oqlunu da
hyokm edyacyayyam ki, boqsunlar.
Qoca arzinya bashladi:
– Myan cavan vaxtimda syanin byoyyuk myamlyakyatindya elya bir shyohryatli
pyahlyavan idim ki, myani barmaqla qyostyarirdilyar. Myanim adim chyakilyan
vaxt cyami pyahlyavanlar iztiraba dyushyardilyar. Hyar pyahlyavan ki, bir dyafya
myanim qyucyumyu sinardi bir daha ikinci dyafya myanim ilya meydana
chixmaqa cyuryat edya bilmyazdi.
Qyunlyarin bir qyunyu payiz (son bahar) myovsyumyu idi, yatmishdim vya
xalq da yatmishdi. Yuxuda qulaqima qapinin taqqiltisi syasi qyaldi.
Yuxudan ayilib elya bildim ki, vaqiya (ryoya) qyoryuryam. Yenya yatdim.
Qapi dyubarya dyoyyuldyu. Myan yerimdyan qalxib qapini achdim. Qapinin
yonyundya qyozyal at ustyundya silahli cavan oqlan myani qyorcyak dedi:
– Bu saat qyabiristana qediryam vya orada syani qyozlyayiryam.
Omryumdya myan hech bilmyazdim ki, qorxmaq nyadir. Amma hyamin
qecya byark xofa dyushdyum. Byadyanim titryamyayya bashladi. Oz-yozyumya
bashladim fikir eylyamyayya ki, aya byalkya bu cavan qecyanin qaranliqinda
myani qyulyashmyayya chaqirir. O dyaqiqya ati yyahyarlyadim. Silahlarimi qyotyuryub
qyabiristana yetishdim. Hava elya ziyadya qaranliq idi ki, qyoz-qyozyu qyor-
myurdyu. Insanin qyalbinya qorxu qyalirdi. Qyabiristana yetishyan kimi hyamin
atli myanim onyumya chixdi vya hyokm edyan kimi dedi:
– En atdan! Xyancyarini chixart vya burada bir qyabir qaz. Myan dya bu
saat qyalyaryam. Bu syozlyari deyib atli qaranliqda qyozdyan yox oldu. Myan
mat vya myatyal qaldim vya hech dya bilmyazdim ki, bu nya ishdir. Myanim
qyordyuyyum vaqiyadirmi, ya ashikar. Fikrimya bu da qyalirdi ki, cavanin qyasdi
myani oldyuryub hyamin qyabirdya basdirmaq vya quylamaqdir. Bununla
byarabyar myan qyabiri qazmaqda idim. Hyarchyand allyarim titryayirdi. Bu
heyndya at tappiltisi qyaldi. Myan ozyumyu qorumaqa hazirladim. Cavan at
yustyundya olaraq yetishdi. Qucaqinda aq parchaya byuryunmyush bir shey var idi.
Onu atin ustyundyan tyazya qazdiqim qyabirin yanina salib, buraxdi. Uzyunyu
myanya tutdu vya dedi:
– Bu nyadir? Hyalya indiyyadyak qyabir hazir deyilmi? Abyas yerya
Isfahan pyahlyavanlarinin shyohryati alyamya yayilmish. Ver myanya xyancyari!
Cavan alimdyan xyancyari alib, elya bir qyuvvyat ilya qyabiri qazmaqa
bashladi ki, myan xyacalyat chyakdim.
Hava sakit idi. Qyoydya buludlar aralanmaqa, seyryaklyanmyayya bash-
ladi. Ay qyoryundyu vya qecyani nurlandirdi.
Cavan saralmish parchanin uclarini achdi vya buqchanin ichindyan ryanqi
qachmish vya qyozlyari yumulmush bir kishi bashi qyoryundyu. Dyoshyunyun sol
syamtindyan qan axirdi. Cavan bu nyashi qyotyuryub tyazya qyabirin ichinya saldi
vya sonra uzyunyu myanya tutub bir qyadyar fikir edib, dedi:
– Ey cavan myard Hyuseyn vya cyasaryatli pyahlyavan! Myani afv eylya ki,
indiyyadyak bashima qyalyan qyaza vya qyadyari syanya nyaql eylyamyayya fyursyat
tapmamisham. Myan yyaqin ediryam ki, bu ishlyari tamasha eylyayib heyran
qalirsan. Qyumanin min yerya qedir vya min tyahyar fikir edib, hech bir shey
basha dyushmyursyan. Ahvalat bu tyahyardir:
Cavan macyarani nyalq etmyayya bashladi:
– Bu saat dyafn eylyadiyim oqlan myanim hyaqiqi dostumdur. Onun
adi Alidir. Indi bax qyor myan kimyam.
Byu syozlyari deyib, cavan silahlarini kyanara atdi. Libasini myardanya
chixarib yerya saldi. Bu cavan ust paltarini chixarandan sonra Isfahanin
myashhur qyozyali Fatma qarshimda peyda oldu. Bu qyozyalin qyozlyari parlaq,
ishiqli sachlari chiyninya (umuzuna) daqilmish, sinyasi achiq idi.
Qyozyal syozlyarinin mabyadinya bashladi:
– Myan Aliyya misilsiz eshq ilya ashiq idim. Alinin myanya olan
myahyabbyati can vya uryakdyan idi. Hyar qecya bizim baqa qyalyardi vya orada
biz syubhyadyak oturub, danishib, syoylyashyardik (sevishyardik) vya xoshbyaxtlik
shyarbyatini ichyaryak bihush olardiq.
Bizim qonshuluqda bir dyovlyatli shyaxsin cavan oqlu var idi ki, choxdan
myanya ashiq olub, myani almaq fikrindya idi. Amma myan onu qyormyak
istyamirdim. Qyunlyarin bir qyunyu bu cavan oqlan oz yoldashlari ilya byarabyar
Alini bizim baqa qyalyan vaxt qyoryub, bicharyayya syakkiz dyanya ox vurdular.
Myanin yaziq myahbubum qani axa-axa yerya yixildi. Ancaq bu syozlyari
myanya deyya bildi: – “Fatma, myanim qisasimi al, xudahafiz”.
Dyunyadan nakam qedyan dostumun axirinci xahishini amyalya
qyatirmyakdyan otryu myan xyancyari onun qatilinin sinyasinya vurdum. Amma
Aliyya myanim tyak bircya borcum qalibdir vya syani myan bu qyabiristana
chaqirmaqda qyasdim bu borcumu adil shahid yaninda ada etmyakdir.
Alinin vyafatindan sonra dyaxi dyunyada yashamaq myandyan otryu
myushkyuldyur. Onun saqliqinda necya ki, myan onun idim, habelya olyandyan
sonra da myan qyaryak onun olam.
Azizim! Syan bizi xeyr ilya yad et!
Hyar kyas bizim macyaramizi, syarqyuzyashtimizi bilmyak istyasya ona nyaql
eylya!
Bu syozlyari deyyandyan sonra Fatma xyancyari chyakib sinyasinya batirdi vya
onun lyatif vya qyozyal byadyani qan axa-axa myanim ayaqlarimin onyunya
dyushdyu. Myan onu qaldirdim, dyoshyumya basdim. Binyava qyozlyarini achib,
myulayimyat vya myahyabbyatlya myanim uzyumya baxdi. Quya ki, axirinci dyafya
myanimlya qyoryushmyak istyayirdi. Sonra yaziqin bashi bihal chiyninya dyushyub,
ala qyozlyari hyamishyalik yumuldu.
Fatmani Alinin yanina uzadib hyar iki nyashin qabaqinda diz ustya chyo-
kyub, o qyadyar tyafyakkyurlya dyard eylyadim ki, qyoz yashlarim tyokyulmyayya bash-
ladi. Halbuki Hyuseyn pyahlyavan tamam omryundya abyadyan aqlamamishdi.
Hyuseyn pyahlyavan syozyunyu tamam etdi. Qocanin hekayyasi hazirda
olanlara elya bir tyasir elyadi ki, choxlarinin qyozlyari yashardi. Bu hekayya Shah
Abbasa daha artiq tyasir elyadi. Shah buyurdu:
– Byali, qyoryunyan budur ki, dyunyada Fatma kimi dya pak qyalbli vya
vyafadar arvadlar var imish.
Byali, nechya ki, kishilyarin yashamaqa haqqi var, habelya arvadlarin da
haqqi var. Camaata elan edin ki, dyaxi myan arvadlari tyalyaf etmyak hyok-
myumyu pozdum. Bu myujdya xyabyari shyahyarya birdyan yayildi. Paytaxt qyandil
vya chiraqlarla tyazyin olunub, kyuchyalyardya uch qyun chalqilar chalindi. Camaat
Shah Abbasa xeyir-dua edib, eysh vya irshyatya myubashir oldular.
“Shyarqi-Rus” qyazeti,
30 may, 2 iyun 1904, ¹63-64
MARAQALI ZEYNALABDIN
“SYAYAHYATNAMEYI-IBRAHIMBYAY”
romandan parcha
AQALAR
Byali, atlari qyatirdilyar vya minib Tyabrizdyan chixib uz qoyduq Araz
kyanarina tyaryaf hyaryakyat etmyayya. Shyahyardyan bir qyadyar uzaqlashmishdiq
qyordyuk ki, yolun kyanarinda bir nechya adam oturub. Bunlar bizi qyorcyak
ayaqa durub saq vya sol tyaryafdyan bashladilar bizya yaviq qyalmyayya.
Chapardan sorushduq ki, bunlar kimdirlyar? Cavab verdi ki, aqacan bunlar
shyahyarin quya ki, seyidlyaridirlyar, burada oturub sizi qyozlyayirlyar. Dedim,
nyadyan otryu? Cavab verdi ki, albyat sizdyan seyidmali xahish edyacyaklyar.
Dedim, eybi yoxdur. Yusif ami, besh-alti qran hazir elya ki, veryak
seyidlyarya. Myanim bu syozlyarimi eshitcyak chapar bashladi qyulmyayi. Dedim,
niyya qyulyursyan, azizim? Cavab verdi ki, myaqyar besh qran ilya yaxanizi
qurtara bilyacyaksiniz? Bu heyndya on-on besh adam, zahiryan seyid liba-
sinda, bashlarinda yashil ammamya vya bellyarindya yashil qurshaq hyar iki
tyaryafdyan bizi ahatya edib yapishdilar atlarimizin cilovundan vya salam
verdilyar. Biz bunlarin salaminin cavabini ryadd elyayyandyan sonra aqalar
bizdyan bashladilar syalamyatlik istyamyayya. Yusif ami hazir elyadiyi pulu
verib dedi ki, dyaxi bundan savayi xirda pulumuz yoxdu. Hyar nyadir oz
araliqinizda byolyunyuz. Bu syozlyari eshitcyak aqalar elya bir qeyzya qyaldilyar
ki, pullari chirpdilar bicharya Yusif aminin uzyunya vya bir nechyasi istyadi ki,
Yusif amini atin ustyundyan chyakib ashaqa salsin, bir nechyasi dya abalarini
sol allyarinya dolayib saq allyarindya chomaq istyadilyar myanim ustyumya hyu-
cum qyatirya. Qyordyum ki, acyab hyanqamyadir. Dedim, ay qardashlar, myanya
bir syoylyayin qyoryum bizdyan nya istyayyarsiniz? Biri dedi ki, cyaddimizin
malini sizdyan istyayirik, ozqya bir shey istyamirik. Dedim, aqacan, avvyala,
siz nya bilirsiniz ki, biz dyovlyatli adamlariq? Saniyyan siz nya bilirsiniz ki,
biz indiyya kimi seyidmali vya ***ms vermyamishik? Salisyan, siz bizi
haradan taniyirsiniz vya nya myazhyabin sahibi olmaqimizi nya bilirsiniz?
Rabiyan, bizya nyadyan myalum olsun ki, siz hyaqiqyatdya seyid vya ovladi-
peyqyambyarsiniz? Xamisyan, peyqyambyarlyar syalavatullahi-yaleyh vya alehi
harada buyurublar ki, siz biyabanda tanimadiqiniz myusafirlyarin
cilovunu tutub chomaq zyarbilya pul tyalyab elyayirsiniz.
“Molla Nyasryaddin” jurnali, 1906, ¹17
MYUNDYARICAT
Nyasr asyarlyari
Tyazya xyabyar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Sirkya. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Qyaza myuxbiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Oqru inyak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Qiyamyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Ucuzluq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Proletar shairi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Iki qardash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Shyahyar vya kyand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Iki alma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Sari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Zyalzyalya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Atlar dayandi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
Toy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Eydi-ryamyazan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Dram asyarlyari
Chay dyasqahi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Olyulyar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Kamancha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Anamin kitabi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
Oyunbazlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
Danabash kyandinin myuyallimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Lal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
Lyanyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
Dyali yiqincaqi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
Yiqincaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548
Ar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
Satirik sheirlyar
Lisan byalasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
Xosh ol zaman ki, xalq yatib bizyaban idi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612
Qiz vya nyanya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
“Molla Nyasryaddin”in qiza cavabi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614
Axunda myuraciyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615
Lay-lay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616
Dedilyar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617
O kimdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617
Qyoryandya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618
Ey axund. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618
Utanma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
Nya bilim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621
Lazimdir utanmaq. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621
Ey kyonyul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622
Yoldan kechyar ikyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623
Olacaqsan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623
Oyanmadim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624
Ey yaziq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625
Nyadir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626
Nyazm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
Aqaribdir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
Zaman ol zaman idi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628
Qyaryak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629
Naqil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 630
Ay qyulyum, nanay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631
Biz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632
Qafqaz xyabyarlyari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633
Syan qanmasan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635
Yorqan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634
Myuryabbe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636
Tyarcyumyalyar
L.N.Tolstoy. Zyahmyat, olyum vya naxoshluq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639
Xanzadya. Arvad (hekayya) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641
Maraqali Zeynalabdin. “Syayahyatnameyi-Ibrahimbyay”
romanindan parcha. Aqalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648