Бастан кешкен, коз корген

Сагындык Ата Алтынбеков
МАЗМУНЫ


Дурысы мен бурысы
1. Карттын кози казына
2. Алтын мен кумис жане мыс
3. Намыс соты
4. Махаббат, акыл жане есеп
5. Рухы бойынан шыккандарды кузету
6. Табыстырушылар
7. Бирликтин негизи - адилдикте
8. Тусиник орнына
9. «Керек тастын ауырлыгы жок»
10. Озине озин есеп бере аласын ба?
11. Салмаксыз ауырлыктан айыгуым
12. Семья (жануя) омириндеги адеп жане психология
13. Сактан, казак!
14. Созбен жауап кайтарудын кереги жок истер
15. Котыр тайлак
16. Сенин басылган донгелегине басыламын
17. Сухой кайнага
18. Куби кушактаган уакил
19. Кимге ким ???
20. Шалдарды шакырмакшымын
21. Шалдар неге шакырылмай калды?
22. Тауып айтты ма, ауып айтты ма?
23. Умитти узуши
24. Ириту
25. Болтириктер бори болган
26. Курдастардын кылыгы
27. Лып ботка
28. Арактын алжастыруы
29. Курдастарга
30. Жулдегер осыракшы
31. Кудагидын куданы коркытуы
32. Алдамаса, ишкени ас болмайды
33. Тоганды бузушы болма!
34. Ырзалык билдиру
35. Информбюрога телеграмма
36. Морсиз аныктама
37. Кылкопирден кулау
Ойланарлык жайлар
38. Отан
39. Ен, ен, ен кымбаттым не екен?
40. Адамга ат коюдын жауапкершилиги
Омирде не болмайды?
41. Кузетилген кузеткендерден кейин…
42. Сын сагатта ашылган сыр
43. Жабылган жала
Илгеринди-кейинди…Орындалган арман
44. Бакытына жеткен Бакыт
45. Баяннын баяны.
Отты жылдар елеси.
46. Жаткан жерин жайлы болсын, Алпысбай!
47. 43 жылдан сон
48. 48 жылдан сон
49. Жараланган жаунгер жолдасыммен майданда кездесуим
Озим туралы.
50. Жиберип алган кателигим
51. Дурыс деп тапкан жумысым
52. Коныс аудару
53. Бииктик №75 пен 68
54. Шайкалып тузелген шанырак
55. Озиме тажирибе
56. Уакыт солай деп турса
57. Айтылмаган сыр еди
58. 20 жылдан кейинги кездесу
59. Омир корсеткиши
Ой коленкиси
60. Ойдын таягына суйенип откен адам
61. Уш толкын
62. Оз ойымен сойлескен адам
63. Аты  жок абыржу
Ой елегине салынызшы
64. Калталынын калтасы толган акыл мен билик
65. Кайта куру озу ма, алде тозу ма?
66. 2030 20+20+20
67. Халыктын жауы ма еди?
68. Не деуге болады?
69. Жылтыраганнын бари бирдей алтын емес
70. Алтын той аясында
71. Бала би (Бименбет)кесенесинде
Ойга келген оралымдар.
Кириспе орнына
72. Шындыкка бергисиз отирик
73. «Ана» деген атка тускен дак
74. Урлык па, зорлык па?!
75. Комек издеп, комескиликке жолыгу
76. Мактанамын деген екен.
77. Тартылып бара жаткан татулыктар
78. Сырты бутин, иши тутиннен сакта
79. Казак  деуге болмайды
80. Астымшылыктан аулак бол!
81. Кудайдавн карку да акылга сыйымды
82. Естен кетпес уш таулик
83. 4 партизан отрядын ажалдан куткару
84. Полкка байланыс сымдарын тарту
85. Кузгын каргынын неге жек коремиз?
86. Алпысбайдын тиген пайдасы
87. Косыла куанганым-ай!
88. «О-З» дегеним бар
89. Аксакалдардан айрылганбыз ба?
90. Рухани ылтипат
91. Онегели омир
92. Ансаган Абдигани
93. Катарынды кай кезде издейсин?
94. Усыныс

Тиршиликтин сыйкы мен сыры
95. Тири заттар I Адамзат
96. II Жан-жануарлар
97. III Осимдиктер
98. Адептиликти «Алиппеден» бастайык
99. Омирдин алиппеси
100. Окпе мен бауыр
101. Буйрек пен безбуйрек
102. Ерли-зайыпты омир суру кезени
103. Мойындау
104. Мундай да жандар бар екен-ау?!
105. Катын ауыстыру немесе ауыскан «махаббат»
106. Кимге кулак асамыз?
107. Омир деген не?
108. Жаксы {айел, ана} кауым
109. Акылсыз ажар – А2
110. Сериялы солакайлыктын сазайы
111. Жетинши туйсик
112. Седьмое чувство
113. Конилде пайда болган сурак
114. Мухаммед – акылды, Мишель Нострадамус - данышпан
115. Кадирди асыру ма, алде кашыру ма?!
116. Болган акикаттын растыгы мен жерге оралып косылу немесе «БАР мен ЖОК»
117. Аке мен баланын ангимеси
118. «Сегиз сырдан»
119. «Омирдин буралан жолы» китабынан
120. Жатыс
121. Кору кози мен конил кози
122. Армансыз жексурын - АЖ
123. Жалганды жалпагынан баскан
124. Тагдырдын иси
125. Махаббат
126. Окы да ойлан
127. Картайганда егизге айналгандар
128. Алматыда айелдер уйленип жатыр
129. Ой елегинен откизейикши
Елен етерлик естеликтер
130. Азербайжанша уйлену
131. Орындалган тапсырыс
132. Шаригат жолындагы миндеттерден кутылу
133. Тиршиликтин сыйкы мен сырынан туйгеним мен туйиним. Есею мен ержету токтасу
134. Селдиреп сексеннен аскандар
135. Есте сактайтын ен бир курдели жагдайлар
136. Госпитальда
137. Адеби сын
138. Толгак
139. Скелет-канка
140. Еки ерекше хабардын алгаш еситушиси
141. Алгысымды билдиремин
142. Ким кандай?
143. Кайырымды Сейткали
144. Мангилик козгалыс
145. Агамыз Абубакирулы Мырзагалидын асына арналган соз
146. «Ванга ажейдин емдери» китапшасынан узинди
147. Аты жок абыржудан айыгу
148. Торелигин окушым айтар
149. Бакытты болудын 4 шарты
150. Машхур Жусип. Достыктын еки тури. «Талап пен акыл»
151. Момын тозакылар кайдан шыгады?
152. Адилеттен адилетсиздикке ауу калай басталады?
153. Фантастикалык ой
154. Тогыскан ойлар
155. Отанга уят – стыдно Родине
156. Озамыз ба, тозамыз ба?
157. Иним Нургали Сарыпбекулына арнайы сеним
158. Шар сиякты айналган омир
159. Халыкпен коштасу
160. Ел баскару жайы
161. Алгашкы ауыр кун
162. Таутекедей таудан таска секирген албырт шак. Ой. Олендер
163. Шежиреге толы шегиртке жылдар
164. Тагылык омир
165. Алтын тойдан кейинги адымдар
166. Казак болып тудын ба, казак болып от!
167. Рухани парасаттылыгымыз неге озгерип барады?
168. Омир кезендери
169. Киялдан пайда болган тылсым Хикая
170. Акындар айтысынан туган ой
171. Тустен кейинги ой ма екен?!
172. Токыраудан токтауга бет алу
173. Не анык!
174. Еки кубылыс
175. Сонгы соз-туйин
176. Бир такырыпка еки эпиграф жартандау
177. Казак деген атынды кайткенде сактап каласын?
178. Даналык создер
179. Омирде кездескен ерекше кезендер. Омир мен олим алысканда
180. Ен кызыкты омир санаган кездерим
181. Хабар-ошарсыз калган Баянымды табуым
182. Уакыт откизу
183. Киялдан туган хикая. Баю.
184. Асыл ойлар тужырымдары.
185. Рух-Идея-Пикир-Елес





Дурысы мен бурысы.

Карттын сози казына

Жан-жуйени жаксартар жети жайт:
Акимдердин адилдиги,
Гуламалардын шаригаты,
Байлардын санауаты,
Кедейлердин канагаты,
Улкендердин улагаты,
Жастардын инабаты,
Коршилердин кошемети.
Жети нарсеге асыгу керек:
Конакка дастархан жаюга асык,
Кателигине кеширим сурауга асык,
Карызынды отеуге асык,
Бойжеткенди узатуга асык,
Казалы жанды комуге асык,
Егинди егуге асык.
Онимин теруге асык.
               

                (“Сыр бойы”, 13 шилде 1991)


Жуйкени тоздырар жети нарсе.
Енбексиз жеген нан,
Зынадан болган жан.
Боямаланган тан.
Нашадан бузылган кан.
Темекинин тутини,
Акшалы карта утымы.
Мундайларга бой бермес, асылы дегдар тукымы

Жигитти аздыратын жети нарсе:
Парадан   жеген  нан;
Зинакан (некесиз) болган жан;
Напсиден бузылган тан;
Нашадан бузылган кан;
Темекинин тутини;
Арактын жутымы;
Акшалы картанын утымы.


Баянсыз болар бес нарсе:
Булттын коленкеси – баянсыз.
Енбексиз келген байлык – баянсыз.
Коркактын достыгы – баянсыз.
Жалган мадак – баянсыз.
Опасыздык махаббаты – баянсыз.
Торт нарседен сак бол:
Тилден сак бол.
Козден сак бол – тесилип, телмирип карама.
Кулкынкумарлыктан сак бол – канагатшыл бол.
Сезимкумарлыктан сак бол - окиндиреди.
Минезге тан уш касиет:
Ауырлыгын жердей болсын.
Жылылыгын кундей болсын.
Тазалыгын судай болсын.
Тындамаска соз айтпа.
Таска семсер силтеме,
Тузуди майыстырамын деме.
Еки нарсени умытпа:
Кудайды умытпа.
Олимди умытпа.
Еки нарсени умыт:
Биреуден корген касиретинди умыт.
Биреуге еткен касиетинди (енбегинди) умыт.

 
“Жылтыраганнын бари 
алтын  емес”
          (омирден)
Алтын мен кумис жане мыс.
Ойлап отырсаныз, омир деген коз жете бермес шексиз бир кен дуние екен дейсиниз. Сол омирден оз козиммен корип, адам ырза болатындай алтынын да, кумисин де кордим. Мен де кеммин бе деп, жылтыраймын дегенимен, озинин мыс екенин билдиргенди де кордим. Ангиме сол жайлы болмак.
Арагырагын  билмеймин, козбен коргенимди айтайын. Менин баларак кезим еди.Колдин жагасында отырмын. Колден  жанама арык казылган,ол арыкпен су егистик жерге карай агуда екен.Су тап-таза, арлы-берли жузип журген балыктар ап-анык коринип тур.Бул менин балыкка алгашкы кармак салуым еди. Балыкты кармакпен устау ушин, кармак  ушына не  илген дурыс болатынын онша жаксы биле де бермейди екенмин-ау, кейин ойласам.Сонымен, кармагыма шаншуга шегиртке устап алып, сонымен салмакшы болдым.Барин корип отырмын.Кармагым суга тусисимен, майда балыктар жан-жактан анталай умтылады.бари де жармасуда, мен тартып калып едим, кармактагы жемим жырылып калып койды да, кармагым сопан етип, кур ози шыкты. Ал судын тубиндеги шабактар маз болды да калды. Бирин-бири куып жур. Дал кокпарга таласкан шабандоз дерсин. Бир кезде, сумандап жузген шабактар тына калды. Шабандоз кокпарын мареге салганда, солай болушы еди де, кокпарды кайта бергенде жанагы басеке кайта басталушы еди. Ал мынау олай болмады. Бари де жай гана сызылып, олай-булай жузип жур. Суйтсем, жемди жеп койыпты. Тагы да жем керек. Кармагымды коя сала, шегиртке издеуге шыктым. Шегиртке де онайлыкпен устата коймайды.Бир кезде басымдагы киимимди алып, устинен бас салганымда, устадым-ау биреуин.Жанагы арекетимди тагы жалгастырдым. Бул жолы жеке келе жаткан улкендеуинин алдына тураладым. Калгандары тура умтылганда, анау аузына кагып салуы мун екен, мен де тартып калдым.Балык кармагыма илинип, сыртка шыкты. Мен маз – майрам болдым да калдым. Ол болса тыпырлап жатыр. Кейин жемтикке шубалшан деймиз, жауын куртын, соны тауып та салатын болдым.Бул бурынгымнан табысты болды.
         Менин бала кезим дедим гой, кыз-келиншекке коз сала коятындай кезге жете коймаган кезим екен-ау, кейин ойласам.Сол мен кармак салып отырган жердин касында еккен агаш коленкесине жакын жерде жап-жана аппак киизден туырлыгы бар кииз уй турган. Сол уйден бир кишкене гана аласа бойлы кыз самауырга шай койып журген. Бул жерге кармак салуды мен адетке айналдырганмын. Бир куни жанагы кыз дегеним маган жакындап келип, шелегимен су алып кетти.Тус кезинде сол уйге москал тартып калган бир муртты кара келип енди. Шай киргизилди. Копке дейин есик алдына ешким шыга койган жок. Мен ешнарсемен жумысым жок, есил-дертим кармагыма жакындап журген балыкта. Кейин билип журмин-ау, осы жумыстан, ойлаудан шаршагандар кармак салып, шаршаганымызды басайык деуши еди.Кармак салып отырганда, адамга еш ой келмейди екен де, адамнын миы тыныгады гой .
          Сонымен, тагы бир балык кармагыма илинди. Сол кезде жанагы уй жакка козим тусип кетпеси бар ма? Табысыма масаттандым ба, кайдам.Уйден жанагы екеуи шыгып келе жатыр екен. Баганагы муртты кара самаурын койып журген кызды кушактап алып, беттен бир суйип алды да, колынын ушын кимылдатып коштасып журип кетти .Мен сол кезде макау да екенмин-ау.  Ан-тан болдым да, кайтадан кармагыма бетимди бурып, илингенин алып жатырмын. Канша отырганымды кайдам. Алганымды алгандай, кармак салып отырган жеримнен томонирек жерде жип тизбегиме илип , кайта орныма келемин Бир кезде илмектеги балыгыма карасам, бир дау кара шубар жылан тилин жаландатып, жакындап келип калыпты . Бул су жылан екен. Су жыланы болады дегенди естигеним болмаса, алгашкы коруим. Балыкта дамеси бар екен ширкиннин. Мен бир кесекти алып лактырдым. Жылан зу етип, жок болды. Баганагы бетин  суйгизген кыз тагы да суга келди. Карасам, буп-билдиршиндей, бетинен каны тамып тур. Кози ойнакшып, маган бирдеме дегиси келе ме, кайдам. Мен маупас ешнарсемен ойым жок отырмын. Кыздын ер баладан адибулыкка бурын жеттигеди дегени осы екен гой. Сол кыздын жасы  менимен катар екен. Оны да мен коптен кейин билдим. Сонда жанагы муртты кара урын келип журген бе екен дейсиз гой, окушым. Балыкты койып, соган кошейик. Дуниеге келген адамнын турмысы, куйи-бари бирдей бола бермейтинин озиниз мен айтпай-ак билесиз. Соган коса, жан-жакты жеткен жаннын да жетпей турган бир кемистиги тагы болады. Дал сол еки жакты кемистик бир-бирине сай келип тур: Сенде жогы   менде бар, менде жогы сенде бар. Су алуга келгенде, келген сулу мени еки козимен жеп коя жаздады-ау!Ол туган аке-шешеден жастай айрылган, жакын тумалас агайынынын колында оскен  кыз екен.Оны коя турып, сулу кара мурттыга келейик. Текти жердин-ак адамы. Кезинде жигит агасы болган, кызмети де жаксы, уйли-жайлы, жануясы бар. Хал-куйи сол кездин алдынгы  катарлысы. Халыктын да сый-курметине сай. Енди оган не жетпей тур?! Жанагы иси не?! Коптеп жуптаскан жубайы бар болатын-ды.Типти кайын енеси де колында. Енесинин ешкими жок, жалгыз кызы  болган сон, кызын берип, ози картайган кезде, жалгыз басты болгандыктан, кызынын колында. Омир отип жатады.Оте тату-татти турады. Жубайын алтын десе болады: ер жигиттин айели осындай- ак болсын!
- Енди не болды ?! –дейсиз гой.- Е,жетпей жаткан бир нарсе бар: ол- жаны бар, бир жапырак  ет деймиз бе, калай деймиз, бала! Алтын айели ерин какитып   ку бас атандырмайын деп, алдымен саган кыз аперейин, кудай каласа, перзентти бол деп, жолдасын кондиреди. - Сен ше ?!- дегенде айели:-Мен болек отырамын. Бир-биримиздин кызыгымызды кордик кой. Айып менен болса, сен алып бергенимнен  бирдене корерсин. Сен перзентти болсан, мен тирлигимде соны корсем деймин.Екеумиз де арманда болып отпейик те! Осыган сен келиссейши!-дейди. Сонымен, келиседи. Пален жыл отаскан жолдасына устиндеги ак ордасы кииз уйин-шанырагын, уй мулкин тугелдей,еки сиырын коса берип, анасымен болек шыгарады. Енди жанагы  ерине айтып кондирген айели ше? Ол айели куйеуин кондирмей турып-ак, елде ер жетип калган, аке-шешеси кайткан, агайыннын колында журген кызбен де сойлесип койган екен.Казакта кыздын ер жеткенин калпакпен жибирип урганда, куламаса, ерге ие болады-мыс деген бар емес пе. Ол кыз калпакка кулаудан кеткен кези екен. Бирак, булдиршиндей жас. Омир оз билгенин  истетейин деп тур емес пе!
          Бир жас пен бир москал тарткан ел агасы болып калган екеуин косады. Ешкандай зорлау жок.. Балыкка кармак салуга барып, корип журген кыз деп отырганым – косылган жас жубайлар екен.
          Кыз болса, туп-тунык таза судагы жузип журген шабактар сиякты да, кармакка тусирип отырган мен сиякты киси-муртты кара москал тарткан жигит. Омирдин оз жолы бар, одан асып кете алмайсыз. Назырканбаныз. Алладан акырын сураныз, окушым!               
          Муртты кара жап-жаксы адам. Ким болса да, жаксыны, озине калаганын алады екен гой Сол кара муртты окпе ауруымен(туберкулез) ауырады екен.Мына жагдай жанын коя ма, окушым-ау! Ким биледи?! Орыстар «Медовый месяц» дейди, алгашкы «Татти кундер, татти кундер!»-деп айтылатын ан-олен сиякты узак омири жок екен, муртты кара дуние салады. Ким билсин, ози гана биледи, арманы бар ма, жок па!
          Жанагы жас жесир ше ? Он бе, тус пе?! Не деуге болады? Ненин кызыгын корди? Ан-тан. Сонымен, бул жесирди коя турып, кара мурттынын бурынгы алтын косагына келейик.
           Кара мурттынын перзент суйген кызыгын коремин деп жургенде, онын казасына кайгырып, ортак болды. Арада укыт отип жатады. Казак даласында турли тарихи жагдайлар отип жаткан кездер: жаткан ылан-конфискация, колхоздасу, ашаршылык, бас котереди-ау дегендерди жою-«Жаппай тазарту»-«Халык жауын» соттау т.б. Бул кезде олгени олип, калганы мангурт те болып калган кез. 
         Карт анасымен калган ару олмес кунин откизип жаткан кезинде, айели олип, отанына еге таба алмай, оз кызы, агасынын ул-кызы бар бир киси соз салып, сонымен косылады. Жаксы адамга кайда барса да жай табылады. Отасып, шуйиркелесип отыра береди.Суйтип жургенде, жер дуниени от алдырган Улы Отан Согысы басталып кетеди. Халык тагы куйзеле бастайды. Сол киыншылыкты булар да  бастан кеширип жатады.Сол жылдары елде тарыгушылар да  болды.Сондай тарыккан бир жас айел елде жалданып, кунин откизип журеди. Баста кен пейилди, кызгануды билмейтин жанагы кара мурттынын айели баска биреуге косылды емес пе? Сол тагы да мына шалына, ози тумайтын болган сон, жалданып журген жас айелмен сойлеседи де, уадесин алады.
         Енди оз шалына келеди.
- Ай, анау ше? Кешеги осы уйде диирмен тартып кетип еди гой. – Не айтпакшысын? – дейди шалы. – Соны алсайшы. Жас кой. Наресте корер ме екенбиз. Ол бирге отыруга конди. Сен енди анау – мынауды кой, соны ал, - дейди. Не керек, шалын бултарткызбай кондиреди. Картайган оз анасы ертеректе дуние салган, оны оз жобаларымен жайгастырып, жылын да откизген шалымен биригип журип. Оз кызы турмыска шыккан. Агасынын кызы дуние салган, агасынан калган иниси окуда.               
         Сонымен, ушеуи бир отанда турып жата береди. Согыс жылдары. Булар картан тарткан кез. Айел алып берип отырган шалы да  алпысты игерген кези. Малдан бир сиыр, бир ешки жане бир есеги бар. Ол кезде егин орылып болган сон, сол жерден масак терип кунелту деген болатын. Шалы болса, малга шоп дайындауга, уйдин отын – суы дегендей бар. Ал улкен айели есекти минип алып, масак теруге кетеди: кунделикти ишип – жеуден артылганын кыска жинай береди. Бир кундери киши айели улкенине (улкен айелди ол олгенше атын атамай, апа деумен кетти) ишинин булкилдейтинин айтты.
         - Кудай берейин деген екен! Сырын ишинде болсын, ешкимге тис жармай – ак кой! – дейди.
         Бул ангимени коя турып, ан тан болып калган жас жесирге ауысайык.
         Онын жесир калган кези Улы Отан согысы басталмай турган кез болатын-ды.
         Откен ис отип жатыр. Куйеуи олсе, оган жас айелдин жасаган жумысы емес, тагдырдын иси. Тири жан тирлигин жасайды да. Елде жалгыз басты бир бойдак жигит болатын – ды. Сол тул отырган жас аруга соз салып, сонымен табысады. Бул бурынгы кара мурттыдай емес, одан жастау да, дени де сау, кажырлы еди. Кейимениз, дап – дайын егистикке баптап койган жерге егис еккендей, жумыстары натижели болды. Улы Отан согысы басталамын дегенше, биринен кейин бири дегендей тетелес еки кызалакты болады.      
Екеуи де арка-жарка.Откен кун отти, умыт та болды. Шанырактан шыккан тутин тузу. Бир куни Улы Отан согысы басталды деген хабар халыкты дир еткизди.Жаппай ерлерди майданга алды да кетти. Содан ол сол майданда мерт болды. Тагы кайгы. Адепки кайгыда жалгыз калса, шукир, бауырында еки ермеги, суйениши бар. Бирак коз жылауда. «Коппен корген улы той» - депти гой бир бейбак. Кайдагы той! Амал канша, жесирлик, жетимдик омир тагы басталды. Жалпы халык сиякты кун кору болып жатыр. Ал, жанагы бир отанда отырган ушеу ше?
Булар да олмес кунин откизип жатыр. Ешким буларды кундес деп айтпайды: апалы-синлили деп, тан калады. Кенеттен бир куни кишиси:
- Апа, сизге бирдене айтуга бата алмай журмин! – дейди. – Не, байгус-ау?!
- Апа, анада айтып едим гой, осы шамалы кун болды, сол кимылдауды койып калды, - деди.
- Бирак, еш жерим ауырмайды, бунысы неси?! – деди. Караса, Солай. Тажирибели мундастарына айтса: «Бир нарседен корыкса, бугып та калады», - дейди. Енди андысын андиды. Сылап-сыйпайды. Мезгилди уакыты жакындайды. Бир куни бир нарсе булк еткендей болады. Сол кезде ози селк ете калады. Куанышын ишинде устай алмай, уйде отырган апасына келип:- Апа! Мына устап коринизши, осы кимылдай ма деймин! - дейди: - Устаса, кимыл бар сиякты. Сол куни кудайга жалбарынып, ошакка казанды асып жиберип, май куя салып, кудайы кулшени де балаларга улестиреди. Балалар жегенге маз, булар неге маз екенин тек екеуи гана биледи. Онашада улкени шалына айтып, оны да куантып жатыр. Ол киси минези ауырлау, сойлей бермейтин киси еди. Жаксылык хабарга кози жайнап, тусине куаныш рен пайда болды.
Жагдай жаксаратын болса, букил табигат та жадырайды емес пе! Кыстын кары ерип кеткени кашан! Тири жан тугил, жер дуниеге жан битип, жер когерип, кун жылынып, тири жан тирлигине кирисип жаткан кез еди: Кудай берди де калды!
- Суйинши! Суйинши! Согыс аякталды. Жау женилди! – деген хабар букил елден елге жетип, куанганнан козине жас алгандар да болды. Осындай куаныш устинде конили жабыркау тартушылар да бар: Улы Отан Согысы кезинде майданда каза тапкандардын жануясында калган жесирлер мен жетимектер еди. Согыс аякталды дегенге, жас жесир калган айелдин еки кызы да жугирип келип, апасына: - Апа, биздин де кокемиз келе ме?! – деси бар ма? Апасы не дерин биле алмай, туйилип турып калады. Кыздары жанын кояр емес, - Айтсайшы, апа! Кашан келеди?! – деп, куанганынан секектеп тур. Жас булдиршиндердин конилин калдырмайын деп, ой туйип: - Келеди, - дей салды сылбырлау унмен.
Кыздары мунысы неси деп, оздеринше жауабына тусинбей де, канагаттанбай да калды.Анасынын кандай ойда турганын олар кайдан билсин. Анасы терис айналып, уйине кирип кетип, ал жыласын келип.Абден унин шыгармастан жылады. Журт куанышта, бул жылап жатыр.Жылап жатып, талыксып барып, кози илинип кетипти. Тус кореди. Тусинде бир жайбаракат заман. Кыздары ер жетип те калган, окуда екен дейди. Ози бир бурын кармеген уйге кирИп-шыгып жур. Бул уйде де бир еки ер бала  бар ма, калай дей бергенде, кыздары жугирип уйге киреди.Сол кезде оянып кетип,тусимде коргеним екен гой дей салады. Кыздары: - Апа, козин кызарып, бетин исип кетипти гой! - дейди. Оны жасырып,”Басым ауырып турганы,“ - дей салады апасы
Осылайша, откен кун отуде. Апалы-синлили болып кеткендей еки айел жас иис кутуде еди. Босана коймаганына, оздеринше, жерик кезинде туйенин етин жеген шыгарсын деп те кояды. Асыкканмен, олардын ойы болушы ма еди. Бир куни кишиси букшие ме, кабагын шыта ма, айтеуир, бурынгыдай емес. Уй тирлиги, казан-ошак деген сонын колында еди. Улкени ер кисидей кобине дала жумысында болатын. Уйге келсе, нан да жабылмаган, ишетин тамак та истелинбеген. Кишиси ар жерге бир жатып жур. Улкени сезе койды да, уй манындагы тажирибели еки айелди шакырып келди. Ол кезде акушерка деген жок. Айелдер босанатын жер ауданда кашык. Болган кунде де, онда орын дегеннин ози аз. Ал, ел ишинде нагыз жана тускен келин болмаса, бала корип журген айелдердин бари бул иске маман. Типти, малшылар ишинде айелдерин босандырып алып журген еркектер де бар. Сондыктан болар, осы куни геникологтардын ишинде ер кисилер де бар гой. Сира, сол даригерлер жанагыдай тажирибели ер шопандардын балалары болуы керек. Болмаса да, солардын осы мамандыкка баруында бир купия сыр бар: бир гениколог ер киси журналга жазыпты – мыс, шешеси босана алмай, бала  устинде кетипти. Енди ол сол аналарды коргау максатында осы жумысты калапты.
- Суйинши! Ул туды! – деди иштеги бир айел. Маз - мейрам болды да калды.Сонымен, бул саби анасынын курсагында 12 айдай жатып, дуниеге келди. Балага ат коюга келгенде, шалы коп ойланады. Бул кисиде жалгыз гана кыз бар-ды. Ол турмыста. Ул перзентсиз кетемин бе деп, коп ойлайды екен. Ойланып, ойланып, атын мыкты болсын деп, катты металл мен таудын бир болигинин атын косып койыпты. Баланы улкен айел етегине орап алып, ози асырайды. Тек емизуге гана кишисине береди. Бала отыра бастайды, енбектейди. Тили шыга да бастайды. Асыраган анасынын атын айта алмай «Ноне» деуши еди.
Согыс тынганына бираз уакыт та болып калды. Базарлы куни базарда килен ак бастылар гана журетин еди, шукир, мирык-сирык журген такиялылар да кобейе бастады. Кунде паленше келипти деп, ели иши куаныш. Казиргидей ат шаптырып, казан-казан ас таратылмаганмен, куаныш одан артык, барымен базар дегендей болып жатыр. Коптин ишинен бари де табылады, жаксы да, жаман да дегендей; согыс жылдары адамнын адамына сын да болды емес пе. Куткен еринен каралы кагаз келип, оз жолын тауып кетип жаткан бир баска, ондай болмай-ак, озин-ози билей алмай, тагдырдын талкегине тусип жаткандар да жок емес. Енди олар ери келип калса, не бетин айтарын ози билер, бетсиздер!
Биздин елимизде де шыгыс майданында болгандар болды. Онын ишинде бурын уйленгени де, уйленбегени де бар-тын. Сонын бир уйленгенинин жубайы перзент кормеген киси екен. Адетте, аскерден кайткан, согыста болгандар сол жактан 2-3 кап «жел» ала келеди. Сол жел аркимде-ак болды. Солай болды ма, кайдам, жанагы жубайы тумай журген каба сакалды жигит агасы жасына келип калган киси урыспай-кагыспай, кутип отырган айелинен ажырасады. Тагатын осеги болган жок, тек бала керек. Ешкандай дау-жанжалсыз.
Аркимде бир жоспар болады гой. Баганагы каралы кагаз алган, еки кызалагы бармен косылады. Сонын женис куни жылап-жылап уйыктап кеткенде корген туси бар емес пе еди. Кейде биз «тус тулкинин богы» деймиз. Жаксыга жоры деп те жатады. Ол ешкимге де жорыткан емес-ти. Омирдин неше турли буралан жолы бар: бирак соган конип, адаспай журсен, муратына жетесин, кудай адастырганнан сактасын! Атын айтпасам да адаскандар болды дедим гой! Сол тул жесир ози абиржип жатып корген туси шындыкка айналды: еки улды болды. Ери кейин дуние салды. Ози мен катарлы. «Сырлы аяктын сыры кетсе де, сыны кетпейди» дегендей, казир бар. Журис-турысы, кездескенде лебизи, коз карасы, кулкиси-бари де баягы мен кармакпен балык устап отырган кезимдегидей. Кутими жаксы, былк-сылк, бирак аягын абайлап басып кана журеди. Ози картайганмен, конили картайган жок. Оган мен зор сениммен айтамын, кешириниз.
Жазып отырган ангименин такырыбы - «Алтын мен кумис жане мыс» емес пе еди. Мине, козинизбен корип окып отырганыныз, бирак ким екенин атын айтпагандыктан таба да алмай отырган боларсыз, соным осы киси, бирак мыс емес. Бирде алтын, бирде кумис, дал казир-айнымас тума алтын, ягни таза коспасыз алтын. Катары болган сон, тым мактап жиберди демениз, сенсениз, шыным. Бундай омирге тап болганнын екинин бири буган шыдамайды.
Енди “Ноне” деген баланын жануясына келейик. Ауели кудайдан сурады, Алла оны беруге “Ноне” деп аталып отырган айелди тап кылды. Бала осе бастады. Биреудин жалгызы, айтканынын бари ата-анасынын шамасы келгенинше орындалуда. Бирак бала есуас, бузык, соткар емес. Жаксы окыды. Тек кемдиги жастайынан енбекке салмаганы болмаса, енбекпен пискенде болатын еди.
Сол “Ноне” бир жануяны киыншылык кезде масак терип асырады.Уй иши “Нонени” жаксы да кореди, кадирине жетип, сыйлады да. Бир кундери “Ноне”айыкпайтын ауруга (рак) шалдыгып, сол кеселден дуние салды. “Ноне” кеткенше, бала туган анасын  “ана” деп айткан жок.Шал да сондай наукаспен кетти. Тек екеуи баланын уйленгенин, онын перзентин, немересин, кормей кетти. Бала уйленди. Уйленбей турып, ол жогары оку орнына оз билимимен-ак тусти. Жаксы окушы еди. Бетинен кайтармай осиргендиктин                себеби ме, окуда жургенде, бир елге келгенинде, практикага келип журген бир “кептерге” кездесип, сол кептердин канатынын леби ме, ажентеуир окуын сырттай окуга айналдырдым деп, тастап жиберди. “Кептерин” биз унатпадык, келисим бермедик. Амалы жок, бизден асып кете алмады. Сонымен кептери оз бакытына  ушып кетти. Тагы биреуиди айтты, ол кептер емес еди, “Каз”десе де болатындай еди. Журиси казга уксайтын болган сан, айтып отырмын. Оган да келисим болмады. Оку сол куйи калды. Буйырган наны казиргинин шынжыр сауытты тулпарынан буйырып жур екен, сонын маманы. Тулпарын тагалап, шынжырламай турган еди.Ол кезде желтабанды, желдирме, журиси жорга болганмен, жоргасын бузып алганда, ушып кете жаздайсын. Сондай аты бар болатын-ды. Бир куни маган:
-Бир кусым бар еди, акелейин бе?-демеси бар ма?
-Кайдан? Кандай кус?-дедим.
- Жергиликти жердики, -дейди.
- Ким ози? Аты, жонин айтты.
- Ойбай-ау,  куртасын гой мени.Маган соз келеди гой, -десем, ол:
- Курымайсыз.Бул жерден есеп айырган,уадем мыкты, -деди.
Бул кусы маган унады. Бурын да байкайтынмын: битими, журис-турысы, ис- арекети- бари де жаман емес. “Кептер” де емес, “Каз” да емес.Мейили деп келистик. Косылды.Кателеспеппиз. Кудайдын берген ул-кыздары дуниеге келип жатыр. Жанадан уй де салынды.Сонын барлыгына куш салып жаткан жанагы келин.
Аллам тилден, козден сактасын!
Бир кундери  12 ай котерген анасы ауырды, коп ауырды. Бакты, кутти, акыры дуние салды. Енесин кутуге деген келиннин енбеги зор болды: ренжимеди, жииркенбеди, оз анасындай бакты. Казир сонын 6 ул, 5 кызы бар. Уш келин алып, еки кызын турмыска шыгарды. Немерелерин корип отыр.
Такырыбыма аркау болып отырган, барлыгына да Кудайдан кейинги себепкер-алтын ”Ноне”. Бул бир -"Онегели омир" иеси. Бари корди, суйсинди. Рухын жайлы болсын!
Енди бир ангиме осыган байланысты туып отыр. Бир агамыз айтушы еди: "Мынау ауылдын кыздары кайып жатыр екен! Менде де каии салайын деп кайысам, кайыган деген ози бир киын нарсе екен гой!"- депти алги. Елде бир коп жыл отаскан, ери ел агасы, айели ел басшысы да болган жануя бар еди. Буларда оздеринин киндигинен перзент жок еди. Булар да улкейген шагында, елден оз коздеримен корген сон, ой туседи. Сонымен, айелинин калауымен, баска бир елден тул отырган бир жасты алдырады.Басы-касында болмасак та, адепки куннен-ак жатар кезде кызганыш сезими жанын жей бастайды. Оз исине ози шыдап багады зайыбы. Еринде соз жок. Бул ойды тауып журген зайыбы. Келген жастауында ботен соз жок. Ол билмей келген жок. Берилген уаде, байланыскан серт бар. Уйде табан астынан болмаска бурк-сарк еткен келиспеушилик шыга бастайды. Бари кундестиктин зардабынан тууда. Абден шыдамы таусылганда, ел басшысы болган айели:"Мундай корлыкты коргенше,-деп келип,- балам да сен, байым да сен, акем де сен боласын!"-деп, ози сойлесип акелген айелди айдап салыпты. Кез келгеннин колынан алтын болу келе бермесе керек-ти.Бул ел баскарган жай гана сырты жылтыраган болып шыкты. Алтын емес, тек  сыртын ыскылап, жалтыратып журген  мыс екен. «жылтыраганнын бари алтын емес» деп, атам казак бекерге айтпаган екен, окушым.
Екеуи де дуниеден отти. из-туссиз аттары озимен бирге жок болды.
Намыс соты.
«Куран каримнин »Хужурат суресинин 9-аятында: «Егер муъминдердин еки тобы озара керисип калса, араларын жарастырып койындар.Ал егер олардын бири екиншисине октемдик жасаса, зорлыкшылар Алланын амирине токтаганга дейин солармен айкасындар. Егер райларынан кайтса,онда еки жагына да жактаспай, адилдикпен жарасымга келтириндер. Барлык исте адил болындар. Алла адилеттилерди дос тутады»-делинген.
Тагы да осы суренин 10-аятында: «Муъминдер аныгында бир-биримен ынтымагындагы жандар. Агайын арасынын бузылмауын ойландар.Алланын ракымы туссин десендер, одан коркындар»(«Куран карим»,Алматы -1991ж.Аударгандар: Ратбек кажы Нысанбайбулы, Уахап Кыдырханулы,460-бет). Агайын-туыс, куда-жекжат арасында кейде наразылык, келиспеушиликтер болып турады. Сондай жагдайдын куагери болган сон, коре-биле отырып, сырт калуды дурыс деп санамай, ари жакын туыс болган сон,  «тык деген тауыкка тиеди» дегендей, намыска шыдамай,бир топ адам бир иске кирисип те кеттик.
Коктемнин жайма шуак куни еди. Биз келискен куннин ертенине баруга уаделестик. Ертенине кун тунерип, булт  баса бастады, аздап жанбыр да сиркирей бастады. Уаденин аты уаде.Кун бузылды деп турмадык, жайлап басып, тиисти уйге бардык. Ишимизде айелдеримиз де бар.Бир-бирине кырги кабактау болып журген еки куда:биз жагындагысы бауырымыздын иниси куданын немере карындасын алып отыр. Баринен де сол инимизге обал болып барады. Ренжисип жургендер екеуи де оган ага: бири оз жагынан, бири келиншеги жагынан ага  еди. Ангименин «Намыс соты» аталуына тусинип  отырган боларсыз. Халык соты да емес, жолдастык сот та емес, намыс соты.Баргандагы максатымыз – татуластырмак. Айтканга конбесе, жанына батыра айтып, балагатка бармай, мактамен союга дейин бару.Сол себептен де, ангименин бас жагынан «Куран Каримнин» аяттарын  басшылык кару етип алып отырмыз.Бул адам намаз окушы еди. Айтылган созди тугел таптиштеп айтпай-ак кояйын, аузын аштырмадык.Калай салса да бултарпадык. Ари-бериден сон, осыган конбесен, бир жаман жагдайда биз саган кол ушын бермеймиз дегенге дейин бардык.Ойпырмай, бир беттилиги сонша- конбейди-ау, бас имеймин деп катып турган бир кайсар.
Жасаган укимимиз мынау болды: «Ешкандай халык укиминсиз-ак, бул жерден аз уакытка болса да кош! Мынау Халык аузындагы канку соз умыт болсын. Содан кейин кайтып келерсин»-дедик. Ун-тунсиз ол калды. Биз кеттик. Коп талкысы онай тимесе керек. Коп узамай, тым алыс емес жерге коныс аударды. Ол жакта 2-3 жыл болды. Кошуи  мун екен, канку соз де жок,тынышталдык. Кудамыз да биздин шешимимизден хабардар еди, ризалыгын билдирген болды. Казир бирге турып жатырмыз. Кошип келген сон конысын жайлы болсын айтып, бурынгы каттырак кейиген созимизге кеширимди биз сурадык. Казакта “Айелин жаман болса, ажырайсын. Коршин жаман болса, кошесин.”деген бар еди. Содан болды ма, баска да себеп бар ма , куда да бул жерден кошип еди. Барысымен сол жакта дуние салды. Жаксы жигит еди, рухынын жайлы жерде болуын бир Алладан сураймыз да. Бул араздасушылар екеуи де менимен жасы катар еди; батыл айтуымнын жолы сол еди. 22/03/2002 жылы кыркы берилди. Сол курдасым 2002 жылдын акпанынын басында дуние салды.         

                Махаббат, акыл жане есеп.
Туракты жануянын  иргетасы-ерли зайыптынын бир-бирине лайык болуында, жуп курган жандардын тани мен жан жарастыгында жане козкарастар уйлесимдилигинде. Олай болса, махаббатпен уйлен, акылмен  уйлен, есеппен уйлен, бирак оз тенине косылмасан, туракты отбасын курау киын. Ал, казак дастуримен уйленсен, осынау омирлик маселенин он шешимин табу онай. Маселен, казакта жар тандау-аркимнин оз шаруасы емес. Ен алдымен, жигит пен кыздын  аке-шешесинин шаруасы. Женгейлер мен куда-жекжаттардын шаруасы. Олар жастардын жарасымды от басын курып, тату-татти турып кету-кетпеуин коп болып ойласып, болжай алады.Калай дениз? Кыз айттыратын жак бойжеткеннин бойынан ен басты торт касиет издейди;
1) тектилик, 2) акыл-парасат, 3) сымбат-корик, 4) искерлик пен онерпаздык. Кыз жактын соз салып отырган жигитке коятын талаптары да осыган уксас; ер жигиттин басындагы “алты асыл касиет” деп атаган. Ягни, ер жигиттин: “Зерде-зейини болсын (тылсым сырды уга алатын), онер-ориси болсын(омирден аперер сыбагасын), тапкырлык, талап, ерлиги болсын(душпанга найза суга алатын), жигер- куши болсын (аяктан шалганды жыга алатын), кайрат-каруы болсын (киындыкта  сыналатын), билими болсын(биикке бастап шыга алатын).”
...“Корип алган кориктиден, кормей алган текти артык.”
...“Жалаулы деп, малды деп байдан алма,
     Кедей кызы арзан деп кумарланба,
     Ары бар, акылы бар, уяты бар,
     Ата-ананын кызынан гапыл калма” (Абай).
...“Корип алсан, кориктини ал, кормей алсан, тектини ал, таба алсан, таспа сыртты кубаны ал, таппасан, азбас, тозбас  караны ал ”
(“Парасат”,№10, 1992 ж.).
      
Рухы бойынан  шыккандарды  кузету
Калай екенин кайдам, биздин елде дуниеден кайткан адамды салкын жерге  жайгастырып  , иш дарет алдыртып  болган сон, тун  мезгилинде шам жагып кояды да, ишине мысык кирип кетпеуин гана камдастырып, оздери  олгеннен кудер узгендиктен бе, баска болмелерге жатып уйкыга  бет алады. Ол олген адам жас па, егде тарткан адам ба, кандай жагдайга байланысты дуниеден отти, онымен де жумысы жок.Ертеректе, мен али кариялыкка келе коймаган кезимде, осындай жагдайларга улкендердин жасаган шешимине иштей риза болмай, оз борышым санап, кузет уйымдастырдым. Бир немере болып келетин туысымыздын баласы трактор айдап келе жатып, тракторымен улкен каналга аударылып, сол трактордын астында кайтыс болды. Оншакты шакырым жерден кран акелип, тракторды котерип алуга тура келипти. Жерде кар калын, кыс оте суык. Суык хабар бизге сарт етип жетисимен, бир автобус болып жеттик. Кайткан бала жакында гана уйленген-ди. Келсек, анасы косыла кетпеди демесе ешнарсени билмейди, аке болса, ол да дем алуга шамасы  зорга келеди. Булыгып, туншыгып, оксигин баса алмай отыр екен. Ол кезде елге басшы болган, агалык жасап журген агаларымыз бар болган. Туннин бир уакытысында улкендер шешинбестен  кисая-кисая жатысты.Акеси болса, есик алдында стул устинде курсинип койып отыр. Оган:”Жатыныз, дем алыныз”,-десек, келиспейди. Улкендерге келип, осыны айтсак, жата бериндер дейди. Не керек, еки адам, бири мен жане туыс курдасым екеуимиз, олген баланын акесин зорга кондирип, тан атканша кузетин откиздик. Сол жумысымызга озимиз де, акеси де риза болды. Кыстын суыктыгы сондай, баланы коятын жер, корым, куриш егетин жердин ортасында екен;екинши куни казылып дайын болды:еки бошке солярканы кайта-кайта куйып, тонын жибитип казумен битти. Адамды жан-рух жане тан-дене деп екиге боледи екен. Шакарим Кудайбердиулынын "Уш анык" китапшасында осылай тусиндиреди. Сонда олген адамнын рухы сонын денесинен, ягни танинен бирден кудер узип, узап кетпейтин сиякты, менин тусинуимше. Каза болган баланын акеси, шешеси катты кайгыга ушырап отырганда, копти корген, коп жасаган улкен кисилердин билимсиздиги мен парасаттылыгынын кемдиги болды-ау деп тужырымдадым.Туыскан, бауыр деген баска тускен осындай ауыртпалыкты болискенде, болган уакиганы солардын аз да болса, есинен шыгарысып, ангимеге айналдырып, кастарында болганга не жетсин! Копке дейин орны толмас казаны казак баласы осылайша бирге котерисуи керек деп санаймын. Баримиз де адам деген атка ортакпыз. Бирак адам мен адамнын айырмасы аспан мен жердей болады дегенди де окып едим. Христиан дининдегилерде мусылман дининдегилердей емес, кайгы болису жагы биздерден алдекайда кем.Тагы бир жагдай былай болды:бул да туысым еди, ари курдас. Бир ауылдын басшы кызметкери болып журген кези. Акеси де, шешеси де бар, айели"Ер ана " курметти атагында. Сол жигит кун демей, тун демей сол жануяны асыраймын деп жургенде, бир наукаска тап болды: бауыры ауырады. Бирнеше рет емдеу орындарына барып емделди; ауруы кайта шыгып кала береди: режим сактау, тыныгуды усынды. Оган ол карт аке – шешем, балаларымды ким асырайды деумен, жумысты тастамады. Сол наукас удегени сонша, бас зоотехник болатын, машина устинде келе жатып, кан тастап журди. Енди одан артык журе алмаган кезде гана, аудандык ауруханага жатты. Тун мезгили екен. Телевизордан кино корип отырганда, мазам болмады гой деп, болмесине шыгып кетипти. Салден кейин жолдастары келсе, етпетинен жаткан, дем бар да, дыбыс жок. Жастыгы кып – кызыл канга боялган. Дереу кезекши даригер шакырылады. Даригерлер тегис дерлик жиналады, амал жок. Бирак денеде жан бар. Озине тете иниси корши облыста институтта окытушы болатын. Оган да хабар бериледи. Даригерлердин болжамынша, узакка бармайды: 1 – 2 сагат ишинде жан тасилим етеди деп болжауда. Бир кезде олар не де болса, уйине жеткизуге шешим жасайды да, машинамен акеледи. 1 – 2 сагат касында болып, даригерлер ауданга кайтады. "Журеги мыкты екен, бермей жатыр"- деп, жакындарына айтып кетеди. Сол жигит ертенине кешке дейин сол калпында жатыр. Ет жакын адамдарынан баскалар есик алдынан гана сурасып кетип жатты. Аурудын устине кирип, жетпей жаткан ауаны бузбайыкка багыстык.
Ол кезде онын курдастары баршылык екен – ау! Тунги сагат 11-ден оте бастаган кези. Куни бойы сырттан гана, узап та кете алмай журдик. Аталас туыстыгымыз бир болса, 2- 3 уйден кейин уйимиз бар, ари корши едик. Жаткан болмеси кен еди, бас сугып кирсем, бирнеше куннен бери тикесинен тик турган жакын бауырлары т.б. Шетинен кисайган жерлеринде уйкыга женилген. Сол ес билмей калган кезден, кузетши адам аузына су жагып отырган – ды.
Касында кудаги отыр, ауызына дакемен су жагып кояды. Дереу сыртка шыктым да, 2-3 агамды шакырып, басын костым.”Мына жагдай биздин басымыга лайык емес. Мундагылар тегис шаршаган, уйкыга женилген. Кузетип отырган-кудаги. Кане, казирдан бастап, кузетти озимиз жасайык!”-дедим.
Агаларым да оган келисти.
-Казирден бастап, сагат 3.00 дейин кузетти мен жасаймын, касыма биреуин отырындар!-дедим. Ар 30 минут сайын температурасын олшеп отырмын. Тунги сагат  1.20 кезинде, тыныс баскаша болды да, мандайынан шыккан тер молайып кетти. Осылайша 4-5 минуттан кейин, жагдайы бурынгы калпына тусти. Келисилген уакыттан кейин, кейинги еки агама кузетти тапсырдым. Танертен жумыска кеттим. Сагат 9-дан откен кезде сол курдасымнын кайткан хабары да жетти. Елге танымал, жаксы жигит еди, ауданнан жерлеу комиссиясы курылды. Суйтип жургенде кун де батты. Тагы уйине тунеп шыгуы керек болды. Адеттигидей абыр-сабыр, биреу кирип, биреу шыгып жатыр. Бурынгы дагды бойынша, бир болмеге жайгастырып шам койган екен. Олген курдасымызды акесинин туган инисин (жасы улгайган ,ашейинде суринип журетин) касында боласын деп уйгарыпты. Осыны билисимен, уйди уйине кетип калган жакын жердеги курдастарымды жиып алып, айелин шакырып, бир болмеге баримиз кузетке отыратындыгымызды айттык. Айели козине жас алып, ризалыгын билдирди. Биримиз де уйыктаганымыз жок: маркум болган курдасымыз журген жери кулкиге толы болатын-ды. Оларды айтып отырдык. Бул да жастау кетти, али зейнетке шыкпаган.Олгеннин жаны да, тани де кетеди екен. Ал тири жан тирлигин истейди екен:ешайкайсысы да  жануясынын кем болган жок. Айели отанында коп болмай, биресе улына, биресе кызына тартып береди. Колды-аягы жерге тимей кетти.Елге сонгы барганымда, курдасымнын айелиннин бет алпетин корип, унатпадым: экологиялык наукас па деп тужырымдадым.
          Ертели-кеш баримиз де сол дуниеге барамыз. Ал бул курдасымызды ол дуниеге шыгарып салу улкен курметти турде отти.
           Акесинин балаларына конили толмай:”Мен олсем, сендер жабылып мени коме алмайсындар!”-дейди екен деген бир соз бар  ауызда. Балалары турып айтып :«Мен олай жасаймын,  екиншиси былай жасаймын!» -дегенде биреуи турып: «Аке,сиздин олуиниз биледи, уактысына карай, биздин комуимиз биледи»-деген екен.
Сенбегендик те емес,уайымдаган да емес.Мен кешеги Улы Отан согысы кундеринде комусиз калгандарды да, комуге дене табылмай, быт-шыт болып болинип кеткендерди де кордим.Типти жайшылык заманнын озинде,еси ауыткып, уйден шыгып кетип, кайда калганы да белгисиз болып кеткендерден де хабардармын (Иманбай Сарсенбайулы)Атам казак айтады гой: «Пешенеге Алла жазганын коресин!»-деп.Сол болады да.

Табыстырушылар
«Алпыста алты аган
болсын, жетписте
жети инин болсын»
(Балабиден) 

Казак шаруашылыгында «табыстыру» сози малга байланысты колданылса керек еди.Адетте малдын толдеуи коктемге карай болады да, кыстан кысылып, азган мал толдегенде, баласына анасы карамайтын жагдай болатын. Соны табыстырушы еди. Менин айтпакшым одан болек. Ашыкканнан естиси айрылган емес, тойынганнан болса керек, кезинде зорлыксыз-ак еркимен косылган,уакыт оте келип,журектери айнып, ажырасып жургендерди табыстыру.
Байгекум елди мекенинде «А» деген кудам наукастанып  жаткан еди. Сонын конилин сурауга келгенмин. Айта беретин еми табылмайтын наукас-экологиянын зардабынан болган наукас конилин аулап, енди журуге айналганымда, кудам баласы мен келини арасындагы жайга кошти. Келини торкининен келмей отырганына торт ай болыпты. Уш ер баласын ерте кеткен. Ал сол ангиме айтылган заматта баласы, келининин ери, касымызда отыр.Елде, коршилери, басу айту орнына, колтыгынан урлеп, келинге дем берушилер бар сиякты. Еки ортадагы шатак- бала куйи келгенмен конилдес болып, онын денесин ауырлатып койыпты. Ал, ол кыздын акеси дин жолындагы киси болса керек.
-Менин кызымды алмасын, ана уш бирдей баланын коз жасы бар, обал-деп, ауырып жаткан кудама конил сурай келгенинде айтып та кетипти. Торкинине кеткен келинге дем берушилердин максаты- калайда осы жагдайды пайдаланып, айып  деп бирдене алу. Бир болмеде ушеуимиз гана отырмыз- куда, мен жане онын баласы. Омирдин жолдарын жан-жакты айта келип,  баланын  уадесин алдым: Кайталамауды, енди жоламауга серт бергиздим. Бул-демалыс куни еди. Мен  жумыс истеп журген кезим. Куни ертенге аудандык сот шакырткан екен, бармаса, ис киынга айналады. Торкинине кетип отырган келинин билетинмин. Кудама: «Келининди аласын ба?» -десем, «косатын адамды мен таппай отырганым жок па!»-деп, козине жас  алды.
Сонымен, баланы ертип алдым да, машинасы бар болатын, кеткен келинин акелуге жол тартык.Бардык. Кудамнын келини маган кыз алыспайтын агайыннан.Барсак, кыздын женгеси бар-ды, агасы уйинде жок. Уш баласы биз барганнан жаутан-жаутан, акесине жолай койган жок, кет ари емес. Карындасымыз селкос амандасты да койды. Жанадан куда тусуге келгенимиз жок кой. Омирдин жолын, терис, бурысын калдырмай айтып шыктым: мына уш баламен женгеннин колына сыймайсын.Саган куйеу табылганмен, мына уш бирдей балага аке табылмайды. Булинип калган палендей нарсе жок. Атанмен мына косылган жолдасын Отанына баруынды калайды.Не керек, озимше акыл боларлык-ау дегеннин барин айткан болдым. «Бул жагдай кайталанса, сенин созинди сойлейтин камкоршы озим боламын»-дедим. «Жылы-жылы сойлесен, жылан  ининен шыгады» дегендей, женгеси де босансыды. «Агасы уйде жок еди» деген сиякты созге келди. Не керек, келисимге келтирип, далага шыктык. Балалар шешесимен машинага  да отырды. Осы кезде отаны болек кыздын бир агасы автобустан тускени сол екен, менимен амандасып, мына жагдайды тусинди. Ашу бар, бирак менен киши болган сон, бата алмай тур. Ертен болатын сотка баруга келген екен.
- Неге бул арага араласасыз? – дегени гана болды. Сонымен, куданын келинин уйине акелдик. Ертенине сотка бару керек емес пе? Мен мотоциклмен барганмын «Сотты да озим тындырамын» - дедим кудама. Соттын шакыру кагазын колыма алдым. Баланы кайнагаларын ертип келуге машинамен жибердим. Мал сойып жатыр. Ауыл – аймакты шакырып, батасын алу расими жасалмакшы. Бул  - жумыс куни болатын. Айдап отырып, аудандык сотка келип, хатшысына жолыктым. Шакыру кагазын усындым. Бетиме карап: «Осы адам сиз боласыз ба?» - деди. – Жок. Мен буларды косып келдим. Мал сойылып жатыр. Халыктын батасын алмакшы, агалары да сонда. Сендер ажыратасыздар ма, косасыздар ма? – дедим. – косатын болсандар, ис битти, олар келмейди. Келмегени ушин айыпка тартпандар. Сол ушин келип турмын, - дедим. Бала кайнагаларын шакыруга барганда, кеше айта алмаганын, онашада айтып, бир кумардан шыккан сиякты. Келди, ас ишилди. Палендей артык соз айтылмаганымен, желке кужирейтип турганы байкалды. «Оз колынды озин кесе алмайсын» дегенди осындайга айтса керек. Кетеринде кудам: «Менен кайтуы болмас, мына отырганымды корип отырсын, айналайын, кудайдан кайтсын, исине ризамын!» - деп, козине жас алды.
                Коп узамай, кудам да дуние салды. Ал, косылгандар барин умыткан. Балалары осип, жигит болган. Мени коргенде жалпылдап амандасып турады. Болган жагдай есине тусетин шыгар. Бир кун сураусыз жумыстан калганымды бастыгыма айттым. Бул сиякты жумыс тастау менин басымда болмайтындыгын биледи. – Наукастанган гой деп едик, - деди.
               Озиме тетелеу, сиз – бизи менимен баршылык елде бир инимиз бар. Айтуынша, акеси менин акемнен улкен болса керек, казир де жок, шешеси бар. Карт ари ауру. Негизги мамандыгы – машина жургизуши, шофёр. Мен бул инимди билгениме дейин де бир – еки некели болган коринеди. Мен де 2 – 3 некели болганынан хабардармын. Жолы болмай ма, алде тосек жангырту деген адетке айналды  ма, алгашкыларынын себебинен хабарсызбын. Билейин дегеним де жок. Онын маган кажети де жок. Сонгы еки некеси туралы хабарым бар. Бул иним туралы «Морсиз аныктама» деген бир ангиме де жазганмын. Сол мори жок аныктама жазушы осы инимиз. Ангиме сол кездеги жолдасы туралы болмакшы. Сырттай гана, айели торкинине кеткели бираз уакыт болды, шешеси наукас абиржули екен дегенди еситкенмин. Еки карындасы да турмыска шыккан. Бир елди мекенде турамыз. Уйимиздин  арасы бир шакырым шамасы. Бир куни маган: «Ертен келинге барамыз», - деди ол - акелемиз бе? – дедим мен. Жок, акелмеймиз. - Акелмесен, мен бармаймын. Байкайтынмын, тил аркылы бетке келуди адетке айналдырган – ды.
             «Егер куда келген екен деп, ын – шынсыз карсы алса, акелемиз» - деймин мен. Ол: «олай болмайды, дагдыга басып, киналасу болады» - дейди. Олай болса , калады. Ал, жанжал соз болмаса, алып келемиз, - дедим мен. Касымызда картан тарткан жакын бир агасын да ерте шыкты. Бул кезде бул инимиз Шыншабайдын – акпанбеттин досы, бир – екеу оган жук те болмайды. Поезбен ауданга жеттик. Сонда турады, акеси жок, шешеси бар. Апкеси турмыска шыккан, болек ауылда турады екен, иниси бир ауылда есепши. Демалыс куни. Келдик. Уйинде шешесимен ози, карсы алды. Кудаги ауылдагы наукас шешемизди, кудаларды сурап жатыр. Менин бул уйге биринши келуим. Ауылдык жердеги бажасы мен кайынбикеси де базарга келген екен. Биз барганда олар базарга кетипти. Шай койылды, тамак та истелип жатыр. Бир кезде базаршылар да келди. Тамак ишилди. Енди журуимиз керек. Келин киим - кешегин дайындай бастады. Бир кезде балгадай колымен инимиз мени туртип калып, далага ымдады. Шыктык. Акетпеймизге басты. Мен келиспей бактым. Сумкасын алып, келин де шыкты. Кудаги салем айткан болып жатыр. Шофёр болган инимиз мени суйрей жонелди. Сол манда магазин бар – ды. Багана келе жатканда, ол жабык еди.Бир тауири али солай екен. Биз екеумиз алдамыз да, келин кайнагасымен катар келе жатыр. Магазинге кирип, жутып алса, онда ешкимди де тындамаудын арекетин карастырып келеди.
               Не керек, кун кешкирген кез еди, ондай нарсе табылмады. Осы елди мекенде улкен карындасынын уйи бар болатын. Сонда келдик. Поезд тун ортасы ауа келеди. Кишкене жатып, поезга да келдик, миндик. Агасы оз ауылына отип кетти де, биз ушеумиз ауылдан тустик. Ерли - зайыпты адамдардай ангимелеспейди де, жуыспайды да. Оскырып карап, кайда келесин деуге  октайлана береди. Екеумиз кункилдесип сойлесип, алда келемиз. Маган ол: «Кереги жок, алмаймын!» - деп кояды. – Болмайтынды айтпасайшы! Деп, мен айтамын. Ари – бери болмаган сон, «Онда сен калаганынды ал, муны керексинбесен биздин уйдеги женгенди ал!- дегенге шыктым. Енди шамалы койгандай болды. Мына алдагы жол айрыктан ол оз уйине, мен оз уйиме карай бурылуым керек. Ойланып келемин: «Кайт кейин, ерме маган!” – десе, анаусы кай куйге туседи. Табан астынан оган да тасил таптым:шешесинин колын алып-ак уйге барамын. Кетерде ол кисиден сураганымда, келинимди алып келип бер деген болатын. Уйине де бардык. Кудагиынын салемин айттым. Ал, келин болса, енесине салем жасап, оз уйинин адамындай тирликке кирисип журе берди, состиып турмады. Шай коймакшы болып еди, демалайык деп, оган келисим бермедим. Айтеуир, бирденелерди сылтауратып, кемпирмен ангемелесип, стулда отырмын. Инимнин оган коятын бир гана кинаси-тумайды деу еди.
           -Али жас кой, даригерге коринсин,- деудемин. Уй бир болмели болатын. Келиннин шымылдыгы сол баягы курулы куйинде екен. Тосек сала бастады:баягы жас келиндерге салынатын тосектей, орысшылап айтканда, бир жарым адам сиярлыктай етип  салып жатыр. Барин байкап отырмын. Инимиз тосек касына кисая кетип, шешине бастады. Менин сонша отыра берип, жесирим тусти ме, коштасып кеттим. Омир деген отип жатты. Облыска барып, даригерге коринипти, кемшилигин жондетипти. Онын барин инимиз айтады емес пе. Дуниеге бир ул перзент келди. Анда-санда барып турамын:келин уй тирлигине оте пысык, ажарсыз да емес. Екеуи де барып турган кызганшак, биреудин бетине жылы шыраймен караганнын изине кудиктене калады. Онын устине шап етпе минез бар, аянып калмайды.
             Осы жагы бир куни болмаса, бир куни опык жегизеди-ау дедим ишимнен.
             Бул кезде мен баска елди мекенде едим. Осы  ауылга келип, кетеримде шешемизге салем бере кетейин деп келсем, жалгыз ози отыр. Курк- курк жотеледи. Бала да, келин де жок. Сурасам, баласы уйде жокта енесимен екеуи келиспей, дагдыга айналдырган адетпен, баласын кушактап, кетип калыпты. Булинип калган ештене  де жок коренеди. Бул кеткенин инимиз  билмейди, ол ауылда жок екен. Темир жол станциясында бир сол рудын кызы туган апке болып жур екен. Поезд келгенше, сонда болатын шыгар деди шешемиз. Менин де багытым сол станция, мен де ауылга поезбен барамын. Сурастырып, келиннин барган уйин тауып алдым. Жанагы “Апкеси”болган айел дурсе коя берип, “Егесизди тапкан екенсиздер!”- деп, бет бактырмайды. Келинге олай айтып, булай айттым, конбейди. Мундайда акырын терен ойламаган адам ыгын есип,  “акыл” берген миына кирип кетеди. Соган багып отыр. Болмаган сон:” Торт ай бойы торкининде отырганда, сенин косылуына ауели Алла, екинши басты себеп болган мен едим. Мына сабидин де дуниеге келуине акыл-кенес берген менмин. Казир маган ерип уйине бармасан, ит сияктанып, озин-ак кайтып барасын. Мени ертип кел деп, бул жолы ешким жумсап отырган жок. Одан да мен ертип барайын. Абуйирсиз  болмайсын!»-деймин. Конбейди безирейип алган,  дем  берушиси касында уйткытып урлеп отыр.
«Озин-ак барасын.Тагы бир жанжал шыгып, коптин ортасына тусесин. Сол жолы мен де барамын.Бирак сени жактап бир ауыз соз айтпаймын, тек ажырасуды костаймын!»-дедим де шыгып кеттим. Арада уакыт отип жатты. Дал солай болды. Бала есейип калган, журеди. Бир куни кун баткан кез. Мен болсам осы елди мекенге  келген кезим. Машинамен инимиз шакырып келип тур.Не екенин сурасам, бара коресин  дейди. Бул уйдеги шешемиздин дуниеден кайтканына бираз уакыт болган - ды .Келсем,  уй толган адамдар. Корши жакындарынын ири бастылары, ел агасы саналатындар тугел дерлик. Кошетин сияктанып, байлаулы киизбен оралган тендер де бар. «Калаганынды ал, колынды какпаймын!»- деп кояды инимиз. Осындай опыр-топыр болган уйден шай да ишилди. Бир мал сойган екен, ет те желинди.Айтылатын создер менен бурын айтылып болган сиякты.Соз рети маган да келгенде: «Айтпап па едим, келин? Сенин затын айел. Айел деген еримен соз жарыстырып, карсыласпауы керек. Баласызбын деп единдер, балалы да болдындар. Бари де жетеди: аш жаланаш емес единдер. Акыры тилиннин ащылыгы кеширимсиздигин, аты жок, жони жок кызганшак минезиннен жанжал шакыруын осыган соктырып отыр. Казагым бекер айтпаган «Озин билме, билгеннин тилин алма!Каргыстын ен жаманы сол болады». Сол каргыска ушырап отырсын. Енди мунынды кой.» Косылындар деп айтпаймын, бурын араларында карауыл испеттес кемпир бар еди. Енди ол жок. Бетиннен кайтпай,тилинди безеуинди де коймадын.Басыннын аманында осынын дурыс»,-дедим. Жиналгандардын ишинен улкени келешегин тауир болуга болжап, алдарыннан  жарылкасын деп батасын беристи. Жиналган журт тура бастаганда,мен:-отырындар! Кайда барасындар?! Куни ертен барин де сот алдына барасындар. Сендер осы ажырасудын куагерлерисиндер. Казир сиздер уйден шыгысымен, мына келин тагы бир уштаулы бизин кадайды. Оны котерер инилериннин сиыгын билесиндер.Анау кос балгадай жумырык сарт ете калса, олмесе де  олимши болады. Одан да машина табындар. Алатын мулкин машинага салып, жолга шыгарындар.Сонда  тынышисындар»- деп едим. Жон екен деп отырысты шыгарып салысты жакын корши-агайындар. Сол кеткеннен мол кетти.Бала келинде кетти.  Коп узамай инимиз уйленди.Одан бала - шагалы. Улы уяга, кызы кияга дегендей болып жатыр. Бурынгы жанжал биткен. Казир жас баскан, денсаулыгы бурынгыдай емес, кеми бастаган. Дегенмен, куат бар, турмыс жаксы . “Жыланды уш кессен де, кесирткелик али бар”- депти  гой, жаман емес. Берекесиз айелдерден уакытысында ажырасып, берекелисимен турады. Дегенмен, тосек жангырту деген де жаксы кубылыс емес. Сондыктан некелесу маселесине келгенде, оте укыптылык керек екенин умытпаныз.

Бирликтин негизи адилдикте
“Ынтымаксыз- ел тозар, кутимсиз-жер тозар.”
(Казак макалы)
 
Тил болган сон баримиз де сойлеймиз. Арине, сиздердин создериниз менен адеми, уйткени сойлей билу деген- омирди билу, тусину, корыту.
         Дегенмен, мен де оз катарыма караганда, биршама омирди кордим гой деймин. Сол корген омиримнин тущысынан ащысы алде кайда басым жаткандай болып озиме байкалады. Тущысын енди коремин бе деген умитим бар. Таршылык омир деген адамды саран да, катал да, жаман да етеди екен. Осы куни ким жаман десен, кисиге бере билмеген, кисиден ала билмеген дейди екинин бири. Бул да, бир жагыннан дурыс сиякты. Ендеше, сол жаманыныз-мен.Сол жаман кайдан басталды екен деп тагы ойланамын.Халык айтады:”Арбанын алдынгы донгелеги кайдан журсе, арткы донгелеги сонымен журеди.”,- дейди.
         Менин байкауымша, ол жана арбанын, кутими бар арбанын донгелеги гой деймин. Арба кутимсиз болса, ескирсе, арткы донгелеги алдынгынын изимен журмек тугил, быт-шыт болып кирап та калады, немесе кашып, бир олай, бир булай жолды шимайлайды. Кажет затты кутейик те!
         Осы алдынгы донгелек арткы донгелекке караганда аумагы киши келеди. Ал, сол донгелектерди бир багытка беттеуши жетек-ау деймин, бел агашы, бел темири-ау деймин. Жетеги-баскарушы, алдынгы донгелеги-ел агалары;арткы донгелеги-жеткиншектер;ал бел агашы мен бел темири-мына отырган копшилик, орта жастагылар ма деп ойыма келеди. Жетек тозса, оны жанартады. Ал, “Ел агасыз, киим жагасыз болмайды “ –дейди халык. Демек, биздер де агасыз емеспиз. Осындагы ага болу дегенди мен тек жасы улкен ага бола береди екен деп тагы ойыма келмейди. Олай дейтиним: коп жасаган биле ме, коп корген биле ме демей ме ? донгелектин шени босаса, тезге салып жатпайтын ба еди. Соны тузеуши устаны мен ага деп айтар едим. Осы куни биреулер ел агасы деп колында азды-копти амалы бар адамды да айтып жур.Сонда, кызметте жок адам ага бола алмай ма? Кызметимен ага болып кана журген адамды мен бес кундик ага дер едим.
         Осы жокшылык омири жок болмайды, бар да болады;баршылык омири бар болмайды, жок та болады деген бир угым бар. Бардын жок болуы немесе соган жакын болуы агасыздыктан, жагасыздыктан болады. Аруакытта-ак еситемин, атамыздын атын айтып мактайды немесе сескенеди. Кейбиреулер озинин не айтып турганына ман бермей, кекесин соз орына да колданып жур. Сонда онын кандай сескендирерлик сусты, немесе касиети болган екен деп ойланасын.
         Ойланатын ешнарсеси де жок сиякты. Ол – бирлик, адилдик. Кошин - омирин он болсын десен, минетин колигинди кут! "Озинди озин сыйла, жат бойыннан тунилсинди" Соган айткан. Биреу екеу болмайды дейди. Мен соган келисе бермеймин. Биреу екеу де болады, типти, жарты да болады. Екеу болу бирликте, адилдикте; жарты болу бирлиги жоктыктыкта, адилетсиздикте.
         Байкаймын, осы биз жартыкештенин барамыз.
         - Неге олай?               
Биз тек кисиден алуды, жеуди гана билгенбиз. Типти, жакыным екен- ау, уят- ау деп те ойламаймыз. Есебин тапсак, оны да асап жибергимиз келип турады.Сонда бирлик, адилдик кайда?
Екиншиден, билик айтуга уйренгенбиз. Билмей турсак та, билгеннин созин керек етпеймиз.
Ушиншиден, киси болуга кумармыз, торкинимизди танымауга дейин барамыз.
Тортиншиден, куншилмиз: биримизди биримиз осирмеуге тырысамыз.
Бесиншиден, тек кана озимде болса дейтин озимшилмиз. Осыдан барып екинши биреуде окпе, рениш пайда болады. Ол енди бирликке келе ме? Бирликке келсе, тек кана кошемет ушин ган келеди. Аргы ишки жагы баскаша . Ол бирлик-уакытша, откинши бирлик.
         Киси болмай-ак, катардагынын бири болып журип-ак, бирлик курып отыргандарды неге кормеймиз?! Алде барлыгымыз да озимизге озимиз толык жетерлик болып кеттик пе? Алде адилесиздикке бой урдык   па?

                Январь, 1965 ж.
Тусиник орнына
Осы кунги жастар ишинде кит етсе "Текебай" деп шыга келушилик бар. Текебай – атамыздын аты, би болган адам. Ол биликти акеси еншисине мулик, сипаттас кылып берген екен. "Жиен ел болмас, желке ас болмас”деген соз бар. Бир жиен нагасшысын дариптеу ушин айтты ма, алде назырканып айтты ма, “Текебайсын”дегендей. Осы Бултын атанын ишинде мурнына осы создин иси бармайтыны мукату ушин колданып жур. Олай истеу-бирликти мукату . Ойланызшы, агайын!
         Казак халкынын Кыпшак тармагындагы  Бултын руынан шыккан Кыпшактын бас бии Аргынбай деген атамыз болган. Сонын тарбиесинде болган Бала би (Бименбет) те осы Текебай атамыздын урпактары. Жанай апыз (апыз-кореген) атамыз балаларына енши бергенде: “Текебай, саган билигимди, Толен, саган малымды, Есберди, саган туымды бердим”-деген соз али ел ауызында айтылуда. 
“Керек тастын ауырлыгы жок”
(Мател)
         Осы соз неге айтылган? Адам улкейген сон, типти керек емес сиякты затты да жинастырып, белгили бир жерге койып жатады екен. Мен муны бурынгылардан коргениммен, ман бермейди екенмин. Казир соны озим де жасайтын болдым. “Кыран уяда нени корсе, ушканда соны алады” деген соз бар. Ол создин магынасы оте  кен жатса керек. Ата-ананнан коргенин, алган тарбиен, тажирибесин бойына сикиргенин т.б. угымдары мол-ак. Улгайган адам бурынгы жортуылын койып, отбасы, ошак манында куйбелендеуге ауысады екен. Солай журип-ак, кез  келген керек-ау дегенди жиыстырып журеди. Ал онын манисин биле бермейтин жас бала: -Акем дуниеконыз болып барады- деген ойына келетиндей. Сол керек емес деп ойлаган заты, акенин жиыстырып койганы, капелимде керек болып калып, жанагы ойы жеттикпеген бала сол “Кокырсыктын” ишинен озине керегин тауып алады. Менин “Кокырсык” деп отырганым-адам омиринен калган буйым ба, кажетти жерине колданылатын акыл-кенес пе, алде акен дуниеден отип кеткен сон акеннин козин корген, сонын устап тутынган буйымтайы ма, айтеуир, бирдене. Кейин ол сенин уйиндеги музейине койылатын зат та болуы мумкин. Сондай заттан менде акемнин, агамнын устаган,  атына салган куйысканынын онбойына таккан кумис шатыры бар. Мен оны ардак тутамын. Оны билмейтин оз уйимдеги жануя мушелерим онша кадирлемейди, коринген жерге тастай салады. Соны кадир туту керек! Ол зат- акеннин козин корген зат. Балага кейигенде:”Акеннин козин корип пе еди, соншама!”деп жату осындайдан шыккан соз.
         Мен бул жерде  муликти гана айтып отырмын. Ал ата-бабадан калган осиет, акыл-кеннс, онегели ис т.б. дегендейлер ше ?! Соларды ел кезип, арнайы ис етип жургендер бар гой. Типти, соларды терип, жинап, бир жуйеги келтирип, гылыми атак алып журген галымдар да баршылык. Неге ойланбаймыз?
         Мына жетилип кеткен елдер, асиресе, батыстагылар, Азия халкын кемситип, “Нецивилизованный” деп жур. Омир шыгыстан, онтустиктен басталган. Сол кездери омирдин жеттикени соншама, биз соган али жете алмай келемиз. Жети кабат жердин астын казып, калып кеткендеринен болжам жасаудамыз. Дал ози- сомалтыны табыла койса, иннен-инге тыгып, барып турган купиялыкта сактап, зерттеудемиз.  Ким колына бурын тусирип ,зерттеп, игилигине асыра койса ,сол ел ,сол адам данышпан болып шыга келип жатыр .
Сол жетискен елмиз деушилердин жаналык деп жургени – бурынгы откен адамзаттын мулки, билими. Неге биз сыры ашылмаган дуние бар деймиз? Онын сыры болган , соны жасаган-адамзат . Солардын кейбиреуин (Свечамен жанган монша т.б.) кайта жасаймыз деп, жасай алмай, жогалтып та журмиз (шет елде ).
          «Вермудский треугольник», жаткан судын артурли кабаты да турлише омир тиршилиги т.б. коптеген деректи билмеймиз. Бурын да омир болган . Ол кезде будан да артык жеттиккен. Мумкин, солардын ишинде келиспеушиликтен бе, алде сырын билмей ме, булиншиликке ушырап , омир жойылуы. Соны билуге букил дуниежузи кумар-ак . Одан бурын коре алмаушылык, кызганшактык жагы басым болуда . Ол согыска   итермелейди. Космоска умтылушылык  заманы басталып та кетти.Сонда сол космоста солардын нагашысы бар ма екен? Адамнын уш журтынын ишинде ен жаксысы нагашысы коринеди гой . Ол нагашысын издеп журген жок . Табигаттын оз даму жолы бар . Оган тииспеген абзел деп тусинемен .Адам баласын ,табигатты Алла  жаратты деймиз. Табигаттын даму занына зиян тигизсен , ол ашуланады , ягни даму жолы бузылып, акыр заман дегенин сонда болады деп тусинемин. Соншама ожеттенбей, асыгып аптыкпай –ак , оз изимен табигатты пайдаланганга не жетсин! Барды озинин тиисти,тиимди орнына пайдалана билу керек .
           Казакта «Карап отырма, бирдемеге жарап отыр» деген соз бар . Карап отырганша ,басында шежире жобасы деп бастап едим,аягы естеликке айналып барады, есиме тускенди жазып отырмын . Баска менин колымнан келери болмаган сон , бирденени турткилеуди ермек те санаган жайым бар . Адамды турткилесен, ашуына тиесин ,соккы алып калуын да мумкин. Кагазды турткилегеннен кейин ашу пайда бола коймас, ашуды басуга ,акылы жетисе коймаганга, аз да болса, комекши курал болуы мумкин санап отырмын. «Кашып кетсен, шашып кет» депти. Бул жаугершиликте айтылса керек. Коктем кезинде елинди тастап кетип бара жатсан да, егис егип кет деген угымда айтылган соз болса керек . Кайта келсен, озин жейсинге келеди. Оны оз козимен кордим де. Ал меники осынын осыган  уксас тури гана: мен де кашып кететин куним тым алыс, узак та болмауы мумкин. Ол уайымга салынганым емес. Табигаттын занынан ешким де аса алмаган. Мен де сол когамнын мушесимин. Кашып кеткен сон, шашып та кету керек сиякты. Кагазга тусирип жаткандарым – шашып кетип бара жаткандарым. Бул согыс жагдайындагы  шашу емес. Кайтын келип, осы шашканымнын игилигин коруди озиме максат санагандыгым емес, керек деп санаса, озимнен кейингилердин бирденесине  жарар ма дегеним сиякты.
        Сондыктан да, окушым, «Керек тастын ауырлыгы жок» деген мателди мынаган такырып етип отырмын. Будан бурынгы бир ангимемде «Ойдын таягына суйенип откен адамда», умытшактык деген маган ауес болды, содан каупым бар демеп пе едим. Сол унатпайтын «Досым» оз жолына салып жибермей турганда, турткенге ашу шакырмайтын кагаз бетин шимайлап жатырганым гой.

Озине озин есеп бере билесин бе?
Адетте, кунделикти истелинген иске есеп жасап отырганга не жетсин!
      Ис бар жерде аз да болса кетип калатын кемшилик – кателиктер болады. Ал жумыс жок  жерде ондайлар болуы мумкин емес, ойткени ешнарсе де истелинген жок.
       Дуние жузинде барлык ис - арекет банки аркылы, ягни акша есеби аркылы жургизиледи де, сол акша (каржы) дуниени игереди, устемдик жасайды, бари де соган каратылган. Сондыктан да банка кызметкерлери туске дейин халыкпен жумыс жасап, есеп ажырасу дегенди жургизеди де тустен кейин сол бир кундик жумысына корытынды – талдау жасайды., ертенги жумысына жол ашады. Демек, кай бир исте болса да, осы банка кызметкерлериндей кунделикти иске есеп жасап, онды онсыз болган жумыстарга талдау жасаган дурыс сиякты. Адам деген барлык кезде бир турли минез - кулыкты бола бермейди: бирде конилди болса, бирде конилди болмай, ашу устинде ме, алде баска бир жагдайы келиспей тура ма, айтеуир, конилсиздикте болу мумкин. Казак бекер айтпаган: «Ашу  - араз, акыл – дос, акылына акыл кос» деп. Озинди устай алмай калатын да кез болады. Сол кезде небир калайсыз жагдайлар болуы мумкин. Енди осындай жагдайга кеиин талдау жасаган жон. Алла айткан дейди гой: «Ким ашуынан кайтса, ол менин пендем!» - деп.
        Енди сондай жиберип алган кателигин ким мойындаса, сол адам тузеле де биледи деп есептеймин. Ал егер жиберген кателигин мойындамаган адам еш уакытта тузилмейди. Сол багытында кателесе береди, азабын тек ози кореди.
         Казакта тагы бир соз бар: оз озине есеп беретин адам уш кисиге билик жасай алады делинеди. Буган да кулак койган жон. Кеткен кемшиликти уактысында жондеп, оны созбай, ушыктырмай, дер кезинде шешип отыру абзел болады. Жануя мушелеринин барлыгынын да жагдайымен санаскан дурыс."Асыл  тастан, акыл жастан" деген де соз бар. "Келисип пишкен топ кен де болмайды, кем де болмайды" дегенди ата-бабамыз бекер айтпаса керек. Адейи истеген кателигин мойындамаушынын суйениши бар деген соз шыгады. Сол суйенишин тауып, сонын тамырына балта шабу керек. Мундай иске когам болып жумылып  кириспесе, жеке кисиге ол бой бермейди. "Жакынын жат туткандарга айткан акылын далага кетеди".

Салмаксыз ауырлыктан айыгуым.
Алланын тири жараткан пенделеринин ен артыгы адам баласы коринеди гой. Солай бала турып, сол курметти атакты дурыс алып журе алмайтынымыз да жок емес сиякты.
Ес билип, есейген сон, улкен –кишилигине карай аркимнин озине лайык тирлиги, журер жолы болады деп тусинемин. Сондыктан ба деп те ойлаймын, улкен улкендигимен, киши кишилигимен лайыкты изгилигин жасауы керек-ау деген ой мени шамалы уакыттан бери ойымды боле берди. Акыры, сол ой ешкимнин акыл-кенесинсиз-ак, озинин жетелегенине алып барды:ел болган сон, агайын-туыстын арасында ренжисип калу, керек десен созге де келип калу деген болады. Ол кисилер оздигинен бир-биримен жараса коймаса, ойларын кир баскан устине кирлене береди де, кеширим орнына дак сиякты молая береди екен. Осындай жагдайды сол ренжискендердин оз жагынан, оз ауыздарынан да еситип кала берген сон, осылардын ренжигендерин басу ушин татуластыру керек деген ой мени мазалай бермеси бар ма? Бирин-бири кормей кетерлик жай бола койган емес. Улкени улкенмин деп кеширимге келмейди, удей туседи, кишиси ол да киширею орнына кыныр жактана туседи. Туыстык жагы менен алдекайда жакын.
         Казирги журген жеримиз Тулкибаска келгенбиз.Бир-биримизди шакырып, шуйиркелесип туратын кездеримиз болды. Сонда алакозденбей, шын конилимизбен жадырап  отыруымыз керек-кой деп, Улы истин улы куни наурыз мерекеси келип те калды. Сонын алдында бир аяк коже, бир кесе шай устинде киналеспей татуластыруды ойладым.
         Кишисин кондирдим-ау! Обалына не керек, созди бастаганнан-ак тусинди. Улкенин кондиру киын болмас деп ойлаганмын;оган барсам, ширкиндердин (айелин де косып отырмын) топырагын бир жерден алган екен, шалкактайды-ау келип. Типти ескирип кеткен ренжисти жана болгандай оршелене туседи. Куран каримде кимде-ким райдан бурын кайтса, Алланын жузин сол бурын кореди дегенди биле турып конбейби-ау!
         Татуласу устенде ески дау туралы ешбир соз болмауы керек те, улкеннин айтканын тындап, кол алысуы керек. Ал, бул болса, олай емес: айтуы керек, кумардан шыгуы керек, женуи керек. Казакта”Майыспасты майыстырамын деп ауреленбе” дегенди окыганым бар еди .Соган келип тирелгенимди билдим. Сондагы айтканым :”Маган осы жумысты ешким де жуктеп отырган жок. Осы елде ен улкенин едим. Сол улкендигим мени мазалай берди. Туыстыктарын менин жекжаттыгымнан алдекайда жакын. Мен миндетимнен кутылдым”,- дедим. Сондагы онын айтканы :” Ренжимениз”. Ренжитип алып, ренжименизге жол болсын!  Койшыкара Салгариннын “Комбе”деген китабынан мен сиякты биреулердин осындай иске араласканы айтылган екен:”Бир иттердин арасындагы оте ески, конерип кеткен дауларын басу ушин арага биреу тусипти. Жаксы ит “Жарысайык” десе, жаман ит “Таласайык” деп конбепти. Акыры бир ит, кумайы тазы келип, екеуин жарастырган екен”. Менин ойым-сендерге де осындай бир тазы керек болар. Сонымен, иыгымнан басып журген бир ауырлыктан кутылдым ба деп, “УХ!” демесим бар ма?
«Безерин  жок , агайын , азарын бар .
Болмашыга окпелер гажабын бар .
Наурыз келди жанбырлы самал есип ,
Дык сактамай конилге тазарындар !»

Семья  ( жануя )  омириндеги  адеп  жане  психология.
       
1- ереже. Жубайыннын  ата-анасына оз ата-анандай кара, солай  карауга  тырыс. Уйткени  киын  жагдайда  бирин-бири  киналаушылык  кезинде  оз  коринисин  корсетпей  коймайды.  Еки  жакты  илтипаттылык – жубайлык   суйиспеншиликтин  ныгаюынын  кепили. 
2- ереже. “ Сенин  акене,  шешене  уксап” деген сиякты, туысын ондай, мундай сиякты  созди колданудан аулак бол!

3- Ереже. Арадагы  катынастардан жанылыстар мен кемшиликтер издемей, бир-бирине пайда  келтирерлик желеу издеу кажет.Жануянын  ересек мушелеринин жасын, тажирибесин, билимин сыйлауды естен шыгармаган жон.

4- Ереже Жануянын мушелерин сыйлай, аялай бил! Улкенин аяп, кишисине камкоршы бол!

5- Ереже.Ойындагы мудденди ишке сактап ширитпе,наразы пикиринди айтпай аскындырма!

6- Ереже.Улкенине,картына кайрылысып жур.Мумкиндигинше олардын алдына келип ,жагдайын бил.Олар коргенше сагынады сени,саргайтпа,камыктырма ата-ананды!

7- Ереже.Дуниеден откен бауырыннын кабирине барып, Алладан онын рухына жаксылык тилей бил!
               
Сактан, казак!
                Кенесбай Ертуганов.
        Сумандаган сумнан сактан,
        Отирик кулген кудан сактан.
        Жантайып жаткан бергиштен сактан,
        Жалган созге ергиштен сактан!
Оз айтканынан баскага конбегеннен сактан.
Акылдыга ермегеннен сактан,
Карыз алып, бермегеннен сактан!
Кулкыннын кулы кузгыннан сактан,
Канынды котерип, кызганнан сактан!
Болдым деп масаттанганнан сактан,
Бой жетпеске жасактанганнан сактан.
Паракорга асатканнан сактан,
Жаксы доска тас атканнан сактан!
Жетесиз оскен кесирден сактан,
Жез окшели жесирден сактан,
Елин тоздырган косемнен сактан!
Корши отырып урысканнан сактан,
  Ток отырып тырысканнан сактан.
Жиктеп болгеннен сактан,
Куреспей олгеннен сактан!
Саскалак абигерден сактан,
Жасанды даригерден сактан.
Озин сайлаган аулиеден сактан,
Коз алдайтын амбиеден сактан!
Атомды атканнан сактан,
Серейип катканнан сактан.
Мезгилсиз жатканнан сактан,
Су тубине батканнан сактан!
Ауруынды елемей кор болганнан сактан,
Ауылыннын шетине тор курганнан сактан.
Халыктын камын ойламайтын,
Ел-журтына сор болганнан сактан!
Арын саткан, канын саткан,
Жанын саткан, динин саткан,
Тилин саткан, саткындардан сактан!
          («Дат»,2 караша, 1998 ж.№30)    

Созбен жауап кайтарудын кереги жок истер.
Халык аузында мысал ретинде айтылса да, шындыкка уйлесимди бир ангиме бар:таразынын бир басына кишкене бир суйек салады да, екинши басына салып, керегинше ал дегенде, асыл  буйымнан канша салса да, алги суйекти баса алмагандай. Сонда суйек жагына бир уыс топыракты салып жибергенде, суйек жагы кайкан етип, жогары котерилип кетеди. Демек, тойдым, болдым, енди еш нарсенин кереги жок деп айту пендешиликте жок сиякты.Тым олай бола берудин ози ынсапсыздыкты корсетсе керек. «Ынсап сайын береке» деп бекер айтылмаса керек. Сондыктан ойлану да керек сиякты.
Арман деген бир нарсе бар. Сол арманга да ынсап керек пе деймин. «Канагат карын тойгызар, канагатсыз жалгыз атын сойгызар» депти гой атамыз казак.
Муны да еске устаган жон бе деймин.Осынын алдындагы жазган такырыбым «Бас косу» деп аталып еди. Сол бас косудан уйге кайтып келе жатканда, адам  коркарлыктай жагдайларды козбен корип, аман-есен уйге жеткенимизге шукиршилик жасадык: Жол тайгак, аударылган деген не сан, одан зардап корген деген тагы бар. Шет жагасын теледидардан да корсетти.Бул-Желтоксан айынын бас кези.(1998ж.)
Ул-кыздарымнын бари де Отан курып, уйли-жайлы, биреуден артык, биреуден кейин дегендей турмыс курып жатыр. Буган да шукиршилик деген ойды туйдим.   
         Ендиги жерде узак жолдын алдында, аз да болса тыныштыкты калап отырмын: аркайсысы оз тирликтерин оздери жасасын. Тасып бара жатырган куат та жок. Бар куатыммен бир баладан кейин бир балага барып, конып -  тустенип дегендей, куда – жекжат, жора – жолдас, агайын  - туыскандарга аралаганды дурыс санап отырмын.
          Картайган адамнын омиринде еки рет бала болу деген бар коринеди. Сол омирди мен коре де бастадым: окпелегиш болу, мукалып калу, сал нарсеге шаршап калу табылган жагдайлар. Кайталап айтып жатпай – ак коятын. №1 даптеринин 94-110, 117-133 б.б. №2 даптерден 147-151-б. №8 даптерден 39-40-б. Окысаныз онегели истерди коресиз. Ал, букил сегиз даптердин   ишинен озиннин кандай жан екенинди де табарсын. Оз каруын кетип, биреуге тауелди сиякты болган шагында, айтканым болмай калса, саган соз кайтарып айтып жатса, окпелегиш те болады екенсин. Типти мукалып та калады екенсин.
           Енди журип – туруга шаман бар, бирак бир пайдалы жумыс истей салуга алин болмаган сон, уйде отыра беруге сыймайтындай да жагдай болады екен. Карттардын баратын уйим таусылып барадысы сол болады екен. Дал ол жагдай басыма туа койган жок кой. Жан – жакта балаларым бар, жекжат, туыстар бар. Демек, соларды аралаганды жон корип отырганым осы.
          Жасыратыны жок, аралаудын барысында жанына жайлы, кас – кабагына карауы онды болып жатса, аялдауын да мол болады. Балаларымыз да аке – шешемиздин согатын кези болып калды – ау деп, ел баскарушыларын куткен халык сиякты жинакталып, саргайып куту де, жауапкершилиги пайда болар деймин: бетимен ауа жайылмай, жинакылык жолга тусуи мумкин. Бул жумысты да бир ганибет санап отырмын. Сонда улкен шанырак кай уй деген сауал туады. Арине, кемпирдин сандыгы турган уй екени даусыз. Сол кемпир мен шал турган уйдеги бала да, келин де енди есею жолына туседи деп есептеймин. Уйткени уйдин карауылы уйде емес, жолда жур. Ертенги куни олар мангилик барар жерине кетип калганда , озинин уйреншикти жолымен журе береди, абиржуи аздау болады. Омирдин не екенин оз магынасында тусинеди.
          Арине, балалардын бирине керек болып жаткандай жагдай болса, онда кидирусиз сонда баруга тура болатыны созсиз. Казирги заманда телефон бар, кунделикти хабарласып отырамыз. Булай кыдырымпаздык кез де тым узак бола да бермес деймин. Уакыт билдирмей отуде. Тан атса, кун батуы акикат. Омир де солай отери анык. Журип турудын да киын болатын кези тым кашык емес.

Котыр тайлак               
           Кызылорда каласындагы профилакторияга(ризводстрой) алгаш баруым. Уш путёвка(жолдама) келген екен. Соган мен, Шаззат, Иманберди ушеуимиз бардык. Шаззат бир койкалык, биз екеумиз еки койкалык болмеге орналастык. Иманберди екеумиз курдаспыз, ол да ангимешил екен, окыганымыз бар, корген – билгенимиз бар, айтеуир, жалыкпаймыз. Типти тунги 2-3 шамасында жатамыз. Тамактанатын столымыз да бир, торт кисилик: осы ушеумиз жане бир жас жигит комбайнер «Ширкейли» совхозынан.
          «Котыр тайлак» деп ат койып отырган ангименин бас жагы «Шежире»                деп жазылган №1 даптердин 142-бетинде басталган: тажирибели ел баскару                шы туралы, сонын бир иси гана. Тажирибели десе дегендей бар екен. Енди ол оз максатын иске асыру кези соз болады. Тажирибесинин молдыгы, искерлиги болса керек, совхоздан сегиз адам бир кезенге путёвкамен келип отыр. Сонын ишинде ел баскарушы да бар. Болмелер бир адамдык, еки адамдык. Тажирибели бастык бизбен столдас отыратын баланын ауылынан. Сол профилакторияда болган кундеримизде екеуине «Ленин» орденимен марапатталганы куттыкталынды. Ишинде «Социалистик енбек ери» бар.
        Бир кезде: «Каскыр!», «Каскыр!» деген дыбыс щыкты каридор ишинен. Не екенин тусинбей де калдык. Дауыс онша катты шыкпайды, коркынышты дауыс емес, сыбырлагандай, кулкили – кекисинди таризди естиледи. Ангарсак, зерттесек былай екен: сол тажирибели бастык озимен коса конилдесин де камти келген екен. Оз ауылынан бир сары карын болып калган айелимен еки адамдык комнатага орналаскан. Ол болмеге конилдеси бара калса, касындагысы бетин басып, отыра алмай, атып шыгады екен. Билген баска                журт сол кезде корага каскыр тусти дейди екен. Жанагы «Каскыр» деп жатканы сол екен. Каскырдын конилдеси 25 шамасындагы адам, ерли зайыпты, балалары да бар коринеди. Биз оны столдасымыздан билдик. Онын жубайы Кызылордадагы еси дурыс еместер ауруханасында екен. Шынында, еси дурыс емес пе десек, олай емес, адейи жаткызып койган болып шыкты. Караныз: сол аурухананын бас даригеринин  карындасы каладагы бир дукенде сатушы болып  истесе керек. Ревизия кезинде акшасы кем болып шыгады. Соган тез турде 2000 сом керек болады. Ол кезде ол ажептауир ак нарсе. Капелимде кимнен табылсын ол. Соны табуга бас даригер жанагы «Каскырдан» сурайды. Тауып бермесен, мундагы бакпанды босатамын дейди. Ол босанса, уйине барады. Зайыбын издейди, мунда келеди. Аргы жагы не болады?!
         Акша издеген тажирибели бастык биздин Шаззатты таниды екен, содан сурайды. Мунда да жок. Енди не истейди тажирибели бастык ? Дереу уйимен сойлесип , айелине мунша сомада акша керек, осындагы тауирлерге керек дейди. Сорлы айели кайда жумсалынатынын кайдан билсин , карастырып, тауып алып, ерине жеткизеди. Сонда бул камыр илеп отырып, тузге шыккым келип бара жатыр, ишки киимнин бауын шешип жиберши деп , исин битирип келип, кайтып озине байлатканнын екинши бир тури болып отыр. Котыр тайлак деп журттын ат коюында да ман бар: уксайтын жагы «Каскыр» - корасан котыр болган, бети котыр. Енди тайлагы неси? Карга басасын аппагым демекши, ботам, тайлыгым деген болу керек – ау! Кышыган жерин касытып, ягни суйкенип дурген сон, берилген аты болуы керек. Бул – болган, козимизбен корген уакига еди. Сыпайылап берип отырмын. Уйренесиниз бе, жиренесиз бе, ерик озинизде. Сол кезде «Каскыр» алпысты алкымдаган.
       Буган катысы болмаса да, ауыз еки айтылып журген мына бир соз осы жерге иыгын тыгып-ак тургандай: «Акыл онга болинеди:тогыз болеги еркектерде, бир болеги томен етектерде.Уят онга болинеди: тогызы томен етектилерде, бир болеги еркектерде».

Сенин басылган донгелегине басыламын
Ай, акпамбет-ай! Сенин де истемегенин бар ма ? Бир окшелес «К» деген инимиз бар . Букил омирин есептеу  жумысымен , ревизорлыкпен откизген. Арине, ревизорга жол ашык, кездеспейтинимен кездеседи . Барлык жерде ол сыйлы болмаса да «Сыйлы» . Ойткени кемшиликсиз ис болмайды. Типти, осы сонгы айелин ревизор болып журип алган. Шамасы , онын да бир кемшилиги болган болар , тимесе курып кететин болган сон тиген-ау! Ой, сабаз-ай! Ауызына тисе, тоймай коймаушы еди. Ешкиммен жага устаспайды. Бирак минген машинасынан туспейди. Сонда кайда барады дейсиз гой? Айтатыны ылги: - Байгекумга тарт!Маликтикине барамыз. Шофер буган карсы тура алмайды: уйткени иси оган кун сайын тусип турады. Абден  мези болган арнайы шофери кездесе калады.Журт жумыс уакыты битип, уйди-уйине кетип жаткан кез. Аспанды калын булт басып келеди, аздап сиркирей де бастаган. Шофер машинанын ар жерин турткилеп жур. Сондагысы жанагы “К” карамай кете ме дегени екен. Жок, ол “К” кабинага жайгасып отырып алган.Кун батады, али отыр. Абден молшерине келип алган, тили курмелип отыр. Кой, енди болмас деп, машинаны коттан журе бастайды. Ол калгып-мулгип отыр. Ауылдын кошелерин айналдырып келип, келдик, тусиниз дейди.
         Сол арада аздап кози илинип кетсе керек. Колтыгынан устап, оз уйине киргизеди де, есикти жауып, зытып береди.
         Айели алдынан шыгып, кунделикти таныс”Курметти конагын”карсы алады.
         -Малик уйде ме? –дейди”К”
         - Уйде, -дейди айели.Айелинин даусын танып калып:
         -Ай, ай! – деп, сыртка сурине-жыгыла шыгады. Айели де ере шыгады. Жибере ме есиригин. Шыкса, далада машина жок. Жауын себелеп жауа да бастаган. Лажсыз уйге келеди. Айели шешиндирейин десе, шешинбейди.
         - Кайда барасын? –Маликтикине,-дейди”К”. Айели жибермейди, ол конбейди. Уйде балалар болмаса керек. Пештин устине писируге койган сут бар екен. Сол тасып, тогилип жатса керек. Иси шыгып бара жатырган сон, айели сутке умтылады. Шынжырдап босанган “К” сыртка асыга шыгып кетеди. Келсе,”К” шыгып кеткен. Айели аягына илингенин кие сала, киим илгиштен женил-желпи бир киимди колына устай, сонынан ере шыгады. “К” кошеге шыгып кеткен. Жер батпак болып калган. Айкайлап атын айтып шакыруга елден уят. Кунде болмаганмен, кунара осы жагдай болып турады. Сылпылдап сонынан жетемин дегенше, “К” узап кетеди. Айели ерип келеди. Корине козге мына жауында калай жибермекши.
         Бир кезде алдында карандан бара жаткан “К” козден гайып балады. Суйтсе, арыктын жагасында терен жап бар екен, соган тусип кетипти. «К»-нын касына жубайы да орналасады. Ари угиттейди, бери угиттейди, конбейди. Жанбыр отип барады. Дауыстары катты емес, сыбырласып сойлеседи. Сол багытта тунделетип кетип бара жаткан Мырзатай Талманов (маркум болып кетти) бир сыбырды еситип:-ойпырмай, жастар деген кызык-ау, осы жанбырдын астында махаббаттарын айтып тур-ау!-деп тын тындайды. Суйтсе, дауыстары таныс сиякты.
-Журсейши уйге, –дейди айели.-Балалар кайда кеткенимди билген жок еди, елегизиди гой! Ана кишкенеси жылайды гой!- дейди. Сонда да конбейди. Енди соз ренжисуге карай бет алады.  «К» айтады:-Мен поезга барып басыламын, балаларына бар, коркады гой! Маган омирдин кереги жок!- дейди. Суйтип турып, камкорлыгына жол болсын!
Айели:-Маган баланын кереги жок, мен сен деп келдим. Айтпесе, уйимде отырмас па едим. Сенин басылган донгелегине мен де басыламын!- дейди. Ширкиндердин махаббаттарынын куштисин-ай!
Осылардын созин тындап турган Мырзатай жауыннын отип бара жатырганына шыдай алмай, журип кетеди. Не керек, ешким де поезга басылган жок. Жан керек болган сон, уйине келген-ау. Келмесе, осы кунге дейин журмес еди.Казир сол «К» акпанбетпен араз. (Тири кезинде Мырзатай айкан еди).

Сухой кайнага
 Соз сол ревизор жайлы.
Ешким зорламай-ак, «К» акпамбет досымен ажырасып журген кези.  Коп жылгы жолдасы есине тусип кеткенде, емшектен жанада шыгарылган баладай, ансары ауып магазинге кирип барганын билмей де калып журген кези. Агын койын, кызгылттауына бой урады. Оны да корсетпей, озинен ози жасырган гой, киси коре бермейтиндей куыска кирип жутады екен. – Мынау биреу «сухое вино» екен гой. Жемистин суы гой жазуында –деп, ишип те журеди. Ишетин орны магазиннин ишки жагындагы койма испеттес болме екен. Бир куни келсе, ол ишимдик жок болып шыгады. Ким билсин, Акша толемей ишетин болган сон, дукенши козин жогалткан болар. «К» келининен: -Мына жердеги кайда?-дегенде, келини: «Сухой кайнага жок»- демеси бар ма.
Бирде сол дукенге барсам, оздеринше келиндер сойлесип тур екен. Сол «К» магазинге сокпай бара жатырганга, «Сухой кайнага» сонгы кезде мунда коп кирмейтин болды-ау демеси бар ма. Бул созге мен кейин барып тусиндим.

Куби кушактаган уакил
«Ерте-ерте ертеде, ешкинин жуни бортеде»-деп басталатын ертектердей, ертеде, Улы Отан согысынын аяк кезинде елде ер кисилер азайган кезде болган уакига екен.
Ауданнан ауылга уакил келеди. Казиргидей емес жаяу ма, жол-жонекей астык тасыган арбамен бе келеди екен. Ол кезде елде кожа коп те (басында салде болмаса да, жаулыктылар мол), каралар бирен саран гана болатын-ды. Еркектердин ушпакка ушып турган кези. «Уят онга болинеди, тогызы томен етектилерде де, биреуи еркектерде»-дегендей, жумыс та еки турли болады екен:бир жумыс бар кундизги, бир жумыс бар тундеги. Сонымен,  кундизги жумыс кожаларга берилген бе, тунги жумыс караларга тиген кез болса керек-ти. Жумыстын ауырлыгын айтпаныз- бари колмен орындалады. Жатын орын да жайлы емес, кос басы ма, далалык коныс па жата кетеди. Осындай бир кеште, ауданнан келген уакил де, контор манында истейтин кыз-кыркын да «штаб» деп аталатын уйге орналаскан-ды. «Акыл онга болинеди, тогызы еркектерде, биреуи томен етектилерде болады-мыс» дегендей, акылы асып тур ма алде акылы азына жолыгып тур ма, айтеуир, бир ис басталып кетипти. Кундиз енбек адамы шаршап, уйкыга кетти-ау деген мезгилде «ойын» басталады. Ку немелер, жарыкты сондирмей турган кезде, жаткан орындарын баска орынга тез ауыстыра кояды. Бир кезде бир суык кол аякты жыбырлатады. Ол аягын тартып алады. Тым-тырыс. Тагы кимыл басталады. Орындарын ауыстырганнын бири талайды такырга отыргызган айгили айлакер екен. Сол «Кожа» «Кара» жакындаганда, далага деп колымен ымдайды. Оган ол коне кетеди .Сол кезде жанагы айлакер босагада писип алган толы айраны бар кубини алгинин жолына коя салады. Оп-онай коне койды деген байгус кубини кушактай-мушактай есикке карай куламасы бар ма!Уйкысы сергектери оянып та кетеди. Шам жагып караса, тогилген айран аппак болып ол жатыр, тонкерилген куби ол жатыр. Карбаландаган биреу есик жакка шыккандай еди, сол кеткеннен али кетип барады. Уйкысы каттыдай жанагы ку орнында оянбаган адамдай, пысылдап жатса керек. Танертен турганда, ауыл адамдары тугел. Сонда калай болганы? Биреуи турып: -Е, уакил уакилдигин истеген де! Несине тан каласындар! Онын бир миндети тексеру емес пе!-депти. Осыны мактангандай етип, жасы менимен шамалас, кезинде бас есепшилик жумыста болган, уят болискенде, уяттын тогыз болигин алган адам оз аузынан айтып еди. Дал соган да 51-ак жыл болыпты-ау. Казирде ол ол дуниелик болган.

Кимге ким???
Осы сонгы кезде косылып жатырган жас жубайлар кимнин ким екенин ариден карастырмай-ак, тез уйленуге тырысады. Оларды еки топка болер едим: Арине, оздеринин аттарын ауелде-ак биледи. Енди фамилиясын сурасады. Шамалыдан кейин кими барын билиседи. Солардын бири аке-шешени "Аскар тау,акыл дария, айдын кол, арка суйерлик устын" санаса, екинши биреулери "овчаркан" жок па, "Суйретпен" бар ма?, "Олимтигиннен нен бар?" деп танысатыны да кездесип калып жур. Осы кеше, жакында гана, биздин елде тым осип-онип, бутак жая коймаган бир бейбактын еки келини гана болатын-ды. Сонын улкени:-Киши келин Туркестанга кошетин болса, онда мен еки гаршокты бирдей тоге алмаймын!"-депти. Жетилгени гой, ширкиннин!
Хабарым бар болатын-ды. Баласына косылмай турганда, телефонмен шакырып, тун мезгилинде тыным бермейди дегенди осы болашак келиннин атасы айтушы еди."Кейде мен кыздын дауысына салып, кыз да болып сойлесемин. –Телефонга шакыршы,-деп жалынатын. Уйде жок,"-деп,-кутылушы едим,-дейтин. Сол келинге тап болып еди. Уш баласы болганда, акыры, ажырасып тыныпты. Казирги заманда келин алуга улкен жауапкершиликпен караган да жон сиякты.

Сурамай берип, соттаскан бейбак
Ол кезде жумыс истейтин кезим. Уйге кируим мун екен, сизди мынау уй шакырып кетти дери бар ма. Кидирместен коршим болган сон, кирип келдим. Уй иши толган адам, арка-жарка конилди отырыс. Салем берип, бир шетинен келип жайгастым. Уй егеси оте конилди:-Мына жигит те инимиз болады-деп, аты-жонимди айтып, таныстырып жатыр. Маган таныстырып жатканы денеге де, салмакка да кораш емес жан екен. Бас  изестик те койдык.
         -Ал, куйындар! Тартып жиберейик таныстыгымыз ушин,- деп жатыр акка жаны кумар жандар.
         Рюмкалар согыстырып, ишкени ишип, ишпегени ишарат жасауда. Комакты келген болашак женгемиз болуга уйди коре келген болып шыкты. Колындагы ыдысты калай босатканын ангармай да  калдым, кабагын шыткан да жок, тек жутынды да койды. Баримиз де конилдимиз, ан салынды, би де биленди. Жумыс асыгыс екен: келеси  уй ас дайын деп шакырып тур (коршинин туган жиени). Мунда да келдик. Дастаркан жайнап, самауырын еки иыгынан дем алып тур. Енди бул уйде “акан” емес, кыздар ишетин коньяк екен. Ишкиликтин ауелги бир- екеуи гой журе коймайтын. Буган дейин бирнешеуи отип кеткен екен, тым пулдану деген болган жок. Не керек, бес шыны босап та калды. Сол куни ауылда концерт коймакшы екен. Ауыл артистеринин машинасы да келип калды. Келеси уйге бизди жеткизбекши. Жанагы таныскалы келген сулу Туркестаннан ба, Кентаудан ба екен. Осындагы Ажимбеттин уйиндеги апкесине келген екен. Коршимиздин айели олип, жар кулагы жастыкка тимей, издеу салып журип тапканы екен. Енди сол апкесиникине бет алдык. Апкесинин жолдасы менимен катар еди, маган жур деп колка салды. Болашак бажа бизден коп улкен, оган жур деген сынай билдирген жок. Ол жиенинин уйине келерде галошты аягына суга салган екен, сол бойымен бирге шыктык. Кеш болды. Бул уйде де жуту жалгасты. Болашак бажа кызып калса керек. Бирталай тиын-тебенди калындыкка устатса керек. Уадели куни Туркестанга шакырылды. Ол елде тагы отырыс. Ол елге менин коршим куйеу болайын деп тур. Бул отырыстын шыгыны куйеу мойнында. Бурынгы бурынгы ма? Ол жакта оздеринше олар бир ажептеуир топ екен. Калта кагылуга жакындайды. Елде менин коршим “молда”саналатын. Не де болса, шуйке баска колын бир жткезгиси келип, молдашалыккты кейин тауып алармынга келген-ди.   
         Колга тиген иштене жок. “Шапканда байдын улы, токтаганда тусер есине” болып, ертенине поезбен бир ози кайтады. Кейин тагы да бирнеше рет барады. Истин аягы суйыла береди. Типти, керек етпеуди бастайды. Енди иши аши бастайды. Бергенин сурауга кошеди. Оган да бирнеше рет барып , ала алмай журеди. Арада аргы жагындагы иниси бар екен,  бул жумыспен хабардар екен. Енди ангиме соттасуга барады. Ис насырга шабатып болган сон, ондагы топ(шайка) оздеринше занга кайшы топ болган сон сескенип, айтеуир, олар берип, булар алып кутылыпты. Сонымен, жок издеген издеуин коймай журип, жогын тагы онтустиктен табады. Издеуши басы-касына карамай, бирак тууга жараса болды, узын етекти болса болады деп тур. Тапканы озинен еки мушелиден де кишилеу биреу болып кездесипти. Казакта “отырган ургашы орын табады” деген бар емес пе? Тым отыра берген де емес, есик те, бесик те корип улгерген жан екен. Узын санын ким билсин, кеминде еки-уш есик пе, калай? Уй орманы, балашагасымен уш бас болып келеди (сонындагысы екеу, кыз бала, екуи еки жактан пайда болган). Той жасалынды. Арка-жарка болдык та калдык. Той устинде жаксы лебиздер айтылып жатыр. Соз женгемизге берилди.
- Айткандарынды орындауга серт беремин! Келеси жылы, санай бериндер, уактылы куни, 9 ай 9 кунде ул туып беремин!- деди. Ду кол шапалактау! Коршимиз ыржиды да калды. Ойпырмай, уадеге берик екен! Уаде орындалды. Женгемиздин тажирбиеси оте мол екен. Онын устине картайганда алган шалдын айели окпе-бауырынан жаралады деген тагы бар. Айтканы мултиксиз орындалуда. Ис болган жерде кемшиликсиз болмайды деген бар. Бирак кемшилиги - оз бауырынан басканы унатпайтыны коп, узамай-ак билинип калды. Корши болган сон козимиз коруде. Бизге не кереги бар. Отаны болек, ошагы болек болган сон. 
         Кейде оз Отаны, оз аулесинен асып кетип, шарпуы тиип те кетип отыратынды шыгарды. Тек осы жери гана унамсыз болды.
         Не керек, журип жатыр. Кей кезде ойына келетини: "Есик алдындагы жети казынасынын бирине жататыннын кунинен кейин гой." Амал жок. Уакыт отип кеткен. Кореринди кормей, корге кирмейсин деген осы гой деген корытындыга лажсыз келесин.
         Косылганынын косагындагыларга келсек, "уяда не корсен, ушканда соны аларсынды" халык тауып айткан: ерип келген еки кызы анасынын жолын куып отыр. Бала болса бар. Жогары оку орнына тусирипти. Кандай киыншылык болса да щыдай багар акеси. Туяксыз кетпесем деген арманына кози тирисинде жеткен сиякты.

Шалдарды шакырмакшымын
                "Душпанын кемшилигинди
издейди, досын кемтигинди
издейди"
(халык макалы)
"Жас келсе иске, кари келсе аска деген казактын макалы болушы еди, шалдардын батасын алайын деген екенсин гой"- дедим, бир курбымнын байбишесине.
- Жок, батасы емес, биздин басымыздагы жайды билдируге, ашкерелеуге!
         - Не булинип калды?
Дал осы орныккан жерге кошип келип, уй салып, жумыска орналасканына калайда жиырма жылдын жузин жасырган-ды. Алгашкы келген кезде ари бауыры, ари окшелес иниси болган сон, дал казир жок, Маркум болган, ол кезде беделди кызметтеги агасы иш тартып, кызметке орналастырган. Типти уйди де касына салган, ишип-жеми бир деуге жакын. "Агасы бардын, жагасы барга" салынды ма, алде дагдыга айналган адети ме, уйренген "аканнан" аузы бос болган куни жок десе болады. Кызмет устинде емес, кызметтен босасымен, аягын шалыс басып келип журди. Бул кезде биреуге тигизип журген палендей залалы жок. Бирак уй шаруашылыгымен жумысы кем. Уйинин коршисинин есигинин алдынан отуши еди. Ол уйдин карты илуде ишпей отсе, "Калайша бугин сау келди!"- деп, танырканушы еди. Дуниеден шалы да, онын улкен баласы да кеткен кез еди.
         Женгеси жесир калды. Жас та емес, кари де емес. Дегенмен, он баланын анасы. Жылын берген сон, аменгер иниси коршилес агасына: "Ага, жол меники  болганмен, мен алыстамын, касындасыз гой, жолымды сизге усынамын"- деген екен. – Уй болган сон ыстык суыгы, отын-суы деген болады. Соган бас-коз болуды миндетинизге алыныз – депти иниси. Бул кезде "К" "аканмен" коштаскан кези. Ужымшардын белгили жауапты кызметкери еди. Тил комегин де, кол комегин де барынша аямай журе береди.
Адепкиде оз бибиси муны терис кормейди. Еки жагы да жаман емес. Жумыстан уакытында келеди. Бурынгыдай емес, шаруага карайын деди. Ерте турады. Типти сиырды да саууга комектеседи. Бузауды устап турып, байлайды. Сауган сиырды ориске айдайды. Бибиси ишинен "типай-типай" коз тилден сактай кор деп журген кези болса керек.
Бир куни уй онаша еди. Абысыны мен келини шай ишип отырады. Абысыны калтасынан бир жапырак кагазды шыгарып, келинине :"Мынаны окышы"-дейди. Окыса:"Анада иним не деп кетип еди? Кур боска журе беремиз бе?"-деп жазган. Жазу кимдики екени белгили, жазуды таниды. Сол заматтап бастап, келиннин ишине муздай бир нарсе кирип кеткендей болады. Дал ол жерде ештене де айтпайды, сыр бермеген болады да кояды.
Енди еринин арбир кадамы есепке алына бастайды. Жол-жонекей ол уйге бурыла калса, дереу жетип келеди. Ол уйге шоп пе, отын ба,алде жем бе тусе койса, ол куни уйде шатактын басы билинеди: ыдыс-аяк сылдырлайды, болмаса, сойлеген созден тонкылдаган дыбыс шыгады. Бурынгы ерине деген кутими тап-туйнактай болса, енди ол жок. Кир-коны да жуыла коймайды. Муны коршилери де сезе бастайды. Адетте, биреу басу айтып жатса, урлеп тутандыргысы келетиндер де табылады. Табылганда алыстан емес, дал иргесинен. Мундайда жанына батырып айткан душпан коринеди де, ыгын есип, колтыгына кире сойлеген "дос" есептелинеди. Сондай "достын"акылымен "Шалдарды шакырмакшымын" туган екен. Барин корип, билип журмиз. Катынасып койган ештене де жок. Осынын алдында бирнеше кундей бурын, кешки 5-тен кейин "К" маган келип:"Биздин уйдеги мен келсем жок. Балалар улап-шулап жылап отыр. Кагаз жазып тастап кетипти-"дейди,-мазмуны поезга басыламын".
-Маган не дейсин? - жур, вокзалга барайык, издейик,- дейди. Жок деуге конили калады. Сонымен издедик. Барады-ау деген кайнага, абысындарын жагаладык. Жок.Кордим-билдим демейди. Бир келиннин уйинен телефонмен сурадык. Ол да келген жок дейди. Ауданнын ортылыгына барайыкка басты. Оган мен келисим бермедим. Осы да жетеди. Ол бизди сырттай бакылауда. Издемедин деген жаладан кутылдык. Жур, уйге кайтамызга бастым. Амалы жок, "К" конди. Дегендей, ертенине уйге ози келипти. Сонда телефонмен сойлескен уйде екен де, айтпа, келмеди деп айт деп турган сон, козинше, осында деп айта алмапты келин. Ал, енди бугин шалдар шакырылмакшы. Бул кундизги ангиме. Шакырылуы-ертен. Кун батты. Шешинип жатырмын. Бир кезде осы жай есиме туспеси бар ма? Ушып турып, кайта киине бастадым. Жубайым болса:"Кайда барасын?-дейди. –Казир келемин,-дедим де, айдап отырып, сол уйге келдим. Келсем, уйде екен. Балалар жастау кези. Улкейгендери турмыс та курган. Мени карта ойнайын деп келген екен деп, жапырлап отырыса калды. Балаларды баска болмеге айдап салып, тикелей кун тартибине коштик. Баскарушы да озим, баяндамашы да озим, шыгып сойлеуши де озим. Екеуине де соз бермедим. Ажырасканда калай болады? Улкендирдин ортасына салганда калай болады? Мунын агасына, сенин торкинине хабарлаганда, шакырганда кандай болатынын тугелдей алдарына жайып салдым. Уйткени кими барын тугел билуши едим. Бибисине:"Егерде сен осы кынырлыгынды коймасан, буган ерим деп карамасан, жагдай киындап барып, ашкереленесин де, акырында, жексурын боласындар. Шалдар тамагынды жеп отырып-ак, ажуанын астына алады. Ягни, асынды ишип, текеметинди тилип кетеди. Ал, муны койып, дурыс калыпка туссендер, бари де умыт болады. Онын акыры, замандастарыннын бири соз ката койса,сонын озин мазактайтын боласындар"-дедим. Сол айткандай да болды. Осы отырыста бибисинин аягынан келгени (бурын турмыс коргени) екенин биринши рет билдим. Оны да айткан ози болды.
"Дос десен, досынмын, кас десен, касынмын. Ауырмаган жактарынмен жатындар!"-деп, шыгып кеттим. 2-3 куннен кейин, бирденени сылтау кылып, тус кезинде бардым. Барсам, арка-жарка, балалар да маз. Жаганын кири де кеткен. Али солай турып жатыр. Ал мен болсам, сол уйге бара да бермейтин болдым. Олар да мени керексинбейди. Жеттигип кетти. Казир менен акылды. Сонымен, шалдар шакырмай келды.

Шалдар неге шакырылмай калды?
"Ашу-араз, акыл-
дос, акылына акыл кос".
(халык макалы)
Будан бурынгы бир ангименин такырыбы "Шалдарды шакырмакшымын" деп аталынган-ды. Соны окысаныз, болган жайды тусинесиз."Адасканнын алды жон, арты сокпак"-дейди казагым. Бир нарсеге бет алып, озин ашуынды ишине сыйгыза алмай, айтып та калсан, сенин ыгынды ескиси келген адам адал досын, жанашырын болып шыга келеди. Мына жагдай солай болган екен де, пыксып жана алмай жаткан оттын тутанып кетуине айналган кез екен. Казакта "Ойнап сураганга, шындап жауап бер" деген де соз бар. Олай жауап беру-сенин адамгершилик борышын.
Кундиз болган ангиме жатарда есиме тусип кетип, ериксиз ушып турып, киине бастадым. Еринсем, ертен кулкиге калайын деп турмыз. Ажуага ушырайтындар жакын туысымыз; бири маган ини, екиншиси келин болып келеди. Келдим. Укытты алдырмай, созди озим бастап кеттим. Иним суга тусип кеткен тауык сиякты, силкинеиин де демейди. Булардын туыстарын да, торкип жагын да тугел билемин. Ал келин, сенин торкинин кайнысынын колына карап отыр, жалгыз басты, бала да жок, бауырына салганы кайнысынын баласы. Жеме-жемге келгенде, бет ашылады, сени коргамак тугил, баскайгы болады.
         Мынанын агасына сен будан жакын емессин, ол-мунын бауыры; буйрек бауырга бурмай турмайды.
         Ал, ажыраса койындар. 4кыз бен жалгыз бала бар. Бари де есейген. Олар дал казир бул жайды билип турган жок. Конилге суык киреди, берекеттерин кашады. Туптеп келгенде, саган бай табылар, балаларга аке жок, жаткан абиржулер. Иним, саган да бир тесик моншак табылар-ау! Мына перзенттеринди ойласайшы. Бул- ашу, кызганшактык. Баска ешнарсе де емес. Кызганганын- занды. Бирак соны жария ету – мазакка айналу. Типти ажыраса алмайсындар. Булинип калган ешнарсе де жок. Шалдарды шакырарсындар – ау , тубинде солардан кулкили соз естисиндер. Келин,  байынды женемин десен, кас  - кабыгана дурыс кара, койлеги кирлемесин, тамагы ток болсын. Косылган  кездеги махабатынды кайтадан жангырт. Бул – менин сендерге берген достык пикирим.
         Келин, сиз де инисине жактасып отыр деп санасан, онда мени де душпанына санай гой. Екеуин де ауырмаган жактарынмен  жатындар.
         Жетелерине жеткен болуы керек. Шалдар шакырылмай калды. Бир малдын (сойылатын)омири али бар екен, сойылган жок. “Ет жемесек жемейик, етегин жап кудаги” деген екен, абуйирсиздикке душар болмадык. Булар казир жеттиккен, сен кимсин де демейди. “Баскадан корген жаксылыгынды мазакка айналдырма” – депти гой Хаким Улыкпан, соны тусинсе болар да.


Тауып айтты ма, ауып айты ма?!
         1996 жылдын кыркуйек айынын орта кези. Елден узанкырап шыкканыма биршама уакыт болган. Сол мезгил аралыгында агайындардын ишинен омирден откендердин ишинде жастары да карилери де болатын. Максатым - олиге бата, тириге конил билдиру еди. Осылайша, алдымен, дуние салгандардын биринен кейин екиншисин жагалап жургенимде, суыт хабар келип жетти. “ Сарыбай жана кешки сагат 5 шамасында кайтыс болды” – деп, уйге кире бере бир бала хабарлады.
         Сарыбай деп отырганымыз менимен курдас ари туыс. Бурын айели кайткан, енди коптен тосек тартып жаткан буган да кезек келген екен гой. Иманын жолдас етсин деп, бет сипастык. Естисимен дайын коликпен Сарыбайдын уйине де келип жеттик. Агайын – туыскандарына конил айтыстык. Ертеректе Сарыбай совхоздын алдынгы катарлы шопаны болатын. Мадактауды жаны жаксы коретин. Сарыбаймен ата жолы менен караганда жакын саналатын туысы ари курдасы Азимхан Смайлов аудандык аткару комитетинин торагасы кези еди. Малшыларды аралап жургенде, касына фотокорреспондент Хутаевты ерте шыгыпты. Сарыбайга мал баккан жеринде кездесип, суретке тусирип ала кеткен екен. Кейин ауданга алдынгы катарлы шопандарды шакырганда, тусирип алган суретин курдасына усынады. Сырттында бир ауыз олен бар:
“Кой багын журген Сарыбай,
Журген жеринин аты – Онбай.
Серик кылып журсин итинди,
Уксап – ак калыпсын сондай”.
         Бир маган кездескенинде Сарыбай жанагы газет материялдары ишинен осы суретин де корсеткени бартын-ды. Сол Сарыбайы дуние салып, жерлеуге курдасы да келген – ди. Бул кезде ол бастык зейнетке шыккан, карап отырмай, аудандык зейнеткерлеринин бастыгы. Денсаулыгы бузылынкырап та журген кези.
         Сарыбайды жерлеп келип, сонын отанында дуга окып отыргандардын арасында, ойына тагы бир мыскыл пайда болып, айтып та салыпта:”Осы ауылда ерекше санайтын еки адамым бар еди. Бири ертеректе, коп бола да койган жок, жануясымен Лугавойдан бери “Макпал” деген жерге кошипти де, коп узамай, топырагы сол жактан буйырды. Бул айтып отырганым – Ыскакулы Иманберди. Жаксы – ак жигит еди. “Жаксы ит олигин котетпейди” дегени рас екен-ау “- деп жан –жагына коз тастайды. Катырдым-ау дей ме калай?
         “Екиншиси казир бар, Сагындык деген жолдасымыз. Бул да сол онтустикке кошип кетипти”- депти. Бул соз сол куни-ак автобус устинде маган келип жетти.
         Азимхан болса кан кысымы жогарылап, даригердин берген дарисин ишу барысында кан кысымы томендеп кетип, турса журе алмай кулап туседи. Даригерлердин кенесин де, катарларынын усынасын да “Дем алу керек, орынды жастарга беру керек” дегенди елемей журген кези. Аудандык  газет  бетинде де  осы мазмунда Азимханнын атына кулаккагыс жазылады. Муны маган жеткизгендер де бар еди. Арага 2-3 кун салып, уйине барганымда, наукасынын жайып баяндады. Айели журе алмайды. Колда келин жок. Келиндердин бари болек турады екен.
         Тус кези еди. Бойдак баласы (Айели кетип калган) тамак дайындауга кирисип жатыр екен. Кидирип, тамак ишуди ескертти. Айтар соз де, азил – оспак та дап – дайын тур. Бирак мен ештене де айтпай, айыгып кетуине тилек билдирдим. Азилге азил айтсам, ешкашан да умытпас, наукас кой деп ойладым жане дурыс санадым.
         Экология  деп дуние жузи зар кагуда емес пе! Сол жагдайдын асерине шалдыкпайын деп, алдын ала ауасы таза жерге келген жагдай бар болатын.
         Алла сактаганды сактаймын депти гой. Кызмет истеп тапкан енбекакым емделуге жетпесин ертеден – ак билетинмин.
         Таяктын еки басы болса, бир басы озине кайта тимесин ойлады ма, жок па, окушым, озиниз айтарсыз... Сол Азимхан 2003 жылдын кузинин сонгы кезенинде дуниемен коштасты. Оны да елден келгендерден естидик, арнайы хабарланганым жок. Ендеше, мине, омир осылай отеди, сенимен акылдасып жайтпайды.

Умитти узуши.
“Акылды елди елден оздырады,
Акылсыз оз елин ози таздырады.”
(Бала биден )
         1997 жылдын жаз айынын басы. Бултсыз кунде аспаннан жай тускендей суык хабар адам жуйкесин дир еткизди:
 - “Кырык кепедеги” ата – бабаларымыздын кабирин суга алдырды! Неткен сумдык!!!
         Ол былай болыпты: 1950 жылдары колхоз – совхоздарды ирилендиру максатымен “Ащыкудык” колхозы мен “ Талаптан” колхоздарын бириктирген болатын. Алгашкы колхоздастыру кезинде “Кырык кепе” деп атылатын кум шукырында, жер кепелерде, сол жердин халкы кепе казып орналыскан да, оздеринин олген адамдарын уйлеринин тонирегине жерлеген. Ол жер содан корымга айналган. Бир топ рудын, ягни Бултыннын олгендери сонда жерлене бастаган да, улкен корымга айналган, оны кейин халык коралап, ерекше камкорлыкка алган – ды. Мине, сол кабырды су баскан, жок, дурысында суга алдырган.
- Не деген бассыздык, не деген жауыздык!
- Кимнен болган?! – деген сурак туады. Озинен ози болмаган. 1995ж. Халык улкен умит артып, оз ауылынын адамын шаруашалыкты баскаруга сурап алган. Ауданнын усынган сегиз бирдей сенген адамын кабылдамай, сурап алган адамы- Смайлов Оркин деген азамат. “Сурап алган аурудын еми жок” деп, халык бекер айтпаса керек. Сонын ози болды да шыкты. Сол жылдын озинде – ак ол халык сенимин актамады. Акеси жаксы еди, коргени ,билгени бар деп сенсе, нагыз акеге тартпаганнын ози болып шыкты. Халыкты быж – тыж етти, оз басынын камын карастырды. Ал енди одан кутылып кара! Колхоз беске болинди. Угит таратып, жумысшыларга болинген жердин копшилигин, пай болген кагазын, озине алдырды.
         Егин егу кезени келгенде, озимен катырлас болик алган Кобенов баскарган топка су бермес максатымен, ауызша оз мурабына (гидротехника) шлюзды жабуды буйырган. Каналдан аскан су арнага сыймай, олгендердин кабырына, ойга бузып асып, халык уш кун – тунимен жерленген бауырларынын басында шулаган ; мал сойып, Аллага жалбарынып жылаган. Типти судын бетине калкып шыккан денеге су кешип те баргандары болган: сонын бири оз агасы Шатланбек еди. 22 жасар кызы таяуда жерленген екен.
         Ал бастык ше?! Бастык жок. Халакты тастап, уш кундей коринбей, ауылдан тайып берген. Контордын килтин тастап кеткен. Осындайда ел ишинде жарамсак жагымпаздар да табыла кеткен.
         - Ол ким?- ол, сол алгашкы осы бастыкты алсак, когере каламыз дегендер болып шыкты. Жубату айтып, халыкка басу айткан болып, конторына тагы отыргызыпты. Ол сумдардын одан алар улеси де бар екен:бири колхоздын машинасын оз улесине алса, екиншиси де кур кол болмаса керек. Ал кайта оралган бастык али онеши толатын емес коринеди. Ауылдагы еки бала бакшаны да жаптырып, «Саулет» деп аталатын бала бакшаны озине патер етеди, кошип те келеди. Ол бурын ауданда отырган мекеме уйин озинин жекеменшигине каратып алган-ды. «Есебин тапкан еки асайды» деген осы. Биреулер бир рет те уй ала алмай жатса, бул сабидерди таркатып, сонын уйине орналасып алды. Ози бастык болган жылы куриш оте битик болды. Халыкка тук те берилген жок. Кызметтик машинасы бола тура, жана машинага («УАЗик») ие болды. Алдынгы катарлы алди шаруашылык  быт-шытка айналды. Торт тулик мал да тынды. Машина минген бейбак бурын бас бухгалтердин орынбасары болган еди. Мына бастыктын тусында тексеру комиссиясынын  бастыгы, ужымдагы зейнеткерлердин бастыгы, жолдастык соттын бастыгы, т.б. Ягни Сталин кезинен кейинги баскару жумыстарын колына алгандардын бири. Пенсияга шыканнан кейин де сейптин бир болигинин килтин откизбейди екен. Ишинде жемкорлардын жегендери туралы есеп бар ма, айтеуир, копке дейин озинде сактапты. Машина минген сон, килтин берген болар. 
Ал, бастыктын да тутам сексеуили бар-ды: туган нагашысы – облыстык алтыншы болимнин бастыгы.
-Акеси ше? - Акеси- бурып исполком болса, казир аудандык зейнеткерлердин бастыгы. Жасы 70-тин ортасынан  асса да, ауру болса да, орнын берер емес. Ширкиннин кабилет каруы картайган сайын артып жатырма екен дейсиниз?!
Колпаштаумен орнына кайта отырган бастык Айтпенбетов дегеннин бурыннан жургизип келген тракторын алып, оз калаганына берген. Ол жигит бала-шагалы, мугедек шешеси де бар-ды. Осы коликтин аркасында кунелтип отырушы еди. Таккан кинаси – сен алди емессин, трактор турып калса, запас болшек сатып алуга каржын жок – десе керек. Ал онын тракторын сол ауылда турып, уяттан безгеннин кол астынан бирдене жугирмесине  ким кепил дерсин. Ол будан да бурын Калекеев дегеннин алайын деп турган тракторын жогарыдагы адиспен алып койып, коп издениспен Калекеев озине кайтарып алган болатын: жогарыдан озинен  де зор шыкса керек.
Сонымен, сурап алган бастык жас сабидин де, жарлы – жакыбайдын да, букил халыктын да камын ойлаудан журдай куйинде жур. Ендиги ойы баска жакка шыгу, бул жерден шарсаса керек.
Халык елдин камын, келешегин ойлар, оз баламыз гой деп умит артса, сенген баласы умитти уздирген устине уздируде екен, мен сонгы бир барган кезимде.Окушым, болган жагдайды асирелемей, сол калпында бергениме ренжимениз.
Бул жагдайды билген, корип отырган зейнеткер улкен агасы (моладагы терен суга шешинип тусуши агасы) жолынды  тапсайшы, халыкты кинама дегиси келсе, ол оган кириспениз дегендей.
Екинши бир зейнеткер агасы, озинин устазы болган агасына халык айткызгысы келген екен . Ол оган айтуга денсаулыгы жарамайтындыгын: канынын кысымы котерилетинин, журеги жарамайтындыгын билдирипти. Шындыгында, ол солай еди.
Кырык кепедеги  корымды су алганда, сол шукырда сол Оркеннин атасы, ажеси т.б. ини – карындастары, агалары да жатыр. Баска халыктын сай суйеги сыркыраганда, ширкинде ондай сезим болды ма екен деп таныркайсын! Сол Оркенге ес кирген болуы керек, барин жайгастырып, орнын босатыпты. Казирде ауданнын автоколиктерин реттестирип журсе керек. Акеси болса, ол да кадирин кетирип  барып, орынды босатыпты. Зейнетке шыккан  кезде де, шын манинде, кадирли болуды ойлады ма, жок па, оны халык биледи.
            
И р и т у
Казакта “ Ежелги жау ел болмаc” деген мател болып кеткен бир соз бар. Осы соз неге айтылган?! Танданасын да, таныркайсын да. Бабаларымыз басынан кешкенде, омир откелдерин тужырымдап, туйиндеп калдыра берген. Тусинигин бар болса тусин, тусинбесен, кол кусырып, кулдык жасап журе бер! Ондайлар да арамыздан табылады. Бир женнен кол шыгарып, бир ауыздан соз шыгарып турган заманда елим деп, халкым деп букил омирин аямай откендер болган. Солардан калган, куни бугинге дейин ауыздан ауызга кошип, бизге жеткен даналык ой – пикирлер мол-ак. Сонын бири – макал – мателдер. Атадан артык болып туыпты – мыс деген соз де кейде айтылып калады. Жок . Атадан артык болып тумаса керек, батпан кейин болып туса керек. Неге дейсиз гой. Бурын казакта бирлик мыкты болган. Сол бирлик казир бар ма???  Сол алгашкы дарежесинде ме? Айту киын. Сол бирликтин ишине иртки тусип кеткен жок па екен? Ойланызшы! Осы казирги заманда кез келгенимиз биликке кумармыз. Сол биликти дурыс алып журе аламыз ба, алмаймыз ба, онда жумысымыз жок. Есебин тауып, сол билик колымызга тие калса, дереу тонирегимизге такымга бурылатын “ Шабандоздары – жинаймыз, додага саламыз да жиберемиз. Ол халыкка жага ма, жакпай ма, онда исимиз болмайды. Тагы бир билик кумар “ тулпарына” минип алып, ана биден асып туседи де, сонын орнына конжия кетеди. Осылайша уйреншикти жарыс удей тусуде. Ал халык кун санап калжырап бара жатканымен истери жок. Отирик акпар зыргып жатады, жогары бастыкка жакса болды. Ал бундайларга карсы тура алмайсын. Уйткени куш солардын колында. Керек десен, рекет деген колшокпары тагы бар. Оган сен шыбын курлы да емессин. Жок, рекет ел басшысынан тыскары журген бузык топ дегиси келер. Оган оз басым сенбеймин. Когамга багынбайтын адам зат баласында куш балмайды. Олардын мыкты тиреги, суйениши бар. Типти тартип коргаушылардын оз иштеринен – ак коринис берип жур. Соган катал тыйылым болса, олай болмас еди. Усталганынын босануы оп –онай: айыбын акшалай толесе, кутыла салады. Сонда ол бурынгы арекетин кайталамай ма?
         Тарихта “ Татар – монгол игилиги” деп аталган кез болган жок па еди. Сонда ол дуние жузин тугел дерликке жакын игерип бара жатканда, арткы жакта, тылда, ирушилик пайда болган. Содан бери каншама уакыт отти! Сол тарихта жазылып калды емес пе! Киммен ким жауласты?! Дос ким, душпан ким?! Тагы да умытарлыктай уакыт кетти. Бай, кедей деген еки тап пайда болды деп марксизм оз “даналыгын” уйретти. Осы еки тап бир – биримен жауласты. Кедей женип, байы кашты, кугынга ушырады, акырында, жасырынып, тусин озгертти. Осы бай мен кедей дегендер кимдер еди? Ким болушы еди: аталас туыстар, оз бауырлары. Олай болса, олар неге жауласады дейсиз гой?! Жауластырудын жолы оп – онай екен: арасына иртки салу,  акырында, акимгершиликке колын жеткиземин деу. Солай болды да шыкты.
        Ол заман да тамырына зил тусип, бастыгы басынан ширип, басшысы саткын болды. Опыр – топыры шыгып, “Кайта куру” болып шыга келди. Кан талапайга тусти.
         Тагы да бай – мыкты, кедей – кайыршы болып шыга келди. Кедейимиз – жалшы, жалданушы, кушин сатушы. Аз айтып, коп айтканда, казактын ишине иртки салып, бирлигин жоюды, типти тилин де жоюга арекет жасаушы – ежелги душпанын.
         Казактын ер жыныстылары мен айел жыныстыларынын кукыгы тен емес деп, тенестируди де ойлап тапты. Сол тенестирудин турин каранызшы: ауылдык жерде жумыс колдары - айелдер де, атка минер, кенседегилери – еркектер. Тагы да келисе алмаса, сот аркылы ажырасып, бала акесиз, айел жесирлик омир кешти. Есириктери осы жолга тусип, омирдин талкысына тусти: некесиз балалы да бола бастады. Турмысы ауырлаганы бар бойдак омирдин «Лаззатын» тартканы бар, бала дегеннин кереги жокка шыкты: туу, бала тумау оз колдарына кошти. Коптеген казактын кара коз кыздары ана деген атка зару болып жургендери каншама. Жумыссыздыктын салдары пайда болды. Ер жынысты  кара кушин сатса, айел жынсты ар – уятын пулдауга кошти. Осыны жасырмай – ак кок экраннан да хабарлауды шыгарды. Казактын жетим балаларын шетелдик байлар алып кете бастады. Ар – намыс жок адам адам  болып  санала ма екен?! Сонда хайуаннан айырмашылыгын сойлесе алатындыгын ба? Мумкин, олар да оздеринше сойлесетин шыгар. Ири берсен, ширисин! Токтал! Ойлан!
Осы ирудин бир тури – киндигинин каны тамган, туып - оскен жеринен ешким кумай – ак кошу. Неге кошеди? Ол жердин жери бай «Уран» деп аталатын куатты байлыгы бар. Соны сатса, байиды, космоска ушады, «арка – жарка» бола калады. Космоска ушатын алан да сонда. Керек десен, ауаны да, суды да залалдай алады, сурапыл дауыл да тургыза алады. Букил демалатын ауаны да озгерте алады. Енди ол  жерден кошпегенде не етпекшисин? Корине козге куырдак боласын ба? Сонда кайда барасын дейсиз гой. Аз кун болса да, сол апаттан кашып, ауасы, суы, шоби тазалау жерге. Баратын жеринде сол булиншиликтин зардабын сезинуде, дегенмен, анау жерден тауирлеу.
Осынын бари – ежелги душпаннын билдирпей истеп отырганы. Биз кудайга сенген халыкпыз. Барин де истейтин кудай деп, Алланы киналаймыз . Жок. Олай емес, муны истеп отырган – адам, куншилдик, билик кумарлык.

Болтириктер бори болган
Казакта «уядан не корсен, ушканда, соны аласын» деген соз бар. Осы соз бекер айтылмаган екен. Басынан кешкендер бир ауыз созге тужырымдап, коп жайтты сыйгыза салганын каранызшы!
Мен мал багушылармен бираз араласуыма тура келди. Сонда оз козиммен коргендерим десем де болады. Атын айтып, айгилемей – ак коятын. Сонда да болса, солар жайында жаза кетуди жон деп отырмын. Олардын кейбиреулери бориликтен де асып, коркауланып барады.
Мал шаруашылыгында истеп жургендердин турмыстанып, алденип кетип жаткандары да бар. Сонымен катар, мойнына мал минип, ягни карыздар болып, жылу жинап, зорга кутылып шыккандары да жок емес.
Алденип кетудин еки жолы болады екен: бир таза енбегимен алдену де, екиншиси терис жолмен алдену екен . Карыздар болып, жылу жинаушылар, ен алдымен, кина оз бастарында. «Катынга карамасан кетеди азгындайсын, малга карамасан, айрыласын» дегендей, ондай адамдардын селсоктар, жутушылар, кумар ойнаушылар сияктылар.Айтпесе, шаруа кугандар еш уакытта да зиян таппайды. Баюдын екинши жолындагылар алгашкыда майдадан басталып,    бирте – бирте улгая туседи.Онын жануясы одан улги алып, онай олжага ауестенеди екен. Типти агайын – жекжаттарын суликше сорады екен. Казакта «Коспа» деген соз бар. Сол созди биле турып, сол соз неге солай айтылганына  ман бермейди екенбиз, ягни малшыга мал косады екенбиз. Неге косамыз? Косушынын бирли – жарымды малын ози багуга мумкиндиги болмагындыктан косады екен. Сол косушы кундердин кунине багушынын кулы болмаса да, куни соган карап, калай осынын конилин табамын деп, соган тауелди испеттес калыпта журеди екен. Кол жардеми , тил жардеми т.б. заттай  да жардемин жасайды екен.
Сол «Коспанын» улкеюи де, кобейюи де баяу, немесе кери кетуи басым болады екен. Бардын жок болуы оп – онай. Мемлекеттики жогалса, оны толейди. Коспа жогалса, сол куйинше куриды. Оны шын курту ушин, алдымен, сонын есебин тауып, козин жояды екен де, табылмайтындай жагдайга келгенде гана, егесине хабар тииди екен. Егерде тым куйли болса, сойып жиберип, орнына баска бирдене коя салу да бар. Сонда «ит толеуи бир кушик» болады. Оган иеси ынк ете алмайды.
Ерген толинин куруы типти онай: каскыр жей салады. Ал баска жактан ауып, адасып косылганды жою жолы тагы бар. Осыны корип оскен жануядагы жеткиншеги баласы, ержете келип, акенин жауапкершилигин озине алганда, акени де алжастырып, бирден желкесин кужирейтип, бори болып шыга келеди екен. Енди бул нагыз арлан бори. Осылай бори болгандардын жан – жакты шашуы да, тасуы да баскалардан артык.
«Жылан коп жортса, аягын корсетип алады» деген тагы бир соз бар. Ондай бола калса, сол борилердин бетсиздери де болады екен. Ширкин уят дегенди сезинбейтиндери де болады – ау!
«Халык айтса, калып айтпайды» дейди гой. Сенимнен айрылып, жексурындыкпен алденгендерди халык билип жур; оздери билмейди.Алла оларга корсетип те жур, али корсетеди де. Киси акысын жеу, киянат жасау-кунанин ен улкени, кеширими жок. Али-ак азабын шегеди. Откизип алып, кеширим сураганмен, ол кеш болады, Алла кеширмесе керек.

Курдастардын кылыгы.

Лып ботка.
Адамнын аса бир кадирли жолдасы болатынын кобиниз билетин боларсыз.Естимеген болсаныз, тынданыз. Ауылдас болып бирге оскен, асыкты бирге ойнаган ол озинше коптин бири болып есептелинетин жолдас. Ал бирге окып, сырлас болган жолдастын жолы бир баска. Одан да артык бир жолдас бар:ол-армияда бирге болган, киыншылыкты бирге корген, елден, агайын-туысканнан жырак жургендеги жолдас. Сондай жолдастын бири-Азимхан мен Шалабай. Азимхан-ауданда баскарушылардын бири де, Шалабай да осал емес, ауылдык жерде дегениниз болмаса, дурдей бир коян фермасынын бастыгы.
Арине, аудан ауылдык  жерди баскарады, тексерип турады. Бирде сол аудандагы басшы жолдас ауылдагы басшы жолдастын шаруашылыгын тексеруге келип калады. Ол кезде коян фермасы "Кыдырбек шукыры"деген жиде оскен жерге орналаскан-ды. Машинанын дауысы шыккан сон, ферманын конторы иснеттес бир болмели жумбаздан жасалган лашык болатын-ды.
Конторынан шыккан бастык Шалабай ауданнан келген бастыгын кушак жайып, карсы алып жатыр. Шаруашылыгын кореди. Ол кезде совет дауири, жогарыдан нускау береди. Томенги жак колынан келе ме, келмей ме истеуге миндетти. Шалабай коян деген жануарды бутанын арасынан коргени болмаса, онын омир тиршилиги, осип-онуинен типти хабарсыз. Ауданга шакырып алып, жеке коян асыраушыларды корсетип, солардын ис-тажирибесимен таныстырган-ды. Уй кояны жабайы коян сиякты жабайы омир суруге тиис емес. Булар мадениетти, занды жубайлары, оз уй –жаиы, бала-шагасы болганда гана пайда келтиреди. Айтпесе кози кыли, кулагы салбыраган, ар турли ауруга шалдыга беретин болады да, тукымдары азып, онимди болудын орнына олимди болады.Соны коруге ауданнан бастык келип тур гой: «Шалабайдын кояндарында шыгын коп» деген ызын ауданга да жетсе керек – ти. Жогарыда айттым гой, армиялык досынын жумысы илгери баспай жаткан сон, кажет комегин жасауга келген болу керек.
Шалабай болса, дедек кагын, барин корсетип тур. Бир денелилеу кужирейген бир коянды кулагынан устап алды. Кулагынан устаган сон, кыбырламайды да, шынгырмайды да екен. Улкен бастык бир жагына бурылган кезде, киши бастык жанагынын басын да алып улгерди. Аралап корип, баска шаруашылыктарда калай асырап жатканын жолдасына тусиндирип айтуда.
Бар кенесин айтып, журуге айналганда Шалабай:
- Ау, куыс уйден кур шыкпаныз! Мына бир ата коянды сойып та койдым, жеп кетиниз! – дейди.
- Жок, рахмет, уакытым жок – дейди Азекен. Сонда Шалабай 
елпектеп:  - казир  - ак болады, «Лып ботка» деген тагам тез писеди ари ауызыныздан дами еш кетпейди» - деп, Кадирли жолдасын токтатады. Шалабай жас кезинде жабайы коянды тузакпен аулаудын шебери болган екен. Сондыктан да асыранды коян фермасына бастыктыкка усынганда сол Азикен екен.
           Абыл - кубыл коянды казанга, казан деп отырганым орыстардын шогени, салады. Куриш араластырган. Еркек адамнын дайындаганы емес пе, казанга саларда жумай салса керек. Ботка писеди: ети кыргауылдын етиндей жумсак та, куриши коныр тарткан.
- О, ширкин! Айтканындай бар екен! – дейди. Азекен. «Лып ботканын» дами-ай аузымнан кетпейди–ау! Шалабай болса, алдекашан маркум болып кетти.Осы Шалабайдын лып боткасын жегенин Азимханнын оз аузынан еситип едим.




Арактын алжастыруы
 «Тили шолактын
ойы да шолак».
(макал)

- Сен де бир «Мыстан» екенсин! – деп, ат – тонын ала кашты биреу(атын айтпай-ак, биреу деп ала берейик, ел ишинде бул сырды билетиндер де бар).
- Ескирип кеткен ис кой, немене, бул бир 40 жылдын аргы жагы еди гой!  - деп, карк – карк кулди курдасы.
- Калай сен умытпайсын ? Кайдагыны еске тусиресин де отырасын.
- Осы, айтылса, кателик , кина деген кешириледи, - депти гой, рас
Болса. Ертеректе ата  - бабаларымыз орыс келе жатыр десе, урейленеди екен. Казиргилер сонын тилинде сойлегенди  де, сонын суйикти асын да игерип алды емес пе! Сен сонын тилинен бурын женсикти асын бурып менгергенин есиме тусип отыр. Казир койдын гой. Сонда да айтайын. Жанагы «биреу» колы келип турган кез екен. Сол кездин жаксыларынын сыйлы, курметти исине шалдыгады. Ол кезде оны курметтеп, «Акпамбет» деп атаушы еди. Сойтип , акпамбетпен жолдас болып, барынша жутса керек.
         Жаздын куни, кун ыстык. Кундиз басталган отырыс туннин ортасынан ауа таркайды. Куйиз уй тигилген кез суринип – кабынып есикти ашады. Ырс – ырс етип ентигип, тили аузына сыймай, шол алып барады.
- Ай! Айран бар ма? – Бар. – Кайда?  - Алдындагы шкафтын ишинде.Сипалап журип, бир ыдыс колына туседи. Ишинде суйык зат тур, шамасы айран – ау деп ойлайды. Ойтени ашыган иис какпагын ашканда, бурк ете калады. Шолдеп келген байгус демин алмастап симирип салады да, шешинбестен масаканага кирип, жолдасынын касына кисая кетеди. Тан атты. Баскалары турган, арким оз тирлигинде жур. Ол пырылдап жатыр.
Саске тус болды. Жанагы ынылдап барып оянды. Жолдасы балаларынан: «Мынанын ишиндеги кайда?» - деп сурап жатыр. Ешкайсысы билмейди. Ал уйтып койган айран сол куйинде тур. Сол кезде жанагы «Биреу»:
- Не издеп журсин? – дейди.
- Мынанын ишиндеги, - дейди жолдасы.
- Оны мен тунде ишип койдым, шолдеген сон, - дейди жанагы биреу.
- Ол териге жагамын деп койган иим еди гой!  - деген екен айели.
- Не де болса кетти! – депти соз таппай.


Курдастарга
(Маркум Ыскакулы Иманберди деген курдасымнан калган дуние еди. Сонын шыгармасы)
«Енирейди Матжаны
Жанына жакын баргызбай,
Бажылдайды Тажиси
Мысык корген байгыздай.
Бердуали тонкылдайды,
Шала пискен карбыздай.
Илиясы арам шоп
Шолге биткен жалбыздай,
Тастаган кебис сиякты
Шалабайы жалгыз гой».

Жулдегер осыракшы
Ертеде, осыдан 40 жыл бурын, биздин елде агайынды кисилер арасында бир жарыс уйымдастырылды.
        Истейтин ис жок па, алде ериккендик пе, бир сайыс жасауга Толеу бастаган тортеу жоспар жасады. Назынды нагашын котереди деген бар емес пе! Менин нагашым 20 – аялдамада кос бие сауып, кымыз ишип жатыр. Соган тустенейик деп, ари агалары, ари нагашылары болатындарды Толеу желиктирген – еди.
- Ол нагашыннын жылкысы жок еди гой, - деди Яссы аттас агасы.
- Жогына жок; менин биемди, Акдеменин биесин алып, саугызып
Отыр – дегенде, - ия, - деп Костай кетти Жусипназар. Осы ангиме устинде ауылдас, ари агайын туыс Сатыбалды бар болатын. Ал, онда барайык деп уаделести. Бир – еки кун бурын хабарлауга да келисти. Уадели куни саске болмай – ак жетип келди. Токеннин нагашысы хабар келген сон, тыраштанып дайындалуда. Кымыз да жиналган болып жатыр. Уй огородтын басында, камыстан каукиткан лашык еди. Конак келеди деген сон, жакын агайын болатын инисинин де айели комекке келген. Келисимен дастархан жайылып, шолдеп келгендерге жиналган кымыз берилуде. Есик алдында мал сыйылып, ишек – карнын келиндер тазартып жаткан кез болатын. Уйдегилер карк – карк кулисип жатты.
Отыргандардын биринен жел шыгып кетсе керек, соган кулисип жатса керек.
- Соган бола кулесиндер ме? – депти Сатыбалды.
- Керек болса, кыркын тауып берейин ондайдын – демеси бар ма?
Отыргандар арасында таба алмайды деген ерегис шыгады. – Табамын! – дейди Сатыбалды.
- Иа, табады,-деди Наукен(Наурызбай).
Ерегиске тынып калган Жусекен (Жусипназар).
- Сатып аласын ба соншаны? – десе, - сатып алмаймын, кане, кайсын санайсын, санандар! – дейди. Сонымен, жарыс басталады да кетеди. Санан жатыр, санан жатыр. Оннан асысымен-ак, карк-карк кулки басталады. Санды да, шыгын жаткан дыбысты да есик алдындагы келиндер де естип, барар жер таппай жатады. Енди кулкиге уйдегилерге косыла сырттагылар да сылк-сылк етуде. Ишек-карын тазалау жайына калады. Козден жас аккан, кулкилерин тыя алмай жатады. Санаушы: - 39, 40, 41 – деп токтаганда, Сатыбалды: - санай бер, алде де бар – деп, уадесинен 3-4 – еуин асырып токтайды. Суйтсек, бул киси бурын да аты шыккан адам болып шыгады. Аты жок, жони жок осыру емес екен, ерегискендердин женилгендери жулдегерге койлек-коншегин берип кутылыпты. Суйтип, сатыбалды сатып алмай-ак, алдына бул сиякты жарыстан жан салмайтын жулдегер еди.

Кудагидын Куданы Коркытуы
19 жыл откенен кейин елге келген кезим. Бул жылдар ишинде мен Озбекстан да, онтустик Казакстан жеринде де, Улы Отан согысы кезинде Европа елдеринде де болдым. Бул кез озинше болек жаткан турли кезендер еди. 1946 жылдын бас кезинде елге, киндик каным тамган жерге келген кезим. Шамалы уакыт жумыстын ынгайы бола коймаган сон, жанжактагы туыстарга барып, салем берип журген кезим. Елди, агайын-туыстарды али толык биле бермеймин. Бир куни №19 рзд-ге (аялдама) келип, поезга минбекши едим. Аялдаманын кезекшиси, ари бастыгы Кулмахан деген киси Шиелиге телеграмма беру ушин морзе аппаратынын килтин устап тыкылдатады, тыкылдатады. Лентадагы сызыктарга карасам, Шиели бул кисиден телеграмманы алгысы келмейди: килтпен жумыс истеуи оте нашар.
-Маган беринизши-дедим. Ол киси маган состиып, не истемекшисин деп, кудиктене калды. Мен килтке колым тиисимен, Шиели кабылдауга келисе койды.
Лезде телеграмманы кабылдады.
Сол куннен бастап,бул киси мен келсем, поезга билетти токтаусыз беретин болды. Бир ретте мен келген кезимде, еки бирдей урип ауызга салгандай кыз ба, келиншек пе биреулер келе калды. Билет алуларына комектесу керектигин айтты, билет алынды. Кейин барып билдим, екеуи де туыстастар, ари жас молшери менимен катар кисилер болып шыкты. Бул кез екеуинин де тул кези.
Таршылык, жоктык, кедейлик деген иыкка бир минип алса, тусе коюы тым киын-ак. Сондай кезенде елде бир Кемелбай деген киси бар екен. Буйрыктын жолы болуы керек, баягы еки сылкымнын биримен, Арабымен жуптасады. Жас айырмашылыктары 15 жас шамасы. Осылардын омиринен кездескен бир жайды айтайын. Жаз айында кыстын камы дегендей малга шоп орады. Оны уйге тасу табыла койса тек кана огиз арба еди. Сол табылып, жанагы косылган жубайлар шобин алып келе жатады. Жол тегис емес, ойлы-карлы екен.
Бир кезде арба аударылып, устине минип келе жатырган айели шоптин астында калады. Зорга тауып косылган косагы шоп астында калганда, куйеуинде ес болмай калады. Жерден шопти аударып, астында калган келиншегин табады. Ол серейген куйинше былк етпестен жатыр. Ери не кыларын билмей:"Арошка, шынымен-ак кеткенин бе!?"-деп козин сыгып-сыгып, "Арошкам-ай, жаным-ай!"-деп дауыстан жибергенде, келиншеги:"Ах"-деп ушып турса керек. Сонда ери:"Коркытканда осылай коркытады ма екен!?-деген екен. Суйткен дуние оз кезегимен отип келеди. Жол меники деди ме, ери 89-га караган шагында дуние салды. Кудаларымнын ари жас жагынан улкени, ари ен бириншиси еди. Алла иманынызды жолдас етсин!

Кошеге лактырылган тосек
Ел ишинде той-тумак, ас беру, куран окыту сиякты халыктын жиналуы болады.Сондай жиындардын биринде белгили Алима кортык абысын-ажындарын тагы бир дурликтирмеси бар ма: "Кеше танертен ку бас балам менин тосегимди далага шыгарып, бар дауысымен айкайлап; "Менин шешемди алатындарын бар ма?" – деп,- лактырганы гой. Мен болсам жалынып журмин: - койсайшы, балам, уят емес пе? – деп. Ал, ол болса, типти ерегисе тусип, лактырылган устине лактыра туседи. Койшы, бир уакытта шаршады билем, уйге кирип кетти. Мен абыл – губыл шашылган тосегимди уйге тасудамын" – дей бергенде, бир картан тарткан абысыны:
- Ондай бала болса, куни бугинге кайда! – дейди Мауленнин шешеси. Журт тым – тырыс. Сол кезенди пайдаланып, кортык сыртка шыгып та улгереди. Дереу шал – шабандар отырган болмеге барып:
- Жесирлеринди алатындарын бар ма?! Еркексиндер ме жок па? – дейди. Олардын ишинен де тез жауап береуин ертип келип, жанагы карт абысынын нускап:
- Мына жесиринди неге алмайсын? Мына журт куа, жана гана оз арызын айтып салды – деп, журт алдында ду кулкиге айналдырады.

Алдамаса, ишкени ас болмайды
         Не екенин ким билсин, биреуди алдап, кызыгына батпаса, конили коншимеуши еди. Алде соны кейингиге соз болсын деп истей ме екен дейсин. Байболдын Жумабайы деген алпыстан асып, жетписке таянган киси болатын. Ози сом денели, дикан киси. Сонын бир баласы Нуртазанын кызына уйленген-ди. Нуртаза ол жылдары колхоздын койшысы. Жумабай курдасы Садиркул дегенмен биригп, ел шетинен огород егеди. Куз айы, егин пискен. Малшылар жайлаудан сырга келип жаткан кез. Жумабай мен Садиркул костас, егиндеринин ишинен лашык курке жасап алган. Кауын аралап журип, кыр бетинен бир койдын жугери ишине аксандап киргенин коре сала, жерден жети казына тапкандай, лашыкка кирип, анкау курдасына:
- анау жаптын ар жагына бир акбокен жугери ишине кирди. Анау мылтыкты ал да, атып ал –дейди. Садиркул болса тездетип, букпалап барып, ок жетеди-ау деген жерден жугерини жеп жатырган койды  басып салады. Жетип барса, акбокен емес, бир аксак кой. Амалы жок, бауыздап, суйретип коска акеледи. Сойып, етин ыдыска салып, шыбынды  кожылдатып, устине бир капты жабады. Бир кезде касына ит ерткен атты биреу: "Ким бар-ау?!-деп дауыстайды. Булар кос ишинен корип отыр, ун жок. Екинши рет дауыстаганда, сыртка Жумабай шыгады.Салемдесип болган сон, уйинин жанына тастап кеткен бир аксак койынын изи осылай шыкканын айтып, кординдер ме деп сурайды.
-Жок, коргенимиз жок-дейди Жумабай куда.
Ары журе бергенинде, жанагы мал сойылган жерден каргалар ду етип ушады. Барса, мал сойылган, ишек-карны жатыр. Нуртаза таныркап:-Мынау не нарсе?-дегенде,Жумабай саскалактап, акбокен екен деп,мына Сакен аткан екен, уяттымыз-дейди. Содан ыдыстагы етти капка салып, кудасына онгертеди. Нуртаза кудасына койдын басын, шамалы етин калдырып кетеди. Бул жагдайды созден соз шыгып Садиркул айтып еди.Осындагы аты аталгандардын бари де бул кундери дуниеден откен. Нуртазанын уйинин егис манына кошип келгенин кудасы билмеген екен. Алдаудын да, ойнаудын да молшерин байкамаса, уятка кездестируи мумкин екен, окушым. Бул акикат болган ис еди.

Тоганды бузушы болма!
1995жылдын жаз айы екен-ау. Уйдин касында Шермаганбет (Шерман) деген инимиз коптен бери окпе ауруымен аурып журетин. Сонын анда-санда конилин сурап турушы едим.Бир барганымда:"Тажи катты ауырып калыпты,билдиниз бе?-"-деди. –Жок кашан?-дедим.
-Осыдан оншакты кун бурын, типти барлык туыстарын шакырып, Биздин тукымымыз коп ауырмаушы еди, - деп – дуниеден отип кетсем, маган ренжиген уакыттарын болса, кешиндер, менде ондай жагдай болган болса, кештим! – деп, бала – шага, агайындарымен коштаскан коринеди. Маган келгендер осыны айтады – деди. Кунде мунын конилин сураушылар келип жататын.
Сонымен, естисимен Тажиникине барсам, тосекти жаксылап турып салдырган, устиндеги киими де, тосеги де аппак. Азып та калыпты, дуалга карап терис айналып жатып алган.
 - Ассалаумаликум! – деп, кирип келдим. Зорга кимылдап, маган карай бет бурды.
 - Не бул жатыс?! Кыс котинди!!! Тоганды бузушы болма! – деп, катты дауыс шыгардым да, жайгасып отырдым. Екеуимиз де ундемей, кишкене отырдык. Байкаймын, менин айткан созиме ренжимеген. Наукастанган адамнын уни басен шыгады гой, жайлап отырып, кауиптенгенин баян етти. Бурындары дауысы шанк – шанк шыгушы еди, ол жок. Уакытым болганда конилин сурап журдим. Тауир де болып, ауыл арасы шакырган жерлерге барып та журуши еди.Мен коныс аударып кошкеннен сон, ози айткандай, бир куни тунде жагдайы болмай,  дуниемен коштасып кетипти, бата жасадык.
Катарымыз жыл сайын сирей бастады, улкендер дуниеден отип, улкендик бизге жетти. 


Ырзалык билдиру
Дауылбайдын Айтореси  деген курдасымыз Улы Отан согысынан бир аягынан жараланып, аксак Айторе атанган еди. Кисиге азары жок, момым жигит еди. Согыс аякталмай – ак ерте оралган екен. Дуйсенкул дегенмен жубайласкан. Бар болганы бир ул перзенти бар, одан немере суйди. Бирак айели озинен бурын олип, ари жесирликтин, ари мугедектин зардабын шекти. Каннын кысымы деген наукаска шалдыгып, кыбыр ете алмай жатыр. Ары кеткенде айына бир барып, конилин аулап турушы едим. Оте ырза болып калатын. Кейинириекте барганымда, ангиме устинде козине жии жас алатынды  шыгарды.
 - Сен келип турасын – ау курдас дегендер азайып та барады. Бирак осында турса да, келмейди, - деп, козине жас алды. Бир куни немереси уйленип, озине мугедектерге тиесили машина алган екен. Ол барганымда конили жадыранкы, куанышты екен. Коптен  айналдырган ауру коя ма, тагы бир келгенде баласы: «Уш кун болды, еш нарсени билмейди» - деди. Шалкасынан жатыр, кози де, аузы да ашылган. Тек  тыныс кана бар. «Кеше туган иниси келип еди, оны да билген жок» - деди. Мен: - Айторе, замандас курдас едик. Рухын али озинде екен. Бетинди тузеп алыпсын гой. Кулагын естимегенмен, рухын еситер. Катар едик. Ренжискенимиз жок. Сонда да болса айтайын, катар адамда азил – калжын болады, конилине алган жерин болса, кешир, мен де кеширдим. Ырза бол! – деп, ырзалык билдирдим. Мен кеткен куни тустен кейин Айторе дуние салыпты. Бул 1997 жылы еди.

Информбюрога телеграмма
1941 жыл. Улы Отан согысы басталып кеткен кез. Немис баскыншыларынын кун сайын илгери жылжып, бир каладан кейин екинши каланы басып алу кезени. Кун сайын, апта сайын ел азаматтары армияга алынып, олардын бала – шагаларымен коштасып жаткан кези. Али кунге коз алдымда тур: поезд кимылдап журген кезде, калып бара жатырган бауырларынын уни, дауыс шыгарып жылаган дауыстары. Жастайынан кыршын кеткен азаматты намаз жасап, табытын котерип бара жаткандагы уйдегилер далага шыгып ениреген униндей. Адам баласынын тула бойы туршигеди, куйкан шымырлайды. Осылайша кундер отип жатты. Елдегилердин майдандагы бауырларына, жан – жарына жолдаган телеграммалары кунбе – кун информ хабардан кейин окылып турушы еди. Бир куни Самков Алексей (мени телеграфист морзистикке уйретуши устазым) екеуимиз касымызда отыратын  телефонистка – коммутаторщица Досмаханова Бибрабанын атынан телеграмма  жолдауга келистик. Бибраба согыс басталар алдында гана Жанакорган аудандык комсомол комитетинин биринши хатшысы Зулхарнаев Абенге турмыска шыккан. Уйленгендерине бир ай гана шамасы еди, Абенди майданга алып кетти.
«Дорогой мой Абен! Мы все здоровы.Защищай Родину! Целую тебя,твоя Бибраба» - деп, - Москва информбюрога  телеграмма жолдаганбыз. Оны Бибраба   билмейди. 2-3 кун отер - отпесте танертенги хабарды берген сон, артынан телеграмма да окылды. Бибрабанын жумыска кегени де сол еди, телеграмма да окылды. Биз Алексей екеумиз Бибирабага «Молодец!»  деп, куттыктап жатырмыз. Ол болса: «Мен телеграмма бергеним жок» - деп, бизге жабысып жатыр. Сол Абени майданда каза тапты билем, хабарсыз кетти. Бибраба болса, жети жылдык мектепти орысша битирген, сауатты, пысык болатын. Согыстан келген кезим. 1948 жылдын жазы Кызылорда педучилищесине экстерно турде тусип, мемлекеттик  экзаменага  келгенмин. Улы Отан согысында бир колынан айырылган Саков деген жигит Каражаты тауысылып, облыстык алеуметтик камсыздандыру болимине комек сурауга барыпты. Ол да сол училищеде экзамен тапсырушы еди. Ози шиелилик . Арызын орысша жазу керек болган екен, сол арызын маган жаздырган. Саков арызын бастыкка алып барады. Бастык толык келген, кой козди сары келиншек коринеди.
- Мынау арызды ким жазды? – деп сурайды.
- Озим жаздым, - дейди Саков.
- Жок, мына жазган кисини билемин. Шынынды айт, комек бериледи, - дегенде, Саков шынын айтыпты. Бул бастык Досмаханова Бибраба екен. Арада 7 жыл откен. Али кунге менин колымды умытпаган. – Алдагы жума куни сагат беске уйге келсип осы арызынгы жазган киси – деп,  адресин айтыпты. Осындай да адамда умытпайтын кабилет болады екен!
         Адам канша кабилетти болганымен, тагдырдын пешенеге жазганынан аспайды екен деген карытындыга тиреле береди екенсин. Осы пысык келиншек омирдин турли кезендерин бастан кешти. Казир сол жалгыз басты, баласы кайтыс болган. Сырлы аяктын сыры кетсе де, сыны кетпестин кейпинде.

Морсиз аныктама
Ертеректе жанадан некелесип жаткандырдын некесин киятын молда уйленуши жигиттен “Иттин даусы жететин жерге конасын ба?”- деп ,сурап жатканын еситуши едим. Оган: “Конбаймын,- деп, жауап берилуи керек екен. “Конамын” десе, некесин молда кимайды екен.Солай болган болуы керек, неке кию устинде берилген уаде- жауап армиядагы берилетин ант сиякты занды болса керек. Талай бирге журин, конакта болып, сол жерде жата кетсе тун ишинде оянса болды, уйине тайын беретин бир жакын, ари туысым, ари ошкелесим болды. Сол ошкелесим бар, мен бар, тагы да замандас инимиз бар бирге болдык. Мен болсам сол “Аканмен” тату болмадым: котере алмаймын, ушып тусемин. Сондыктан да онымен онша дос емеспин. Дегенмен, онымен дос болмасам да, достарымнын конилине карап; талй –талай киналган уакытым болган –ды. Тун ортасы ауын кеткен. Анау екеуи кемелине келген. Бирак акыл – еси дурыс, канагаттаган. Уй егеси: “ Жата салындар, ертен – ак барарсындар” , - деди. Ал менин ошкелесимнин адети “Кус уйкысы болатын – ды.”. Сол “ Кус уйкысы” келин калган. Жатуга келистим. Тосек салынды. Ананы козгаманыз, оянса, жатпайды. Мен айттым уй егесине: “ оянса, кетип калады. Мунын аяк киимин жасырып кояйык” -   дедим. Солай жасадык та. – Калтасына жай каламмен аныктама жаз – деп, - мазмунын айтып отырдым. Уй егеси жазып отыр: “Аныктама. Берилди осы аныктаа Т. Б. – ге , себеби бул жолдас тунги сагат 12-ге дейин Б. Ш. – нын уйинде болды. Осыны анактап, аныктама беруши Б. Ш.” – деп, колын койып, шалбарынын калтасына салып койды. Бир кезде биреу менин жастыгымды котереди. Мен тук билмегенсип жатырмын. Бираздан кейин есик алдындагы иттер уре бастады. Касымдагы тетелесимди сипалап издесем, жок. Уй иесин оята койып, кетип калганын айттым. Ертенине саске тусте уйине барсак, енди гана турган екен. Айели бизди корип, сылкылдап кулкиге басты. Куйеуи уйине келген кезде:"Сагат неше болды?"-десе,-сагат он бир-депти. Онын кеткен кези тангы торттин кези еди. Ал ананын жауабы аныктамага дал келип тур гой. Айели куйеуинин орамалын ауыстырайын деп, калтасына кол салса, бир кагаз орала шыгады. Ол-аныктама жане де морсиз,жай карындашпен  жазылган."Осындай аныктама да адамды коргап калады екен-ау"-деп, кейде есиме аламын. Осы окшелесим ауылдык кенестин хатшысы болып турганда, армиядагы маган кауыннын кабыгынан жасаган мормен(былшитып, жазуы билинбейди) аныктама жиберген. Мен сонын аркасында отпускамен келип (XI-1945), биржола ауылда калып едим. Мынау аныктамам соган карымтага жараса иги еди, окушым.
Кылкопирден кулау
1953-54 жылдын иши болуы керек. Кундиздин озинде зорга отетин каналга салынган шпал баскалдак болатын. Асыкканда, не ерингенде сол жерден оте салатындар болушы еди. Арине, ол кундизги мезгилде. Карангы кезде оту деген-улкен"батырлык". "Отызында орда бузбасан , кыркында кыр аса алмайсын " дейди казак макалында. Ширкиннин жасы сол отыздын ишинде кези екен-а! "Акпамбет"деген бир тагамга тойып алса керек. Сол куни гана киген жана костюми де бар екен. Шамасы, соны жуды ма екен, кайдам. Туннин екинши жартысы болган кез. Оз уйине карай журсе, бул баскалдаксыз-ак, копир аркылы баруы керек еди,ол олай жасамаган. Осы туста кимас досы болатын. Соган туралап отуди коздесе керек. Тан алдында осы испеттес биреу, конилди болса керек, ынылдап андетип бара жатса , судын шетинде бирдене шолпылдагандай болады.Бул каналдын суы толык еди гой, азайган болса, ишинде балык шолпылдауы керек еди гой деп, жакындап келсе, адам ба, баска бирдене ме жиекке тырмысады. Сыртка шыга бере, кайтадан суга сыргып кетип, кейде сунгип те алады. Тагы тырмысады, тагы солай. Байкаса, адам. – Бул ким? – деп тил катады сырттагы ынылдаган конилди. Жауап катуга шамасы жок, колын созып: “Тарт” дейди судагысы. Ози де косылып тусе жаздап, судан шыгарады. Судан шыкканнын иеги иегине тимей, дир – дир етеди: Анау оз жонимен кете барады. Судан шыккан “батыр” уйине баруга ынгайсызданып, диттеп келе жаткан жолдасынын уйине келип жайгасады. Ертенине тус кезинде сол уйден киинип, ози уйине келеди. Ол кезде, байгус, кари шешеси бар еди. “Байгус – ау!Устиндеги мынауын кимдики?! – деп танырканады. “Кешеги киген жана костюмин кайда? – дейди. “Батырда” ун жок. Бир – еки кун откен сон, “ Жуылган” костюм батпагы каткан, буктетилген куйинде уйинде жатканын анасы кореди. Не десин, анасы тусинип тур. Баласынын су тубине батып кетпегенине шукиршилик етип тур. Бул сол кезде бир сауда мекемесинин дурдей бас есепшиси болатын. Уйленген ,бирак айелимен жараспай журген кези, айели торкининде. Сол кеткеннен мол кетип, бир кызды болган кезинде ажырасты. Кейинги айелинен улды да, кызды да болды. Баланы тогип – тогип тастап, айыкпас дертке тап болды, дуние салды. Ойлайтын едим, бул акпанбет жолдасымен ажырамас деп. Жок, ешкандай колкасыз- ак одан ажырасты. Казир денсаулыгы кемдеу. Тири кезинде кылкопирден “батырлыкка” салып отип журген, аргы дуниенин кылкопиринен отпей-ак, баска айналып отер жерин тапса болар еди-ау! Сол “батыр” осы кеселинен айыга алмай, дуние салды. Бул кезде мен Тулкибаска кошкен кезим. Бардык. Рухына курап окып, бата салдык .Баягы тун мезгилинде судан шыгуга кол ушып берип журген Кулмат Мырзаев деген агамыз екенин кылкопирден кулаган курдасымыз жайшылыкта айтып еди сураганымызда. Ол да дуниеден озганына коп жыл болды.

Ойланарлык жайлар.

Отан
         Менин тусинигимше, “Отан” cозинин тар жане кен магынасы бар сиякты. Тар магынасы жануя да, кен магынасы-туып оскен елин, жерин.
         Сол Отан, ягни сонын киши болиги жануя неден турады? Арине, жас жубайлардын, ер жигит пен кыздын жуптасуынан турады. Осы жуптасу-уйлену онай да, уйлесу киын деген соз тагы бар. Осыган талдау жасап корейикши. “Ер-айелинин куйеуи, айел-куйеуинин суйеуи. (Кадыр Мырзаали).
         “Жек коре билмеген, суйе де билмейди” депти казак макалында. Сонда биз нени жек коремиз, нени жаксы кореди екенбиз?
         “Ешки болар ешкини кебенек ишинен тани бил?”- деп, казак неге айткан? Бурындары казак жигиттеринин уйлену маселеси ата – аналарынын иси еди.
         -Сонда калай? Уйленетин ата- аналарынын иси еди.
         -Арине, сонгылары. – Ендеше неге булай?- дейсиз гой. Кай ата – ана баласын жаман болсын дейди. Еки жагы да жаксы болуын коздейди емес пе?
 - Казирше ?- Казир жуптасатындар алдын-ала бирлесип, жуптаскысы келетиндиктерин билдирип, некеге тургызатын мекемеге бир ай бурын отиништерин беру керек. Сол бир ай ишинде жан жакты ойлануы керек деген соз. Сол бир айга шыдамай да минез билдирушилер болып жатады. Ондайда уйленбей-ак, ерте бастан оз жолымен кетеди. Ал, уйленип болып, журек айнуы деген неликтен болады? Мунын себептери алуан турли болады:
1) Копшилигинде кыз жагы сол соз айткан кезден бастап, соз айтушыга тек жаксы жагынан коринуге тырысады. Еш сыр бермеу жолын карастырады екен. Уйленип алган сон енди бул озимнин жеке меншигим, калай пайдалансам да оз еркимде деген есуастык ойга ауысады да, болашак еринин конилин калдыра бастайды. Содан улгая келе, шарыктау шегине жетеди.
2) Енди биреулери оз басын дурыс алып журе алмай, коктемдеги ерип жаткан музга тайганаймын дегендей, муз ойылып, су тубине кеткендей халге ушырайды. Бул-кунанин ен ауыры, битти. “Еркектенген айел байынан айырылып тынады” – депти  Кадир Мырза Али.
3) Омир деген – тартыс. Сол тартысу барысында, женемин деп, ожеттикке салумен, бири мерт болып тынады.
            “Айелдин камшысы – тили ” ( Кадир Мырза Али )
4) Енди бир тури, адетте, коп ушырайтын тури, анадан туган куйиндей пак таза болмауынын зардабын шегуден, сонын аскынуынан болады. Муны егжей-тегжей билгиниз келсе, “Казакстан айелдери”, №12,1995ж. журналдын 14жане 24-беттеринен окыныз.
5)Тагы бир тури соз салгыласу барысында оз бастарынын кемшилигин, кала берди, ата-ана, туыстарынын кемшилигин саралап айтып, бетине басудын зардабынан болады.
6) Енди биреулеринин ренжесу кезенинде ата-аналарынын араласуынан болады: “Ишиме сыйган балам, сыртыма да сыяды”- деу, барып турган унамсыз ана дер едим. Осылайша баласынын сорына калады. Басу айтудын орнына, аузымен корикше урлеп, лаулатады.
“Каздар- дайын журтына, кыздар-кайын журтына” сияды. (Кадыр Мырзаали)   
7) Омирде кездескен ауыр жагдайларга тап болганда, омир талкегине тусип кететиндер де болады. Бул - озин - ози устай алмаушылык, куйректик, кем ойлаушылыктан болады. “Айел олеринде айнага карап оледи.”- депти Кадыр Мырзаали.
8) Тагы бир кездесе беретин бир жагдай – бирин- бир аты жок, жони жок биреуге танып, кызганушылыктан болады. Адетте, бир – бирине карсы келип, тил аркылы улы создермен уланудан болады. “Коршинин келиншеги кориктилеу        коринеди” – депти Кадыр Мырзаали.
9) Омирде орын алып журген тагы бир жай – келген келин ата-енесин унатпай, сыйыспай, солармен салгыласып, еринен ажырасады, не ерин ертип шыгады. “Келинди улын тапса, улынды озин таптын, енди неге ренжейсин? '’(Кадыр Мырзаали)
10) Жас жубайлардын омирлик туруына желим, себепкер болатын перзенттин болмауынан болады. Муны болдырмауга болады: оган кинали айели болса, кеншилик жасап, бирге туруга шыдайтынмен келисип, ерине айел аперу. Кемшилик еринен болса, бала алып, тарбиелеу. Тек кана осы еки жол. “Жукти айелдин корки – ишинде'' (Кадыр Мырзаали.)
11) Адамгершиликке жатпайтын бир тури – ери не айели ауруга шалдыкканда керексинбеу.
12) Енди бир тури тагы бар – осылар ерли- зайынтылар ма, алде жок па дейтиндер: ажарасуы да, косылуы да болып туратын жексурындар. “Еркек-бас, айел – мойын деймиз, бас бурылгысы келгенде, мойын сиресип калса кайтесиз” (Кадыр Мырзаали)
13) Ишкиликке салынып, сонын кулы болып кеткендер: Отан да, бала да жайында калады.
         Айта берсе, тагы баска да мардымсыз жолдары табыла береди.
         Ал енди, косагымен коса агарып, бала осирип, улын уяга, кызын кияга ушырып жаткандардын  омиринде еш киын жагдайлар кездеспегендиктен бе дейсиз гой. – Жок. Киындыктын барин де жене, шыдай билгендер.
         Бундай жандар туралы “ Жануялардын тату туруынын техникалык кауипсиздик ережелери” деген такырыпты окыган, естиген, корген – билгендеримнен жазганым бар окуынызга болады.
        Отаннын кен магынасы – туган елин, оскен жерин дедик кой. Сол отаннын кен магынасын сактау ушин, алдымен, жануян, тарбиен дурыс болуы керек. “ Отан – оттан да ыстык” – дейди халык макалында. Сол отаннын тар магынадагы турине опасыздыгын – ерли – зайыптылардын ажырасуы, кен магынасына опасыздыгын – отанды коргамай, жауга сатканын дер едим.
         Сондыктан, жануя мыкты болсын десен, омирден коргендерин айтып кеткен даналардын, улагатты создерин екшеп алып, оны да жазып койдым.Солардан артык мен айта алмаймын. 
         Менде жуптастырамын деген ата-ана болмады. Балаларым оз калауынша жубайласып жатыр. Акылдасып косылгандары типти тауир турады. Бирин-бири унатпаганы да болды. Ол узатпай ажырасып алды. Егер унатпасан, тез ажырас.Сол дурыс болады.
             «Кур тоздырып нурлы жуздин жылуын,
               Издей корме кыздын аскан сулуын,
               Ей, жас жигит, жар тандаган биледи,
               Кур сулуды издесен журт куледи.
               Айел алсан, торт рудан алыс ал,
               Ол болмаса, ей, азамат, калыс кал.
               Байлык куган айел тили узарар
               Мулик жинап еки кози «кызарар»
               Байып алып, озине де он кирер,
               Пейилди айел корикти де текти гой
                Айел корки – кылыгында   -  депти гой.
                Баласагун

                Косагынмен тату бол - озгермесин ол адам,
                Уй тауыгын аяла, кыргауыл кумай даладан.
                Кашкари
         
Ен, ен, ен кымбаттым не екен?
«Ана аялайды, бала аямайды»
Алла кеширсин, менин кудайым ба деймин акем мен шешемди, уйткени, ол-мени дуниеге келуиме алгашкы себепкерлер. 2 дуниеге келген менин ыстыгыма куйип, суыгыма тонган солар. Менин адам болып жетилуим ушин каншама енбек етти десенши! Сондагы менен куткени не екен? Оздеринин омиринин жалгасы  етпек, сонымен катар, картайганында, оздеринен куш кеткенинде, камкоршыл болса екен деп тиледи емес пе?
   Менин сабилик кезим болсын, есею жылдарым болсын барлык жаксылыкты маган гана арнады.Мени дуниедеги ен асылы деп санады.Менин аягыма кирген тикеннин оздеринин мандайына киргенин калады. Акем мен шешем менин тек кана, тек кана жаксы болуымды тиледи. Мени жек кору дегенди билмеди: урысканы – тусине коймаган сон, айткан акылы еди де, суйгени, айналганы менин жан-таниме енип кетип, мен болганы ма деймин.
   Жетилдим,  болдым, толдым, оздигимнен – ак осы дарежеге келе салгандаймын дейтиндер де жок емес сиякты.
    Сондайлардан дуниедеги ен кадирли нарсен не, жаксы корип курметтейтинин не деп сурай койсан, аке мен шешени екинши катарга койып, жубайын, кала берди перзенттерин жогары сатыга котеретиндер де табылып калады. Неге десен, аке-шеше оз миндеттерин орындады. Жасарын жасап, асарын асады, картайды-тозды, оз ретимен бул дуниеден ол дуниеге сапар шегуи дурыс дер еди. Мен ондайларга узилди-кесилди карсымын. «Ен кымбаттым - акем мен шешем» - дер едим. Ондайлар маган дурсе карсы да келуи мумкин: «Балам – бауыр етим, косагым-перзенттеримнин анасы, менин- махабатым» - деуи мумкин.
      Мен ондайларга, “Перзенттерин нешеу?» - деген сурак кояр едим де, “Акен мен шешен нешеу?”- дер едим.
      Косагын, махаббатын берерин бар кезде гана, жок болсан, алдекимнин бирдемеси дер едим. Махаббат мангилиги осал да, ата-ананын турактылыгы мангилик дер едим.Бул екеуинин айырмашылыгын таптиштемей-ак койяын. Бир гана мысал жеткиликти: кыз жигитке: Егер сен мени жаксы корсен, ананнын журегин акелип бер- дегенде, ана баласын кимай, журегин береди. Сол журекти алып, жугирип келе жатканда, бала кулап туседи. Сол кезде ана жетип келип:   
«Балам, бир жерин ауырып калган жок па?» - дери бар емес пе?   Олай болса, махаббат маселеси белгили кезенди гана курайды. Картайганында ол да картаяды, ескиреди. Ал аке-шешеге сен барлык кезде де сабисин, картаймайсын, суйиктисин. Картайган махаббат они кетип, тозган, ескирген киим сиякты. Сонда да сен оны тастамай, керегине жаратасын, кадири кашады. Суйиткен аке- шешенин киналганын, тарыкканын, ренжигенин калайша тусинбеймиз?!  Осынын барлыгын билип, не билмей журе беретинимиз не? Сонда ол нени кызыктайды екен?!!!
       Олгеннен кейинги истелинетин жумыстарды мен аке-шешеге емес, озине истегендерин, басекелестик, атак-абыройга бой урушылык дер едим.
       Тирилигинде сыйламаган сыйыннын, олгеннен кейинги жасаган курметине жол болсын! Осыны жазып отырган мен соны аке-шешеме жасай алдым ба?- жок, жасай алмадым.  Коп жыл откен сон гана, шамама карай, акем-шешем, бауырларыма куран окыттым. Акем олгенде, мен али жаспын, окуга жасым да жетпеген. Шешем олгенде агайыннын колында окудамын(6-кл). Кабирине топырак та сала алганым жок.
       Акемнин толык бет бейнесин де биле бермеймин. Жерлегенде топырак салдым. Ал шешемнин бейнесин билемин, бирак дал кай жерге жерленгенин корсететин адам болган жок. Шамасы кай жер екенин билгенимен, казир тегистелип кеткен.
       Оз омиримдеги жетиспегендиктин, кемшиликтин басты себеби осы ку жетимдиктин салдары дей беремин. Ал, аке-шешеси барлар аке-шешенин кадирин биле ме екен?  Билсе, не ойлайды екен?
       Соз сонында айтарым - аке-шешене ар кез камкоршы бол, сыйла, аяла, курметте. Ол картайганда жасканшак та болады; бала таризди окпешил де келеди. Сенин жекирип айтканын оган таяктан да катты. Аке-шешен – сенин жаратушын, тарбиешин, кудайын; керек десен, акы алмайтын кулын мен кунин. Балан да, кызын да, косылган косагын да ондай бола алмайды, оган шыдас бермейди. “ Акене не истесен, алдына сол келеди “деген осы деп тусин!

21/08-1997 ж.
Адамга ат коюдын жауапкершилиги
Адетте, дуниеге саби келгенде, оган ат койылады. Енди сол койылатын атты алдын ала жан-жакты ойлаган жон. Ат коюда белгили бир болган уакигага бойланысты да койылады. Молдага салсан, аты-жони жок, китапка карай умтылып, магынасы тусиниксиз, шет ел тилиндеги бир созбен (адетте арабша) коя салады. Енди биреулер оз урпактарына уйкастыра коюга тырысады, не белгили бир тауир омир сурген белгили адамдардын атын жангыртып койып жатады. Сонда калай болса да, улкен жауапкершиликти керек ететин сиякты. Ол саби осе келе есеймей ме, кейин онын атын сыпайылап айтканда калай болып шыгады, оны да карастыру керек.
Биздин елде Кайып деген бир киси баска рудан (карасары) еди, биздин елге куйеу. Курдастары оны “курметтеп“, “кайеке, кайеке!“ дей беретин, ажуалайтын еди. Ал, Кайып болса, осы мени курметтемей -ак, озимнин атымды тура айтындаршы деп отинеди. Курдастары турып: “ Онда сиздин атынызды озгертейик. Бир мал сойыныз, ишимдиги болсын!“ – деп келиседи. Мал сойылады. Букил курдасы жиылады. Сонымен, “ Бугиннен бастап сенин атын казактын белгили батыры Аманкелдимен аттас болсын!”- деп, баталасады. Оган Кайып та келиседи, маз-майрам болысады. Уйден шыгып бара жатканда, биреуи жана койылган атын сыпайылап калганда, Кайып:"Ойбай! Мына атын курысын! Бурынгы атыммен-ак атай бериндер!"- деген екен.
Сол сиякты бир мектепте истейтин Есиркен, Маширап дегендер болды. Екеуи де коммунист. Алгашкысы партия уйымынын хатшысы еди. Сол мектептин жастау бир устазы Машираппен бир нарсеге келиспей калады.Типти дауга айналады. Сонда ол:”Машеке, мынауынды Есекене айтсам, жагдайыныз калай болады? ”-  демеси бар ма. Аманбай, Каскырбай есимдилерге де сыпайылап айту киын – ак сиякты. Болган тарихи жагдай болган сон, есинизде болсын деп жазып отырмын.
           Инимнин келиншеги улды болып, женгемиз  атын коюды маган караткан екен. Барганымда ол: «Ай, бала, мына баламыздын атын сен койып бер!» дегенинде: «Атын Абзал койындар» - дедим. Женгем бул создин магынасын жете тусинбей, назырканды. Мен олай айтып, булай айтып тусиндирген болдым. Сонымен, солай аталды да. Ол балама атын кутты болсын деп, бир лак атадым. Осыны естиген бир женешемнин кызы босанган екен, нарестеси кыз екен. Соган ат коюды бир апта бойы маган караткан екен. Буган тарихи жагдайга сайкестендирип, атын «Зияда» койындар дедим. Оган мал атаганым жок. Ат унамады ма, бирдене аталмаган сон ба, атты койган жок. Сабидин акеси авариядан кайткан еди.

Омирде не болмайды?

Кузетилген кузеткендерден кейин....
Тагдырдын жазуы турли – турли бола береди екен гой! Кейде турли ойга тусип отырганында, кайдагы бир тарихи болган, оны озин козинмен корген жагдайлар ойга орала кетеди. Енди – оны коп заманнан кейин баска биреуге айта койсан, нак бир ойдан шыгарып отыргандай да болуын мумкин.
         Шакен Амирбекулы деген кудамыз болды. Ебине лайык аудан бойында орта катардагы басшы кызметтерде жумыс жасады. Сол киси  бир узак сонар наукаска ушырап, типти кузетке де енди. Конилин сурап барып та турдык. Сол Шакен наукасы жанына батып, сойлеуге шамасы келмей, талыксып жатырган кези екен. Жанашыр агайындары жиналып, уакыты жетип кете койса, сонгы сапарга шыгару камын да ойластырды: «Намазга жиналгандарга канша орамал бар?» – деп сурады акы егесинен биреуи «500 – дей орамал бар,» - деп жауап катты басшы биреуи «онда жетип те калар»- деп, костады екиншиси. Осындай жагдайда жаткан кундеринде. Кун сайын оган бауыздау кудалары Сагынбай мен Жумагулдын Алиаскары да келип турушы еди. Алиаскардын  кызы – Шакеннин отанындагы келини. Сол кундеги дагдылары бойынша жакын туыстары келеси куни де бас косып келип отыр еди.
- Шаке, калайсыз, тауирсиз бе? - деди биреуи.
- Иа, - дей салды алсиз ун катып. Бари де тым – тырыс отырган кезде Шакен:
- 500 орамалдарын жетпейди. Мени ауданнын барлык кисилери биледи. Маган адам коп жиналады, тагы да алуларын керек демеси бар ма?!  Отыргандар не дерин билмей, бир – бирине коздеринин астымен карасты.
Сол Шакен кун санап тауирленип, аягына минип те кетти. Жутканды унатушы еди, уйреншикти исимен айналысып та журди.
         Кызын баласына аперген Сагынбай кудасы болса, жасы есейген кез еди, кун санап они кашып, мазасызданып журди. Енди кунде, кейде кун ара Шакен Сагынбайдын  конилин сурауга келетин болды. Мен болсам инисимин, алансыз басында отырмын. Суйтип журип жасы озинен улкенирек кудасы Сагынбайды Шакен Мангилик сапарга шыгарып та салды. Екинши кудасы озимен катар. Бир кундери табигатында оте мыкты жаралган, ешнарседен кайтпайтын, омирдин небир ауыр талкысын басынан кешкен Алиаскар кудасын да алдына салып, оз колынан бир уыс топырагын да салды кабырына  Шакен.
         Суйтип Шакен тагы да димкастанып, бул жолы тотелеп аламын деп келген ауруга шалдыкты. Бул жолгыга ем-домнын шамасы келмеди, алып кетти. Биреу ерте, биреу кеш дегендей, омир ширкин, реттеседи екен.
Бул – 1993 – 1994 ж. иши еди.

Сын сагатта ашылган сыр
Бир елди мекенде аттас адамдардын саны барагырак болса, солардын дене пишини, журис – турысы, минез – кулкы т.б. белгилерине коса косалкы атымен косып айту бар екен.  Сондай косалкы аты барлардын  биреуинин атына «Кортык» деген соз косылып айтылушы  еди. Бойы кортык болганмен, ойы кортык емес, курык бойламайды, таппасты ойлайды, катарларын какканда, канбактай уйиреди, ауыздарын ашырмаушы еди. Сол кортыктын  есимде бар истеген истерин айтпакшымын. (Бул кортык Скакулы Иманбердинин жакын женгеси еди, ол маган  бул туралы Кызылорда профилакториясында баян еткен - ди).
Сонын бири – “ок аттау”деп аталады. Озинин курдастарын сыннан откизу максатымен табан астынан бир болмаган окиганы болды деп, дереу иске кирисип кетти. Ауылдын бир шетинен бастап, “Ойбай, мылтык октап отырып, паленшенин баласынын санына ок тиип, аргы бетине отпей тур екен. Соны тусиру ушин пак таза айел баласы оттауы керек екен!” – деп зыр жугирди. Октын тусу шартын да билмейтиндерге тусиндируде. Естигендер состиып – состиып тындайды, бундай жагдайды билмейтиндери де ушырасуда. Ертеде казак ауылында хирург жок кезде колданылган адис екенин де айтуда.
- Осы сенен умитим зор,- деп, уйинин касында туратын бир курдасына ентигин баса алмай жетип келеди. Ол курдасы ертеректе ери кайтыс болган, жесирлик омирдин талкысын кешкен жан еди. Соз ушинде: “Аттай алмасан, курыдык, журтка кулки болмайык”, - деп те кояды. Не керек, оны састырып, жинакталып, кумнын аргы бетине отын дайындауга аттандырып салады. Ози болса сыртынан карап турып, миыгынан кулип, екинши бир сырласына кол ушымен корсетип те турады.
         Екинши бир иси – “мени олтиргенинди кашан коясын?”- деп аталады. Сол кортык жас кезинде жесир калып, бир гана ул баласы бар болатын – ды. Баласы ер жетип, уйлендирген. Келининин тунгышы кыз бала болатын. Казакта жас келиндер тунгышын енесинин бауырына салып, онын атын да атамай, кайын синлиси сиякты осирушилер болады. Мине, кортыктын кызы – сондай кыз.
Кыз бой жетти. Жат журттык болган сон, Шымкент жагында биреумен турмыс курады. Казак адетимен кудалар шакырылады. Куда болып баратындардын курамы да бекитилип, шакырылган кунине жету ушин жолга шыгады. Женгесиндей болып асыраган шеше куданын курамында жок та, анасы болып ажеси барады. Жаздын ыстык  куни екен. Жол журу деген онай ма, шаршап – шалдыгып, куданын, ауылына келеди. Куда кутушилер есик алдында жур екен, жапырласып алдарынан шыгады. Кортык болса, колына бир шыбык алып алган.Коптен кормеген немере кызы алдынан ентелей басып, козине жас та алып, уни де шыгып кетеди. Кортык болса, кушактап бетинен суюдин орнына шыбыктын астына алып: “Сен мени олтиргенинди коймадын гой!” – деп, сыртынан сабалап жур. Карсы алушылар ургызып коюшы ма еди, ажыратып алып, кудагидын исине ари таныркап, ари жубату айтушылар да бар. Уйге енеди. Елдин амандыгын сурауга да соз таба алмай отырганда, созди кортык бастап кетеди, - осы жалмауыз катын мени килен олтирумен келеди. Жолдасым согыска кетип, не бир киыншылыктарды басымнан кеширдим. Суйтип журип, осыны етек астынан таптым. Дуниеге келгенинше тиридей олип журдим. Иштен шыккан тири жылан емес пе, козин жогалтуга кимауым. Тозакка да уйренеди дегендей, киындыкпен осирдим. Енди осы жолы тагы да алыс жолдан шаршап – шалдыгып, шолдеп оле жаздайын деп жеткенимде, мени тастап кеткен жалмауыз иши – бауыры елжирей калганына жыным келмейтини бар ма! – УХ!” , - деп созин тогарды. Тындап отырган кудагилардын ишинен биреуи жана келген кудагидын ашуын басу ушин : - Кудаги, киын кезен болды емес пе? Биз де не бир киын жагдайды бастан кештик кой. Оган ренжимениз. Менин де басымнан сондай жагдай отти гой! Деминизди алыныз, шайга караныз”- демеси бар ма. Екинши бир кудаги турып: “Менин басымнан ондайдын екеуи болды” – деп созин жалгады. Енди кортык жадырап, тусин калыпты жагдайга келтирип, аман – саулыкка кошти. Шай ишилип, емин – еркин ангиме басталып кеткен кез. Келген конактарга тамак тартыла бастады. Кортык барин бакылап, ариптестерин таба алмай отыр. Бир кезде кортык:
- Менин ариптестерим кайда, тамакты бирге ишейик, менин табагыма косындар соларды , - дейди.
- Ариптес пе, Ариптес емес пе, жагымпазданамын деген кудагилар жана келген кудагидын кыздын анасы емес, ажеси екенин билип, шыдамдары кетип, тайып турган екен.

Жабылган жала
       “Жала – жалын емес жандырмайды, 
              жандырмаса да куйелейди”.
       “Клевета- не пламя, не загорает,
                а заморает”.

       Амирдин Сарсенбеги деген агамыз бар еди. Бала – шагалы болган  жигит агасы кези. Не кыласын “Сарсенбекти биреу машинамен кагып кетипти!” – деген суык хабар ауылды жайлап кетти.
- Кашан?! – кай жерде? Ким кагыпты? деген сураулар ауыздан  - ауызга  коше жонелди.
- Тустен кейин болса керек. Байгекумнан ауылга келер асфальттын устинде коринеди.
- Тири калып па?! – жок, кайтыс болыпты. Еситкен жан аузы жыбырлап барып, бетин сипап жатты. Енди биреулери: «иманын жолдас кылсын!» - деп те жатыр.
- Машина биздин совхоздики екен!- деп жатыр екинши биреуи.- Кандай машина екен?!  - дей бергенде.
- Кабинасы сары екен! – деп, жерден жети коян тапкандай биреуи сарт  еткизди. Арким ар жакка алып кетип жатыр.
- Бул совхозда мундай машина екеу. Кайсысы болды екен, а?!   Сонымен соккан машина акыл-кенес тауып, кырга тайып береди. Бул жагдайдан еш хабары жок адам шакырылады, сурауга алынады.Ол Байгекумга бул куни бармаганын канша айтса да, ешбир сенбейди. Корген адам бар, туси сенин машинан. Жабылды жала, жауап бересин болады. Акт де жасалады, камауга да алынады. Айыпты жолын табады, су жуктырмайды.
 Сонымен, таза адам  айыпталып, неше турли азаптан сурау жолдарынан  отеди. Бул жигиттин коргаушысы колга алушысы да мыкты болмайды. Акыры сотталады. Мерзимди уакыты болып, азып-тозып елге де  келеди. Адамнын  канын жуктеу оте  ауыр болатынын  кейин  кордик. Сол  адейи баспаса да, адейи  какпаса  да, сол  исинин  азабын корди-ау  деген  ойга келемин. Арада  коп  уакыт  болган жок. Сол жигит аты жок ауруга шалдыкты. Озди озинен урынуда болды. Тыныштандыру ушин еки облыстын  дарисин де пайдаланды. Оянып кетсе, сандырактайтын болды. Жакындарынын сасканы сонша-болган исти айтып коя  ма деп катты кауыптанган болуы керек. Оянып кетсе, уйыктататын дари тагы салына берди, салына берди. Сонымен, купиянын бети ашыла койган жок. Ауру женди, дуние салды уйкыда жатып. Ал, ел иши козге туртип айтпаса да, иши билди.
         Биреу ажалы шыгар, дуние салды, екинши биреу жаладан жан азабын шекти. Осыган айыпты болган кашак ше? Ойласан, адамды алдаганынмен, адамнан кутылганынмен, Алладан кутыла алмайсын  дейтин осы екен гой? Бул ис мунымен гана тынган жок. Кесири тагы биреуге тиди. Олген адамнын бала – шагасы, айели бар. Оган жардем дайындалуы керек. Олгенди жерлегенде акт жасалмаган. Осыны аныктау керек. Ол алдекашан жерленген. Не истеу керек? Кабирди ашу керек те, арак ишкен, ишпегенин аныктау керек.
- Ма саган! Бул калай болады?
Шаригат жолына жугиристи. Жардем молданын шаригатына берилмейди. Даригерлердин аныктамасын керек етеди. Агайындарынын шешими Сарсенбектин немере иниси Урмаханнын Каримшесин (1936ж.жигит) Кабирге тусируди уйгарады. Каримше киналады, дегенмен, халык буйырса, одан асып кете алмай, лажсыз ашылган кабирден агасынын денесин алып шыгады Иистенип кеткен. Осы кабирге киргеннен бастап, Каримшенин хали де мушкил тарта бастайды.  Шошынган, есинен еш шыгара алмайды.  Осы касирет Каримшени де алып кетти емес пе? Артында оншакты жетилмеген бала калды, жесир болып айели калды. Мунын акыры не болады екен?
Илгерили – кейинди . . .
Орындалган арман

Бакытына жеткен бакыт
         Аты жок, жони жок кейде биреулерди киналай салатын адетимиз бар. Онын дурыс, бурысымен исимиз жок. Соган «озин болсан кандайсын?» деген козкараспен неге карамайды екенбиз деген ой келеди маган.
         Ер кисинин айелден кейини, айелдин ер кисиден артыгын корип те журген жокпыз ба?
          Айелдин кемдиги тек жыныстык мушеси ме? Оган бола кемиту дурыс емес. Маселе – акыл, ой, парасаттылыгында. Бакыт деген болды. Алгашкысын типти билмеймин де. Ерли – зайыптынын омирин перзент  жалгастырады. Ол болмаса, арасы узиледи де, омир жалгасын табу жолын карастырады. Муны бузылган деп карауга болмайды. Кай кайсысы болса да, умитин узбей, урыс – кагызсыз жол издейди. Солай болган болу керек деп ойлаймын озим. Бакыт алгашкы жубайымен ажыраскан. Енди не истеу керек. Тагдырдын жазганы солай болган шыгар. Бул уят улескенде, уяттын 9/10 ын алган емес пе еди? Ал, алды. Кимге барып тииспекши? Солай омирин откизе береди. Бастапкы оз табалдырыгын аттаган кыз бала енди оз уйине жат болды. Ешкимнин козине суйел сияктанбай, озинше омир сурип жургенде, бакыты жанайын деген шыгар, омир гой, акылдан коп улес алып, уяттан кем улес алган ер киси тил катпаса бар ма. Сонымен, байланыс журеди. Алла асыкпайды екен гой! Асыгушы онын пендеси екен. Кудай жарылкап , бакыт бакытына жетеди. Баскага купия болганымен, озине аян. Ол кокек ана болган жок. Бир турли уялар, бирак ол ана деген атка ие болды. Осынын ози улкен куаныш. Кундердин кунинде баласына сырын айтар да. Акылды аналар солай айтып та кеткен гой. Бакыт улды болган, ози тарбиеледи, окытты. Жогары дарежели билим де алды. Аскери борышын да отеди. Сойтип журип ол Алматы каласынан озине жолдас боларлык кыз да тауып уйленди. Ал ана болса, али баласынын тилегин сырттай тилеп, сол бурынгы озинин уйинде турып жатырган коринеди. Бирде мен автобус устинде кездесип, жагдайларын да билдим. Шамасы, баланын колына баруды али ойластырмаган. Оздеринше тура берер дейди. Омир корсетеди. Бакыт мугедек калге жетип, журип – туруы киындаса, баласы ози – ак келип алып кетуи мумкин. Бала анасын тастап кетип отырган жок, тек анасы ози уйренген жеринде, торкинине жакындау отырганы. Ангимелесу сонында мен «Бакытына жеткен Бакыт» деген ангиме жазганымды, бирак жария етпегенимди айттым. Ол оган ренжиген жок. Бир багытта бир пан бойынша мамандыгымыз болатын.



Баяннын баяны
«Каптын ишине жалан
 биз жасырынбас»
       Бул ангименин аркауы коп жылдарды (шамасы 70 жылдай) камтиды десек те болады.
        Совет укиметинин алгашкы кезенинен басталды десе де болады. Балапан басымен, турымтай тусымен болган кезде, жарлы жакыбай ишинен ети тири бир жигит елден жырак кетеди. Кеткенде ол алдына улкен бир максат коймаса керек. Заманынын агыны калай апарса, соган илиссе керек. Елден, агайыннан кашык журип окиды, билим алады. Ебине лайык ел баскару жумыстарын аткарып журе береди. Истеген жерлеринде озинин таза журисимен абыройсыз да болмайды. Козге енди илине бастаган жас жигитке бир облыстын ажептауир баскарушыларынын катарындагы жумысы тиеди: бул ол кезде жалгыз басты журген кези екен. Жумыс истеп журген жеринде жатып туру ушин бир онаша жан уянын патерине орналасады. Ол уйдин басшысы озине - ози жетерлик шаруасы бар, бир ток киси екен. Жан уясында айели мен бир гана перзенти бар екен. Ол перзентин ул балаша кииндирип, ози барган жеринде (той, кокпар тагы баска) тастамай алып журеди екен. Арине, онысы кыз бала. Бир кундери сол ауылда кокпардын кызыгын коруге акесине ерип, ол да барады. Жанынан оте бере бир замандасы: «Байтал шауып байге алмас» - деп, созбен кагады. Осы созди кайталашы дегенде, замандасы тагы кайталайды. Сол заманда алги жигиттин басына камшы тимесе бар ма! Жигит кашып жур, анау куып жур, сабалап урып жур. Урып жур, ари жылап жур. Акеси де келип жетеди. Сураса, айтпайды. Екеуин ажыратканмен, ерше киинген кыз еш нарсеге карамай, уйине карай шаба жонелди. Не болганы казирше ешким биле бермейди. Болжагандары сол таяк жеген жигит бир жагымсыз тил катты деу.
        Уйге келисимен алги кыз ер баланын киимдерин тук калдырмай шешип, кызша киинеди: аке де, шеше де манисин сурамайды. Осылайша, уакыт отип жаткан кез екен; сол туста жанагы ел баскарушы жалгыз басты жигит осы уйдин патерине орналаскан–ды.
        Арким оз тирлигимен бола береди. Еки жас ер жетип калган кези болганмен, арада ешкандай козкарас та болмаган екен.
       Осынын барин маган сыр етип айтып отырган – сол кыз. Бул кезде ол елулерди алкымдаган. Уакиганын басталуы аулиеатада турган кезде басталган.
       Бала болса бир сыдыргы, сыпа, сымбатты, оте мадениетти турып жатады.
        Кыздын шамасы 17 – ге келген кези – ау.
       Бул кыз деп отырганым – сол сырды маган айтып отырганда женешем. Ол айтады:
   - Ай, бала, сенин мынау жаман аган маган соз айтпаса да, сондай ыстык коринеди де турады. Акемде менен баска перзенти болмаган сон, мени   ул сиякты кииндирип, тарбиеси де солай болып еди. Кокпардын кызыгын корип жургенимде, сазайын тарткан жигиттин сози гана мени шошындырган. Сол заманнан мен кыз болып шыга келдим гой! Бирак маган содан кейин ешким лам деп соз каткан емес. Неге екенин озим де билмеймин, осы жампиген  аган мени ынтыктырады да турады. Койшы ей, не керек, екеумиз  жуптастык кой! Оган да коп заман отип жатыр. Аганда маган деген ыкылас, сый – курмет жеткиликти. Онын ойлайтынын сураганым жок. Бир нарсе жетиспейди де турады. Содан мен оган ойымды уйде отырганда, онашада жайып салдым. Ол – ун – тунсиз отырды да калды. Шамасы, мени кимайды. Конилине келеди ме деп ойлайды – ау. Бир кезде мени: «Бар шыным» - деп, козиме ериксиз жас алдым. Сондагы – дуниедеги ку бас болып отпеу. Екеумиз ойланып – ойланып, Сабиханадан бала алайыкка келистик. Бир емес, 2 – 3 рет алдык та. Егизин де алдык. Ишинде жастай кайтыс болганы да болды. Ал, есейе келе, оз бетимен суып кеткени бизди катты толгандырды. Онын шет жагасын кордин де гой! Ана жолы озин ауылдан алып келген бала – менин бауырымнын баласы. Акеси де, шешеси де бар. Акеси бир момын киси, ауылдык жерде есепши болып истейди. Баланы окытып жур едик. Коше балалары деген, асиресе басшынын балалары, бари жеткиликти, оларды ыждагаттап бакылайтын адам жок, бузыктарга ерип, ойына келгенин истей бастады. Содан бул ортадан ауыстырып, ауылга жиберип едик кой! Онда да ажептауир бола коймапты. Содан аманында егесине табыс етейик деп алдырттык. Акесин шакырып алып, озине табыс еттик. Уакыт отип жатыр. Унеми уйде конак бола бермейди. Кейде екеумиз онаша калганда, еки колымыз алдымызга сыймай калады. Тагы да ойды – акылды мен бастадым:Былтыр жазда келгенинде, ауылдан бир кыз, бир ул бала окуга туспекши болып, осы уйде экзаменге дайындалып жатыр еди гой. Сонын улы тусе алмай, елге кетти. Екеуи де менин торкин жагымнан. Кызы окуга тусти. Агана: «Осыган тусуине тил жардеминди жаса» - деп едим, солай болган болуы керек.
... Жылына еки рет астанага (Алматыга) барып турушы едим. Барысымен, агайыма, женешеме салем беруди дагдыма айналдырганмын. Арасына кун салып барсам, олар маган ренжип калатын еди. Асиресе мени тергейтин женешем еди. Ол: - Поездан кашан тустин? Содан бери кайда журсин? Осы сен менен де жакындау анау женешене кидирип журсин-ау! – деген сиякты кудигин де косатын.
Жакын деп женешен деп отырганындай бар: ата жагынан караганда, ол жакынына жакын. Онын да ери ажептеуир кызмет жасаган адам. Бирак екеуинин де кисилигин ат-туйе тарта алмайды: кушенип, ынырсып сойлеседи. Сондыктан илуде болмаса, бара бермеймин. Будан тыскары осы еки женешемнин орели оты бирге жанбайтындай. Оны да айткан жанагы мени катты тергейтин женешем: екеуи бир шакырылган конакта шалкем-шалыс келип калыпты. Аркайсысынын отандары баска-баска болса да, ерлеринин лауазымдарын салыстырган ба, алде одан да зоры болган ба, айтеуир, бирин-бири унатпайды. Бирак копшиликке коринбеген, сыр бермеген сиякты. Сыздап сойлейтиннин уш улы уш отан болып отыр. Дегенмен, парасаттылыгы анадан кемдеу. «Улык болсан, кишик бол» онда жок есеби. Елге келгенде тобемизге котерип, алдына тусип, курдай жоргалаушы едик. Калага барганда, ана минезин корген сон, аягымызды тарта койдык: кездесе калганда, кургак жалпылдаймыз да коямыз. Сол бир барганымда, тергеген женешем менен кире берисиимде-ак, коримдик сурады: суйиншисин де айтып жур. Куанышы койнына сыймай, жоргекке оралган сабиин де корсетти. Озим туып алдым деп жатыр, мен сурамасам да. Аяймын ба, кутты болсын жаудырып жатырмын.
Атын Баян койыпты. Талай аналарды корип журмиз гой. Сол Баян тили шыгып, журип кеткенше, бир-ак рет кундактаган жоргегине киши даретин шыгарып алыпты. Мундай укыпты асырагыш адам бола бермес. Тамактандыру, уйыктату дегеннин бари белгили мерзимдеринде орындалады. Сол баладан баска жумысы да жок болар, дегенмен, дал олай асырау, тарбиелеу кез келген ананын колынан келе бермейди.
Сол Баяннын тап-тап басып журген кезин де кордим. Аяк киимин кимей, еденди баспайды. Жерде козге илинер кишкентай зат жатса, дереу барып алып, тиисти орынга апарып салады. Жап-жас кунинде келген конакка куана карап, кетеринде «Кетпесенизши» деп жалынып турганы. Кетип бара жатырганында колын былгап, «дас-дас» айтатынына кызыгасын. Баянды агайым туды деуге болатындай, аузынан тускен де калган, айнымайды-ау, айнымайды. Арада талай жылдар отип кеткен. Бир барганымда студент екен. Бул кезде ата-анасы картайган, зейнеткерликке алдекашан откен кез. Тарбиелеген, асыраган анасы наукас: зорга журеди, бир кол, бир аягы каннын кысымы ауруынан нашарлаган. Агай  болса, ол кезде сексенди менгерген. Бос кезинде естелик не, мемуар ма жазудын устинде екен. Шамалы ел жайды сурасканнан кейин, байкаймын, женешем асханага беттегиси бар. Журип-туруы оте киын. Мен ешнарсенин кереги жок деп безектей бастадым. Ол отырды. Салден кейин отыра алмай, тагы тура бастады. Мен тагы да отырсанызшы деп жатырмын.
- Не? Сен бала мени туалетке де шыгармайсын ба? - дери бар ма.
 Биз агамызбен коптен кориспегенбиз. Барин сурап  жатыр. Ангимелесип  отырмыз. Бир кезде,
Ай, папасы! Шай дайын болды, келиндер, - деди. Бардык. Барсак, газга шай кайнаткан. Сол шай койган ыдысты колымен котере алмай, маган: - Анау шайнекти столга акелип бер, - деди. Суйтсек, бос ыдысты газга койып, суды кружкамен тасыганын айты. Букил омирин конак кутумен откизген киси еди. Сондай адам жанынын абзалы болган, омири кишипейилдикпен откен женгемиз де бул дуниемен коштасыпты. Агамыз болса, узак уакыт наукастанган болатын-ды. Ол кисиде журегинин кыспасы бар-ды. Ауели Алла, кала берди даригерлердин ерекше карауы, жубайынын жаксы кутими болса керек, узак омир суруине комектести. Айтып отырган  агамыз окимет мушеси болган адам еди. «Улык болсан,  кишик  болдын» дал ози болды. Баян ше дейсиз гой, окушым. Акеси Баянды кози  тирисинде Калаган адамына косуга ойлаган да. Баяннын да Калаган адамы бар екен. Акеси соган коспакшы болып, тойын дурыстап откизбекши болып жургенде, машинанын кактыгысуынан каза табады болашак куйеу. Баян болса, уаде мыкты гой деп, некеге турмай турып, катынас жасап койса керек. Уакыт жеткен сон, картайган аке де дуниеден кайтады. Уй болса, каланын дал ортасында; болмелердин саны да, сапасы да ойдагыдай, 5 болмели. Баян дуниеге келмей турганда, бул уйде еки- ак адам ерли-зайыпты – турса, казир де еки- ак жан турып жатыр, ягни Баян мен онын оз кызы.
             Баянды  дуниеге  келтирген ана бар. Ол Атырау жагында биреумен турмыс курган. Ол жактан да кызды болган коринеди. Баян да онан  хабарсыз емес. Бирак Баян онын тарбиесин кормеген. Оган еки жагы да айыпты емес. Кыз анасы еки жакта еки перзентинин кайсысымен бирге болудын жолын билмей, ар-сар болуда болса керек. Улкенине орталыкка келе койса, кундердин кунинде жагдай калай болады деп ойланады. Кишиси болса, ана сутин емди, тарбиесинде болды; мунда купия сыр жок.
          Сонымен, куни бугинге дейин белгили бир шешим жасалмаган-ды.
          Осы табигаттын сырына толык жетик емеспиз гой. Менин байкауымша, кейбир жануялардын, не жекелеген адамдардын омири озинин откен тектеринин, урпактарынын омири тариздес келетиндери болады екен. Мына омир де сонын бири испеттес.
           Омирден из-тузсиз кету деген улкен касирет. Калайда болмасын жолып тауып, из калдырган жон сиякты. Бирак сол изди уакыт отип кетпей турып карастыру лазим. Жане де ол тасил адамнын адамгершилик нормасынан аулак болмаганы жон. Сураганым да жок, сурауга болмайды да ол  сырды. Тек оз болжауынмен болжайсын да коясын. Ол да дурыс шыгар, бир жагдайда кумилжип отырганым – Баяннын иште жаткан кезинде ана курсагынын сыртынан сезиндим. Ол ана сабиди уызына тойдырып, мейирленип иискеди ме екен?!
         Сонгы хабарым: Баян ол уйди сатып, сол каладан бир болмели уй алган – ды. Ешкиммен де байланыспайды. Сол омирин билетиндерден арлана ма, калай? Сол Баян акесиз перзент тапкан жок-ау, бирак косылмакшы болган жигити машина апатынан дуние салды емес пе. Дуниеге келген кызга акесин ким дейди екен деп ойлайсын. Баян болса акесин биледи, сонын атында. Туу туралы куалигинде  анасы жанагы  дуние салган женешем, бирак Баян кейин озинин туган анасын билгендей: “отыз тистен шыккан соз отыз рулы елге тарайды” деп бир жатса, “Земля пользуется слухом” деген тагы бар. Сол Баянымыз казир 40–тан да отип барады, жеке турады–ау. Ширкин, омир деген биреуге кен де, биреуге тар!

Отты жылдар елеси.

Жаткан жерин жайлы болсын, Алпысбай!
         Адам баласынын  омиринде есинен шыкпайтын ерекше жолдастары болады. Сонын алгашкысы кластас деп аталса, екиншиси армиялык деп аталады. Менин Алпысбайым – ерекше, армиялык деуден баска, майдандас, канды койлек киискен жолдас, не бир киын кезенди бастап кеширискен жолдас, туысканнан да артык санауга болатын жолдас.
         Улы Отан согысы жылдары. 10\XII 1941 жылы Жанакорган аудандык байланыс торабында тунги мезгилде кезекши сменада телеграфистик жумысымда отырганмын. Кешки 9 – 10 – дардын шамасында  “ Серия “Г” – деп аталатын телеграмма кабылдап алдым да, избе – из озим  (тартип солай болатын) аскери комиссариатка алып бардым. Телеграмма конверт ишнде. Оны ашып болганша, кидирип туруым керек. Мазмуны – орта дарежели билими бар 40 адамды Актобе облыстык аскери комиссар карауына, 40 атты Жамбыл облыстык аскери комиссар карауына жонелту. Комиссар окып болып, бара бер дегенинде: “Ертен келе берейин бе?” – дедим. Ол ун де каткан жок. Сонымен, ертенине повестка(шакыру кагаз) да келди. 42 адам шакырган екен, баримиз де жарадык. Стройга тугызып: - ким майданга баргысы келмейди? – деди. Ол кезде бармаймын деу атымен жок болатын. Екеуи артык екенин мен гана билип турмын. Мен бирге оскен жолдастарымнан калгым жок, куни ертен тагы шакырады, танымайтындармен кетесин, ол маган тусиникти. Сол калган екеудин биреуи Жанакорганнын сунагы Ержанов Ахмет деген жалгыз басты кемпирдин жалгызы еди. Ол кейин Ташкент каласында (1943ж.) аскери училищени битирип, сонда окытушы болып калады. Кейин КазГУ – ди битирип, сонда окытушы болады.Оку, издену барысында тарих гылымдарынын докторы дарежесине жетеди. Биздин елдин кызы Аханова Анипага уйленеди. Анипа 3 балалы болганда дуние салады. Ахмет кейин уйленген екен, кейин Ахмет те  (1996- 97) кайтыс болыпты. 14\XII-1941ж. кешкилик вагонмен (сол кезде солай) майдан жакка журип те кеттик. Актобеге де келип жеттик. Тукирген тукирик жерге катып туседи. Сол жолдастарымнан мен бир болек байланысшылар батальонына тап болдым. Мине, ендиги жерде согыс аякталып, елге кеткенимше, менин майдандас жолдасым-осы Алпысбай.
Енди Алпысбайым кандай еди, соган келейин. Алпысбай Байганин ауданынан, орта дарежели билими бар. Мен карага жатсам, ол сан –сары. 101 ОСБ-нын курамындамыз. Жатар жайымыз бурынгы педучилищенин 3 кабатты оку корпусы. Жана курылган бригадада еки-ак телеграфист-морзистпиз. Биреуи Теренозектик Жансейтов. Али оз бетинше жумыс истеп кете алмайды, али уйренип жетилмеген. Мен бурындары аудандык байланыс торабында телеграфист-морзист болып истегенмин. Облыстык телеграфта (2-кабатта) уш сменада 180 адам (барлыгы да айел жынысты) телеграфист истейди. Бир гана бир кози алансыз жок ер киси механик екен.
          1942 жылы майданга кеткенше (кыска карай) сол облыстык телеграфта Алысбай екеумиз танертеннен кешке дейин жумыс истеймиз. Алпысбайым келген телеграммаларды аскери болимдерге жеткизип турады. Орыс арасында коп болмаган, ымпыл-жымпыл сойлесип кетуге али орашалактау.Мына болменин ишиндеги турли аппаратуралардын бари оган таныркарлык. Бир куни айелдер жагынан:"Алматы истемейди, Костанай истемейди" т.б. дауыстар шыга бастады. Бир кезде механик жетип келип:"Что ты делаешь?!"-деп жекиргенде, артыма карасам, Алпысбайым коммутатордагы штепсельдерди бирип суырып, бирип кайта косып отыр екен. Ол оган кызык сиякты. Дереу механик штепсельдерди оз орындарына косты. Байланыс калпына келди. Енди буган тииспе деп жатыр. Бир куни Чкаловпен жумыс кобирек болып,менин жан-жагыма карауга мумкиндигим болмаган еди. Отан коргау министрлигинен К.Е. Ворошилов ушып келип, биздин бригаданын дайындыгын тексеруге келген-ди. Сол телеграмма да мен аркылы откен. Кун суык. Кар калын. Кешкилик казармага кайтуымыз керек еди, Алпысбайым жок. Бир кезде карасам, бурышта залды жылытатын электр пеши(кондыргы) бар еди. Соган карап отырып, шынтагымен суйенип, маужырап уйыктап отыр. Аузынан суы шубырып агып отыр. Оятканымда, мен-зен болып турды. Есин жидырып, жатар орнымызга да келдик. Тагы бирде казармага жакындап калганбыз. Карасам, Алпысбайымнын мурны когерип кеткен. "Ойбай, мурнын кетти, кар алып укала!"-дедим. Сол куни жылы жерге кирип келгенде, мурны тусип калар еди. Енди Алпысбайым ширай бастады. Орысша сойлесе де бастады. Кыз-келиншектермен кутындасып,азил-оспак айтысуда.
Барлык жагдайды билип жургенде, озимиздин майданга аттануымызды билмей калыппын. Шифрограммалар усти-устине келетин. Онын расшифровкасын  билмеймин. Тус  кайткан кез. Бригаданын байланыс болиминин бастыгы жетип келип, букил архивти акталап, отка жакты. «Жур кеттик,» - деди маган. Мен казармага беттей бастаганымда, ол вокзалга карай бурды. Суйтсем, биздин болимше поездын устинде  журуге азир екен. Майданга журип те кеттик. Ногинск каласында шамалы аялдап, кару – жарак т.б. алып , Калинин майданына бет адлык. Осы калада Отенбергеннин Алиакбарынын Ермаганбетин  маган Айтенов Нуртай ертип келип, кишкене отырып кайтты. Мен ол кезде Ермаганбетти танымаймын. Погорелогородище станциясынан тусип, Ржев багытында оборонды бузуга киристик. 3 кун дегенде Зайцево, Мишукова деревняларына жеттик. Осы еки елди мекеннин  ортасында тун мезгилинде Нуртайлардын  миномет расчетынын устинен тускен снаряд буларды  опат етипти.  Сол куни тунде  муны маган  Жансеитов Ахметжан хабарлады. Ахметжан ол кезде штаб артиллерияда радист еди. Кейин ол Жанакорган аудандык партия комитетинин  биринши хатшысы болды. Пенсияга шыгып, облыстык аншылар когамынын бастыгы кезинде бул да дуние салды. Бул аты аталгандар озиммен бирге майданга тускен 40 адамнын ишиндегилер.
Майданга тускен куннен бастап, мен де, Алпысбай да телефонистикке коштик. Шабуыл кезинде ылги солай болады. Оборонга турып калсак, мен телеграф аппаратына отырамын. Алпысбайым – коммутаторщик телефон аппаратында. Екеумиз де килен бир болмеде боламыз. Кез - келгеннин кируине руксат жок, купия  жай. Шабуыл кезинде  комбриг, комдив кайда болса, соган байланысшы  менмин. Алпысбай  штабта коммутаторда. Бул байланыс батальондарынын  жауынгерлери бари дерлик Актобеликтер. «Кайдасын  Алпыспай» –деген макаламды облыстык (Актобе) газетине бергенимде. Маган жан-жактан хат жаудыргандар осылардын  тири калгандары еди. Хаттары менде сактаулы.
Согыс аякталды. Кенигсберг каласында оккупационный войск ретинде калдырды.  Мунда бир ай турдык. Июнь айында Польшага «АК»-ны (Армия красвой) тазалауга Августов каласына келдик. Бул согыстан да киын болды. Жай жергиликти  адамдарша киинген бандалар.Орман ишинде орналаскан банданы кылмыс устинде гана устайсын. Осы калада турганда шыгыс халыктарынын (кореец, Кытай, Жапон) тилин билетиндери бар ма деген телеграмма келип тусти. Сол кезде мени Киев каласында аскери саяси академияга шакырды. Мен сылтауратып бармай калдым. Бул туралы «кателигим»  деп жазган болатынмын. Коп узамай, Гродно каласына келип, аскери эшелонга (поезд) мингизди. Еки  кун поезд устинде журмей турдык. Содан бизди Украинага алып кетти. Штаб дивизия Пирятинога орналасты.  Алпысбайым Полтавага кетти. Сонда  полк штабында байланысшы. Алпысбайдан кол узип колган кезим осы кез болды. Мына бир жагдай майданда болган еди. Биз шабуылдамыз. Алдынгы шеп сиреген. Арттан  келетин толыктыру жок. Ар километрде бир – еки жауынгерден гана калган кез еди. Комдив байланысшылар батальонынан алгы шепке он адам жибер деген  буйрык береди екен. Букил хабардын барин биз Алпысбай екеумиз унеми билип отырамыз. Оны оз командирлеримизге де тис жарып айтпаймыз. Антты солай кабылдаганбыз. Бул ант аскери анттан болек ант. Айтсак, аскери трибуналга кетемиз. Сол он адам биреуи етип комрота капитан Кузмин мени де ендирипти. Муны Коммутатордан Алпысбай билип отырады. Барлыгымыз да бир болмедемиз. Муны маган Алпысбай оз тилимизде тусиндирди. Казактар сиреген кезимиз еди. Корпустын  байланыс болиминин бастыгы мени озине алуга дивизиянын байланыс болиминен бурындары сурайтынын билуши едим. Муны да тындап айтатын Алпысбай. Енди маган алдагы шептеги окопка баруга сал – ак калды емес пе? Дереу телеграф аппаратына «корпустын байланыс болиминин бастыгын дивизиянын байланыс болиминин бастыгы сурап жатыр» - деп, морзе алиппесимен тыкылдата койдым. Шакырып отырган мен. Аппаратка корпус байланыс бастыгы  келе койды. «Извините, вы меня ранее просили к себе. Я в курсе дела. Я Алтынбеков. Сейчас меня хотят отправить на передовую. На передовой нет солдат» - деуим мун екен, коммутатордан дивизия байланыс болиминин бастыгын кос деген хабар жетти. Барин корип – билип отырмыз. Болме ишинде комрота да, комвзвода та биргемиз. Алпысбай екеуимиз еки бастыктын созин билдирмей тындаудамыз. Жогары бастык томендегисине: «Сейчас же Алтынбекова, телеграфиста, направляй ко мне со всеми вещовими – продовольственными документами. Я на место его пошлю двух бойцов!»- деди. Томенги бастык истин  ман – жайынан бейхабар екен. Кеширим сурап, жагдайды билуге отинди. Осылайша, улкени кишисине сатылап, жагдайды билу устинде. Енди трубка комротага келгенде, Алпысбай да, мен де тук билмегендей тым – тырыс бола калдык. Комбат комротага: «На месте Алтынбекова пошлю тебя. Что знаешь в аппарате морзе. На месте его ты пешка. Любой офицер может командовать ротой. Мне надо телеграфиста»- деп, комротанын жанын кысты. Ол болса кып – кызыл болып кеткен. Биз болсак, данене билмегендеймиз, козимиздин астымен бакылаудамыз. Осы создердин барлыгын корпус байланыс болиминин бастыгы  Алпысбайга мени де кос деп коскызып, тындап отырды.Менин естелигимде «43 жылдан кейин» деп аталатын такырыптагы комрота Кузмин осы еди. Бул, арине, биз коршауга кирмей турган кез.  Алпысбай болмаганда, алгы шепке барган адам оледи, не жарадар болады. Шегинис бола койса, ким биледи, туткынга да тусип калады.
Суйткен Алпысбайымды газет аркылы издеп журсем,  ол 1953 жылдары кайтыс болыпты.
Хат хабар алыскандармен жагдайды билистик. Биреуимен гана дидарластым. «Майдандас досым, Алпысбай Собалулы, топырагын торка болсын, рухын жаннаттан болсын!» - деуден баска не айтамын. Алпысбаймен елге кетер алдында 1945 жылы ноябрьде 18-и шамасында Пирятинодан Полтавамен телефон аркылы хабарластым.Онда мен отпускага  кетип бара жатырмын деп едим. Толык адресин де алмаганмын. Сол отпускага  келе жатырганымда, бурын окытушы болгандарды армиядан кайтаруга указ шыкты да, военкомат аркылы кайтып бармай калдым. Алпысбайдын согыстан кейинги, согыс кезиндеги сурети менде сактаулы. Оны маган айели Маз жиберген. Кейде откенди ойлаганда, ылги есиме алып отырамын, суретине караймын, издеу солганымда келген жауап хаттарды окимын. Кеш те болса, осы естелигимди жазып отырмын. Ертеректе Алпысбай туралы жазамын деген едим гой. 20.03.1998ж.
Жолым тусип, Алпысбайдын кызы Гулсимнин уйине (Жумаш деген туган инисинин кызын баурына салып алган) 2000 жылы сауирдин сонгы кундеринде бардым. Теренозен ауданы, Жамбыл атындагы ужымда екен. Шешеси Маз де кайтыс болыпты. Акеси шешесине куран окып шыктым.

43 жылдан сон.
       Мына бир жагдай белоруссия жеринде болган еди: Актобеде курылган 101 ерекше аскери улттык бригада (101- особо стрелковоя национальная бригада) 1942 ж. маиданга тусип, уш кундей кескилескен айкаста 10 км илгери жылжыды. Сол уш кун ишинде озинин 75 % - катардан шыгарып алды. Майданга тусерде 9 мын адам болатын. Содан бирнеше уакыттан кеиин 51 СВКОСД ( стрелковая Витепская краснознаменная ордена Суворова дивизий) курамына ендирген. Сол Актобедеги курамнан калгандарымыз али биргемиз. Жогаргы Колбасшыдан ерекше буйрык келди: майдан шебинин аргы бетинде 4 партизан отрядын жау коршап алган. Соны калайда болмасын коргап калу керек. Осы жерде бир тусиндире кететин жагдай-мен дивизия штабында телеграфист-морзист кызметин аткарамын. Букил майданда журген кезимдеги мамандыгым-осы. Барлык купия телеграммалар мен аркылы отеди. Кез келген аскери болимдердин басшыларынан хабарды мен бурын билемин, ари оны купия сактаймын.Ол ушин аскери анттан да тыскары берген антым бар. Берген антымды актамасам, ешкандай сотсыз-ак, аскери трибупалмен ату жазасына кетемин.Сонымен, биздин дивизия  жаудын шебин бузып, жау тылына кируи керек. Солай болды да. Майдан шебин 800м.  Ендикке ашты да, биз кирген сон, какпаны жау жагы жауып алды. Жау тылында 4 партизан отряды жане 51СВКОСД. Партизан отрядындагыларга кездестик. Дивизиянын штабы "Триполье" деп аталатын елди мекенге орналасуы керек деген буйрык алдык. Орналасып та жатырмыз. Елди мекен бииктеу жерге орналаскан, жан-жагы былшылдаган шалшык, балшыкты жер. Кырыкшакты беларустардын уйлери екен. Абден дагдыланган исимиз: аскери басшылардын отыратын уйлерине байланыс тартып жатырмыз. Ози кыстын кыска куни. Али болмелерге телефон орнай коймаган. Командирлер полкпен, артиллерия болимшелеримен байланысу ушин шыдамай, байланыс орталыгына биреуи букпалап, бири тасалып, усти-устине келип жатырган. Дал сол кезде осы елди мекеннин батыс жагында бир болек арман болатын. Ара кашыктыгы калайда 1км-ге жете коймайды – ау.
         Устин – усти жан – жактан атылып жаткан зенбирек, минометтер. Бир кезде дал биздин байланыс торабымыздын терезесинин алдына бир снаряд келип жарылды да, тартып жаткан байланыс сымдарын (кабель) узин кетти. Сол кезде жанагы болек орман ишинен пулемет огы елди мекенге борандай борасын. Бул – жаудын барлаушылары. Мундай жагдай бизге абден уйреншикти болып кеткен. Арким оз миндетин биледи, айткызбастан орындауда. Алпысбайым коммутаторга сырттан келген байланыс сымдарын жалгауда (Алпысбай – менин омири бирге журген жолдасым, ол туралы арнайы жазамын), мен оган комектесип журмин. Коммутаторымыз немистердин кашкан кезинде калдырып кеткен он номерли номерниги еди. Полк командирлери  01- ди кос дейди. Ар командирдин жасырын аттары бар. Ол бизге адам атын атаганмен бирдей 01 – дивизия командири, 04 – штаб бастыгы т. б.
- “Кама”! Мен “Волгамын”, жауап бер? – деп зарлап жатыр. Булар аскери болимдердин аттары.
- Сендер жактагы не атыс?!  - деп тагы сурайды. Озимиз коршаудамыз, орманнын иши. Дегенмен, кимнин кайда орналасканы командирге белгили. “Штабка жабуыл жасап жатыр!” – деп , шындыкты айтсан, курыдым дей бер. Майданда ен жаман нарсе – урейлену. Сол созди айтсан, букил дивизияны урейлендиресин. Жанагы полк командирлерине: “Картошка егип жатырмыз” – деудемиз. Бул созди олар тусинеди. Мина тускендигин биледи. Аякоздик Ракымжанов деген менен жасы улкендеу бир телефонист сол 01 – дин уйине байланыс тартып кеткен еди, сол жетип келип, 01 – дин 04 –ке штабты баска жерге коширу керектигин айткан буйрыгын естип келгенин хабарлады. Бул – тус кези. Байланысшылары ротасынын командири капитан Кузмин деген киси болатын. Жанагы хабарды алысымен, коммутатордын сымдарын бурап таркатпастан, жулын алды. Жедел буйрыктар беруде. Маган терезе алдындагы заземлениелерди жинауды буйырды (бул да немистерден калган, алып журуге колайлы ари женил дюреалюминийден жасалган таякша). Есиктен шыгуым мун екен, баганагы болек орманнан мен турган уйге ок жаусын. Мундайда ойланып жатпайсын, жалп етип жата кеттим де, кейин карай жылжыдым. Болмеге енсем, комроты Кузмин кулап жатыр. Касында телефон отделениесинин командири Баймурзин (Кандагаш станциясынан, ежелги байланысшы) Кузминнин тизесиндеги кимылдап туратын тобыган жанагы мени коргенде атылган жаудын пулемет огы агаш дуалдан отип келип, жарып кеткен екен. Кузмин маган: - Неходи туда! Остаешься здесь. Все линии отбери и соедини напрямую. Потом следуй за нами! – деуге гана шамасы келди. Жулып алган коммутатор – номерникти бир байланысшыга устата салды да, маган бир телефон аппаратын калдырды. Майданда берилген буйрык мултиксиз орындалуы керек соз кайтарсан, сол жерде тындын дей бер. Баймурзин капсагай келген денели еди, комротаны иыгына асылдыра, бир аягын аннап- саннап бир тигизип, суйрей жонелди. Осы сапырылысып жаткан кезде менин козиме арбакеш Лобанов коринип калды: арбага атын жеккен, хомуттын бир жагы али байланбаган, оны колымен капсыра устап барады. Жегилген далалык кухняга (тамак писиретин казан, кошелерде квас сатып туратын ыдыска уксаган) ок тиип, еки жагыннан тусте ишеди деген суп болса керек, шаптырып бара жатыр. Осы жай куни бугинде дейин коз алдында тур. Осы кезде штабка шабуыл жасалган барлаушылар да тайып берген екен. Букил елди мекенде менен баска ешким калмаган. Мен болсам, байланыс сымдарын реттеумен алек болудамын
         Кун батуга айналган кезде, “Ух!”- деп реттестирип, жалгастырып та болдым. Иыгымда винтовкам, екинши иыгымда телефон аппараты. Тартылып кеткен байланыс сымы созылып жатыр. Томен карай тусе бергенимде, - Ей, связист! – деген дауыс санк ете калды. Карасам, дивизиянын артеллерия командири полковник дарежесиндеги адам болатын, сол. Таныдым да, каккан казыктай тура калып, колымды шекеме алып барып:- Я вас слушаюсь! –дедим. Ол менен не болганын сурады. Мен жасырмай, барин айттым. – А нука, покажи! Откуда они стреляли? – деди ол маган. Мен корсеттим. Планшеткасын ашып, картага карап, сол жерди тауып та алды. Енди маган: - Соедини меня с моими детьми!- деди.Барин жатка билемин. Артиллериалык болимшилердин барин шакырып, сойлестирдим.
         Ол координатын айтып, жау ок аткан жерге адепкиде бир – бирден аткызып, содан сон “залпом!” деп команда берди. Бир болек орман аспанга котерилди. Мен кызыктагандай, онын касында жас баладай, карап турдым. Ол елди мекенге котерилип, жолдын ортасымен журип кетти. Кетеринде маган:- “Не уходи, я приду!”- деди. Сол кеткеннен али кетип барады деуиме болады. Одан кейин мен оган кездескеним жок. Тагы да аскери буйрык. Тап жылжымай отыра бердим. Устимде шинелим де жок, арбада жолдастарыммен бирге кеткен. Кун батып барады. Отырган жерим ыза. Карным аш. Калтырайын дедим. Штабпен сойлесип отырмын. Журуге полковниктин буйрыгын ешкайсысы буза алмайды. Кас карайды. Мен болсам жалгызбын. Дуананын асасындай селкилдеуге тура келди. Телефонмен командир взводым лейтенант Матошин (Гурьевтик, жаксы киси еди, картан да тартып калган) отырган жеримди сурады. “жакын жерде уй бар ма?”- деп, оган мен 150 метрдей кабель керектигин айттым. Сонымен, ол киси маган комекке Ракымжановты жибергенин хабарлады. Бир кезде ол да келди. Бир жакын уйге орналасып, от жагып жылындык. Ол тамак азирлеуде. Мен орыс пешинин устине шыгып жылынудамын. Денем жылып, уйыктап кетиппин. Жолдасым мени оятын, тамак ишуге шакырды. Козимди ашсам, уй иши толган солдат, килен кир – кожалак, бурсен каккан биреулер.
- Ай мынауын не?! Мунда киргизуге болмайды гой!- дедим. Сонымен, оларды шыгарып жиберип, тамактанып алдык. Ракымжанов маган: 
- Сен отыра тур, жанагы адасып жургендердин биреуин касына алып, 01-дин орналаскан уйине барып келейин – дери бар емес пе? Мен:- неге?- деппин гой.- Келген сон айтамын,- деди де, шыгып кетти. Шамалы уакыттан кейин оралды.
        Еки езуи еки кулагында, конилди. Минеки деп, оралгандарды коя салды. Биз ушин улкекн олжа екен: конфет, печенье, нан т.б. жане бир шуба (поезда ертеректе старший кондукторлар Кигенин коргеним бар. Кейинде койшыларга да сондай беруши еди, бул заманда, арине ол кайда?)
         Маган ол:- Мен телефон сымын багана тарта барганымда, тус те болып калган. Сол кезде штаб бастыгына шугыл тапсырма беруде болатын,- деди. – Шай да оз орнында калды. Менимен жумысы да болмады. Есик алдына шыгып, ози минетин кара атына, типти жайдак минип, томен карай шаба жо-
нелди,-деди.-Кейин айтайын дегеним осы,- деп кулди.
         Жанагы туйиншектин ишинде еки пар ишки койлек- ыстан бар екен. Екеуимиздин де куанганымыз – койлек-ыстан. Дереу устимиздеги кирлеген ишки киимдерди шешип, жанып жаткан орыс пешине салдык та жибердик. Бейнелеп айткан адамга кешеги кундизги орман ишинен пулеметтен ок жаудырган барлаушылардын огындай, тарсылдамаса да, тырс – тырс етип, кулагымызга естилгендей болды. – Ол не дейсиз гой! Ол бирнеше айдан бери киим ауыстыруга муршамыз болмай, бизбен майдандас болып кеткен, бизди жеп журген биттер гой, окушым.
         Адам биттегенде ауызы копирип кетеди екен. Мен сонын куагеримин. Мектеп окушылармен, ертеректеги пионерлермен кездескенде, осыны айтканыма кызым Райхан намыстанып: “Папа, осыны айтпанысшы!” – дейтип еди. Мен бул жерде мактанып отырганын жок, окушым, омир откелдеримди билсин, козимен коргендей болсын деп жазып отырмын. Аргы жагындагы ой корытындынды озин билерсин. Кинода оны саган корсетпейди де – Ал, енди биттен арылдык па? – Жок. Салден кейин шпиондар (букил денени жайлаган)тагы кабырлауга басты. Кейин одан да кутылдык кой.
         Сол 01- ди мен кайтып коргеним жок. Уш кун коршауда болдык. Тамак, ок – дари бизге самолетпен тасталып турды. Осыны билсем де, ешкимге тис жарып айтканым жок. Айтуга болмайды. Уш куннен кеиин шепти бузып, озимизге косылып та кеттик. Баганагы 01 – полковник Серебряков деген киси еди. Онын не болганын сол куйи билмедим. Армияда “Контр смерш” деген болушы еди. Сонын карамагына алынды ма деймин. Сол барлаушылардын шабуылы кезинде дивизия штабында отырган радист жигит дуалдан отип келип тиген окка отырган орнында калыпты, оны кейин билдик. Енди мына ангимем неге “43 жылдан сон” аталады.
         Соган келейик.
         Перзенттеримиздин кыздарынын ишиндеги кишиси – Пернеш. Пернеш оз калауымен Кулсарылык Есентемир руынан Арыстанмен жуптаскан. Сол Арыстаннын акеси кудалыкка еки жыл бойы шакырып, акырында, алыс болса да, биз – мен, Раушан жане Тазагул ушеумиз поезбен жолга шыкканбыз. Осыдан бирнеше жыл бурын мен Алпысбай деген жолдасымды Актобе облыстык газетине берип, “Кайдасын Алпысбай?” деген такырыппен издеу салганмын. Макала газетке басылыпты. Содан кейин мен Актобеликтерден коп уакытка дейин хат алып турдым. Бул озинше бир сала жыр. Менин газетке жазган хатым бирден Мукаев Дуйсенгалидин колына тусипти. Ол жигит майданда менимен бирге болган жигит. Бас жагында айттым гой: жау барлаушылары штабка жабуыл жасаганда, коммутаторды жулып алып, комроты бир байланысшынын колына устата салды демен пе едим. Сол байланысшы Мукаев Дуйсенгали екен.
         Хатты ашып окиды. Ен сонында Алтынбеков Сагындык дегенди коргенде, кози жарк ете калгандай, букил майдан омири коз алдына елес берипти де, менин дал сол кезимдеги бейнемди коз алдына елестетипти. Сол келип жаткан хаттардын биреуи – Дуйсенгалидики. Ози жайлы малимет берген. Менен де озим туралы толык жазуымды сурайды. Уй адресин берип, конак болуга шакырады. Дуйсенгали Алматы Жогары партия мектебин битирипти, аудандык газет редакторы болган. Дал сол кезде облыстык газеттин болим менгерушиси екен. Еки перзенти бар: кызы - даригер, турмыстанган, улы – облыста, ол да жеке уй. Ози айелимен бирге болек турады екен.
         Кулсарылык кудага шакырумен келе жаткан кезимиз – 29 март(наурыз) 1988 жыл екен.
         Мангышлак вагонына билет ала алмай, билетти тура Кулсарыга алганмын, жуйрик поездин (№7)2- вагонына мингенбиз. Жол – жонекей, тиркеме вагонда орын босатылатынын билип, Актобеге келген сон, ауыспакшы болганбыз. Шиелиден шыгарда Дуйсенгалига да телеграмма жолдадым: “Едем Кулсары, поездом седьмым, можешь встречатся. Сагиндык Алтынбеков.” – деп.
         Танертенгилик Актобеден тустик. Кудага бара жатканнын колы бос болмайды гой; еки колымда еки чемодан, сонымнан кемпирим мен тууга жакын келиним зорга ерип келеди. Мен Дуйсенгалиды ойлаганыммен, есиме тусире алмаганмын, Вокзал алдына келип токтадым, колым да талып калган екен. Анандай жерде уш адам тур, адам коп болганмен, сонын биреуи маган карай колын шошайтты да, журе бастады. Ушеуи де адымдай басып келеди. Биреуи келди де, мени кушактай алды. Бетимди аймалап суйип те, жалап та жатыр. Мен де барынша кысып, кез келген бетин суйемин. Бир кезде колдарымызды бир – биримизден босатып, калгандарымен кауышып жатырмыз. Касындагы еки жолдасы чемодандарды колдарына алып, вокзал ишине, одан сыртка тартты. Мен: “Билетти алайын”, - дедим. Оны да жасадык. Еки женил машинамен келген екен, тартып келемиз. Айели есик алдында кутип тур екен. Уйге де ендик. Жанагы куткеннин екеуинин бири жолдасы да,  бири оз баласы екен. Дайын шай да келди. Шайдан бурын ишке симай бара жаткан х икаялар, рет кутпей, ауыз жаптырмай бара жатыр. Бир кездерде облыстык ветерандардын бастыгы биздин болимде болган артеллерист, казир 2 – дарежели согыс мугедеги бир жигит те келди.
         Биздин тиркелетип вагонымыз 8 сагаттан кейинги Актобе – Астрахань поезына тиркеледи екен. Осы уйде тура 7 сагат отырдык. Айтылмаган ангиме жок десе де болады. Сонда да таусылатып емес. Бир рети келип калды билем, жау коршауында 3 таулик болып, 4 партизан  отрядын коргап калганга ауыскан екенбиз. Маган атылган ок комроты Кузьминге тигени де айтылды. Коммутатор да айтылды. Соны алып кеткен мен едим гой! – деди Дуйсенгали. Екеуимиз  де курсинип салыппыз голй, соган. Бир – биримиз кормегенимизге 43 жыл болган екен. Актобе каласында 101 – дин аллеясы, парки жане музейи бар екен. Сол музейде мен барганымда, майданга  аттанган 9 мын адамнын  361- нин тири екени жазылыпты. Сол музейде менин де суретим сактаулы. Музейдин жазу даптерине из калдырдык, кемпирим, келинимен келгенимди жаздык. Осы жолгы ангимелесуде Алматыда менин карауымда болган Дуйсекенов Смагул жайлы да айтылды. Смагул бир байланыс сымын тарту кезинде (кыс айы ) 12 жерден  жараланган. Озим санбатка шыгарып салганмын. Ол озинше ангиме. Мукаев Дуйсенгалидын жубайы – Баршын. Соны кездеги адреси: г. Актюбинск. Ул. Тургенева 80/71.Баршын Мукаева. Тел. 54- 11-51. Остановка 5 мкр. Автобус №1, траллейбус №3.
         Сонгы малимет: 8жылдан кейин тагы жолым тусип, Дуйсенгалидын уйине соксам, ол кайтыс болыпты. Айели бир жакка кеткен екен, дуга жасап, хат жазып, сонгы адресимди тастап кеттим. Кейин ол менимен телефон аркылы сойлести.
         Женистин 55 жылдык мерекеси карсанында куттыктап  телеграмма да жазган екен, алдым. Дуйсенгалидын жас кезиндеги, согыстан кейинги жылдар, сурети менде сактаулы, Баршынмен бирге – тускен екен.

48 жылдан сон.
Улы Отан согысы жылдарында аскери болимшелер унеми шабуылда, немесе унеми алдынгы шепте коргануда (оборонда) бола бермейди, бири келип, екиншилери баска жерге аусып жатады. Муны аскери терминде “дислокация военных подразделений” дейди. Мине, сондай бир жагдайда биз бурыннан алдынгы шепте тургандарды какактаган кыстын куни ауыстыруымыз керек болган – ды . Арине, бундай жумыстар тун мезгилинде жасалады. Орман ишимен суыт келемиз. Бизбен катар келе жаткан бир жолдасымыз (Соловьев ) аты есимде жок, кайта – кайта ишин басып, имиип журе алмай келеди. Коп узамай журуге жарамай калды. Ат жеккен шанага салып алынды. Салден кейин –ак жанагынан жан дауысы шыгын, кулын да куланы шыкпасы бар ма? Сокыр ишектин катты сокпагы екен. Келе жаткан багытымызда бир жол айырыгынан кашык емес жерде санбатальон бар екен. Соган зырги жонелди шанамен. Алгинин дауысы али кулагымда тургандай. Батырлар жырын окып отырганында, батырлардын ерлик куреси, жекпе-жеги айтылып, жаумен айкаста жастыгын ала кеткендери айтылып жатпай ма? Алги байгус, кейин билдик, Санбатка жетпей-ак, уни ошипти. Сокыр ишеги жарылып кетипти. Бул ок тиип, бир мушеден айрылганнан да жаман азап кой дедик. Ал, сол жолы екинши бир жолдасымыз, Глухов Александр, менде альбомда бирге тускен суретимиз сактаулы, бели, белбеулиги тутас сыздауык болатын. Бул сыздауык жаракатка да, ауруга да жатпайды екен. Биз котерген жукти ол да котерип, азап шекти емес пе. Олмесен, коре береди екенсин, шыдамаганда не истейсин!
Адетте согыстын оз кашти болады екен. Анау-мынау ауру дегенин артын кысады: тымау, бас ауру, тис ауру дегендерин жым болады. Бурын тисим аурып, бирнеше тистен айрылганмен, букил майдан жылдарында бари сап тыйылды. Елге келген сон, кайтадан аурып, барлык тиспен коштастым да. Демек, кей ауру уакыт тандай ма деймин. Биреулер "ауруга колым тимей жур"деген содан калса керек деймин оз ойымша.
Тунделетип келип, оборонда жаткандарды ауыстыруымыз керек. Мен штабта телеграф отделениесинин командиримин. Ашейинде телефон байланысы маган катысы жок сиякты. Мына жагдайда жаппай кирисемиз. Сонымен, полкка байланыс тартуымыз керек. 12 адам катушкаларды котерип, картаны колга алып, кабельди тартып келемиз. Биреулеримиз оны узилмейтин жагдайын жасап, кометин жерин комип, агашка илетин жерин илип келемиз. Ен сонгы жумыс     Шалкарлык Алдамжаров екеумизге тиесили.Кай кезде де истелинген жумыста кателик кемшилик болып жатады. Бирак согыс кезиндеги кателик олимге соктырады. Лек-легимен салдаттар алдынгы шептеги траншеядагыларды ауыстырып жатканда, салдаттармен катарласа тапкилер де козгалмасы бар ма? Жау жагы танки дыбысы естилген жакка снарядтарын аткылауда. Бул бир апатты жагдай болды. Бари де жанталасуда: тун мезгилинде коринбей, орын-орындарына турмак. Тартылган байланыс сымын жолды жерден комип, илетин жерин агаштарга илип келемиз. Жер кар, кун ала бултты. Бир аланга келгенде, кабелимиз шолтан ете калды, узилген, снаряд узди ме, танки узди ме, малимсиз. Онын себебин издейтин биз жок. Кабельдин екинши жагын издеп, аягымды суйрете басып келемин. Орманнын бир аланкай жери еди. Ай бир коринеди, бир жасырынады. Жау жагынан гурсилдеп зенбирек даусы шыкты. Онын огынан дауысы бурын келеди. Жан-жагымызга баркылдап, гурсилдеп тусип жатыр, жарылып жатыр. Бир кезде менин алдынгы жагыма 50метрдей жерге бир снаряд зуылдаган куйи жалп ете калды. Мен де етпетимнен тустим. Кыбыр етпей жатырмын.Касымда Алдамжаров, ол да булк етпейди. 10-15 минуттай жаттык. Снаряд айдын жарыгымен жаркырап коринип жатыр, бирак жарылмайды. Бизге де жан керек, бир-биримизге айтып, кейиниректеу жерге жылжыдык. Али жарылар емес. Кашангы жатамыз, турдык. Ол жерден алыстау айналып, сол багытпен узилген кабельдин екинши ушын издеудемиз. Алдымызда бирдене селтиип тур, келсек, биздин адам.
- Негып турсын? – Мына кабельдин екинши ушын сендер таба алмай ма деп устап турмын.
- Неге кимылдамайсын? Биз издеп таба алмай журсек, дедик.
Ол: - кимылдауга  ок тиген жерим ашып тур, - дейди. Кабельдин ушын алып, екинши жагына жалгадык. Осы жерден тым кашык емес жерде бир блиндажга кидирген екен жолдастарымыз. Баганагы тусип жаткан снарядтар буларга тап болыпты. Екеуи олген, ушеуи жарадар болган, онын биреуи женил жаракат. Колдарында бар бинттермен байлап жатыр, биз де бинтимизди бердик. Женил жарадарымыз бизди кутип алган, кабельдин екинши ушып устаган адамымыз екен, шешиндирттик. Кииминен отип, аркасына жугеринин улкендигиндей бир снаряд жарыктагы жабыскан, аздап кан да шыккан. Саусакпен туртип калдым, тусип калды. Анау оган кайкан ете калды. Жайшылыкта бир момакан бос биреу еди. – Осынын да жарадар болдым дейсин! – деп, киимин кайта кигиздик. Енди ана еки жарадарга келейик. Биринин тизесинин астындагы аякты созып, тартатын тарамыс сиякты кан журмейтин жипшени (сухожилие) кесип кеткен, кан агуда, аягы жиналмайды, жинауга келмейди.
       Екиншиси – менин карауымдагы телеграфист –морзист Дуйсекенов Смагул. Мунын жаракаты ауыр. Шашыраган снаряд осколкасы тие берген, буза берген. Кол да, аяк та сау емес. Типти окшесин жулып та кеткен. Штабпен байланысып, дереу колик жиберуди сурадык. Келетип уакыты болды. Шыдамаган сон, озим штабка карай жолмен тарттым. Жакындап калганымда, бир агаштын жанынан ат пыскырып жибергени. Барсам, жиберген колиги, айдаушысы – Лобанов.
- Негып турсын? Адепкиде ундемеди. Жекире бастадым.
- Жол таба алмай турмын, - деп мингирледи. Балагаттап жатырмын. Осындайда аянкес, жаны ашымайтын безбуйрек болатынын кордим.
  Коликти алып келип, жарадарларды жонелттик. Али тапсырма орындалып биткен жок. Биздин байланысшылар полктин саяси жониндеги басшысы Казакстаннын Жогаргы Советинин депутаты бир казак болатын – ды, соган жолыккан екен. Ол сал кидирип, солдаттарды рухтандырып, ангиме айтып турган кезинде, жаудын снаряды дал соган тура тиеди. Каншамасы оледи, жарадар болады. Сол кисинин планшеткасынын ременинин бир елиден киылып жатканын кордим. Денесин болшек – болшек болган жеринен терип алдык. Биздин де еки адамымыз Бажау(Темир станциясынан), Раздевалов(телеграфист еди, Актобеден) олген. Бажаудын мандайынан кирип кеткен снарядтын жарыкшагынын улкендиги баланын жудырыгындай екен. Миы кызарып коринип жатыр. Раздеваловтын аягы артына карай кайтарылып, басынын астында жатыр. Калталарындагы документтерин, адресин алып келип тапсырдык. Мундайларды терип жерлеуши арнайы адамдар бар, солар жайгастырар деп, тапсырманы  орындауга бет бурдык. Осы жерде бир айта кететин нарсе: байланысшылар жылы кииммен толык камтамасыз етилген. Ойткени ол кимылдамай, бир жерде коп отырады. Жаяу аскерлерде аяк киим онды емес. Баганагы жарадар жолдастарымызды камкорлыкка алып жатканымызда, жанагы екеудин биринин аягындагы валенкиин шешип алып кетипти. Кайтсин, байгус, аягы тонып олип бара жаткансын. Алдымда биреудин алайын деп жатканында, сен осындай болмасына козин жете ме деп, куып жиберип едик.
      Осылай аурешеликте жургенимизде, тан бозарып ата бастады. Али биз алдынгы шепке жеткенимиз жок.
      Байланыс сымын тартып келемиз. Бир кезде артымыздан шанамен ыстык тамак та келип жетти. Енди тартар жеримиз калайда 1 км-дей калды – ау. Сол бир км. оте киып жер болып отыр. Жасырынар орман жок, жаланкы. Адамнын олиги ыбырсып жатыр. Солдаттын ыдыс – аягы ар уакытта озимен бирге: кателок белбеуде байлаулы, касык конышта, сумка аркада.
     Шанамен келген сорпа ыстык екен, термоска куйылган. Шананын жактау агашына отыра кетип, ишип отырмын. Нан ыстыктай болган сон, суыкпен катып калган, балтамен шауып улестирди. Бир туйирип алып, аузына апарсан, тисинди карып кетеди. Дереу койнына тыга коясын, сал жибиди, кемиресин де, тагы койнына тыгасын.
    Жау жагынан тагы да гурсил басталды, енди снарядтар да козди ашып – жумганша келеди. Келди де. Бир снаряд мен отырган шананын касына тусип жарылды. Мен миз бакпай, сол отырган куйимде калыпты. Сорпамды тогип аламын ба дедим бе, кайдам?  - Жок. Ойлауга шама келмей, сасып калсам керек. Шанадагы жегули турган ат жалп ете калды. Жан тапсырды. Дереу аргы жагымдагы орман ишине тасалауга бет алдым.
       Мине, олгенде кыл копирден отесип деуши еди. Сол кыл, копир алдымда тургандай. Кабельди енбектеп тартып келемин. Кайда адамнын олиги болса, соны тасалап бетке аламын, соган жасырынамын. Олген адамнын каны денеме жугып та жатыр. Не керек, олдим – талдым дегенде байланысты жеткиздик. Кабельди тура тартпасан, жетпейди, бурылуга болмайтыны сол.
    Биз келегн жерде тунде Жанакоргандык Бегимов деген бар еди. Ол бурын штабта начфин(акша жагын баскарушы) еди. Адам жетпеген сон, оны да алдынгы шепке жиберген екен. Туп ишинде келип, траншеяга орналаскан. Тан бозара улкен даретке отыргысы келип кыстайды. Касындагылар осы отырган жерине отыр да, кишкене курегинмен(саперная лапата) лактырып жибер десе, озине ынгайсыз корип,(бурын ол алдынгы шепте болмаган) сыртка шыгуга басын котере бергенинде, мергеннин(снайпер) огы дал мандайынан тиипти. Бурын бул киси Жанакорганда аудандык акша болиминде истеген екен.
      Кейин Смагул Дуйсенов аскери госпитальдан бир хат жазды. Хатын зорга таныдык. Сондай сулу жазушы еди. Енди осы жолдасыма калай жолыктым соны айтайын. Кулсарыга кызыма бара жатырганымда, Мукаев Дуйсенгали Смагулдын Алматыда туратынын айткан болатын.
     Сонымен, мен Алматыга келгенимде, балам мен инимиз жануяларында болдым. Булардан баска да жекжаттар бар. Кайтуга жазга билет те алгаммын. Адресный столга Смагулды сурастыруга келсем, издеген кисинин аты – жонин, туган жылын жазыныз деп бланка усынды. Мен Смагулдын туган жылын билмеуши едим. 101 бригада, негизинен, 1921 – 22 жылгы жастардан жасакталган болатын. Ал, Смагул бизге кейинги толыктыру тусында майданда жургенде келген.
       Мен Смагулдын 1920 – 22 жылдар шамасы деп толтырдым. Издеп еди, бир тауир жери, букил Алматы бойынша Улы Отан согысына катысушылардын мунымен фамилияласы жок екен. Бир гана Смагул Дуйсекенов. Адреси бар да, онын алгашкы кезде уйинде телефоны жок. Ол куни мен поезга минуим керек еди, уйине издеп баруга уакыт жетиспейтин болды.
       Екинши рет сокканымда, уйине телефон орнаткан екен. Телефоннын номерин алып, сойлестим. Трубканы кызы алды, сонынан айели, ози алды. Калай жетуимди аныктап, бардым да.Баламнын енеси Оралдан келип жатыр екен. Кетерде мен ол кисиге коп кидирмеймин деп кеткенмин. Келсем, Смагулым егде тартып кылган, 1- топтагы мугедек. 1914ж. туылган болып шыкты. Кози кормейди деуге болады: “Сенин тек жобанды гана байкап отырмын”- дейди. Айели, улы, кызы бар коринеди. Издеп келгениме оте ырзалык билдирип жатыр. Смагул Аякоздик екен де, айели Макпал Оралдык Байбакты руынын кызы болып шыкты.
         Барин де биледи, умытпаган. Сол кездеги (согыс кези) менин тусимди де умытпаган. Шай ишип болган сон, руксат сурап, баламнын уйинде кудагиым кутип отырганын айтсам, жиберетин тури жок. – Сен телефонмен сойлескенде – ак, казанга ас салынган, жеп кетесин, - дейди. Астан аттап кете алмадым. Абден ангимелестик. Кай уакытта да, пендешилик, адам деген асыгыс журеди гой. Ойыма : “Аттен, телестудиядан тилшилерди ертип келип, канды койлек киискен майдандас жолдасыммен кездеспей кеткен 48жылдан кейинги кездесуимизди экранга тусирип алар еди – ау!”- дедим.
         Содан кейин де(1995ж. ) телефон аркылы хабарластым. Жагдайым жаман емес дегенди айтты. Смагулдын жубайынын аты – Макпал. Смагул 1996ж. октябрьдин аягында кайтыс болыпты, конил айттым жубайына.

Жараланган жауынгер жолдасыммен майданда кездесуим.
         1942 жылдын бас кези. Кун суык. Жерде кар. Москванын аргы жагында Погорелье городище станциясы шагын гана елди мекен екен. Тустен кейин поездан тустик те, тускендеримиз тускендей, кадимги таныс ауылымызда карай бет алып бара жаткандаймыз. Багытымыз батыс жок. Жолда карсы кездескендер килен аксак – токсак жаралылар. Булар оз беттеринше санбатка журип баратындар. Кун бата майдан шебиннен биздер де орын алдык. Аркимнин оз миндети бар. Биз болсак, телефон сымын тарката жонелдик. Бир жерде олген адамды корип, бизди устап алатындай, айнала оттик, тике журуге корыктык та. Тажирибесиздик бар жане ештенеден бетимиз кайта коймагандык та бар. Уш кунде жауды 10 км. – дей ыгыстырдык та тастадык. “Зайцево”, “Мишуково” елди мекенинде согыс катты болды. “Мишуково” колдан колга кайта – кайта отти. Осы жерде токырап туруга тура келди. “Зайцево” елди мекенине жакын жерде тун ишинде минометтен ок аткылады. Ок атушылардын ишинде жерлесимиз ари туысымыз Нуртай  Айтенов те бар – тын. Жау ок аткан жерди билип алып, сол жерге снаряд огын жаудырады. Осы жолы Нуртай мерт болады. Оны маган сол туни Ахметжан Жанпейисов телефонмен хабарлады. Мен Мишуково багытында дивизиянын “НП” (наблюдательный пункт) деп аталатын орнында комдивпен “ НП” пунктине байланыс беремин.Кай кезде болса да комдивтин “НП”пунктине байланыс беремин. Жау аукым –аукым ок жаудырып кояды. Осы “НП” – нин шыгыс бетинде сай болатын. Сол сай ишине “Иван болван” деп аталып кеткен снарядтарды орнатып жаткан. Бул снарядты алгашкы коруим еди:Ушканда, коп жерге дейин жалын болады да, содан канбалактап ушын бара жатканы коринеди, улкендеги жау торгайдай – ак. Тускен жерин ортен жеберсе керек. Немистер “Русские стали домами бросать” десе керек.
         Тустен кейинги кез еди, шамасы 4 – 5. Иыгында шинели, он иыгы салбырап кеткен, ози жаралы биреу келеди. Карсы жолыктым. Бул – шиелилик Мырзакым Мустафаев болып шыкты. Жарасы иыгындагы байлауы кызарып барады. Сыртынан тагы байлап, шинелин иыгына кайта дурыстап жауып берип, кош айтыстым. Елге келген сон да корип журдим. Бир –биримизди танимыз. Бир куни шиели базарында кешкурым айелимен кездескенде :
         - Сен мени танисин ба? – дедим.
        - Иа, бурыннан – ак танимын гой! – деп жатыр.
        -Жок, оны айтпаймын. Сен жаралы болып бара жатырганда кездескенинди билен бе? – дедим. Есинен шыккан, умытыпты. Есине салып едим, айели екеуи жабыса кетти: уйине акетпекши болды. Бирак мен ауылга кайтуга асыгып турганымды айттым. Сол жолдасым 1995ж. дуние салыпты. Азимханнын кызын сонын баласы алган. Биздин ауылда сонын бир кудашасы   (Айгул) кайтыс болганда, айелине кездессем, еринин каза болганын билдим, конилдик айтуга тура келди.
         Торт жыл майданда жургенде есимнен шыкпастай киналганым болды. Бир айдай жогаргы колбасшынын резервинде болдык. Жау кайдан кысса, ол – тирил сол жерге жету керек. Усвятск –Велиж манында жау осы еки каладан кысады да турады. Арасы 80км. Сонда сол 80км.- ге бир тауликте жаяу журип жетемиз.Журип келе жатып уйыктаганды оз басымнан кеширдим: Стройдын ортасына тусип алсан, кулауга мумкиндик болмай, коз шырымын алады екенсин. Осы еки багатта уш рет олай булай сандалдык.
Велиж тубине келип, оборонга жайгастык. Сол куни кешке немистер радиомен:"Калай, 51 дивизия, шаршаган боларсындар! Енди дем аласындар"-деп, самбырлап тур. Сонымен, демалдык та. Оншакты куннен сон, шабуылга шыгып кеттик. Осы жолгы согыста Жанакоргандык Кайназаров Кайыпбек (согыска бирге алынганбыз) аягынан жаралы болып бара жатканда, аягын сыртынан тагы байлап бердим. Ол жигиттин бар екенин сыртынан естимин, бирак кездескеним жок.
Маркум Ахметжан Жанпейисов 30жылдан кейин кездескенимде зорга таныды. Ол кезде ол Жанакорганда 1-хатшы еди. Жогарыда айткан "Мишуково" тубинде "НП"-да Комдивпен биргемин. Бир кезде байланыс узилип калды. Дереу жалгастыруга бара жатырганымда, жау жагынан снаряд атылганы естилди. Сол-ак екен, бизге де жетти. Тусе бастады. Минометчиктер минометин орналастыратын жерди казып жытыр екен, олар сол жерге жата-жата кетти.
Мен де солардын устине кулай кеттим. Бир-бирине суйеп койган (козел) винтовкаларына осколка тиип, стволдарын болип кетти. Будан да, шукир, аман калдым. Байланысты жалгап, НП-га келсем, кирер алдында комдивим полковник Воробьев сулап жатыр. Мени коринбей ме деп, есик алдына шыкса керек. Андып отырган снайпер кагып салган. Сол Воробьев Маншук жерленген жерге жерленди. Мен сонын "почетный карауылында" 15минут турдым.
Уйкы, кулки, лапси арсыз дейди гой. Сол уш арсызды оз басымнан кештим. Жау аткылап жаткан жерден жугирип оту барысында, жата-жата кеттик. Снаряд атуды койганда тагы жугиру, тагы жату. Сондай бир жагдайда, артыма жатып карасам, сонымдагы жигит басып шукырга тыккан да, боксеги сыртта жатыр. Соган кулдим. Басы керек те, боксесинин кереги жоктай! Ал, Лапсинин арсыздыгы да бар гой, оган тым бериле берген урындырады, абайлау керек.

Озим туралы.

Жиберип алган кателигим.
Елимизге жау шапканда, катарымнан, замандас бирге оскен жолдастарымнан калмаймын деп, майданга шакырылгандардын сол жолгы (10.12.1941 ж.) еки адамы кейинги шакыруга калуы керек болганда, калып коймай, майданга сурангандай болып кетип едим.Ал енди согыс аякталган сон, июнь 1945ж. Польшанын Августов каласынды турганда, Киев каласындагы аскери саяси академияга окуга бармай калуым менин омиримдеги бир кателик екенин кейин барып билдим.
-Неге бармадын десенизши!
-Есил-дертим ауыл,елге бару.Тек кана елге жету. Аскери академияга илину дегеннин манисин билмегендик екем. Ол кезде согыстан кейин майданда болгандардын ишинде улт окилдеринен орта дарежели билими бар адам колмен санарлык кана кез екен гой! Елге келдим. Ел кандай?! Таршылык, еш нарсе де жок, бари жеттиспейди. Окуымды созган да  жокпын. Не битирдим?! Ер жигитке Кызыр  Алейкесалам омиринде уш кездеседи деген соз бар еди. Сол жолы маган кездескен екен – ау, бирак мен оны билмеппин деген ойга калдым, онда да бул ой маган тым кейин келди.
         Екинши бир кателигим букил омириме асерин тигизди. Менде жан ашарлык, акыл – кенес берерлик адам болмады. Омир дегеннен менин тусинигим ол кезде      типтен аз екен. Бул – 1946 жылдын жазынын аягы. Бул кателигим – биринши кателикке душар еткен албырттыктын жетек жетектегендей жалгасы истеттес ис. Биреудин намысына калдым ба деп те каламын. Тым олай да емес – ау да деймин. Алде каргыска душар болдым ба? Жок, олай болуы мумкин емес. Енди не?
         «Пешенеге жазганы» деген корытындыдан баска ештене айта алмадым.
         Биреуге жумбак сиякты. Бирак маган аян. Жарайды. Болар ис болды. Оган тек тагдырым  ягни жетимдигим гана айыпты. Омирмен арпалыстым. УХ! дегенде 40 жасымда кыр басына шыктым. Бул шыгу мени катты шаршатып кетти. Сондыктан да мен 53 жасымда жумысты бирден тастап жибердим. Дем алдым. Емделдим. Ешкимнен де кем болганым жок. Жумысты ерте тастаганнан утылганым жок, кайта денсаулыгымды тузеп алдым. Букил омиримди окытушылыкпен откиздим. Шынында, мен окытушы емес, даригер болуым  керек еди. Мен 8 – класта окып жургенимде – ак адам анотомиясын оте унатып, бес саусагымдай билип едим. Сол билгеним осы кунге дейин озимди озим билуиме, емдеуиме коп комегин  тигизди деп тусинемин. Олай дейтиним – Кай жерим аурады, неден болды, оган не  жасау керек екенин алдын ала окып, емин жасап келемин. Дегенмен, тозып келемин. Тозган нарсе жойылу занды, тусинемин. Сондыктан да ой толгагы кыскан кезде, кай мезгил екенине карамай (тун бе, кундиз бе уйкыдан да ушып турып)  жазып тастаймын. Айтпесе умытамын. Кейде сонымды кайта окып, бари рас, омириме экскурсия жасагандай боламын (сонгысы1/I-2004ж.)

Дурыс деп тапкан жумысым
1. Оз омирим туралы бурынгы жазгандарым да азын – аулак айтылды. Енди сол макаулыгымды баскага жуктырмас, ягни озим сиякты болмасын деп, шежире жобасын жиып, оны бир жуйеге келтирип,  кагаз бетинде калдырып барамын. Баспа бетин де кореме деген умитим бар. Мактанып – ак айтайын, 1996ж. оз ауылымдагы «Абай» мектебинде Наурыз тойында  Молдир деген 2- класта окитын немерем копшилик алдында 22 атасынын атын аспай – саспай  айтып берди. Сол тындаушылардын ишинде булай билетин ешким де жок еди.
         Керек десен,  кез келгени жети атасын да айта алмайды.
2. 1995ж. акпан айында Алматы да болып, улдын кенжеси Нуржанды, кыздан кенжеси Пернешти еки куннен торт кун Алматыдагы бауыры болып саналатын Амандыктын урпактарынын уйине апарып, олармен  таныстырдым. Солай жасау керек болды. Казирги жастар туысын емес, кластасын, курдасын туыс санап, бауырын танымай бара жатырган жай бар. Осы жолгы исиме озиме озим есеп берип, есиме тускенде рахаттанып каламын.
3. 1994ж. немерем Молдирди Алматы аркылы Кокшетауга алып барып, 40 кун кыдырттым. Алматыга токтап, зоопаркты аралаттым. 25 немерем бар еди сол кезде. Онын барин булай жасау маган ауыр согады. Ал биреуине жасаганым сонын букил омирине умытылмастай из калдырады. 
         Ал мен болсам, ата тугил оз аке – шешемнин де тарбиесин коргеним жок емес пе, агайын – ау! 9 бала тарбиелеп, немере, шобере (3) корип, олардын азды – копти кызыгын кору деген бул заманга олкы бола коймас деймин. Омир деген – киыншылык, арпалыс, курес. Осылайша онымен куресудемин.
4. Ата – ана балалы болуга неге кумар екен? Туптеп келгенде, изин басар мурагерин, озинин адам сипаттас коширмесин калдыруды коздесе керек. Мени де дуниеге келтирген ата – ана да солай ойлады ма деймин. Ал, келтирди. Бизден не корди? Биз не кордик. Дуниеге келтирген ата – ана жок болды, дуниеден отип кетти. Оган биз кинали емеспиз, кинали сол когам, оны баскарганды жауыз дер едим.
         Енди сол ата – ананын адам сипаттас  коширмеси болган бизге  не жуктелмек. Мине, мени коптен осы нарсе ойландыра берди, ойландыра берди. Бекер айтылмаса керек: «оли ырза болмай, тири байымайды» деген соз. Сол ойымда 1995 жылдын аягына таман иске асырган болдым: оз шамама карай акем Алтынбекке, шешем Айнакулге, апкем Канбибиге туйе сойып, халкыма дуга окыткан болдым, бир Алла  ози кабыл корер дедим. Алыстагы балаларымды кобылжытып шакырганым жок, хабардар жасадым.
5. Уактысында иске асырмасам да, уакыт солай болган да болар, мусылмандыкка сан бир жумыс – намазга жыгылдым(14/IX-2002ж).Бир ауылдык иман болган (Бауыржан) жигитке куладым. Сол жолы окшы Атага барып, аруактарга тунедик. Содан бери намазымды тастаганым жок.
               
Коныс аудару.
«Таза ауа жутканын,
                талай жылды утканын»
       Ангименин такырыбы кулакка жагымды тие бермейди. Сонда да болса, болган исти жасырмай, неге олай болды деген сауалдын бетин ашып, окушыма бул истин кате ис пе, алде дурыс ис пе ой лабораториясына салганды жон кордим.
       1996 жылы мамыр айында Шиели ауданынан мен, кемпирим бар осы Тулкибас ауданына (Турар Рускылов ауылы, бурынгы Ванновка) келуге шешим жасадык. Оган себеп болган киши баламыз Нуржан айелимен Актаудан келип еди, сол баламен бирге болуды дурыс кордик.
        Шындыгында, бул жерге толык келискендер мен, бала мен келиним, ал кемпирим лажсыздан конди. Кошу себебимиз – Кызылорда облысынын экологиясы: суы, ауасы таза емес, осимдиги де озгеруде. Агайын – туыстар болса, ешкайсысы да унатпайды, олармен акылдаскан мен жок.
      Бул жерде бала куйимде, 1937 жылы, пионер лагеринде болганмын. Сол кезден таныспын.
      Сонгы кезде Кызылорда облысынын барлык аудандарынан келушилер жетерлик, копшилиги жастар деуге болады, пенсияга шыкканы да, шыкпагандары да баршылык. Бирак бул жерде жумыс дегеннин табылуы киын. Еки колга бир жумыс деген(кара жумыс, диканшылык) табылады.
       Менимен бир уакытта бир ауданнан келушилер де болды. Бурыннан  ол ауылдын адамдары бар екен. Олармен табысып та жатырмыз.
       Актаудан келген балам бизнеске араласушы еди, мынау жерде ол жумыс онша тиимди емес екен. Сонымен ол Алматыга кетти. Сонда сол исин жасап жур. Коп узамай елде калган баламыз, бурын бизбен бирге болган Нургалымды коширип алдык, уйди саттык. Бул балам ол жакта да жумыссыз еди, мунда да солай. Каражат карастырып, пайдаланылатын бир колик(жигули) алып бердим. Сонымен, ептеп нанын тауып жур. Жан – жактан балалардын барлыгы да келип турады, биз де оларга барып турамыз.
       Аз кун омиримизде суы, ауысы таза жерде болганды унаттык. Солай да жасадык. Оган окинип журген жагдайымыз жок. Елге барган сайын ол жактын жалпы экологиясы томендеп кеткенин сезинип, тез кайтуга асыгамыз. Жаз кундери жан – жактан немерелер уактысын бизге келип откизип жур.


Бииктик № 75 пен 68.
     Бир кездерде жазык, ойлы – кырлы жерде томпандап зыргып журген кундер откен. Ол 16 – да да, мен 24 – темин. Кайыспайтын кайрат бойдагы кез. Киындыктын тури бар екен деген ойга да келмейди. Барин де жасап аламыз деген кез. Шындыгында да солай еди. Жок екен деген ойга кирмейди, тырысудамыз, болдыру жагы басым. Бул – жастыктын кудирети. Жоктан бар жасадык, бирден кем, биреуден тауир дегендей турмыс курып, 9 перзент дуниеге келип еди, барин де уй – баранды, балалы  шагалы болуына ат салыстык. Бари де жаксылы – жаманды жубайларымен, урпакутарымен бирге омир суруде. Осы заманда онай – ак косылып, омирдин киындыгына шыдас бермей, жалт етип тайып журген де жетерлик.
      Ал енди осы улкен уянын басы болып турган 75 пен 68 ге келгеннин жагдайы калай? Осынын алдында 75 деген ойнауга келмейди дегенди ескерткенмин.
      Казык аяк  24 – тин кадамы тарылганына да биршама уакыт болды. Егер биреулер кездесе калып, кандай денсаулыгыныз? дегендерге, жасыма лайык деп жауап берип оте шыгатын едим. Ол жауап нык жауап екен деген ойга да келип калмаймын. Ойткени босансу жагы басым болды. Биреуге: «Как живете?» - деп сураганым да , сол киси сол кезде осы кунги менин жасымнан оте бастаган кези – ау.
- Нет, я товарищ, я доживаю! – деуши еди. Рас екен – ау. Бул да жаман емес екен – ау деп, озди  - озиме шукиршилик те жасаймын. Менен киши болса да, дени сау болганымен, «Не живет, а существует» болып жургендер де аз емес. Ал енди 68 – им ше? Онын оз ойынша кандай екени ишинде шыгар. Дегенмен, журип туру жагы ауырлаган. Ол жерим, бул жерим деу жагы молшылык. Тек суйсинерлик жагы бар, ол – табет жагы тартымды, игере алады. Демалысы, уйкысы ол жаман емес, саби кезиндегидей кисая кетсе, кор ете туседи. Адебиетпен коп шугылданбагандыктан – ау деймин, теледидардан не корсетсе де, шашау шыгармай карайды. Кози талса, кулагы тындап, онда да корылга басатын уакыты болады. Менен тауир, корилимдердин баримен таныс. Одан канша тусинип, идеялык жагынан не кабылдап жатканын ози  биледи. Денсаулыгы жагынан ептеп каннын кысымы бар, буйрек жагы да маз емес. Мен билгенимди айтканыммен, толык кабылдай коймайды.
Екеумиздин де шыгып турган тугырымыз аз жер емес. Келеси тырмысып турган шын тайгак, жылпын, басы желди, ызгарлы, маны куз, жартас келе ме деймин. Ким оны калай менгереди, калай игереди ол жагы белгисиз. Сол биик басында аса кызыга беретин де калган нарсе жок – ау деймин. Ормелемей  - ак, томенги саялы, ыкты, жанга жайлы жеринде калган омирди откизген дурыс па деймин.
           Осылай бола турса да, кейде улкен шаныракта отырып конилге конбай калган кездерде арыстандай   акырып, жолбарыстай буырканып та калатын кез келеди. Ол кезде уй иши жым – жырт тына калады. Дауыл отеди, шуак туседи, бари жадырайды. Жарасымды тынады. Осы да кейингинин сыйлаганы деп тусинемин. Ойткени ол – дауыл емес, жанга батыра айткан акыл – кенес. Дурыс тындады, демек, сыйлады. Айта аламын ба, айта алмаймын ба деген бир соз: Жанбасымыздын жайгасатын жери оган пален деу маган киын. Калган адамнын жанына батпаганы жон. Жерден пайда болдык, кайта оган барамыз. Дегенмен, оны да жазып койдым, орындауы кейингилердин жумысы.

Шайкалып тузелген шанырак.
 «Жауын менен жер когерер, бата менен ер когерер» деп жатады атам казак. Биздин жеримизде коп жасаганда жуз жасар. Омирдин жолы унеми туп – тузу болып келе бермейди. Онын неше турли бураланы болады. Сол буралан тикелей адамга байланысты болады, одан баска танирдин жазганы да болатыны болады. Алгашкысына кинали – адам, ал сонгысына Алланы киналай алмайсын. «Жазмыштап асар озмыш жок» деген бар. Феодалдык когамнын батып бара жаткан шугыласын корип, Социалистик когамнын белшеринен басып, жасарын жасап, асарын асадык та; отына куйип, суына баттык та десек болады. Сонымен, онын басына ешкандай киындыксыз – ак су куйып, суга батырган тауыктай жасадык. Жумыртка бастырып осирмей  -ак кояйык дейтин тауыкка осылай жасаушы еди. Дал соны жасады «Ел басы».
      Енди кайта куру заманы деген келип жетип, оны калай куруды али жонди биле алмай, ары – сар болушы аз емес.
- Кимнен уйренбекши? – Бир кездерде жауымыз дегендерден уйренбекши.
     Биреу тойып, биреу тонып секируде. Тойып секирушилер кан талапайдан мол карпыгандар.
      Осы уш турли когамды менин атам, акем, озим болып бастап откизудемиз. Атамызды , Даулетти ,сол ози тустастар да, балалары, биздин акемиз де, «Каке» деп атап откен екен. Сол какемиз омиринде уш некели болыпты. Уш ажемизди бир уакытта иеленбеген, бири дуниеден откен сон, келесисин алган. Менин акем алгашкысынан екинши перзентти екен. Биринши: ажемиздин уш перзентинен урим – бутак бар, жаман емес. Екинши ажемиздин кызынан да бар, олар да осип онип жатыр, жаксы. Ушинши ажемизден бир улды болганда какем дуниеден отеди. Сол сонгы ажемиздин тарбиесин кордик, оз колымызбен ажемизди ол дуниеге атттандырдык та. Какемнен кимдердин орбип - осекендерин бул жерде айтып отырганым жок, бари шежире жобасында схемамен аты  - жони корсетилген.
Социалистик когамнын алгашкы куйынды каркынына ушинши ажем, акем, немере ага, ана, инилерим илинип, зардабын шекти де. Шанырактын шайкалуы, типти бузылуы да осы кезенде болды. Бузылганнан калган тек какемнин шанырагынын жобасы. Сол жобанын кабыргасы 1936 жылы кайта бой котерди. 1939 жылы шанырак орнатылды: какемнен калган ен киши улы жубайласты. Алгашкы ажемнен калган баласынын шанырагы шайкалып журип, 1946 жылы толык тузелди.Шукир, сонымен, бузылып кеткен шанырактын соны болып, 29 VIII – 1946 ж. Отау курган болдык. Иним 1957 шанырак тузеди. Бурын казак халкында фамилия деген кужатка жазылмайтын еди. Мына кайта куру когамында ол бар. Сойтип, фамилиямыз дей ме, теги дей ме, кокемиздин аты да кужатка жазылганда, улдан жети адам ие болайык деп турмыз. Бул уш шанырактан шыккандар негизинде жети шанырак болып отыр. Сонда, Даулетовтер, не Даулет негизинен – 7: Сагындык, Амандык, Тасболат, Сайран, Замирбек, Кайрат. Паспорт ауысуы барысында тагы да арким ойында келгенин жасады. Сонымен, Сагындык, Амандык Алтынбеков болды да, Тасболат Таумаев болып кетти. Ал калган Сагынбайдан таргандар Даулетов болып жазылды. Баз баягы бурын фамилиясы жоктар сол куйинде калды.
V-1996 ж

Озиме тажирбие
         Бирде кешкурым аяк астынан тамагым жыбырлап, танауымнан су ага бастаганы. Палендей суык тие коятындай жагдайдын болмаганы озиме анык. Сонда не болды? Кой, буган мен бир тасил жасап корейин деген ой табан астынан сап ете калды. Ертеректе биреулердин ишкенинен калган жартылык ишинде 250 гр – дай ак арак калган. Аузын жапканмын, карасам, бар екен. Бир ыдыска бир касыктайын куйып алып шалкайып турып аузыма куйып жутпастан тамагымды каркыратып шайып жатырмын. “Самопал ” деуши еди ишетиндер, калай, ишинде ащы бурышы да бар ма, тамагымды ашытып барады. Бир тамшы да жибермей, тогип тастадым. Мурыннан бок, козден жас парлап кетти. Шашалып та, жотелип те жатырмын. Арасын узбестен, колыма сол арактан куйып алып кос танауыма тартып жибердим. Мурын куысына бармаган жери калмады ау деймин, туншыгып та барамын. Тогип тастадым. Козден жас парлап кетти. Ашуы шамалы уакытка дейин созылды. Таза сумен ауызды, мурынды шайган болдым. Сол саттен бастап, куда да тыныш, кудаги да тыныш дегендей, жыбыр да сап болды, аккан су да тыйылды.
         Ким ауруды тауир кореди дейсин. Сонда да болса, тумау дегенди жек коремин де, онымен дос болуды унатпаймын. Мумкиншилигинше жаныма жуытпауга тырысамын, жабыса койса, бирер уколмен айдап салып журуши едим. Сол пале кайтсем осы кисини бир жыкпаймын деп журмеси бардай, елден кыстын карлы кунинде тун мезгилинде денем поездан жипсип тускен кези еди. Такси кидирип калып, колайлы кезенин тауып, сарт етпеси бар ма? (24/I -97)
Ертенгилик турсам, денеге кирген, жайгаскан. Квартирасынын килтин де колына алгандай. Кой, болмас деп, мунымен карсы атысуга киристим. Температура котеруге шамасын келтирмей, “Ударный доза” деп белгилеген молшериммен 4 кундей шабуылга шыктым. Кайтатын емес, бирак дари денеге откенин сезине койдым. Даринин микроптарга карсы куресетин болиги мен оз денемдеги барлы –жокты имуниттер тумаумен шайкасуда болуы керек деп ойлаймын. Жатырмын. Денемде аурып жатырган жер жок. Тамакка табет деген алгашкы куннен – ак жок болган, сол куйи. Конилим ояу, денем ал-сал. Мен бир гаражда быт-шыт етип болип тастаган машина сияктымын ба, калай. Бас кайда, кол кайда, аяк кайда екени белгисиз. Сонда калай болганы? Кимылдасам, жок, запчастьлар бари жалгаскан куйинде, бирине бири тиркесули коринеди. Е, дари денеге куштилик жасап, дер кезинде токтатканым дурыс болган екен деген ойга келдим.
         Туннин бир мезгилинде далага шыгып, есик алдынан тайып, устимдеги тоныммен бир жаткан шелекке былш еткенимди бирак билдим. Он жак субелигим, кабыргам тугелдей урылган. Абыл – губыл жерге тукирип, арен турдым. Иш жагында бир нарсе баланын жудырыгынын шамасындай ма деймин, буйириме сокты ма деймин. Узилген,сынган, майыскан жер жок сйякты, устатпайды. Жотелу, какырыну, синбируге зармын. Ал, шыдап бак енди. Тамакка табет деген кашып кеткен, кайда кеткени белгисиз. Бул – 1/II-97ж. Уш куннен кейин табет келер ме екен деп, 50гр. 96- ка су косып, тартып жибердим. Ойпырымай, дам дегенди билсемши, бир ащы дам гана сезиледи. Карынга шамалы нарсе жолдап жатырмын, алгысы келмейди. Селедканын да тузы сезилмейди- ау. Тан  ата тагы зорлап, кара шайга клубниканын вареньесимен 3кесе шай иштим. Табет али оралган жок. Сол куни тусте шамалы тауык етимен сорпасын зорлап ишкен сон гана, табет жонделейин деди ме деймин. Ауызга дам сезими сезилгендей болды. Турли ойлар миды шарлап жатады. 75деген бииктикти коргениме, ушына колымды жеткизгениме де коп болган жок. Бул бииктик ойнауга келмейди екен, сезине бастаганмын. Бари де мерзимди кези жеткенде болатынына сенемин. Мына киши бала дурыстап орналасып алса деп едим. Касына серик болар бауырлары да келе ме деген ойда едим. Биылгы коктемде жерди ему- игеру дегенин менин колымнан келерин кайдам. Омир корсетеди барин. Жасаган тажирибелеримнен он жол болып жатса куба – куп. “Суга кеткен тал кармайдынын” исине де уксап бара ма, кайдам. “Кайгы келсе кайыспа, карсы тур, курес” деген екен, матижесиз емес.

Уакыт солай деп турса
      1970жылдын алгашкы айлары еди. Перзентимиздин улкени Каз МИ – ди битирип, Кокшетауга жолдама алыпты. Совминнын баспа болимин баскаратын кудамызды салып, Жолдаманы Кызылордага алдырдым.Облсовет аркылы Жолектин аптекасын бир категорияга котерип, бир штат аштырып, Райханды орналастырдым. Шаршаган да бар, Улы Отан согысынын зардабынан денени алган дерт те бар, сауыгу орнына жолдама алып, Свердловск облысына журип кеттим.
       Акыры дегенин истеп, кызым оз ойын иске асырыпты, менин келеримнен 8 кун бурын. Сонымен Кокшетауга тартып турды. Арада коп узай койган жок, жагдайларын билуге барсам, дал бугин турып жаткан уйине (3 болме) орналаскан. Ертеректеги, 30 – жылдардагы, интернаттарда болатын темир кровать, еки адамга лайык кана ыдыс – аякпен жабдыкталган уйде турып жатыр екен.
       Елдеги алдынгы катарлы коны бар Туйекеш агасы енши де бермеген, типти, жол каражатын да бермеген болатын – ды. Еки жас маман осылайша турып жатыр екен. Кокшетаудын кыса катал, булай турганды калтыратады, керек десен, камданбасак, ауруга да шалдыктырады. Бир кун болдым да, елге тартып турдым. Келдим де, 3 куннин ишинде тосек- орнын дайындатып, жукти жедел  багажбен жиберип, озим сомалетпен жеттим. Жукти алып, уй салтанатына келтирип кайттым.Казакшылык жолдын, апарушылардын курамы дегендердин ешкайсысын да керек етпедик. Жагдай оны котермейди. Кейин алгашкы перзент дуниеге де келгенде, бесикти самолетпен апарып берген тагы бир озим еди. Ауык – ауык жагдайларын корип кайтып турамын. Туган анасы, туз дамнин буйырган куни болу керекг, 10 жыл дегенде барганда, коршилери “ Ойпырмай – ай , калай шыдап жургенсиз? Биз огей шеше екен гой, килен акеси келеди, анасы келмейди!” – деп едик деместери бар ма! Сол агашкы сабии ер жетип, институтты битирди. Уйлену тойы, куда тусуи, еки жакты тойын откизуге де тагы мен бардым. Актаудан кызым Пернеш пен кенжем Нуржан келди. Не десениз о дениз, баланын елдеги туыстарынан ешким барган жок. Той оз дарежесинде отти (видеога тусирилди, сактаулы). Биз казир Тулкибас ауданындамыз, жакындадык, араласу жиилей бастады, шукир.Шоберели де болдык.
1984 жылдары болуы керек кой деймин. Ен кенжемиздин алдындагы бала ТИИТ-те окушы еди. 3-4 рет жедел шакырумен кайта-кайта ауре болып бардым. Сонымен "Вынужденный посадка" демекши, мажбур "келинди"де болдык. Мажбур хабаршы жиберу керек, жибермесен, кугыншы келуи созсиз. Не истеу керек? Ари ойланып, бери ойланып, тапкан тасилим мынау болды: тагы да озим барып, токтату болды. Бардым. Он улдын ортасында жалгыз кыз екен. Акеси-трактор бригадири, шешеси-окпе ауруымен ауырады екен. Тилектери-Екеуи де окуларын токтатпаса,-дейди. Соган келистик.
Бул бир уакыттан утып, озинен ози кудер узуге жетелеу жолы еди. Солай да болды. Осы жумыска танертен кетип, тунделетип уйге жеттим. Барган жолдын бир жагы 200 км-ден алыс. Кысылганда осылай да жасауга тура келди. Арине, осы сонгы исимди дурыс деп санап отырганым жок, ал оган алып барып отырган ойланбай жасаган ис бир болса, екинши жагынан, шындыкты жасырып, мени орынсыз кинауынан еди. Окушым, сизге толык тусиникти емес болар, жумбакталып отырган жагдайы да бар. Жазып отырганым-омиримнин киналу кезендери, акылдасар адам таппаушылык кези еди. Бул да умытылды.

Айтылмаган сыр еди
50 жылдардын аяк кези. "Биреу тойып секиреди, биреу тонып секиреди" дегендей, биримиз дер кезиндеги студентпиз де, биримиз кешелдеген студентпиз, ягни уакытысында окуга мумкундик болмай, "Ештен де кеш жаксы" демек, улгайган кездеги студентпиз. Биримиз даригерликке окып жатсак, биримиз сол истеп журген мамандыгымыз бойынша, С.М.Киров атындагы университеттин курсантымыз. Жастауымыз битируге жакын да, улкендеуимизге али оку керек.
-Ага, бугин кешки сеанска кинога билет алып койып едим, соган сагат 5-ке биздин жатакхананын алдынан кездесейик. Айтылган уакатка келдим. Келсем, инимнин касында бир жолдас баласы бар, екеуи тур екен. Маган иним:-Казир келешек келинизди коресиз-деди.
Комната жактан еки кыз да келип калды. Бас иип амандасып болды. Кинотеатрга карай бет алдык. Еки кыз алдымызда да, биздер олардан сон келемиз, тратуарга тугел сыймайтындыктан, солай журип келемиз.
- Сол жакта келе жатканы болашак келининиз болады – деди иним. Кун батып барады, караколенке баскан. Кошеде ерсили – карсылы келе жаткан халык. Енди тагы сураганым уят болар деп, жанылып калмайын деп-ак келемин. Алдагылар кейде карама- карсы келе жаткандардын ынгайына карай жол берип, катарларын ауыстыра кояды: биресе он жакка, биресе сол жакка ауысады. Мен болсам, коз жазып каламын ба деп, баганагы келининиз деген кыздын шыккан жагына сайкес колымды жумумен келемин. Жарык жерге де келдик. Келиннин дидарын да кордик. Дурыс бала екен деген ойга келдим.
         Инимиз окуын битирип елге келди. Жумыс истеп жур. Анасы ози унаткан кыздарын баласына мактауын жеткизип, алуын колайттауда. Бала еш сыр шашпай, жауап кайтармаган куйде калып журди: Осылардын уйине бир кегенимде, женгемиз баласынын козинше оз калагандарын тизбектегендей сарага салып, салмактады да: - Ай, бала, сен айтшы, осыларды сен де билесин гой, инине кайсысы лайык? – деди. 
- Буйырган биреуи болады да,- дедим мен. Инимиз билим котеру курсына Алматыга окуга шакырылды, кетти. Бир куни женгемиз бен агамыз баласынын сол жакта уйленгенин естипти, биз болсак кутты болсын айтыстык. Карап турмай, мен келинди билетинимди айтым. Тагыда жазгы сессия кези, Алматыга келдим. Олардын жубайласканына туыстардан алгашкы кутты болсынды тагы да мен айттым.
         “Кейнгилерди корип, картайганынды сонда билесин” демекши, сол инимиз де, келин де казир зейнеткер. Улды-кызды,келинди, немере суйип отыр. Агамыз да, женгемиз де дуние салган. Кезинде билсем де, “Буйырган биреуи болар” деп, сыр шашпаган едим. Сондагы менин еки колымды кезек жумгандыгым кейде есиме туседи.
         Сол инимиз 25/VI – 1998 ж. маркум болды, 64 жаста екен. Телефон аркылы балам Шиелиден сол куни тусте хабарлап еди, тунделетип машинамен жеттим. Мен болсам, бул кезде Тулкибас ауданында туратынмын. Инимиздин денеси 20 рзд (аялдама)
Касындагы корымга койылды.               
Бул болган жагдай маган улкен ой салды. № 8 даптерге “Сонгы соз орына” деген такырыпта пикиримди жазып тастадым. Арине, ол казирше жартылай купия сиякты нарсе. (осы № 8 даптерден айрылдым, курып кеткенде шыгар, бирак ешкайсысы айтпайды.)



20 жылдан кейинги кездесу
“Жаксы устаз – мектептин журеги, зор тулга. Ол куннин
         кудиретти саулеси сиякты”

Сонгы жылдары Шиели ауданы, Абай атындагы мен истеген мектеп битирушилердин устаздарымен, бирге окыган кластастарымен кездесип туру дастурге айналган-ды. Сондай кездесудин бири-1967-68 оку жылында битирушилердин кездесуи еди. Бул кездесуди уйымдастырып та, жоспарлап та журген сол окушылардын оздери. Бул жылы мектепте еки 10-класс болгандыктан "А","Б" класс деп аталатын. Кездесу 6/XI-88 отти. Бул жолгы кездесуди бурынгы кездесуден баскашалау етип откизуди жоспарладык. Бул- окытушылардын ойы. Битирген тулектер жиналып болган сон, конырау согылып, ар класс тулектери болек-болек класстарына енди. Класс жетекшилери(Алтынбеков Сагандык, Омаров Есиркен) колдарына сол кездеги журналдарын тауып алып, класка адеттегидей сабак откизуге енди. Бул сабак "Тарбие сагаты деп аталады".
Класс кезекшиси сабакка кимдер келмей калганын хабарлады: 5 шакирт келмеген екен. Сол сабактын 10; класында калай откенин айтайын деп отырмын. Бул кластын жетекшиси мен болатынмын. Алдын ала жылжымалы тактага "Семья омириндеги адеп жапе психология " деп жазып, астын бир сызып койылган-ды. Одан кейнги катарда "Ата-аналармен катынас орнатудын озиндик "кауипсиздик техникасы"деп жазылган. Енди класс жетекшисинин сабак жоспарына келейик: Сабактын максаты. Берик тату семья кура билудин жолдарын уйрету жане жас семья мушелеринин омиринде кездескен киыншылыктары болса, оны болдырмауга кенес беру, акыл-кенес дискуссиясын уйымдастыру.
Сабактын барысы. Семья курган жастардын омиримен хабардар болу максатында мына сурактарга жауап алу:1. Сиздин семьялык омиринизде кездескен ен киын жане ен куанышты жагдай кандай? 2. Сиздин пикириниз бойынша, урыс-кериссиз семьянын болуы мумкин бе?
3. Сурактарга жауап алып, оларга косымша пикир айтушыларды тындап, корытынды жасау. (класта 18 кыз, 6 ер бала болатын-ды).
Алгашкы суракка жауапты кыз балалардын бергенин дурыс корип, Ыскакова Бибажардан, Аскарова Шаранаттан жауап алдым. Осы сурактар барысында окушылардын бари де белсенди турде араласып, оз пикирлерин ортага салысты.
Косымша сурактар тастап отырып, мектеп битирген 24шакирттин 8-и жогары дарежели билимди екенин аныктадым. Барлыгы да турмыстанган екен. Булардын перзенттеринин саны 63-ке жетипти. Бир шакиртимиз кайтыс болыпты (Ахметов Балгабай). Осы кластын алгашкы устазы Смайлова Рахия да дуниеден откен-ди. Осы анимелесип отыру барысында жана сабакты да бастап жибердим:
Тактага "Автошегинис", Вознесенский.
Семь-я
Бир озиндик жети "Мен" бар-кен уя.
Минездери алуан жети асаудай,
Тартар жасыл сыбызгысын баса алмай
Сегизинши болып озим кеткенге
Уксап кейде тус коремин коктемде
(Бул жылжымалы тактага алдын – ала жазылган – ды)   
Сабакты жалгастырып, бир ауыз оленнин манин  «Сегизинши» .... «озим», - дейди Вознесенский озинин коп кырлы, алуан сырлы екендигине мегзеп. Ал, бзидин аркайсымыз бир – бирине уксамайтын бирнеше рольди ойнауга тура келеди: Мен – осы уйдинкызы (улы); немереси, биреудин апкеси (карындасы), агасы(иниси), айели (ери), шешешси (акеси), келини (куйеуи), енеси (кайын атасы) т.б. Ал, алыс -  жакынды айтсак, бул будан да кобейе туседи. Осыган орай тур – тусимиз, минез – кулкымыз да алуан турли. Ал енди осы семьянын татулыгын бузбай, бакытты омир жургизу деген улкен творчество,  ягни  киши – гирим мемлекеттик басшылык. Семьяда айел басты орын алады. Ол – семья уйткысы. Солай  улык бола турып, ол назик те,  кишик болуга тиис.
2. Омир тажирибесинен Балько семьясы туралы ангимелеймин: ерли – зайыпты  Балько семьясында айелинин де, еринин де жастары шамалас карт аналары бирге турады.  Екеуин де егиз сабидей катар еки агаш тосекке бир болмеге орналастырган. Жас баланы калай кутсе,екеуинин де кутими бирдей т.б.
3.Адетте ер жынысты жан соткарлау келсе, айел жынысты кеширимдиликке, мейиримдиликке жакын. Айелге кенес: «ерине деген ашу кернесе, ашуга жол бермей, ыныдап ан сал немесе ундемеуге, жауаптасып жатпауга тырыс».
«Ащы не, татти не, катты не, жумсак не?» (тил). «Жаксы айел жаман ерди уй жасайды; жибекти туте билмеген жун етеди», идеясын ангимелеу.
4. Семья омириндеги ата –аналармен катынас орнатудын озиндик «кауипсиздик техникасы» туралы ережелерди конспектилету:
1 – ереже. Жубайыннын ата – анасына оз ата – анандай кара, солай карауга тырыс. Уйткени киын жагдайда бирин – бири киналаушылык кезинде оз коринисин корсетпей коймайды.Еки – жакты илтипаттылык – жубайлык суйиспеншиликтин ныгаюынын кепили.
2 – ереже. «Сенин акене, шешене уксап » деген сиякты, туысын ондай, мундай сиякты созди колданудан аулак бол!
3 – ереже. Арадагы катынастардан жанылыстар мен кемшиликтер издемей, бир – бирине пайда келтирерлик желеу издеу кажет. Жануянын ересек мушелеринин жасын, тажирибесин, билимин сыйлауды естен шыгармаган жон.
4 – ереже. Жануяннын мушелерин сыйлай, аялай бил! Улкенин аяп, кишисине камкоршы бол!
5 – ереже. Ойындагы мудденди ишке сактан ширитпе, наразы пикиринди айтпай аскындырма.
6 – ереже. Улкенине, картына кайрылысып тур. Мумкиндигинше олардын алдына келип, жагдайын бил. Олар келгенше сагынады сени, саргайтпа, камыктырма ата – ананды!
7 – ереже. Дуниеден откен бауырларыннын кабирине барып, Алладан онын рухына жаксылык тилей бил!
Корытындылау. Жубайлык, жануялык борыш – адамдардын нагыз адамгершилик кундылыгы. Махаббат та, борыш та, кызгану да  бар. Соны акылга жендируди айту.
Тапсырма. Келеси кездесуге мына сурактарга жауап беруге азирлен:
1.Апта сайын «Жануялык кенес» дегенди жасау дурыс па?
Сиз оны оны жасайсыз ба?
2. Сиздин ата  -  ананыз мына аныктамалардын кайсысына жатады жане неге?
а) Аскар тау – акыл дария, айдын кол, омирдин кайнар кози, акырында - озим
а) овчарка, суйретпе, олимтик, тоскауыл – кедерги, гаршок, акырында – ботен.
3. Келеси кездесуде класс жетекшине жане уян мектебине жануялык бейнен – суреттеринди ала кел. Конырау согылып, енди букил жиналган халык мектептин улкен залына жиналды. Корису кушактасып суйису болып жатты.
Кездесу кешин мектептин директоры Бакиров Асанбек ашып, осы 20 жыл ишинде дуниеден откен узтасдар мен шакирттердин есимдерин атап, бир минут тыныштыкпен курмет корсетилди. Кириспе соз сойлеп болган сон, 10а класынын жетекшиси маган соз берди.
Руда ишинен жалтыраган алтын букил халыкка арасынан озине танымал шакиртин емес пе?! Сол алтындарым, салеметсиндер ме?!
Казир мен озимди улкен толку устинде сезинип тургандаймын:"Корыккан мен куанган бирдей" дейди. Дегенмен, коркуда урей басым болса, куануда тербенис басым болатындай, казир мен тербенис устинде сияктымын. Будан 20 жыл бурын алтын уясынан ушкан ул-кыздарымды, олардын жарларын корип турмын.
Коз-адамнын ен бир сулу мушеси. Оган мейиримдилик те, уялу сезими де, сагыныш та орналаскандай. Бариннин де жаудырап, бизге, устаздарына, карап турган кара коздериннен айналайын!
Биринди калдырмай туп-тугел беттериннен суйер де едим,- оган уакытты алдырмайын, екинши кегендеринде немерелеримизди ертип келип, аталарыннын колын алдырып, беттеринен суйгизер деп, сендердин аттарыннан сеним билдируге руксат етиндер! "Ештен де кеш жаксы" дейди халык даналыгы. Рахмет, уакыттарынды болип, алыс жолдан абиржип, шаршадым демей, ушкан уяларын, алтын бесиктерин-мектептериннин есигин ашып, устаздарына дидарласуга келгендерине!
Устаздар коллективинин атынан жубайласкандарын, папа, мама болгандарын кутты болсын! Дегенмен, сендер биздин ул-кыздарымызсындар, бизге али кишисиндер, сабисиндер. Саби болган кандай жаксы! "Саби болгым келеди"олени неге айтылган десейши!
Жумыска машина устинде кетип бара жатканда, естеринде ме, "Есейип кетсем де, мен саган сабимин" дейтин дауыстарын, ундерин куни бугин де менин кулагымда ызындап тур гой.
"Кус канатымен ушып, куйрыгымен конады" дейди халык даналыгында. Сендер биздин конатымызсындар, уша бериндер! Канаттарын талмасын! Естеринде ме, М. Горькийдин "Альбатросын" откенде канаты талмайтын Альбатрос дейтин кус болады дегенди. Мине, сендер канаттарын талмай, 20 жыл бойы самгап ушып, ушкан уя мектептерине азгана тыпыстауга келип отыргандарын, 10 жыл бойы бир мектепте окыган жолдастарынмен кездесуге келгендерин, куаныштарын кутты болсын! Акын акелерин Турмаганбет Изтилеуов:
"Ул мен кыздын кызыгы-
Тили анык шыкканша;
Мергендиктин кызыгы-
Коздеген анын жыкканша,-
Жуйрик аттын кызыгы-
Шомылып терге лыкканша;
Татти тамак кызыгы-
Карнына барып бакканша.
Татулыктын кызыгы-
Кеуденнен жанын шыкканша;
Артурли угит айтамын
Отип кеткен Лукпанша",-демей ме?
        Сол жолдастарынмен татти татулыктарын манги баки узилмесин татулык кездесулерин кутты, куанышты болсын! “Жол бермейтин карт, осип оркендемейтин жас болмайды” дегендей жолдарын ашык, кедергисиз болсын! “Алдагы жолаушы – арттагынын копири” – дейди осетин макалында. Биз сол сендерге копир бола алсак, куаныштымыз. “Акыл жас талгамайды, бас талгайды” дейди орыс макалында. Муны да есте сактандар. Акыл – аркан,  ой - орис, адам – казык. Адам – жаратылыста ен улык зат. Бари де адам ушин, адамгершилик ушин. Адамгершиликтерине кир жуытпандар, таза устандар!
         Сонгы айтарым ата – ананы кадирлей билиндер! Ана тилдеринде таза сойлендер, шубарлатпандар! Ана тилин билмеу, шубарлата сойлеу – мадениетсиздиктин белгиси. Балаларын, биздин немерелеримиз, ана тилинде сойлей билетин болсын!
Кездесу сонынан концерт берилдли. Ушкан уя мектебине акелген сый – сияпаттарын табыс етти. Устаздарына сыйларын берди. Мектеп асханасында уйымдастырылган тагамдар ишилди. Шыгып сойлеу барысында, кеш сонынан естелик ушин суретке тусу болды.
10а класс окушылары:
1. Аскарова Шарапат
2. Ыбыраева Изимкул
3. Елкондиева Амина
4. Ыскакова Бибажар
5. Турсынбаева Бибихан
6. Ысмайлова Алуа
7. Берденова Уркия
8. Ибадилдаев Мейирбек
9. Турсынова Балтагул
10. Молдабаева Рсалды
11. Оразов Узак
12. Толегенова Умсынай
13. Кудайбергенов Кенжебек
14. Уашова Нагима
15. Ахметов Балгабай
16. Ануарбекова Максат
17. Бершимбаева Бахар
18. Дуйсенбаев Бердияр
19. Ибатаева Нагима
20. Нурмаганбетов Курмаш
21. Макенова Куралай
22. Дуйсенбекова Халифа
23. Пирназарова Патыма
24. Есиркенова Бибихан

Омир корсеткиши
         Мен омиримнин бир кезенин (18 – 40 жас аралыгы) оз омырауыма жазып (илип)койгандаймын ба деп калдым. Шындыгынды да, дал солай екен –ай! Ер басына кун туганда майдан шебинен табылдам, журдим жаумен жагаласып. Оны корсетип турган – “Улы Отан согысы”ордени болса, кан майданда истеген,корсеткен енбек пе, не ерлик пе, калай айтайын, онын белгиси – “Кызылжулдыз” ордени ме деймин. Озиме озим ой устинде жатып, дуниеге келдин, не битирдин деген сурак ойыма тускенде.  Ал, “Отызында орда бузбасан, кыркында кыр аса алмайсынга” ше? Оган жауап Каз ГУ – дин значеги ме деймин. Ойлаймын, солай да еди. Сол жылы (1963ж.) 6 баланы асыраймын, уй де салдым, КазГУ – ди де битирдим. Шаршагандыгым сонша – китаптын бир бетин еки болип окимын, козим карауытады, басым айналады. Солай бола тура менде (сырттан окысам да)  уштик бага деген болмады. Программада корсетилгендерди тугел окыдым, конспектиледим. Филология гылымдарынын кондидаты Орынбасар Толегенов III курста жургенимде – ак озинин докторлык диссертациясын маган диплом жумысы етип усыныпты –ау! Оны да кейин билдим. Казак тили грамматикасынан корка бермейтин болган сон, алмадым; ол кисиге ешнарсе де айтканым жок. Диплом коргау кезинде гана ол киси байкады. Мен адебиеттен коргадым, уйткени мунын бураландары шатастырар дедим. Такырып тандаганым жок, жетекши тандадым. Суйтип журип, казак адебиети емес, татар адебиетинин классигинен бир – ак шыкканымды такырыпты алганнан кейин билдим. Ал енди изденуге сонда бастым. Менен Гылым Академиясынын китапханасы калмады. Бул такырыпка осы кунги академик, гылым докторы болган Рымгали Нургалиев дайындалып жур екен ( Г. Ибрагимов, “казак кызы” романы). Бирак такырыпты мен бурын алып койыппын. Ол ози зерттегендеринен маган ешнарсе бермеди. Казан университетине барып, Г. Ибрагимовтын юбилейине де катыскан екен. Ол жигит тусип окушы, Лениндик степендиант екен. Жетекшим – ол кезде, филология гылымдарынын кандидаты Зейнолла Кабдолов. Макул, жетекшим издеп тапканыма ризашылык билдирди. Жасаган жоспарыма да келисти. Диплом жумысын бир айдай кун – тун отырып жаздым. Болмасан да уксап бакка салып, М. Ауезовтын «Абай жолын» жазу тажирибесин пайдаландым, ягни тарихи такырыпка роман жазуда, ол киси букил дуние жузиндеги тарихи романдардын жазылу жайын салыстырган екен.
Мине, шаршаганнын акесин сонда кордим. Бирден козге айнек киип шыга калдым. Коз деген  кызарып, аштырмай калды. Содан ондаган жыл китапка да карай алмадым.
Осылай тенселип шыкканымда, маган аспирантураны усынды гой. Оган шама жок. Ким каражаттан комектеседи? Бала – шага ше?! О, Ширкин! Сол кез мен 40 – ка келген кезим екен гой!
Жасымнан жетим оскен менин жилигимнин майы таусылганы ма, калай?! Енди  окуга жарамаймын деппин гой. Сонда да болса, устаздыкты  жалгастырудамын. 1975 жылы аудан бойынша 850 – дей мугалим бар. Аудандык «Курмет тактасында» окытушылардан менин гана суретим турган кез. Мен муны оз табысым гана екен  деймейин: менин устаздарымнын, галым докторлар, академиктердин маган берген, мени сусындаткан жумысынын натижеси санаймын. Мен бирден окытушылыкты 1975 ж. ноябрьдин басынан ( I токсан аякталысымен) тастап жибердим. Байкаймын, тапкан табысым ремонтыма жететин тури жок: нерви тозган, енди ауысудын алдына келгендеймин. Сонымен 7 жыл «Выслуги лет» дегенге шыктым. Сол куннен бастап, анайылап айтсам, шынжырдан босангандай болдым.

21/VI – 1976  16:33

Денсаулыкты бир жуйеге тусирип алган сон, тагы да китапка унилуге бастым. Омир откелдерин кагаз бетине тусируге коштим. Суйттим де, ешкандай жанымнан коспастан болган жайларды жазуга киристим. Ол «Бастан кештим, коз корген» деген атпен басталды да, бирнеше болимдерге: «Дурысы мен бурысы», «Илгеринди - кейинди», «Курдастардын кылыгы»,         “Тиршиликтин сыйкы мен сыры» , « Ойга келген оралымдар,” “  Онеге
соз - орисин, онегели ис - ырысын» т.б. болып аталады.


Ой коленкеси.

Ойдын таягына суйенип откен адам.
Жарык дуниеге келген сабиде ой маселеси али бола коймас керек деп тусинемин. Дегенмен, ол дуниеге келисимен – ак, бир нарсеге риза емес сиякты; жылап туады, шынгырган дауысы баскаларды шаттандырып жатады. Бул туралы бир ауыз оленге букил адам баласынын омирин сыйгызып жазгам Кадир Мырзалиевке тагзым етемин:
       «Адам кулип  тумайды, туа сала кулмейди.
Уйренеди кулуди, бирак кулип олмейди.
          Адам жылап туады, жатады журт жубатып,
  Жане жылап оледи, озгени де жылатып.
                Жылайтыны туа сап – жамандар бар кинайтын,
                Жылайтыны олерде – жаксылар бар кимайтын».

Жана туган саби жарык дуниеге уйрене алмай, бул дуние ана курсагына караганда унамагандыктан жылап жатуы мумкин. Бирак ол саби сол дауысын саналы турде ойланып шыгарып жатыр деуден аулакпын. Ой адам баласына сана сезим аркылы келсе керек деймин. Демек , сол ой адам баласына мына жаста келеди, жетиседи деп кесип айту да агаттык болса керек. Ой адам баласына тарбие аркылы, омир сурген ортасына байланысты, омирдин турли – турли сокпактары десе де болар, жолдары аркылы, асиресе, жеке басына тускен киыншылыктары, арман – муддеси аркылы келе ме деймин. Солай болса, ойсыз адам болмаса керек. Ойсыз болу деген соз – жаксы соз емес. Олай болу акыл – естин кемдиги, ягни адамга тиисти касиеттердин жетиспегендиги дер едим.
- Сонда кез – келген адам ойдын таягына суйене беруи керек пе?!  - Жок, олай деуге болмайды. Копшилигинде акылдасары бар, пикирлесери бар, ата – ананын тарбиесин коргендерге ол таяк кажет бола бермесе керек.
Казир жетпистин кырынан асып, ягни екинши болигине ауыссам да, адетте картайгандар ушинши аяк орнына устайтын таякты устай койганым жок. Бирак ойдын таягын  устаганыма, сонымен санасканыма коптеген уакыт болды. Менин омирим маган соны кажет етти: Ата – ана тарбиесин коргеним жок, жетимдиктин зардабын бир адамдай бастан кеширдим. Акыл айтарлык, демерлик ага да бола койган жок. Болганмен, бирге тумаган сон, басканын аты баскалау. Жок емес болды, тек аты гана десек болады. Ал казирги шагымда али жетиммин деуим уят болар, естиген кулакка бирак сол ертеректе колыма устаган таягымды али тастаганым жок. Кайта мыктырак устап, суйенуди молайтып келемин бе деймин, кейде оз ойыммен озим сойлесип. Козимди жумсам болды, сол таяк колыма сарт ете калады. Окушым артык па, кем бе, сиздин басынызда бул бар ма, жок па, оны озиниз билиниз. Мени бул ушин кешириниз.
Бир бейбак «Жылкылы байдын кызы болмасам да, ешкили байдын кызымын» десе керек. Аке – шеше тарбиесин кормесем де, жетим оссем де, аукатты, орта шаруасы бар тукымнын урпагы екенимди менин аке – шешемди, ата тегимди билушилер айтканын естидим де. Ойдын таягын мыктап устадым деп мактануга болмайды. Оны билемин. Ой дегенге ерик берсен, онын сонына ере берсен, сени адастырып, керек десен, жындандырып та жиберуи мумкин.
Адам токтасып, картайган сон, умытшактык деген саган жолдас бала кояды екен. Сол киси менимен жолдас болып алды. Унатпаймын оны. Акыры осы умытшактык алжастырып жибере ме деген улкен каупим бар.
Уакыт жетип те келе жатканын кун санап сезинемин. Тизгин дегенди тиисти егесине берген де дурыс – ау. Бирак бирден тугелдей жиберу али ертелеу ме деймин. Дегенмен, байге атынын тизгинин мареге жакындаганда, шабандоз бирте – бирте босаткан. Адисин биз де истегенимиз жон бе деймин. Бирден босатсам, тулпар болып шыгып, алды – артына карамай, карасын корсетпей, айырылып калуга да болатын жагдай болады. Бул – жануарларда болатын жагдай. Дегенмен, барин де бир Алланын ози жараткан емес пе? Сол дагды адамга ауысса, калай болар дейсин. Сонымен, сол ойдын, таягы маган осы шежире, естелик испеттес бираз нарселерге туртки болып, соларды жазган болдым. Кемшилиги , артык кеткен жерлерин кешириниздер.
Елдеги курдастарымнын, замандастарымнын омиринен де жазган болдым. Ким екенин баска бир жерге (кейипкерлерди) жазармын. Акикат болган жайлар екенине камил сениниз.
Будан былай ойдын таягынын орнына, картайганда «уш аякты» деп аталатын таякты устаган да жон бе деймин. Ол таяк - асемдиктин таягы емес, ушинши аяк, кулан калмаудын куралы.
Окушым, оны сиз де терис дер коймасыз деймин. Жас шагында адам батыр болады гой. Сол батырлыктын алгашкы кези саналы батырлык емес: ойткени жас саби еш нарседен де корыкпайды. Ол жаксы – жаман, пайдалы – зиянды толык тусине бермейди. Онын барин ол бирте – бирте тусинеди. Жас сабидин колына жылан берсен, устайды. Ол онын не зат екенин билмегени. Билген сон, оган ол жоламайды, кашады. Демек, жас кездеги батырлыктын бари саналы болмаганы. Ал есейгеннен кейинги батырлык та, саналык та, кейде саналык ойдан гори кызулык басым болуы да кездеседи. Бекер айтпаса керек халык даналыгы «Батырда ес болмайды” деу. Копшилигинде жас адам коркудан аулак болады. Ал картайган  шагында, алсизденгенде, корку жагы басым бола берсе керек. Корыккан дегенди типти жамандыкка тели беруге болмайды гой деп санаймын. Арине, типти коркактык тауир нарсе емес. «Корыкпас келин кой басынан коркады» деу осыган далел сиякты. Коркудын да саналы, санасыз жагы бар ма деймин. Саналы жагына, алдымен, Куран каримди окып отырганымда «Кудайдан корык» созин аягынды баскан сайын, ягни окыган сайын, коз алдымнан отип жатады. Бир жеринде  де “Кудайды сыйла” созин кездестиргеним жок. Китапта Кудайды “Алла” деп келтирген. Бул – саналы корку. Сыйлаудын торкини – корку. Корыкпасан, сыйламайсын. Ал, аты жок, жони жок уркек корку – нагыз коркактык болар. Биреулер айтады, олимнен корык дейди. Жок, оган мен келисе бермеймин. Сен олимнен корыкканда, сонда олмей каласын ба?! Олай корку уркектик болар. Адепсиздикке, санасыздыкка барма, олесин десе, ол – болек. Толык тусине билген жон. Дуниеге келгенин анык болса, сол дуниеден кетерин де дал сондай анык. Ал, олемин деп корку – акымактык. Олмеймин деп, олимнен кашу да, акылдылыкка жатпайды. Бирак, Алла айтыпты дейди гой, “ Сактасан, сактаймын” деп. Сактанусыз биле турып, “Кудай сактасын” деген бир созди ту кылып устап алып, оны бузылмас зан етип устауды да дурыс демеймин.
         Дуниеге келген сон, адам деген атакты атка ие болып алган сон, адамгершилик кагиданы сактай отырып, жарык дуниеде озине жайлы жагдайды жасауын тек кана озине, тек кана озине байланысты. Солай бола турып, тагы да адам деген атына кир келтирмей, оз омир тажирибенди, акылынды, озиннен кейинги урпагына насихаттауга миндеттисин. Мейли ол оны иске асыра ма, керексинбей ме, бирак сен айтуга миндеттисин. Менин ойым осыны жазып кет деп отыр. Сауатым болган сон, менен кейингилер окыр деп жазып та отырмын. Жазуга да шамам келмей калатын уакыт боларын да сезинемин: агам Сагынбайдын сонгы омиринин 20 шакты кунинде кузетинде отырдым. Бир нарсе айта ма, тапсырмасы, тилеги бар ма, не дер екен деумен отырдым. Сонгы минуттары, сонгы деми таусылганга дейин (11 апрель, 17 сагат 10 минут, Кызылордаша), ягни 81жасында кайтканда куттим. Ешнарсе де айта алган жок. Ким биледи, сол жагдай менде болмасына. Сондыктан да жазып отырмын.
         Агайын – туыссыз емеспин. Бул коныска кошетиним туралы ешкайсысымен де келискеним жок. Маган айткандары да болды, кошпеуди. Коныс аударуды оз шаруам деп санадым: Экологиянын зардабын сезине бастадым, аз кун калган омиримди тазалау жерде откизуди максат санадым. Ендиги ойымнын маган айтатыны – саган кеткенине ишпей риза болмаган туган – туысын бар ма, жекжаттарын бар ма, уакытын тауып, адейи арнайы барып, дуниеден кайтканына бата сал, дугынды окып, тирисине жузбе – жуз кесдесип кайт дейди. Соны дурыс корип отырмын. Менин омир тажирибемде откендердин озимен коса жиган – тергенди алып кеткенин коргеним де жок, естигеним де жок. Жане бул дуниеден тойдым, мангилик жайыма кайтайын деп баргандарын да корип, еситкеним жок. Тагы да бул дуниеден кетип бара жатканына куанып бара жатканын да корген де, еситкеним де жок. Сонда калай?! Ол дуниеден отуге карсы ма? Жок. Олай болмас. Ол – лажсыздык. Колынан келери жок. Карсы тура алмаушылык. Сол маган да, саган да, бариннин де басына туары созсиз. Буган мен камил сенемин. Ендиги тири кезимде колымнан келери не? Артыма из калдыру. Кундердин кунинде “Солай еди – ау!”  дерлик бирдене калдыру. Ол, бириншиден, урпак. Екиншиден, айтып журетиндей уагыз, пикир соз. Типти болмаса, оз омиримнин тажирибеси, омир сурген кезенимнен естелик пе, айтеуир бирдене. Соган осы буйымтай бола ма деп отырмын.
                27.04.1998ж.   15саг.52мин.Алматыша.

Уш толкын.
1996 жылы кыркуйек айынын сонгы кездеринде елге барган едим. Баруыма басты себеп болган  10/X – 96 ж. Тасболат ушинши келинин алып, тойга шакырган. Дал сол куни Райхан Асанмен бирге Кокшетаудан бизге келмекши де болган. Сонымен, мен тойга кешигип, откен сон бардым, 20 кундей журдим.
Казан айынын биринши аптасында демалыс куни адет бойынша мугалимдер куни деп саналатын, дастурли мереке куни еди.
Туган ауылым бурынгы «Казакстаннын XXX жылдыгы» совхозы Шиели ауданы. Бул жерге тустен кейинги сагат 3:00 теги жолаушылар таситын автомашинамен аудан орталыгынан келип жеттим.
Осындагы балам Нургалымнын уйине кируим мун екен, бир бала колыма шакыру кагазын жеткизди. Мазмуны – «Бугинги 16:00 да болатын мугалимдердин тол мереке кунинин конагы болыныз.Мугалимдер коллективи».
Бул мектеп Абай атындагы казак орта мектеби еди де, мен онда коп жыл жумыс истеп, зейнетке кеткениме   (алдында выслуги лет, сонынан жасым келгендиктен) 21 жылдан асып барады. Мундагы дал казирги жас устазрдардын устаздарынын устазы менин Улы Отан согысы аякталганнан  кейинги шакирттерим еди. Мерекелик кештерине де келдим. Жузден астам килен жастар. Барлыгы да мени таниды, ал мен болсам, танитынымнан танымайтыным коп, кейбиреулерин тусине карап,  ата – аналарына уксатамын, шырамытамын.
Мерекенин дастури бойынша алгашкы куттыктау болими отип, устаздар мен шакирттеринин бирлескен онер – сауык кешине жалгасты. Умытылып бара жатырган казак халкынын ата дастурлик тарбиелик мани зор ангимелерине де ойысты. Бари де жарасымда орынды болып жатты.
Бир кезде мен касымда отырган зейнеткер устаз Алдабергенулы Турсынбайга:"Мына менин касымда отырган немеремнин аты- Молдир, ози биыл 3-класста оте жаксы деген багамен окиды. Бул кызым озинен бастап, 22 ата-бабаларынын атын жатка айта биледи",- дедим. Турсынбай кешти жургизушини шакырып алып, сыбыр ете калды. Бир мезгилде кешти жургизуши:"Алтынбекова Молдир сиздерге озинин акесинен бастап, 22 атасын айтып береди.Кол согайык, халайык!"-деди. Молдир аспай-саспай, озин казакка дейин атап шыкты.
Осы отыргандардын ишинде жети атасын биле бермейтиндери де болатын.
"Ата корген ок жонар, ана корген тон пишер деген осы гой, анау отырган атасынан уйренген екен, "Бакытты болсын!",- деп жаткандары болды. Кеш соны мектепте 180 орындык (сонгы жасактарымен жасалган) асхана болатын. Сол асханага конактар шакырылды.
Бурын да бул жерде талай болып жургенбиз. Бул жолгы бир ерекшелик-тентек су деген атымен болмады. Казактын дастархан жасау жолдары тугелдей бар. Киыншылык заман демей, уш жерден айта беретин койдын басы тартылды. Тагы бир ерекшелик-керсен-керсен Шубат куйылып жатты. Ан-би, мерекени куттыктау создер.
Дастархан басындагы алгашкы соз маган берилди. Мен созимде:
"Курметти устаздар! Мен улкен толкудын устинде турмын. Аузыма соз де туспей тур ма, калай! Озимди-озим билей алмай турганым. Карап отырсам, осы казирги жумыс жасап жургендердин ен улкени, аксакалы деп те айтсак болар, 1950 жылгылардан екен. Сендердин курметти зейнетке шыгарган устаздарын Бакирулы Асанбектин демалыска шыкканына жыл болды емес пе?! Ол-ССРО Халык Агарту исинин озаты, "Енбек Кызыл Ту"орденинин иеси еди. Сендерге ол бир улкен ага, устаз еди. Сол Асанбек менин согыстан кейинги 1946 жылдардагы шакиртим болатын. Ал сол Асанбектин ози еки толкын устаздык еткен шакирттерин корип отыр екен. Казир ол мунда катыса алмай отыр, емделуде екен. Ал мынау менин касымда отырган Жумабайулы Асан да Улы Отан Согысынан кейинги менин шакиртим еди.Бул да еки толкып устаздык еткен шакирттерине суйсинип отыр.
Калайша мен толкымаймын. Козге жас куанганда да, корыкканда да келеди екен. Козимдеги жас куангандыктын, озимди-озим игере алмагандыктын белгиси болар. Сендерге де менин жоламды берсин! Менен де дарежели бола бериндер!"- деп, жаксы-жаксы тилектеримди жолдадым.
"Шакиртсиз устаз -тул" деген осы екен-ау! Мен Улы Отан Согысын аяктап келгенимде, согыстан бурынгы маган 3-класста окыган Жанакоргандык Файзулла деген жигит Каз ГУ-дин сонгы курсында окып жур екен. Ол да мени ози таныды. "Бесиктеги бала бес тулейди" деген, типти осип кеткен. Кейин ол гылым кандидаты болган кезинде (1956 ж.) тагы мени Алматыга барып, "Просвещенец" демалыс уйинде жатканымда издеп барды, бирге болды, сыйласты.
(ойыма кайта оралганда, кагаз бетине тусирдим. 4/I 1997ж. Тулкибас ауданы, Т. Рыскулов ауылы).

Оз ойымен сойлескен адам
- Адам ишинде жасырын сыры тура ма? – деди ойы.
- Жок,  - деди адам.
- Неге? Далелиниз кайсы? – деди ойы.
- Онда тынданыз, - деп бастап кетти адам:
1) Казак атаулыда так турмай калмайтын адилет иеси саналатын билерден Толе би мен Каз дауысты Казыбек бидин де айтпаган сыры болыпты. Мен соны “Туп жукиянымнан озиме шейин” деген Казыбек бек Тауасарулынын китабынан окыдым.
А)  ... Аргын Куандык ишинде Тимеш руында Нуркожа би тукымы Карымсак айели баланы туады да, дуние салады. Улдын атын Жолбарыс койды. Жолбарыс есимин берген – Казыбек бек. Карымсак та оледи. Баланы урлатып алып, Абдоллага жеткизеди (Торе тукымы, Абилхайыр ханнын акеси). Тумай журген айели емизгенде, емшегинен сут шыгады. Бир жылдан сон, сол айели жукти болып, ул туады. Атын Абилхайыр кояды (кейин хан болган). Жолбарыс торе тукымы емес. Кейин Толе би Жолбарысты хан котерген (Абилхайырдан бурын).
а) ... Калмактын колына тускен 200 – дей балалар бир жылдан сон кайтарылады. Сонын Жуздейинин егеси табылмайды(Жаугершиликте каза бола ма, баска да жагдай бар ма, ол жагы айтылмайды); Сонын ишинен 11 жасар кызды Сенкибайдын Карабайы асырап алады. Аты – Аршын (Жиренше кызы екен). Кыскартып жазып отырмын, толыгын тупнускадан окуынызга болады. Аршыннын екикабат екенин Толе би еситеди. Осыдан туган ул бала - Абилмансур. Еки жылдан кейин Толе би Абылайдын Уалиимен келисип, сонын айелине табыс етеди (бедеу айелине). Бала алтыга шыгады. Уали де, айели де индеттен кайтыс болады. Баланы Толе би ози кайтып алады. Кейин сол баланы хан сайлайды. Бул сырды Бухар жырау, Казыбек бек, Толе би, Каз дауысты Казыбек би жане Карабай мен онын айели – алты адам гана биледи(сол китапта, 295 – 302 беттерде).
2) Мангыстау тубигинде 362 аулие бар коринеди. Сол елде бир айелдин баласы жасына жетпей дуниеден оте береди. Зарыккан айел тарыгып, бир аулиеге барып, колындагы бир кыз перзентимен тунейди. Ол аулиенин басында ешкимге коринбей, дуниеден откен бир кызы кутеди екен акесин. Бир болмеде салулы корпеше бар коринеди. Алыс жерден шаршап келген айел тунде уйыктап кетеди. Касындагы жас нарестеси корпешеге киши даретин жиберип койыпты. Жанагы аулиени кутуши кызы сол корпешени жуып, кайтадан салып жаткан кезде, жас айел оянып кетип, бейтаныс кызды байкап калады. Сонда кыз: “Егер мени кордим деп айтатын болсан, балан да, озинде омир сурмейсин”, - дейди. Зиянат жасап, айел елине келеди. Жыл отеди, перзенти ер жетип келеди. Тагы да уакыт оте береди. Сол айел сырын ешкимге айтпай журе береди. Сыр ишин жарып бара жаткандай, енди ешнарсе етпес деп, бир куни ен жаксы деген бир курбасына: толганады.   Ол айел де ешкимге айтпауга уаде береди. Айтуы мун екен, жанагы айел дунйе салыпты.
3) “Куран хикаялары” деген китапшанын 216 бетинде Мухаммед Хафизанын отауында болады. Хафиза ерине торкинин сагынганын айтып, барып келуге руксат алады. Бир куни торкининен келсе, Мухаммед Айша бибисимен Хафизанын отауынан шыгып келеди екен. Оган Хафиза ренжиди. Мухаммед осы уакиганы ешкимге айтпа, мен саган ерекше карайын деп соз байласады. Хафиза да уаде етеди. Кундердин кунинде осы сыр да ашылады. Мен ойлаймын, айел ауызында соз турмайды деген осындайга байланысты айтылган ба деп.
4) “Казакстан айелдери” журналынын 1995жылгы №12 санында, 24 – 25 беттери, “Озегимди ортейди ар азабы” деген макала бар екен. Сонда бир Назыгул деген айел (бул жасырын аты болса керек ) сыр айтады. Жазган хатымды    “Н.С.Е.” деген жас келиншектер озинин куйеуинен баскалармен жургенин жасырып журсе де, сыр етип айтып койыпты (“Н”-нын улы тергеуге туседи, соны куткару ушин прокурорга мажбур болады да, кейин дагдыга айналдырып алады. “С” дейтин келиншектин куйеуи ишкиликпен  айналысып , 3 баласын асырай алмай, ауылында озине коз салатын зейнеткер шалмен байланысады, жолыгып турады.“Е” деген  келиншекти  коршиси баса коктеп зорлайды, оны ол айта алмайды. Бул да сонымен исин адетке айналдырып алады). Мунысымен  турмай, Назыгул осыларды “Жезокше деуге бола ма?”- деп те сурайды. (Туп нускасын тауып окуынызга болады).
5) “Х.А” деген куйеуге тимеген биреу армияда журген танысымен хат аркылы махаббатын билдирип журеди. Елге жигит келеди де. Бурын ол озинин ары таза екенин айтушы еди.  Келгенде, олай болмай шыгады екен. Бирак кездеспей турып-ак, кыз шынын айтады: биреу уйге камап алып , ойына жетсе керек. Бирак ол оны унатпаса керек. Армиядан келген алмайды. Анау алгашкыга косылады, узак омир суре алмай, кыз аурулыктан кайтады. Мен муникин откен “Н.С.Е”-лерден дурыс па деп отырмын.
6) Биз, карангы кауым, Аким Лукпан деген киси мынжасаган екен  деген созди еситемиз. Сол киси ким екенин мен китаптан окып едим. Туганда акесинин  койган аты-Хусайын. Бул киси оте зерек, акылды да, билимди болган. 9 жасында куранды тугел жатка билген. Бухаранын окуын тауыскан. Улыктардын жанында акылшы да, уазир де болган. Улыктарга жакпай кудалауды да корген. 53-ак жыл омир сурген, уйлене алмаган. Кудалауда жургенде атын да бирнеше рет озгертеди: “Ибн Сина, Абиссина” т.б.
Мына биз тауир корип жеп журген Хусайын жузими сол кисинин жасаган сорты. Сол билимдинин атымен аталып кеткен-ди.
Енди айтылмаган сырга кошейик. Бир улы емши, ари даригер камауга тусип калады. Ол былай болган коринеди: Жаугершилик кезде бир елдин аскери басшысы  екинши жау жагынын батырын уланган садак огымен атады. Ол адам енди олуи тиис. Соны жанагы даригер емдеп, олимнен алып калады. Сол даригер камауда отырганнан бурын, батырды уланган окпен аткан аскери басшынын аягына уланган ок тиеди. Енди бул да олуи керек еди. Ел ишинде осыны алып калудын жолы карастырылады. “Ел кулагы елу” деген соз бар, бурынгы уланган садак огынан олмей калганды жазган адам туралы соз болады. Соны издеп табады.Енди аягына улы ок тигенге адамды алып келгенде, емши аякты кесу керек, кеспесе у тарап, денеси бузылады, оледи дейди. Ол аскери басшы оган конбейди. Сол кезде емши осындай жагдайдан уланганды емдегенин айтканда, анау соны алып  калган сен бе един деп, емшини жазгырып, камауга алдырган екен. Сол емши камауда отыра береди. Омиринде жазып журген мол даригерлик китабы бар екен. Али елге тарала коймаса керек. Ким билсин, оны неге таратпай жургенин. Сол емши олу халине келеди.
Камауда отырган болменин есигин кагады. Кузетшилер келип, даретке шыгасын ба десе, жок, шыкпаймын. Менин ешкимге айтпаган белгисиз дунием бар еди. Мен олу алдында турмын. Сол дуниемди сендер алып, пайдага жаратындар. Ол – биздин уйде текшеде тур, китап. Сонда дуниедеги аурулардын турлери оган колданылатын ем туралы жазылган дейди. Кузетшилер мынау кашайын деп тур екен деп тындамайды. Тагы есикти кагады. Тагы сол соз. Кузетшилер ойланып турып, кой мынау, кайда барады, журуге де жарамайды деп, айдап отырып уйине келсе, емшинин кемпири пештин алдында от жага алмай бурисип отыр. Абден калжыган екен. Келген жумыстарын айтып, китапты сурайды. Сойтсе, сол китапты кунде кемпир от жагуга тамыздык жасайды екен. Китаптын еки – ак парагы калган екен. Сол даригерлик китаптын аким Лукпан калган еки парагын гана окыдым гой, менен де откен емшилер болган гой деген екен.
7) Бул ангиме мен ертеректе минералды су (минводы) демалысына емделуге барган кезимде еситкеним. Атырау (Гурьев) облыстык па, калалык па аткару комитетинин бастыгы окымысты, билимди киси екен. Айели – орыс. Бала дегеннен жалгыз кыз. Ол болса Ленинградтта (Санкт – Петербургта) окып, сонда жумыста екен. Жаз айында уйин уш курылысшыга ремонтатады. Бирнеше кун (курдели ремонт) булар осында болады. Уй иеси турмысты киси екен, онын иниси Актобеде улкен кызметкер коринеди: енди орыс айелдин ойы бузылады: «кундердин кунинде мына байлык , мына уй кимге калады?» деген ой жанын жегидей жей береди. Ойлана – ойлана, куйеуинин козин жойгысы келеди. Уйди жондеп болган сон, курысшылармен келисип, бир кундери тунде олтируди уаделеседи де, олтиртеди. Олим кимнен болганы белгисиз. Айели катты кайгыга боленген. Жаксы бастыгына ели де, туыстары да каралы кайгыда. Актобедеги бауырлары да жиналган. Канша дегенмен, басшы адам, жаназасын шыгарып болып, улкен митинг жасалады. Митингиде туган иниси орысша сойлеп турып, агасынын олимин «Шайт!» деп айкалап жибереди. Калган орыстар бул не деп таныркап та калып, бул не соз деп сурасып жатады.Олген олди,жерледи, ис битти. Жок ис битпепти . Зан кызметкерлери астыртын издеу жумысын жургизе береди екен. Уш жыл откен. Бир куни кешкилик асханада уш адам масан ишкилик устинде урысып калады. Булар баягы уш курылысшы екен. Сыртынан тындаушы да калмай журеди – екен. Ол жупыны киим киген , ол да масан, ол да сол асханада калган калдыкты жен журсе керек. 
           -   Сен улести коп алдын ! Маган тиистини бермедин!- деген соз айтылып калады. Кереги де сол еди. Тергеу барысында жалдамалы жендетер де, кара журек сумпайы жалдаушы айел де усталады .
8) Мынау ангименин варианты артурли жазылып тур. Баринин де айтатын сол – бала, иште келген бала. Арабтар мен монголдардын жауласуында арабтардын ел басшысы Аби Малих Бахадурдын Гулсара деген айели туткындармен косыла колга туседи. Ишинде алты айлык бала бар. Монголдын ел басшысы Нехнур некелеп алмакшы болганда, Гулсара иштегисин тууга, содан сон косылуга руксат алады. Туады да. Ул туады, атын Тимучин кояды. Бала ер жетеди, кабилети, акыл-ой, куши баскалардан артык. Олеринде анасы Гулсара Тимучинге «Шынгыс» деген ат кояды, болган жагдайды жасырмай айтады. «Шынгыс» - араб сози, казакша – «Пак таза» деген ой угым дейди менин  окыганымда.
9) Типти шапса да, отка салса да, атса да олмейтин жын-перилердин жаны озимен бирге болмайды екен, жаны баска жакта сакталады екен деген ертегилерде де айтылып жур гой. Сол жаннын  кайда екени сыры айтылып, акырында, табылады, олтириледи.
10) Нух Пайгамбардын тусында, пенделери  Пайгамбарга багынбай, топан су болады дегенге байланысты жагдай. Топан су енди болады деп турганда, кайыкка керектилер тугел салынган. Бир адам келип, Нухтан суйинши сурайды: «Киши айелиниз ул туды!» дейди. Нух келип корсе, балага ыкыласы ауып кетеди. Баланы алгысы келеди. Бирак артык нарсе алса, кайык суга батады. Аллага уш рет периште аркылы соз салмакшы болса да, батылы бармайды. Алла барин билип отырады. Акырында, Алла: «Пендем, осымен уш рет келдин, неге айтпайсын, айт!» - дейди. Нух баланы алгысы келеди. Кемеге динди кабылдагандар гана минетин еди. Баланын шешеси динди кабылдамаган екен. Сонда Алла Нухкка : «Бала деген акеге – куман, шешеге - аян» - дегенде, сыр ашылган екен.
11) Бир киси олтируши олгенде рухы кайда болатынын билмек болып (аныз ангиме), Аллага бет алады. Жолда кездескендердин бари де буган тан калады: «Сенин жанын тозакта» деген ой келсе керек. Жолда бир дихан: - Менин касибим – диханшылык, ешкимге киянатым жок, менин жаным жанпатта гой деп ойлайтын еди. Енди – бир диндарлар менин жаным Жанатта болмай, кайда болсын , намаз , оразам тугел, кудайга кулшылык етемин дейди екен. Енди бир мусапир кездесип, акуалынын нашарлыгын айтып, кисиге комек те бере алмай жургенин айтып, акыры бара жатыр екенсиз гой, менин де жайымды биле келесиз бе?- деген екен. Сол кисиге жанагы уаде берипти. Енди жакындап калдым- ау дегенде, каракшыга кездеседи. Бул муны олтирмекши. Калай айтса да конбейди. Кисиден алган аманатым – уадем бар еди десе де конбейди. Сол аманатарды табыс етейин, сосын жанымды ала бер десе де конбейди. Ал, болмаса, сенен бурын 99 адамнын басын алып едим, сен 100-бол деп, басын алып жиберип, болган истин барин жасырмай айтканга, шындык иеси, аманат тапсырушынын рухы жаннат та екен де, Купирлик ойга келгендердин жаны жаннатта емес екен деген соз тагы бар.


Аты жок абыржу.
Кейде адам бир нарсени битирдим –ау  дегеннен кейин, сол буйымтайын биреуге корсетуге не тындатуга ынтыгады да турады емес пе! Сонда соны коретин, не тындайтыны бар ма, жок па?! Онымен, типти, жумысы жок. Дегенмен, ойлаган ойы оны женип, осы киси тындайды – ау  деген бир курбысына барып тынбай, тынышталмайтын коринеди. Сол жайт дал менин де басыма келип турмасы бар ма! Пикирлесип, масаттангандай ма, айтеуир, бир ух! Деп деминди ишиннен бир алмасын бар ма. Толгаткан айел ози не туарып билмейди, ул ма, кыз ба? Ангиме ул не кыз тууында емес коринеди, сол 9 ай, 9 кун котерип ауреленгенин дуниеге келтиру гой! Сол сиякты ис битируши де сол айел сиякты перзентин (азды – копти исин) узак уакыт бойында сактады. Оны жарык дуниеге шыгару жолын карастырды, ягни толгатты. Акырында, оны шыгарды да. Бул – онын туганы. Енди босанган айел не туганымен жумысы жок, сол перзентинин жузине карагысы келип – ак жатады екен. Жазушы да сол сиякты енбегин коргиси келеди, ози гана емес, пикирлес аукымына корсеткиси келетинин (тилектес кауымдарымен талкыга салады екен) билетин едим. Айтпакшы, ишке жинаганнын бари перзент не туынды бола бермейди: айы – куни жетип те, жетпей де жарыкка шыкпай калатыны бар. Кейбиреуи жарыкка шыкканды жок кылуга тырысады екен – ау! Муны да откенде кездестирдик. Созимиз жалган болмау ушин айтайык: Жолекте бир “Шырайлы” бойдак кунинде жергиликти кенестин депутаты екен. Соны соган бейимдеушинин оз есеби болган сиякты. Сол “ Сулу” он босагасында еки кабат болып, перзентин жасырын турде дуниеге келтиреди де, тун ишинде мал кора жакка апарып тастайды. Ертенгилик сыртка шыккан биреу бир иттин бир нарсени салактатып алып бара жатканын кореди. Караса, жана туган жап–жаланаш саби. Корыкканынан дауысы шыгып кетеди. Дереу хабарлайды. Егеси табылады. Ел болып, “жабулы казан жабулы” куйинде калдырады. Осынын алдында гана айттык кой, сыр да жасырылмайды деп. “Отыз тистен шыккан соз отыз рулы елге жайылады” деген макал бар. Болган ис бизге де жетти, типти сол “бейбак” биздин елге келин де болып келди. “Сен тазга мен саз” деген бар емес пе, ози сиякты кемдеуге косылды. Онымен де коп отаспай, кайта ажырасты. Бул айелди безбуйрек десе болады. Мен буйымтайымды итке тастамай, осыдан бир гибрат алар ма деген максатпен, жанагы, асыгып, кашан корсеткенше абыржауымнын себеби сол шыгар деп тужырымдадым. Енди биреулер билгенин биреуге уйретпей, озимен корге ала кетушилер де болады екен. Ел болган сон, ар турли болады екен. Мысалы, атбеги, кусбеги сияктыларда бул купия болады екен.
         Биздин елде бир орыс болды. Биз оны “Федор Евсеевич” деуши едик. Аты – жони де солай еди. Киим тигуши оте шебер адам. Исмерлигин уйретпей – ак кетти -  ау;  озимен бирге аргы дуниеге алып кетти: маскунем неме арактан олди.
         Ал, жазушы Аскар Токмаганбетов, ози айткандай, 72 перзент келтирип, 7 рет “Мать героиня” болуы керек еди, ондай атак алмаса да, перзенттерин берип кетти. Сонын бир журнагы осы менин шежиреме де енди (“Кыз узату”олени).
         Билгенин жасыру, уйретпеу, перзентин, буйымтайын жасыруды мен пасык дер едим. Биреу: “Ер киси де туады ма?” – депти. Оган: - Иа, туады, - депти, - екиншиси.
         Сол туганы емес пе, Асекеннин ( Аскар Токмаганбетовтин). Кездесуде ол киси ар енбегин бобегим деп санайды екен. 72 рет толгаттым дегенин оз аузынан еситип едим. Ал, куни бойы орагытып айта алмай отырганым, оз атамыз туралы шежире жобасы еди. Кейбир перзент назиктеу келеди гой, ол ата-анасына коп байланысты.
Сол сиякты менин де буйымтайым назиктеу болса керек. Окушы кауымым, байкап устаныз, бир жерин жазым кыла кормениз. Перзентим 7 айлык шала болса, 40 кун тымакка салып, мактага орап, кереге басына илип коюга да тура келер, кешириниз.
Булай деп жатырганым – карт кулак улкендер дуниеден ертеректе отип кеткен. Казирги кейинги буындар, менин тустастарым, откеннен хабары кем, типти, жети атасын да билмейтиндери мол. Кыпшак шежиреси туралы малимет жоктын касы. Онын ишинде Бултын тармагы осы сыр бойына тарихи жагдайдын талкегимен келип калган жайы тагы бар. Бул сол сыр бойындагылар жайлы гана малимет. Сондыктан да жетилмеген деп отырмын. Окушы кауымнын ишинен толыктыратыны, кемшилигин жондейтини болса, оган куанамын.
Шымкент каласында туратын Сарыпбеков Нургали инимнин хабарын еситип (бул да шежиремен айналысушы), кездестим. Бултын кыпшактын ишинде кызылшекпени екен. Иниси бардын тынысы бар дегендей, шаршап жургенимде, жиган-тергенимди тугел колына табыс еттим. Али де жинаудамыз. Енди жарык коруи де узак болмаса керек. 
         Наурыз, 2002 ж.

Ой елегине салынызшы.

Калталынын калтасы толган акыл мен билик

“Ак шаштынын бари аксакал емес”
(Халык макалы)
“Аяз би” ертегисин окымаганыныз кем де кем болар. Сол Аяз би ким еди, биликке калай жетти жане оны халык не ушин армандаганы баринизге малим болар. Сол халык арманы, ансаганы бола ма деп ойлаушы едик кой бир замандарда.
- Аныздагы Аяз би адамнан коркушы ма еди?
- Жок. Халык оны кадир тутатын, сыйлайтын. Ондай ел баскарушы болса, одан артык адамзатта кадирменди жан болмас еди.
Адам баласы жаралгалы бир-бирине деген кастандык, кызганыш, басекелестик тынатын емес. Кайта окып, билим алып, мадениетти болдык деген сайын, адилетсиздиктин, кулык-сумдыктын кози де ашылып, “демократия” дегенди уран кылып, аузымызды айкара ашып, ис жузине келгенде, барин де жекелеген кисилердин кулкын кумарлыгына жендирудемиз. Созге келгенде шешен, киуын киыстырып, изин билдирмей, барин де тып-типыл, кедир-будырынын барин тактайдай етеди, "демократияга" жендиреди. Осылай етушилердин басшысы да, костаушысы да, жинакталган тобы да бар.
-Олар кимдер?
-Онын басында ел баскарушы отыр да, тонирегинде жактаушы жагымпаздары бар. Жиликтин майлы басын сорушылар. Ал оларга карсы шыга койгандар кездесе койса, оны жумыстан тайдырудын адиси мол-ак. Сондыктан да, иштей сезгенинмен, "Куш казандай кайнайды, куресуге дармен жок" болып кала беруге тура келеди. Куресип кор, калай женер екенсин. Сондайлардын "заказной" олимге душар болгандары да бар.
Агылшыннын философы ари саясатшысы Эдмунд Берг: "Жамандыктын устемдик алуы ушин жаксы адамдардын арекетсиз отыруынын ози жеткиликти"-депти гой. Каранызшы, бир кезде "Семей-Нивада"козгалысын Олжас Сулейменов бастап еди, Арал маселесин Мухтар Шаканов котерди, сонымен катар 1986 жылгы Желтоксан Курбандарын да каймыкпай айтты. Олар казир бастаган исин жалгастыруга мумкиндиги жок, мемлекеттик баска жумыска жиберилди. Соткар адам елден тыскары жерге жумсалды. Екеуи де китап жазу устинде болса керек. Мен китап жазып отырганым жок. Бирак ойга туйгенимди жарияламасам да, кагаз бетине тусирип отырмын. Окушы болса, кейинги жастар жалган хабардын, саясаттын сыры кайда жатканынан хабардар болсын дегеним.
Мемлекеттик негизги зан да озгере салуы оп-онайга айналган. Шыгып жаткан артурли зандар бар да, онын орындалуы жок. Ашейин бар ма, бардын ози. Колында билиги бар топ, оны айналып шыга салады. Типтти сол занды бузушы айып акшасын толесе, оган жаза колданылмайды. Бул да занда корсетилген. Сонда тартип деген кайда барады? Букил халык болып, делегаттарын парламентке депутат етип сайлайды да, ол жалгыз президентке унамаса, оны тарката салады. Сонда не болды?! Бул нагыз дара билеушилик емей немене???
Сайлаудын жанаша тартибин де жасап алыпты. Президентке депутат болып тиркелу ушин белгили суммада акша толеуи керек те, оны жактаушылар болып подпись жинауы керек. Акшасы жок адам ше?! Сол акша кайдан жиналган акша екен?! Егин егип пе, мал багып осирип тапкан ба екен?! –Жок. Когам озгерип жатыр, ыдырап, болинип жатыр. Мемлекеттик сактык кассадагы халыктын мандай теримен жинагандары бар еди гой. Жогалмайды, уры урламайды, осип турады деген еди гой. Ол кайда? Оспек тугил ошип кетти. Колхоз, совхоз дегендер тарады. Соны уйымдастыргандагы халыктын улеси деп, еки турли талон берилди. Оны да (талонды) сатып берди. Бирин сактык касса аркылы сум когамдар (акционерлик когам) бизге аударсан, осими, утыгы болады деп еди. Олар оздери байып жатыр да, халык айдалада кангырып тагы калды. Мине, жанагы акша толеп, президенттикке кандидат болушылар осы курдымга кеткен акшаларды иеленушилер деп билемин. Уактылы пенсияны да алмайсын. Сонын кидирген айларында, одан пайда болатын осим де солардики.
Казак бурын пенсиясыз да кун корген, бала-шагасы аке-шешесин асырауга тиисти деп, калай аузы кисаймай айтты десенизши! Сонда казак ели жетилген ел ме, берекеси кашып кетилген ел болганы ма?!
« Копирден откенше, кызынды алайын, копирден откен сон, кызынды урайын » деген соз бар казакта. Сол депутаттар сайлау алдында                « жарылкайтынды » да шыгарды. Немесе, облысты баскарушылары не де болса, карилерден, какбастардан, шыгады деп, бирденени желеу етип (совет армиясы куни, 23 акпан), куттыктау кагаз да жазады(Кызылорда обл. болган уакига). Ал, 9 май женис куни, сайлаудан отип алган сон, елеген де жок. Уйткени ол куттыктаган.
Телеэкранда зейнет акыларын халык 1998 ж. алды деп хабарлайды. Шындыгында, ол – акпар. Жана жылда али еки айдын зейнетакысы толенген жок.
Ел баскарушы карамагындагы халыктын жагдайын билуге шыгатын болса, алдын ала кошеге дейин сыпырыла бастайды. Кемшиликти корсетпеуге тырысады. Келуши де кемшиликти кормеуге тырысады. Халыктан ол ел баскарушы соншама неге коркады, жасактарын сонынан ертип журеди. Менинше, ел баскарушы халыкпен бирге болса, сол халыкпен тен дарежеде болуга тиис. Ал, бурынгы хандык замандагыдай болгысы келсе, онда демократия деген созди ауызга алмауы керек.
Осы халыктын тубине жетип бара жаткан нарсе – куншилдик, билик кумарлык, отирик айтушылык. Кала берди, жагымпаздыктын зардабы, ис билетинди болектеп, такымга бурылатындардын елге би болуы, аким болуы. Олардан тусетин тусим бар. Ол турли жолмен сый-сыяпат болып жетип жатады. Осыдан барып, калталынын кастасы акылга толы болады да, билик те сонын колында болады.
Будан халыктын жагдайы жаксармайды. Ат тобелиндейлер жаксарып, алсиздер алсирей береди. Онын акыры наразылык кактыгыска айналады. Еркиндик, соз еркиндиги делинип еди. Шындыкты козге бажырайтып, бетине басып айтатын газеттерге де тыйылым салынып тасталды. «Ордалы жылан» китабын окынызшы, бари далелденген. Уйымдаскан топ деп отырганымыз осылар. Одан не шыкты? Жазушы кугынга ушырады, куылды.
Бир кезде газет бетинде «Казактын жауы – казак» деген такырыппен макала басылган-ды. Ендиги калып турганы биримизди биримиз душпан кылып корсету, жала жабу гана калып тургандай сиякты. Бул багытпен кете берсе, ол да болмай калмас.
Атамыз казактын улкенди сыйлау, курметтеу, тындау, адептилик жолы дегендеринен айрылып барамыз. Улкен омирден отер-ау. Кейингиге сол терис минездин кесири тиип, адетке айналып кетпесе болар еди.
Казирги халык сокыр емес, барин де билип те, корип те отыр. Енди калайша ел баскарушыга сеним арттырады? Шыдамнын да шеги бар. Шыдап-шыдап келип, бир куни жарылуы да гайып емес.
Осы акылдымын, данышпанмын дегендер кундердин кунинде тагынан тая койса, не олсе, халык соларды баскаша атауды да шыгарып алды. Шынымен, солар сонгы атакка, тайганнан кейинги атакка, ылайык болмаса, солай аталар ма еди?! Халыкка курметти болмаган биликтин не кажети бар деймин-ау! Сонда солар, керек десен, озимен ауыз жоласкандарымен де бакталас- ау, ширкиндер!
Нагыз акылды, данышпан болса, дуниеден откеннен кейин де халык аузында макталатындай, улги болатындай болмас па еди?!
Абай да калтасыз емес еди гой. Бирак ол тек кана адамгершиликти колына ту етип котерип, букил адамзат баласын адилдикке, бирликке, достыкка, билимдиликке, сыйластыкка ундеп откен жок па! Соны солар да окыды. Аузында Абайдын акыл тутарлык сози бар да, исинде ол жок. Килен бир тоты кус. Адилетсиздик ен жогары басшыдан шыгып жатса, томен карай былганган устине былгана туседи де, акыры Хайуанаттын истемейтин исинен де томен болады, ягни бирине бири кастандык ойлайды, жояды, куртады. Сонын жолына тускендердин аягы есиртки ишеди, шегеди, акыры, санасыз арекеттерге барады. Биреуди куртады, ози де куриды.
Дуниедеги жаратылган тиршиликтин ишиндеги ен асылы адам болса, сонын ен азгыны да адам болуга айналды, айналып та барады. Акыр заман дегенди колдан жасауга неге асыгады екен десейши!
Егеменди ел болдык деп аузымызды айкара ашамыз! Сол егеменди елдин егесин мен байкай алмай келемин. Неге дейсиз гой? Сол егемендик алгалы бери экономикалык кулдыраудамыз. Акыл-ой, парасат, адамгершилик касиеттеримиз молаю орнына орта тусип бара ма деймин. Сана, тартип, ар-уят деген аякка басылуда.
Темир тартип деген армия катарында болуы керек болса, сол армиядан кашу басталды. Мунда да тарип басшыда жоктыктын салдары-Кашушы ким?-Отан коргаушы жастар. –Неге олай? –Ол жас отаным бар деп сезинбейди. Ол корлык корген сон кашады. Енди кашкындарды кайта келсе, жазаламаймыз, оны урып-соккан тиисти жылын отеп, аулына кетип калды гой демекши. –Ал сол болимдердеги соракылыкка жол берип отыргандар ше? –олар орнында. Кадыр Мырза Алндин "Букпа" газетинде берилип журген "Жазмыш"ангимесиндеги атакты адамдардын озин ози олимге кыюы-апаруы неликтен?!

Кайта куру озу ма, алде тозу ма?
  Улгайган сон адам неше турли ойга шомып, жаксы кайсы, жаман кайсы, тузу кайсы, акырында, осылай карама-карсылык ис-арекеттерин пайда болуы неликтен деген сауал сенин акыл-ойынды жегидей жей береди екен, жей береди екен. Соган оз пайымдауымды шимайлап корейнши дедим де, кирисип кеттим. Адам баласы дуниеге келген сон, азды-копти омирдин талкысын басынан откизуи кимге болса да айдай анык. Жабайы болган кезенди козгамай-ак кояйык. Уйымдасып кауымдаскан, ебине лайык ел болып, мадениетке иеленген кезден кейинги омирди-ак соз етейикши. Осы алтын деген бир зат бар емес пе? Соны кандай ылас затка косып жиберсен де, коз тартып, жылтырап жатады. Сол сиякты жаксы дегеннин бари де сол ози тектестин ишинен ерекшелигимен айкындалып турады, соны тани да билу керек-ау!
...Еки косшыга бир басшы болуы кажет екен. Демек, ел болу ушин аркашанда басшы керек. Сол басшы кандай болганды калайсын деген сауал осы ангимени тудырып отыр. "Аяз би" ертегисин окымаган казак кем де кем болар деп санаймын.Окымасаныз, окынызшы. Содан кейин осыны окып, пикирлесейик. Болган ба, болмаган ба онысында айтарым жок. Бирак менин билетиним – халык арманы. Арман деген – болашакты коксеу, ансау, соган баратын жагдайларды жоспарлап, иске асыру. Халык кадыр тутканын тастамайды, оган зияндык жасамайды, багалай биледи.
         Ол ушин ондай басшы адил, адал, искер, алдын болжай алатын болуы керек. Кандай искер болжампаз болганынмен, адилдик пен адалдыгын кем болса, онда сенде кадыр деген болмайды. Сенин исин илгери дамымайды. Ойткени халык саган сенбейди. Сенин жоспарлаган исинди тындаушы- халык. Сондыктан да сен халкыннын арасында еркин журе алмайсын, коркасын. Корыкпасан, неге сен журген жеринде жан- жакты корыкшыларынды ертип, манайына шагымы бар жандар неге жолай алмайды. Сондыктан да сен халыктын тынысын билмейсин. Ат тобелиндей озиннин тонирегинди, жагымпаздарынды гана билесин. Сонын отирик акпарына сенесин. Олар саган копшилик халыкты корсетпеуге тырысады. Бир гана мысал – калалы жерде осы тыныштык заманда ертенгилик кезде, уйден шыгарып тасталган кокыстын ишинен нан терип жеп жургендерди барган сайын коремин. – Ол адам ба, алде хайуан ба? – Жок, ол адам, шошка не сиыр емес. – Ол неге жейди? – Аш болган сон жейди. Истейтин жумыс жок, истеуге шамасы жок. Кобинесе ондайлар зейнеткерлер. Зейнетакысы жетпейди. Каладан кеткиси жок. Зейнетакысы озине каратып алдым деп аталатын патер акысына жетер – жетпес. Ол сорлынын асырайтыны да жок. Мундайлар жастар ишинен де байкалады. – Неге олай дейсиз гой? – Истеуге жумыс жок. Ол сорлынын кушагында сабии бар. – Неге ол туган деп тагы сурайсыз – ау?! – Ол да адам емес пе? Табигаттын оз заны бар. Ол бала некели емес. Сиз сураманыз, мен оны айтпайын.
         Бир кездерде социалистик когам, капиталистик когам деп, екиге болушилик бар еди. Сонын алгашкысы биз едик. Сол когамды казир жерден алып, жерге салып жамандаймыз. Сол когамды бурын ким баскарса, сол али баскарып келеди. Сонда ол бурынгыдан жаксартты ма, оздырды ма?? Кошеге шыгып, кетип бара жатырган кез келгеннен суранызшы. Осылай сурау дегенди дагдыга айналдырды гой. Экранга тусетип болган сон, коркып, ойын айта алмайтыны да табылса керек. Озганын кайдам, аякталмаган куралыс бузылып, киратылуда. Дайын турган курылыстар болшектендирилип, жетпей жаткан жалакыга улестирилип битти.
         Колынан келгендер карауындагыларга жалакысын акшалай толемей, заттай беруди шыгарды. Мунда да пайда табу бар. Ханталапай дегенди бала кунимизде уйде отырып, асыкпен ойнайтын едик. Казирги сорпанын бетине шыгатындар ол ойынды баскаша ойнайтын болды. Сол ойынпаздардын соган каншылыкты енбеги синди екен десенши! Енди бузатын зат таусылайын деген сон, завод – фабрика, ондирис орындарын, мунай ,электр, газ  жуйелерин, суды да калталыга, арине шетелдиктерге, сататын болдык. Мунда да делдалшилердин (брокер) пайдасы бар. Олар енди содан пайдалынатын затты озимизге сатады. Наркын осиру сонын еркинде. Ондагы жумыс колдары да сонын еркинде. Кулдык когам басталганы ма? Енди жерди, ауаны сатсак байимыз – ау! Максатымыз баю емес пе!
        Егеменди ел болдык деп куанып, журегимиз алып ушып журдик емес пе? Сол елди басшысы барин сатып биткен сон, неге басшы болады деген тагы бир сауал тауды. Алде онын баска бир ойы бар ма екен?!
         Биз окыганымызда коммунизм курамыз деп окып едик. Онын школьный товарищи орыс елин, Россияны, баскарып еди. Олардын философиясы, данышпандыгы, баскаша ма, калай??? Ол болса, елин саткан жок – ау, жиган-тергенин, халыктын алтынын, алып тайып турды емес пе! Сол уятсыз алде де кайта келип, тастап кеткен елине басшы болу ойында бар. Орнында калган Ельцины, Алла ыкпал етти ме екен, олмей турып, ыктиярымен орнын тастады – ау! Баскаларга да улги болсын деген онегели осиетин айтып кетти емес пе? Сонда ол сол созди кимге айтты екен десенизши?! Оны тындайтын басшы бар ма екен? – Окушым, осы бир сауал койгын келип тур, байкаймын, айта койшы. – Осы сиз барине ырза болмагандайсыз, ойыныз не? – Жауап берейин, окушым. Мен каным таза казактын канынан пайда болган – ау деп санаймын. Олай болса, осы кез келген “Президент”, “Аким” деген атаудан гори елдеги бурынгы буган караганды адилеттилеу-ау дейтин ел аксакалы, ел агасы баскарган уяттылыгы басымдау басшылык. Биз осы барган сайын арымыздан айырылып барамыз. Ынсап, адилет мейирим ушеуи косылып адамнын ужданын (совесть) курайды екен. Осы уш белги бойымызда бар ма екен, окушым, ойланайыкшы. Мен ешкайсына куман тудырып отырганым жок, жалпыламай айтып отырмын, осыдан кол узип бара жатыргандарымыз да жок емес – ау.
         Академик Лихачев: “ Адамгершилик тарбиеге шешуши ман бермейинше, ендиги жерде когамнын омир суруи еки талай” – деп, узилди – кесилди туйеди. Казактын аяулы жаны галым Шакарим Кудайбердиулы да осыган ундес пикирди озинин “уш анык” китабында айтады. Бурын халык елдин аксакалын, агасын оздери тындайтын еди гой. Казир ше? Казир жогарыдан  тагайындайды. Ол сол жогарыдагынын адамы, халыктики емес. Халык не болса, ол болсын. Жогарыдагы ожданы бар адам улкенди сыйлап, кишиге камкоршы дегенди билетин еди. Уят, инабаттылыкты сезинетин еди. Ар жумысты жасамай турып, акыл – кенеске келуши еди. – Сол жолдан калай айырылдык, алде адастык?
- Иа, дурыс сауал. Оган да жауап издейик. Мешеу калган ел деп, Ресей коластына ендик. Ол оз саясатын, акимгершилигин жургизди. Жургизип кана койган жок, типти канымызга дейин дарытып та жиберген жерлери мол болды:
1)Сауатымызды ашты, сонымен коса диннен де аулактатты, тилимизди жоюга айналды.
2)Арак – шарап ишуди уйретип кана койган жок, керек десениз, биз олардан оны игеруди арттырдык.
3)Наркотик деп аталатын зиянды, ести алатын, ишу жолын пайдалануды да менгертти.
4)Кейбиреулеримиз, типти, онын динин де кабылдадык.
5)Асиресе сонгы кезде газет–журнал беттерине болсын, теледидардан онегели корилим емес, карауга уялатып, жииркенетин коринис те бериледи. Олай болса, багынамыз деп айырылганымыз да бар, ауестенимиз деп адасканымыз да жетерлик.
 - Осыны тыюга бола ма? - Арине, болады.
- Неге соны жасамыска? - А! Оган да шектелу койылды гой. Бас жагында айттык кой. Барлык туткалы орынга оз адамы, кала берди такымга бурылатындар отырды. Ис билетиндер аулактатылды емес пе! Теледидарда онегели бейне хабар бастала берип еди, ол басшы алынып, оз адамы баскарды. Канын шыгара шындыкты айткан газеттерге тыйылым салынды. Осы бир еркиндик берилди деген бир хабар бар. Ол – «77 кун» хабары, азил – оспак сиякты, тубинде шындык жатыр. Одан шыгын жаткан корытынды жок. Тек кана коруши кулкиге маз боламыз да коямыз. Ертеректе «Ара» журналы шакса, шагып алушы еди. Казиргинин зари таусылган.
Халкым, елим деп даусымды катты шыгаруга да бата алмайтын болдык емес пе?
Мен соны уакытысында билмейди де калыппын. Билгенде колымнан не келуши еди, дегенмен, айтып отырганым гой. Парламент президентке жакпаса, халык сайласа да, жалгыз президент тарката алады, таркатты да. Сонда дара билеу болып шыга келмей ме? Демократия деген соз артын кысканы болып шыга келеди.
Ел баскарушылар ишинен некен – сияк жексурындар да табылуда. Олар ол орынга калай барган? Кезинде колдаушы болган болу керек. Кейин турли жагдайлармен жакпай калган жагы да болуы мумкин. Пенде болган сон ойына келеди гой. Менинше, ол сол улеске (Ханталапай) келиспеди ме, алде жогарырак орынга(такка) даметти ме екен дейсин (Кажыгельдин). Айта берсем, осы сиякты «озушылык» толып жатыр. Сонда кайда барамыз, келешегимиз не болады деп, озиме - озим ренжимин. Окушым, сенин ойын кай жагында екенин озин билерсин.

2030 20+20+20
«Бедел парасатка емес,
парасат оган устем
болуга тиис»
(Бала биден)

Болашагымызды жоспарлаганга не жетсин. Казир кай елди мекенге барсам, 2030 деген жазу кошелердин корнектилеу жерине жазылган. Бул жазу  болашагымыздын такырыбы испеттес нарсе. Бир кездерде, осы кайта куру когамына дейинги кезде, «Коммунизм» деген соз осы 2030 – дан да жарык сиякты, тири адамнын жарык дуниедеги пейиши сиякты елестейтин еди. Солай етип дариптейтин де болатын. Сол коммунизм деген созди айтуды койдык. Жеткесин койдык па, алде жетпей-ак онын желкеси узилди ме, оны айта алмаймын. Типти сол когамды аузымыз кисаймай – ак жамандап та жургенимиз жок па!? Адам болган сон, болашагымызды, барар багытымыздын алдына адасып кетпес ушин каракшы сиякты бир денени кадау керек-ау деймин озиме- озим. Сиз калай ойласаныз, солай ойлай бериниз, онда менин таласым жок.
Дин багытындыгылардын бир сурап жататын сурагы осы жерде есиме келип тур: - Сен мусылмансын ба? Мусылман болсан, оган далелинди айт. Сонда ол екинши биреудин мусылмандыгына кудиктенгеннен койган сурагы болуы керек. Мудирмей жауап берип шыкса, мусылман болганы болуы керек. Истин мани тек ауызша жаттанды созди айтумен шектелеме екен деген ой мени мазалайды. Устин-устин зан да, жоспар да шыгу устине шыгуда. Онын орындалуына берилип жаткан акпар калай дейсиз гой? Бурындары акыры орындалуга тиис деп, алдын ала болмаган исти болды деу бар болатын – ды. Казир ше? Болмаса да болдыга босуга шыктык. Тартиптилик, саналык дегенди кимнен талап етуди де умытып барамыз. Бир ретте облыстык баспа (газет) бетинде басылган макалага дурыс болмаса, авторы жауапты делинипти. Сонда ким не айткысы келсе, жазгысы келсе, жаза берсин дегени ме? Бейбастактыкка жол ашудын жолы болганы ма?
Кун санап жаксару устине томендеушилик басым болуда. Тартип болмай, отирик жойылмай турганда жаксы болады дегенге сенгим келмейди. Ат тобелиндей жеке байдын жеттигуи бизди ондырмайды. Ол калай осип барады? Осу жолында киянат жок па екен? Осыны да ойлау керек-ау!
Бейбитшилик кезенде омир сурип келемиз деймиз. Табан астынан еш кинасиз жандар бузыктардын колынан курбан болуда. Оны уялмастан теледидардан хабарлаймыз. Сол бузыктарды тирексиз деп айту киын – ак. Типти кейде корганын деген полицейлердин оз ишинен де сондайлар шыгып жатады. Соларды адам туршигерлик ауыр жаза туримен неге жазаламайды??? Кеше Улы Отан согысы кезинде кашкандарды, озин-ози аткандарды согыс трибуналымен жазанын ауыр турин колданган сон, бирден тыйылды емес пе? Буларга соны неге колданбаска? Кез келген жай адам озинин кауипсиздигин сактау ушин президент гвардиясы сиякты топ жасау керек пе? Кайда барамыз?
         Бай болайыкка коштик. Бурын осы казакта бай дегенди жау корип, сибирге айдап, жер аударган кез де болды емес пе? Сонда сол байдын малын багып журген кедейимиз сонын туысы, бауыры еди гой. Оларда ракым, жан ашырлык деген сезим бар сиякты еди. Казирги байга жалдансан, сол сезим бар ма екен? Кайдам? Базар, базар, базар деймиз. Сауда, сауда деп тагы даурыгамыз. Соны, сататынды ондерип жаткандар кимдер?! Алып сатушылык, алып сатушылык. Бул нарыкты томендетпейди, жогарылата туседи, акшаны кунсыздандырады. Сауда жасай алмаган карттарды кайыршылыкка итермелейди. Акшанын кунсыздануына байланысты пенсияны да осирип еди бир кездерде. Казир ше? Оны ойламайды да. Алгашкы зейнетке шыкканымда 120 сом алып едим. Оган мен не алатын едим, казирги зейнетканыма не аламын? Ара салмагы кандай? Кайыршы болмаганга не калды? Совет дауиринде ел баскаргандар али баскарып келеди. Солай бола тура, сол заманды айыптайды. Неге сол кезде айта алмаган? Ол кезде акылы жетпеди ме, казир акылды болып шыга келди ме екен? Мине, сенгин келмейтини осындайдан келип шыгады. “Адеби мура” деген китапта мысал ретинде берилген бир ангимеде Алла жараткандарына гумыр береди. Барлыгын да бирдей корип,  30 жастан бермекши екен. Адам оны азсынып, есектен 20, иттен 20, маймылдан 20жас сурап алыпты. Осыны жазып отырган мен маймылдан алган омирдин кезенин жасап келеди екенмин. Сонда ел баскарушымыз биз сияктыларга жасаган камкорлыгы маймылдын омирин сур дегени ме екен? Кулшынып истейтин куат таусылган. Сол маймылша ыржындап отыра беру гана калды.
         Титтей де болса айтылган созден, уадеден ауыткымайык. Сенимди жогалтпайык та. “Акеси олгенди де естиртеди” дегендей, пален жастап аскандарга зейнет акы толенбейди, олардын бурынгы калдырган суммасы таусылды десе, журегимиз жарылмас еди.
         Отан! Отан! Отан! Деп осип едик. Казир сол отан деп оскендерди баскарып отыргандар Улы Отан согысын тек кинодан гана кореди.Ол кезде олар жаланаяк жургендер еди. Ол кинонын ози дал емес, коркемдеген тури гана. “Карнымнын ашканына ренжимеймин, кадиримнин кашканына ренжимин”. Отан комектесуди койса, балама берген карызымды алып, кунимди откиземин де. Ашылганнан шыккан создерим еди. Казак макалында: “Косиле сойлегеннин бари косем емес, шешиле сойлегеннин бари шешен емес”, “Создин коптиги емес, септиги керек”, “Кудик калындаса, умиттин куты кашады” – делинипти.

Халыктын жауы ма еди?!
Тарихты жеке адам жасамайды, халык жасайды деп уйретти бизди. Ал макул, дурысы да солай. Бирак сол халыкты бастаушы, сонына еритуши, куреске жумылдырушы, насихаттап уйттеушиси бар. Ол – адам, не бир топ, оздеринше саясаты бар, ат тобилендей кауым курган топ деп тусинемин. Жабайылыктан айыгып, топ-топ болып кауымдасканнан берги омирдеги адамзат али бир-биримен жауласып келеди. Алгашкы кездегиси жейтин тамак ушин таласса, кейингилери байлыкка, биликке таласудан жауласуга ауыскан.
Осылайша улкейе келип, мемлекет пайда болса, сол мемлекеттер бир-биримен жауласуы туады. Ал бир мемлекеттин ишинде омир сурип-ак, халык жауы деген угым жасаушылар да бар. Сонда калай? Бул- биликке таласушылык. Ойлап карайыкшы: патшалы Россия ишинен жик шыгып, партиягершилик пайда болды. Аркайсысы оз саясаттарын насихаттады. Езуши, езилуши деп, еки топка болди. Олардын косемдери кимдер екен? Езуши топты айтпай-ак кояйык, езилуши топты бастаушынын ози кур жаяу таптан шыккан ба екен? Ол да аукатты, Алди тукымнан шыккан адам. Бирак уакытысында билим алып, топ курып, билик кумарлыкка кошкендер. Жениске ие бола бастагандары халыкты сонына ертип, екинши жагын халыктын жауы санаган. Билик колына толык келген сон, екинши жагынын бас котерерлик адамдарын нагыз жауыз санап, козин жойган, жоюга тырыскан, кугынга ушырытып, типти бирин-бирине айдан салу саясатын колданган: жапалакты таска урган, таспен жапалакты урган. Солардын ишинен пысыкайлау, елермелерин пайдаланып, оздерин оздерине жау корсеткен. Сонымен, диннен де, дилден де айырылып, жойылып, жойылуга айнала бастаган. Не деген катыпезерлик десенизши: билик ушин бауырын (хандык кезинде) олимге киган, олтирген. Калган топты койша айдаган. Озимиздин омир сурген кезимизди – ак айтайыкшы. Биринши дуние жузилик согыстын кези, патшалы Россия кулап, совет укимети пайда болу кези. Халыктын жауы деп коптеген санлактарымыздын козин бирден жойып жиберди. Сондайлардын бири Мустафа Шокаев. Кешеги куни осы атты атауга да корыктык емес пе? Бугин ше? Бугин Алаш партиясынын косеми деп, оган ас берип, ескерткишин койып, жер атауларын берип жатармыз. Ишимизде Хамелеондар баршылык. Кеше баскаша сойлеп, баскаша саясат устап, бугин жалт етип жургендерден али тирилери бар. Мустафа – казак. Ал халкы ушин кайыскан жан. Билимди, алган билимин халкы ушин жумсауга тырыскан адам. Ол билимсиз, топас, жаулык ойлаган адам болса, шет елге сыймас еди, кадирменди болмас еди. Енди совет заманынын коя турып, кайта курылган егеменди ел болдык деп, такиямызды аспанга лактырып, журегимиз жарыла айкайлап журген кезимизге келейикши.
         Казак халкынын каймагы деп айтуга келетин Олжас Сулейменов, Мухтар Шаханов та ел басшыларынан толык колдау тапты ма? Олжасты “Аз и я” китабы ушин козин куртып жибере жаздаган жок па? Сонда ол не ушин айыпты болды? Шындыктын бетин козге туртип далелдегени ушин! Семейдин жагдайын котергени ше? Арине, колдаган болды, дегенмен, амалсыздан гана, толык колдады деп мен оз басым айта алмаймын. Сол ушин де, бул соткар арамызда журсе, халыкты сонына ертип, биздин былыгымызды бетимизге баса береди деп, бир шет елге, Италияга, алыс елге, елшиликке жиберип отыр деп санаймын. Онын онда емес, мунда тындыратыны мол еди. Козге коринбесин, суйел сиякты болмасын деу. Халыктын камын ойлаган ерди халкы унатады. Сол келеси сайлауда президент болып кетер ме екен деушилер де жок емес-ти. Шешип айту абестик болар, бирак ол теледидарда президенттикке таласпаймын дегенди айтты гой.
         Мухтар ше? Мухтар – жайгана батыр емес, аркалы батыр дер едим. Ол сойлегенде аркасы кимылдап кетеди. Журт бугып, туншыгып турган кезде, айкайлап шыкты емес пе? "1986 жылгы Желтоксан - 1917 жылгы киши Октябрь!" Букул дуние жузине малим болды. Ал, осыны жасаган, казак халкын басынган, арабы тобет ше?! Оны колдап, али сактап келе жаткандарды ойланызшы!
Сол кезде де ишимизде ыкпа, жогары орында отырушылар болды. Типти солардын сойылып согып, халкын умыткан саткындар да болды емес пе?! Мухтар болса, кайыспай карсы турды, халкынын намысы оны коздырып жиберди. Муны да алыс болмаса да, бир елге, кыргызга, елшиликке жиберди: Тынышталсын, соткарлардын сонына тусе бермесинге салды. Ол тусе берсе, олардын суйенишинин конилине тиип коларымызга басты. Арине, муны жасап отыргандарды мен ымырашылдар дер едим. Демократия, шындык деп турган кезде, тиисти адамдар еншили сыбагасын алуы керек еди. Жазыксыз кетип барады емес пе!
Неге жазыксыз жандар жала жабылып, коздерин халыктын жауы деген атакпен жойып жиберди??? Олар –озбырларга жол бермес, ел агалары, нагыз ел басшысы бола алатын жандар еди. Халыкты мангурттендирсек, ашсак алаканымызда, жумсак жудырыгымызда болсын саясаты еди. Умыт болатын да, умытылмайтын да жайлар болады. Сол жайсан жандар оскен топыракта бугып калган тукымнын барлыгы. Бирак ондайларды тек оз басынын камын ойлаушылар али какпайлауын коймай келеди. Байыйык, касипкер болайык деп урандайды. Кайта курамыз деп, бирлескен шаруа курган (колхоз, совхоз) кезимиздеги ата-бабаларымыз жиган-тергендерин кайта болиске салдык: болиске ен алгаш ие болгандар тагы да стол басындагылар. Аласысын алып болган сон, елдеги енбекшилерге болининиздер деп жар салып, оларды болди. Олар не алды? Жарамсыз, силимтигин алды. Коптен ала алмай журген енбекакысына базар наркынан жогары багага мал берген болды. Енбекакы-айлык деген жок, сол кездеги шаруашылыктар укиметке карыз болып калган делинеди. Курылыстар да сатыла бастады. Онын да жарарын колы жеткен иеленди. Битпей калган курылыс биту орнына, талан-таражга ушырады. Кози корип отырган басшы жок, уйткени когам куйреген, жауап беретин басшы жок. Издеген изшиге(кылмыс издеушиге) дал осы кезде халыктын жауы ким екени коринип-ак тур. Бирак казирги коз ондайды кормейди. Сыбайласкан басшылар, оз командасы бар басшылар шыкты. Типти менин акылыма сыйыспайды: Халык сайлаган депутаттарды жактырмаса, президент таркатын жибереди!!! Енди бир депутаттарды букил халык болып сайламайды, уакилдиктердин дауыс беруимен-ак сайланады. Сонда халык кайда калды? Бир кезде ССРО-га депутат партия, профсоюз уйымдарынын каулысы-протоколымен-ак отип, депутат болып шыга келген. Сондай депутаттын бири-Горбачев еди. Кандай зулымдык жол тапкан!!! Сол кезде-ак халык оны унатпайтын-ды. Дауыска туссе, отпей каларын билген залым. Сол, акырында, не истеди? Халкын, елин сатты да кетти! Ой, уятсыз-ай! Тагы президенттикке ойы бар. Бар мулик аукционга тусип, саудага салынды. Ким болса, ол болсын, коп берген алады. Сондайлардын да халыкты боскыншылыкка душар еткендери коринис тауып жур. Тагы да ондагы наразылык тудыргандарды  ел басшылары унатпайды. Енди адилдикти кайдан табасыз?!  Кентау, Жанатас калаларында осы жай болды. Бир макал пайда болыпты: “Жауымнын жауы – менин досым? Жарыган екенсин достыкка!!! Ондирисинди сатып алган досын солар ма дер едим. Курылган жана когамда(Кайта куру) еки турли Купон аркылы улес берушилик журди. Екеуинде де аларда аздаган тенге толеп алдык. Бирин жинак кассасы аркылы ири касипкерлерге аудардык: Содан улес алады екенбиз. Екиншиси чемоданымызда сактаулы. Кай куни тышкан жеп коятыны белгисиз. Екеуи де тук пайдасы жок дуние ме деймин. Арбау, арбау, арбау! Оган коса алдау! Сенуди койдык – ау. Бир тауип  айтыпты – мыс ауру адамга: “Тауир болып кетесин, жазыласын!”  Соган сенген наукаска ой тусипти : “Жазыла – жазыла тауипке уят болды. Енди олмесем болмас!” – деп. Сол тауиптин еми сиякты болмаса иги еди.

Не деуге болады?
Казакта “койшы коп болса, кой арам оледи” деген макал бар. Осы кезде аким де коп, президент те коп-ак. Сонда неге кормейди, неге егелик жасамайды екен деп тан каласын да кынжыласын. Совет кезинде салынган курылыс, не аякталмай калган курылыс егесиздиктен бузылуда, талан-таражга тусуде. Соган кеткен каражат осы тири журген халыктан жиналган емес пе? Малдарга салынган стандартты  комплекстер калай болса солай киратылып, отка жагатын дарежеде болшектенеди. Битип, аякталуга  жакындаган уйлер, мектептер талан – таражга ушырауда. Дал согыс болып откен жерлердей ауылдын, елди мекеннин орны бар. Осыларды жергиликти ел акимдери неге кормейди? Булар елге калай басшы болады деген куман туады конилге. Алде акимдердин ауысынын салдары ма екен?!


Жылтыраганнын бари бирдей алтын емес.               
Адепкиде теледидардын кок экранынан не бир тангажайып коринистерди корип, маз – майрам болысып журдик. Кино, концерт, ан – куй тындап, бала – шагымызбен ракаттанып калатынбыз. Бир кездерде “Парасат” деген рубрикамен тарбиелик мани бар жаксы хабарларга суйсинип – ак калып журдик. Бул жагынан караганда теледидардын адам тарбиесине, асиресе, жастарды инабаттылыкка тарбиелеуде ерекше роль аткаргандыгында кун жок десе де болады. Кайта куру дауири деп, кок эеранда да жексурын коринистермен былгай бастаганга ренжисин. Видео коринистерде тарбиелик жолы жок, адепсиз коринистерге карауга уяласын. Ал жастар болса, ол коринистерден онеге ала алар ма екен?!
         Уру, ату, олтиру жолдарын уйрету болып шыгады.
         Осыны спорттык хабарга, мадениетти кориниске жаткызуга болар ма екен?! Шет елдик “ Секс” турлерин корсеткенде, миз бакпай тесилип карап отырган жастардын (ер, айел жынысты) беттери шимиркенбестен отыратындары да бар. Биз инабаттылыкка тарбиелеймиз деймиз. Суйте тура бетсиздик, уятсыздыкты уагыздагандай экраннан корсетемиз. Карамай-ак койыныз дегиниз бар, калайша жалпы халыктын козине тоскауыл боласын? Талгампаздык  деген кез келгеннен табыла бере ме екен? Сол кориниске али акыл – парасаты жеттикпеген, типти тили де шыкпаган саби де карап отырганын неге ескермейди екен?! Онегелиликке, инабаттылыкка, сыпайылыкка уйрету оп – онай жолмен келмейди. Ал терис арекетке, жагымсыз ис - арекетке, былганыш создер мен сойлеуге уйретудин кажети жок. Баска бир халыктын тилин уйренгенде, алдымен, былапыт создерди тез кагып алып, керисип калганда, оз ана тилиндеги унамсыз создерди тогип – тогип жиберип, баска халыктын тилиндеги созди колданып, нуктесин коятынын да бар гой.
Кешкиликти сабилердин уйкыга кетер алдындагы хабарда аруакты ажелердин сабилерин уйкыга тартатын алдилеген ауенди создерин неге бермеске. Балаларды ерликке, ата-ананы ардактауга, сыйлауга уагыздайтын кызыкты ертеги - ангимелерин ойластыруга болмай ма?
Казак халкы утымды сойлеуге шебер халык.
Не бир уткыр создермен жипсиз – ак байлап тастамаушы ма еди.
Казакты казакшылыкка, жастарды адептиликке, уткыр сойлеуге уйретейик те.
Мысалы, мына бир уткыр айтылган, такпактап айтылган созди екинин бири шеше де алмайды. «Андымай сойлеген ауырмай олединин» дал ози.
«Еки жолаушы атпен келе жатыр екен. Екеуинин де астында жорга ат. Карсы алдынан бир жигит келе жатады да, созбен кактыгысады: «Мына жигиттин жоргасын-ай, касына кыздан ерткен жолдасын-ай!». Кыз: «Жигитим, байкап сойлениз! Менин шешемнин шешеси бул кисинин кайын енеси, мен сонда бул кисинин алде неси?!» - демеси бар ма!
Немесе, баланын акыл – ойын жетилдиретин, ари шебер сойлеуге баулитын «777 жумбак» китапшасын да улги етуге болады гой, агайын.


Алтын той аясында.
Анам маркум Айнагул Орынбеткызы (кокмурын):- сагындыгымды шегиртке жылы бидай ораганда тудым,- деуши еди. Сол сози есимде калыпты. Ол кезде тууы туралы куалик деген атымен жок. Менин кужатымда 1922 ж. 18 мартта делинген, бирак ол акакат емес. Осылайша букил омирим отип келеди. 1946 жылы да шегиртке егисти басып калды емес пе! Сол шегирткеден егинди коргап калу барасында сати тусип, соз айтып журген кызым Раушанмен Тиянакты уадеге келип, 29 мамыр (август) куни косылдык. "Коныс аудару" деген ангимеде айтылган, бул жылы биздин алтын тойымыз отуи керек еди. Сол созыла келе, тагы шегиртке жылына тап болганын каранызшы. Биыл да, 2000 жылы, егинди шегиртке басты. Осы жылы Акпан айынын басында Алмастын улкени Зере узатылды. Осы жолы балаларымыз жиналып, шешемиз 70 жаска келгенин (10 акпан) атап отпекши болып уйгарысыпты. Актаудагы еки кыз (Патихан, Парнеш) оны жазга алмурт пискенде откизуге кидиртти. Сонымен, той 29 шилдеге уйгарылды. Куда-кудагилар, агайын-жекжаттар, жора-жолдастар жан-жактан тойга шакырылды (Кокшетау, Актау, Кызылорда,Шиели, Шымкент, Туркестан, Шу, Тараз, Алматы, Ташкент). Той да айтылган уакытысында басталды. Тек кана Туркестаннан келетин агайын-туысынан каза болып, келе алмады, бирак телефон аркылы тилегин билдирди, оган рахметимди айттым. Тойдын бейне материалы толык тусирилди, содан коресиз.
    
Бала би (Бименбет) кесенесинде.
Орта жузге белгили атакты билерден саналатын кыпшактын бас бии Аргынбай, кала берди Бултыннан Бала би биздин аргы бабаларымыз екенин шежире кестесинен корунизге болады. Сол биз туып оскен ауыл Бала би ауылы атанганына 5 жылдай болып еди. Бала би бабамыз Жанакорган ауданына карасты №26 аялдамага жакын сырдария жагалауындагы улкен корымга жерленген екен. Содан топырак акелип, "Окшы ата" аулиесине кесене орнатылгалы да жылга жакын болып еди. Сонын кесенесин ашу расими 5/VIII – 2000ж. болды. «Актабан шубырынды, алка кол сулама» уакигасынан коныс аударган Бултындар «Шилик» деген жерде де бар дегенди еситуши едим. Осы коныс аударып келген сон, осы агайындарды издестирип, озим сиякты шежире жумысымен айналыскан  иним Нургали Сарынбекулын (Кызылшекпен) тауып, Сыр бойындагы  Бултын агайындарымен кауышкандай болдык. Бирлесип шежире жобасын да жасауга бет бурдык. Кудай каласа биыл Сыр бойындагы  Бултындар кестеси жарык коруи керек. Арине, буган куш салушы инимиз Нургали. Сойтип бул жактан бес ата Бултын табылып, бабамыз Бала бидин кесенесин ашу расимине 5-6 женил машинамен 4/VIII-2000 куни тусте шыгып та кеттик. Бардык , Окшы ата аулиесинде болдык, куран окыдык. Аудан болып ат салыскан екен, жаксы отти. Видеога тусирип те алды. «Бала би», «Окшы атадагы  7 аулие», «Кыпшактар, Казактар» деген китапшалар жане «Окшы атадагы жети аулие» деген плакатын, Бала би кесенесинин екинши бетте тусирилген 2001 жылдын календарын алып кайттык. Толык материалды сол бетке тусирилген пленкадан тамашалауга болады. Керек етсениз, Шиелидеги курылган «Бултындар когамынан коруге болады. Сондагы тусирушилердин касетасынан коширип, Нургалига, озиме де акелдим, 6/I-2001ж. Видео касета «Бала би асы" деп аталады.   

Ойга келген оралымдар

Бурынгылар айткан екен, дуниеде
Уш орны толмас жетим бар:
«Ел басшысыз болса,
жер жанбырсыз болса,
соз тындаусыз болса жетим»-
деген екен Жетек кореген.
(«Ел аузынан»,Алм.1985,90-б.)

«Кызын бар ма кози молдир,
Жарын бар ма  сози молдир?
Улын бар ма жасканбайтын?
Жок осыдан аскан байлык!»
                (Кадыр Мырза Али)

Мишель Нострадамус,Ванга кореген болса,
Мен тек коргенимди айтамын.
                (Сагындык Алтынбекулы)


Кириспе орнына
Ертеректе бир жазганымда ретсиз касындагыны турте берсен, ашуына тиюин мумкин. Кагазды турткилесен, ак кагаз саган тиисе коймайды дегеним бар еди. Окыган адам озине керек екен десе, бирденесин алар ойына, керек етпей жатса, Абайша айтканда, оз созим озимдики. Сонымен, карап отырмай, озимше, бирнарсеге жарап отырайын. Ангимелесетин касымда катарласым да жок, бары алыста, азайып та барады гой деп, осылайша кагаз бетин шимайлауды адетке айналдырып отырмын. Ол ойлар да анда-санда гана келеди десем де болады. Сол кезде жазып тастамасам, кейин умыт та болады. Сол умытатын жаска жакындаганым болар. Аскар Токмагамбетов айтпакшы, озинин туындыларын перзенттерим дейди екен гой. Менен шыгып жаткандардын шикилеулери де болуы мумкин, ол тарихка жасаган (болган жагдайга) жала емес, менин жазу-сызуга али жеттиге коймагамдыгымнан болар. Жан-жануар, адам баласынан аналар да тусик тастап, не шала туып жатады гой. Онын катарга косылатыны да, олип  калатыны да болады емес пе. Азар болса, солай болар.
 
Шындыкка бергисиз отирик
«Азатын елдин урысы билейди, озатын елдин дурысы билейди.»
Уакытты откизу ушин бе, алде жол журип келе жатканда, жолды кыскарту ушин бе, айтеуир, ангиме айту бар.Бир ангиме бир ангменин шыгуына уйткы болатыны тагы бар. Сондай ангимеден осы ангиме шыгып  кетти емес пе. Ертеде ел баскарушылар оз тонирегине акылды, ойшыл, алдын болжагыш корегендерди жинайды екен. Солармен кейде кенесип те отырады  екен дегенди еситуимиз бар еди.
Ел иши алтын казына депти гой халык. Атагы али жер жара коймаган, озиндиги бар, мактаншак та емес, кисиликке де жаны кумар емес бир киси бар екен. Сол отырган жеринде алдын болжайтындай ангиме де айтады екен. Ерекше бир касиети де бар ма, ким билсин, тагы  бир сезгиштиги – коргиштиги де болса керек. Бирак оны ешкимге жария етип мактангысы келмейди екен. Осы адам туралы малимет биздин ел басшымызга да жетсе керек.
Арнайы адам жиберип, сол кисини озине алдыртады.
Осы киси ел басынын алдына барганда, тор алдына бир жолбарыс аягын созып жиберип, керилип жатыр екен. Баска жан оны кормесе керек. Сол кисимен ел басы жеке отырып , ангимеге кошеди.  Барган кисинин агимеси, жауабы ел басына унайды. Болашагы бар, озиндик егеси де бар екенин айтады. Тордеги жолбарысты ел басы да кормесе керек. Бирак ол сонын аруагы испеттес. Унаган адамын ел басы озинде колдыргысы  келеди. «Ишиниз пыспайды, сиз секилди 20 шакты адамым»бар, ангиме – дукен курып отырасыздар, жалакыныз да жаман болмайды», - дейди. Бирак бул барган киси:  - жок, елде менин бала-шагам, елим, халкым, агайын-туысым бар. Солармен унеми бирге болуды унатамын. Мен кажет болып жатсам, алдыруынызга болады-деп, келисим  бермеген екен.
Бул жерде менин ойыма кошелерде «2030» деген жазуы бар плакат сарт ете калды. Козиме сонда керилип, аспанга атылып бара жаткан жолбарыс та елестеди.
Ким биледи?! Болса, болар. Егесиз аруаксыз адам болмаса керек деп ой туйдим. Пенде емеспиз бе, бири сенип бир сенбей, есимде турганда, кагаз бетине де тусирип отырмын. «2030» деген такырыпта, будан бурын оз ойымды да жазган едим. Бирак  мен жанагы кореген кисидей емеспин, жолбарысты  уйинен коргеним жок, кошеден плакатта гана корип журмин.
Ал, карауындагы 20-шакты кенесшисинин ким екенин сиз билмесениз мен билмеймин. Ким болса да халыкты ойласа болар еди.

 «Ана» деген атка тускен  дак
 «Жала – жалын емес,
жандырмайды, жандырмаса да, куйелейди»орысшаласа:
 «Клевета – не пламя, не
 загорает,а заморает»
(Халык макалы)
2000 жылдын  желтоксан  айынын басында Алматы каласына барып едим. Ангимелесе коятын оз катарым кем болган сон, балалардын уйге акелип окып тастаган. «Демалыс» деп аталатын газети козиме тусти. Дем алсам, дем алайын деп, газетти колыма алдым. Биринши бетинде «Маньяк айел» деген такарып ири жазумен жазылыпты.  Дем аламын деп окыган мен туншыгып калдым. Соны караныз: Рая есимди бир айел ози туган перзентин емизип отырып- ак, оз колымен буындырып олтире салады. Соган рахаттанады. Уакига бир емес, бирнеше рет кайталанады. Ар перзент ар еркектен. Акырында сол айел сонгы еркектин колынан (кылкындырып) каза болады. Дуниеде жан-жануардын бала табушы аналары оз баласын жанын аямай коргайтын болса, мынау Рая есимди айел ози олтиреди. Не деген жииркениш окига, не деген ракымсыз десенши! Газеттин аты  «Демалыс». Ал осыдан сиз калай демаласыз?! Шын болмай – ак койсын, жала-ак болсын. Не деп жазып отыр, шыгарушы неге басып, халыкка таратып отыр?! Улги-онеге алсын деп отыр ма екен, онсыз да курып бара жатырган жокпыз емес пе?! Осыдан жииркенсин дегени ме, билмегендер билсини ме?! Макалага редакция жауап бермейди-мис! Куп айтады екен, бетсиздер! Ана деген атка дак салып жургендер аздай-ак, енди калганы оз перзентин ози емизип отырып, бар денеси босап отырып, буындырын олтируи калып еди. Аналар! Жазылган куйеге шыдап отырасындар ма!? Неге шулап шыкпайсындар!
Ел басы, сен кайдасын?! Саган да осы кызык па?! Осындай басылымдарга неге жол бересин?! Халыкты кайда алып бара жатырсын?!!

Урлык па, зорлык па?!
Осы еки создин екеуи де унамды соз емес. Солай бола тура, оздерин ажептеуир адам катарына санап жургендер осы жолга тусип те жур. Неге олай дейсиз гой. Биреулери олар усталынбаса, урлык емес, табыс табудын екинши бир тури деп. Ал ол адам мен адамгершиликтин магынасын жете тусине ме екен? Мен айтар едим: толык тусинбейди, тусингенимен мойындамайды, тусингиси келмейди; билине койса, арсыздыкка салынады. Сонда ар-намысын болмаса, адамгершилигин кайда дер едим.
Сол урлыктын турлерине келейик: а)мал урлау, тарихты урлау, б) соз урлау не баскага телу, в)биреудин жазган енбегин урлау т. б.
Мал урлаганды бир созбен парасатсыз дер едим. Тарихты урлаушы озин "галым" санап, мадениетти ,жетилген саналымын деп ойласа керек. М ен оны зорлык иеси дер едим. Буларды билгиниз келсе, Мурад Аджийдин «Полынь  половецкого поля» ("кыпшак даласынын жусаны") атты китабын тауып окыныз, козиниз анык жетип, кимнин ким екенин билесиз; тарихымызды танисыз.
   Енди соз урлау немесе баскага телуге келсек, мунда саналы тури де, жансак тури де бар. Оган жан-жакты байыппен карап, зерттеп барып корытындыга келген дурыс болады. Ауыз адебиетинде жазу-сызу болмаган туста, кай ортанын каламгери болса, озине ынгайлау деген болгандай. Саналы турде урлаушы тарихты урлагандай, козин жумып, зорлыкка кирисуши дер едим. Олжас сулейменовтын "Азия"-сын окыныз соны ашамын деп, зорлыкшыл заманда Олжас кинали де бола жаздаган жок па!
  Енди бир урлыктын тури озин "саналы"санайтындардын урлыгы. Бул-нагыз шын урлык. Айтайык, бул гылыммен айналыскандардын ишинде кездесип калады: биреудин гылыми диссертациясын созбе-соз аударып, кездескен даталардын жылын озгерту немесе бирли-жарымды деректерди кейнги кундерге бейимдеу. Сол сиякты студенттердин арасында диплом коргау барысында, сол такырып бурын коргалган болса, шимиркенбестен созбе-соз коширип алу
Мундайлардын усталганын коргеним де бар.
Енди осы айтылгандардан болек урлыктын тагы бир тури болады екен: оз беделин пайдаланып, жазу – сызу колынан келетин кисиге ауыз жалайтындай бирдене усынып, оз атынан китап па, гылыми дарежелик жумыс па жаздыру. Казирги заманда китап шыгару – киыннын киыны: оган калта керек(каражат керек). Жазу – сызу колыннан келгенимен, каражатын болмаса, жазган колжазбан жеке дара туринде озинде гана болмак. Баска биреуге берсен, окпелеме. Сен ай далада коларын созсиз. Жиенге берген нагашылык бурышым дей бер.
Комек издеп, комескиликке жолыгу
Коптен бери бир игиликти ис санап жинактап журген сыр бойына улкен тарихи жагдайларымен (ак табан шубырынды, алка кол сулама окигасы) коныс аударып келген кыпшык тарауынын Бултын атасына жататындардын шежиресин жасауга кирискен жагдай бар еди. Сол басталган исти жарыкка шыгару керек болды. Мен сиякты осындай исти бастаган Шилик бойында (Онтустик Казакстан обл.) Сарыпбекулы Нургали деген азамат та бар екен. Бул киси менен киши, бирак ата – ана тарбиесин корген, улгили жануядан шыккан киси екен. Сонымен, екеуимиздин бастаган исимизди ари жинактап, ари толыктырып дегендей колга алдык. Шиелиде (Кызылорда обл.) Осы атанын когамы курылып, онын президенти, еки вицепрезиденти, казначейи, мушелери жане кенесшилери тагайындалган екен.
2001 ж. I-II айлары.
Сол когамнын тилеги бойынша, мен оз жинаганымды (Шиели онири) ксерокопияга тусирип бергениме еки жыл болган. Бир жылдан кейин барганымда, менен алган куйинде столдын суырмасында екен. Бул калай дегенимде: “Осыны сиз колга алынызшы” – деп, когамнын кенесшисине берип еди. Келеси жылы барганымда, сол куйи сол кенесшинин колында, али сол куйи сактаулы екен. Осы еки жыл ишинде биз жанагы Нургали екеуимиз ажептеуир жумыс жасаганбыз: соган коса 5 ата Бултынды тауып, схемага тусиргенбиз. Енди осыны шыгаруга бет бурдык. 2000 ж. Желтоксаннын басында Шиелиге барып, кажетти суреттерди жинау керек болды. Барган куни – ак басшыга жолыгып, не керек екенин айттым. Когамнын басшысы оны дурыс корди. Осы бир “Макул” деген бир соз бар: бири резинка сиякты созылады да, бири избе- ис орындалады. Алгашкысын унатпаймын:ол жолдан калдыратын, акырында, иштей ренжуге алып баратын жол. Бул когамнын тагайындалган басшылары бари де жастар. Суйтсем, Совет дауиринен созбуйдага дагдыланган жандар, соны адетке айналдыргандар болып шыкты. 14 Кун журип, уйме – уй аралап, аздаган суреттерди де таптым. Когамнын орталыгы гой деп, жинагандарымнын ксерокопиясын соларга калдырдым. Ауылдын акимине ауылдагы 30 шакты Ардакты аналарды (мать героиня)жиып, бир дана суретин тусирип беруди тапсырып едим. Бул аким де “Макул” созин айтты. Типти онын озин таба да алмай калдым. Осы ауылда бир жигиттин косымша аты “иис сабын” еди. Барине бирдей бир атты тага беру болмас деп, кимнин ким екенин  айыру кыин болар, Мына “Макулдарга” “кир сабын” екенсиздер гой деп тужырымдадым. Сонгы гасырда тарихымыз да, тегимиз де белгисиз болды  емес пе. Мына жумыс тегимизди билуге алгашкы кадым болар дегенимиз еди.

Мактанамын деген екен
«Мен окытушы, адебиетши болумен бирге жети баланын анасымын. Балаларым казак халкынын аяулы, ардагер уш улынын урпактары:
Жанибек, Азат дейтин улдарымнын, Фарида дейтин кызымнын акеси – Жетисуда тунгыш казак мектептерин ашкан, оз дауиринин  белди, беделди халык агартушысы – Билал Сулеев.
Умит, Ильфа дейтин еки кызымнын жане Болат дейтин улымнын акеси – осы кунге шейин казак поэзиясында алдына жан салмаган акын – Илияс Жансугиров.
Кенже улым Мураттын акеси – Мухтар Ауезов», - дейди Фатима Габитова «(«Адам ата Хауа на» газети №9 желтоксан 2000 ж.).
Биз оган не деймиз? Мактансан, мактан! Сендей – ак болсын ана!
Фатима бир байдан екинши байга ушкалактанып косылган жок, тагдырдын жазуы солай болды: Алгашкылары дуниеден отеди де, кейингилерине косылады.
Омир деген талас, ари кетсе басеке, мукату сиякты. Озимен замандас биреуи байдан байга зыргыдын деп кина такпакшы болганда Фатиманын оларга айтканы «Мактанамын» екен.
Сол Фатиманы мен Мухтар Ауезовтин табытынын басында отырган кезинде кордим. Табыттын басында Валентина Николаевна (Мухтардын айели) мен Фатима катар отырды. Сол кезде оган биз тан калгандай едик.
Казактын уш бирдей дулдилинен тукым алып калган, оларды асырап жетиктирген Фатимага алгыстан баска айтарымыз жок.
Ал акеси белгисиз ул – кыз тауып жургендер аз ба? Жеткиликти. Олар тапкандарына тарбие бере алмай, немесе ораулы шуберегимен биреудин есигинин алдына калдырып та, кетип журген гой.
Кокек анадан сактасын Алла!
14/I-2001.

Тартылып бара жаткан татулыктар
«Зиялы деп жургенин –мужык, биязы деп жургенин бузык болып шыгады»

Шаригат бойынша айтсак, осы омир сурип журген кезимиз жалган дуние коринеди. Биреу ерте, биреу кеш бул дуниеден отери акикат. Бул – табигаттын заны. Сол омирди тату - татти, кызыкты, жарасымды етип откизгенге не жетсин! Дуниеге жаланаш келесин де, буйырса шыны киим деп аталатын шамалы гана  шуберекке оралып кетесин. Баска акететинин жок. Жиган – тергениннин бари де калады. Кейингиге не калады? Калса, озиннен тараган урим -  бутагын калады. Бул дуниеде кейингилерге улги боларлык исин, енбегин, улги - онеген калады. «Кари де бол, жас та бол – кадирлес бол тиринде.
Калар бир кун алтын бас – казылган кордин тубинде»
(Кыргыз макалы).
Ар жастагы адамнын озине лайык жолы болады. Сол жолдан ауыткымаганга не жетсин! Ар адам озинин исине ози есеп бере билгенге не жетсин!
«Ашу – араз, акыл - дос» дейди казак. Сондыктан да озин есеп бере бил, кате кетсен , кеширим сура ! «Асире кызыл тез тарайды» дейди халык .Асире кызылга  салынсан, аягыннын суринери созсиз.
Осы сонгы кезде катар журген, ари жас шамалары бир – биримен шамаластар арасы суылынкырап бара жаткандай. Неге олай дейсиз гой. Оган себептер алуан турли сиякты: Ен алдымен, мынаны ойлайыкшы: «Шошкада бас бар, мойын жок, акмакта бас бар, пайым жок» (Кадыр Мырза Али).
Катармын деп, ойнап сойлеп, жанына батырынкыратып жиберу болса, ишке кирип алган ащы судан сон, кызуынды котерип, озине лайыкты акылынды ашуын билеп кету тагы бар. Сондай – сондайлар бар. Енди соган есеп берип, баска биреуди керек етпей – ак, табысу жагы кемип барады. Олай истеудин орнына, отка  май куйып жату да табылып кала ма, кайдам?
«Озинди - озин сыйла, жат бойыннан тунилсин!» деген кайда?! Жат журтта жургенинди неге укпайсын? Карт кисилердин айтатыны бар еди: - Баратын уйим таусылып барады, - деу.
Сендер ол карттык жаска (80-90-га) келген жоксындар гой! Соган келгенде, егер осы кунги есин дурыс куйинде болсан, осы ой соган да келеди. Окушым, кешир осы жазганымды. Атынды нактылап айтпасам да, ойланшы! Осы жагдай сенин басында бар ма? Ким де ким оз кателигин мойындаса, билсе, сезсе, ол адам тузеледи. Егер де мойындамаса,билгиси келмесе, «Озин билме, билгеннин тилин алма, каргыстын ен жаманы сол болады» - га жолыктым дей бер.
Сонда сен «Оз агасын агалай алмаган, киси агасын жагалай алмайдыга» душар баласын. Бурын биригип бирге баратын жерлерине унатпай калган бурынгы серигинмен баруды токтатып койгандарынды сезесиндер ме? Соны баска халык биледи. Казирги адамнын кози – рентген саулеси. Ойга келгенди айтпай коюдын да кейде пайдасы болады екен. Оган да ерекше ман берейик те.
14/I-2001.
Сырты бутин, иши тутиннен сакта!
«Тани карадан 
жаны кара жаман»
(Монгол макалы).
Будан бурынгы ангимемнин такырыбы «Жылтыраганнын бари бирдей алтын емес» деп аталынып еди.
Бул ангимеде сондайды козгайды.
Адам баласынын пайда болуы Шыгыстан , онтустиктен басталганын билемиз. Сол алгашкы пайда болгандардын катарында кыпшактар жане казактар екенин «Кыпшактар жане казактар» (Ахас Тажутов, «Кыпшактар жане казактар», Кызылорда, 2000 жыл) китабынан окуынызга болады.
Казактар оз жеткиншектерин уйлендируди ата – ананын миндети деп санаган. Сондагы максаты солардын жануялары бузылмауын, кудандалы жактардын бир – биримен тату татти туруын алдын ала ойластыруынан. Бурындары «Уйлену онай, уйлесу киын» деуши еди. Казирде осынын еки жагы да киынга кошип барады. Уйткени уйлену менин оз жумысым, оз билигим озимде деп, теренирек ойламаудын салдарынан бармагын тистеушилер кобейин барады. Бул жагдайда ул бала жагынан да, кыз бала жагынан да бар.  Акылдасып пишкен тон кен де, кем де болмайдыны” тусинбегендиктен.  Ертеректе, 50-60 жылдарда, Алматы каласында жогары оку орындарында окып журген студент кыздар  арасында бир жиын – дискуссия отеди. Сонда косылгандардын ажырасып кету жайы талкылапган. Биреулери жигитти, биреулери кыздарды даттап жатканда, бир али турмыс кура коймаган, пайымды – байсалды келген кыз соз алып айткан екен: “ Кателик, алдымен, биздин оз басымыздан деп санаймын. Айлап, апталап таныс жигитимизбен жургенде, тек кана жагымды  жагымызды корсетемиз.  Некеге турып алганнан кейин, бул енди менин жеке меншигимиздеги зат. Калай жасаймын десем, оз еркимдегиге  шыгады. Бул – дурыс емес. Шын махаббатпен косылгасып, омир баки тил табысып, махаббатка кир келтирмеуди ойламаймыз. Содан барып, косылган косагымыздын журегине акау туседи, ол уягая келе пыксиды, сонеди, ажырасып тынады демеси бар ма. Букил отырган тындаушы: “Ойпырмай, мына кыз неткен акылды!” – деп, тан калысады. 
Кателик кыз жагынан гана бола бермейди, жигит жагынан да ушырасады. Ол – ишкиликке санылу. Арак деген тек жабык  ыдыс ишинде гана тыныш туратын зат екенин бариниз билесиз. Шаманды билмесен, сени акылдап алжастырады. Акылдан алжасу – адамгершиликтен ажырау. Мастыгын таркаган сон, адам болдым гой дейсин бирак журекке тускен дак калады. Ол ертен тагы кайталанганда, жарага айналады. Сонымен ис битеди. Сонымен, такырыбымызга оралайык, окушым. Кателеспейтин адам кемде – кем. Кайта – кайта кателесу дегенди адетке айналдыру – азгындык. Осындай азгындыкка салынгандарды мен сыртты бутип, иши тутип дегим келип отыр. Осы косылып жаткандарга: “Поздравляю с законным браком!” деп куттыктап жаткандарды еситип журсиндер. Сол “брак” созине талдау жасайыкшы. Орысша –брак, казакша брак – акау. Акау тускенмен де куттыктай ма екен, ойланызшы. Осыны орысшаламай – ак, казакшалап, занды некелеринмкен деуге неге болмайды. Сол сырты бутин, иши тутиндерге “брак” деген соз косылып акаулары мужилип, тозушылыкка ушырап жур ме екен деймин.
Осы жануянын бузылуына, кобинесе, айел жагынын осылдыгынан болады – ау деймин. Оны  алдагы айткан студент кыз айткан жок па. Жолдасына деген камкорлыгын, махаббатын ешбир нашарламай, озине кызыктыра билсен, ол узамайды. “ат айналып, казыгынан кетпейди” неге айтылган.
Мынандай да жагдай болады: сол сенин косылатын жигитиннин бирнеше “ махабатты” болады да, биреуин гана алады. Аналарымен де байланысып койган жагдайлар болады.Бул оте киын нарсе, типти кайгылы казага дейин баратыны болады. Сондыктан кызга айтарым- пак тазылыгынды сактай бил, кобелек болсан, отка тусип куйесин, оган айыпты озин. Кытай халкында (бир журналдан окып едим) кыз баланын болашак куйеуимен катынасты сол кыздын анасы кызы ер жете бастаганнан уйретеди екен. Жалпы кыз баланын тарбиеси – ананын жумысы. Осыны биле бермейтин аналар да бар гой деп санаймын.Уйткени бузылган аналар казирги когамымызда аз дейсиз бе ? Онын кызы тарбиени кайдан алмакшы? Сондыктан да казакта “Текти жер”дейтин соз бар. Не ексен, соны орасын . “ Кон жибисе, калыбына барады”- ны умытпа!         Соз сонында айтырым- “   жаксы айел жаман еркекти уй етеди, жаман айел жаксы еркекти кор етеди”. “Ишиме сыйган, сыртыма да сыяды” дейтин аналар да кездеседи. Мен оларды акылы кемдерге косамын: табалдырыгыннан аттап кеткен кызын – жат журттык.Сенин жолынмен кеткен адам. Озин кайда отырсын? Осы уй акеннин уйи ме?!Ол кызына ашу айтпай, басу айт! Айел баласы жениле билсе еринеп, акыры женис соники болады. Бул- омирдин тажирибеси, керек болса, заны да!

Казак деуге болмайды!
                “Аурудын жаманы- диабет,
Коршинин жаманы- киямет.
(Кадыр Мырзаали.)
“Сыр бойы” газетинин 23 желтоксан, 2000 жылгы санында “Адам азып бара ма?” деген макаласында Кармакшы аудандык ишки истер болиминин жылжымалы полиция бекетинин бастыгы кызметин аткарган Бакыт Исаев аракка сылкия тойып, уйине келген.Уй ишиндеги жануя мушелерине тиисип, куып шыгады.Арашага тускен анасынын басу айтканын тындамай, жулкылап, сабайды,  жан азыбын корсетеди, басын жарады, кабыргасын тепкилеп сындырады. Жедел жардем келгенше, анасы алсиреп калады. Ауруханага жеткизгенде, анасы коз жумады. Б.Исаевтын 15 жылга ауыр жазамен  сотталган дыгын облсоттын судьясы Н. Омиртайулы  жазган екен.
Осы ис казак деген атка сыйысатын ис пе?! Жане оны да адам деп, тузеледи ме екен?! Анасын олтиргенди адам деп айтуга да болмас!
Мынаган караныз, бул окига менин оз козиммен корген ис еди. Арине, ертеректе, бул да сол облыста. Акеси ертеректе дуниеден откен. Арасына онша коп жыл салмай-ак, анасы да дуниеден отти. Булардын оз кемеринен 3 ул, 1 кыз болатын-ды. Бари де отандары болек.
Катар койылган аке-шешесинин басына торт кулак там (моласы) салмакшы болып, жаздын ыстык кунинде балалары бас косады. Отанында ортаншы баласы туратын-ды. Онын айели (алгашкы) олген, баласы болмаган сон, карындасынын 1 ул, 1 кызын, инисинин 1 улын баурына салып алган болатын. Алгашкы екеуи болек отан болып кеткен де еди. Жесир калганы зорга дегенде бир шуйке боска (аты ургашы болган сон солай айтып отырмын) косылган. Онысы озинен 35 жас киши екен. Осыган косылганша еки жерге барып улгерген екен: екеуинен еки кызы бар. Бул келген кезде, инисинен алган баласы окуда болатын. Бир куни кешке сол бала болашак келинди акелгенде, кейинги айел уйге киргизбеди. Ауылдагы кластас жолдастары намыска тырысып, уйымдасып, бир жолдасынын уйине алып барып, кеш откизди. Содан окып жаткан каласына (Шымкент) тайып турды. Ауылда асырап алган акеси бар болатын. Алла адамнын басына салмасын, картайганда алган шалдын токалын уйленушинин окпе бауырынан жаратады деген соз бар еди. Сол соз акикатка айналды.
Аке – шешесинин басына белги коюга келген кездеги уйдеги айел осы екинши айели еди. Биз корши турамыз, терезеден барлыгы коринип те турады. Бир кезде у-шу дыбыс шыга бастады. Кун  тус кайтып бара жаткан кез. Кайту куннин ыстыгы оте зор. Карасак, екеу – екеу устаскан , жулкыласып жаткан жай бар. Будан киши – гирим уакигалар бурын да болып туратын еди.
Барып аралассан, кара куйесин саган жагатыны созсиз. Мен  оз жануяма бармауды усындым. Уйде бир емес, еки келиним де бар болатын. Коршимнин айели озинин туган кайнагасынын жагасынан устап алган, урмакшы, кайнагасы оган ургызбайды. Жагасынан устаган кайнагасынын айели жагадан устаушы келинди балтамен шаппакшы. Оны осы уйдеги кайнысы кес-кестеп жибермей тур. Неше турли создер былапытталып айтылып жатыр оздери – ак устаусыз ажырасты. Кайнап турган самаурынды уй егеси, айели (токал) уйге алып кетип, есикти ишинен илип алды да, оз куйеуин уйге итермелеп киргизип алды.  Кайнагасы, абысыны, кайнысы далада калды. Енди шолдеп олип бара  жатырган агасы биздин уйдеги келинин (менин айелм) айкайлап шакырып, самаурын жане су сурауда. Тилдери ауыздарына сыймай шолдеп барады емес пе? Айтеуир, бир уакытта кемпирим шыгып берди – ау. Сондагы маселе – мал сойылу керек, тагы баска дастаркан жагы бар. Муны ол шуйке бас шыгын санагандык. Осы акыры калай болды? Биз ешкимге тис жарып айтканымыз жок. Ойга келген сон, жазып отырганым осы. Атын да айтып отырганым жок кой. Нагыз бетсиздер, уятсыздар екен. Ешким арага туспей-ак, катынасып кеткендерин де кордик. Сол кайнагасы дуние салган. Жанагы кокбет шалына тамын саткызын, баска облыска кошкен. Осы байынан улды да болган. Ол ер жетип, уйлендирипти де. Сол той устинде де жанжал шыгарушы тагы ози болыпты деп еситтим. Ондайды кутуге болады. Тойына елден, агайыдардан баргандары да болмагандай. Мундайлардан пайда болгандар, корген тарбиеси анау, казак деген халык атына кир келтиргеннен баскасы болмас. Еки кызы турмыска шыгып, балалы болган жеринен озине кайтарып алган. Ол озинше бир хикая. Муны жазгандагы максатым, казагым, бул улги тутарлык, кызыгарлык ис емес. Айтуга да болмайды. Денелерин туршиксин дегеним еди. “Жаксыдан уйрен, жаманнан жирен” деп жатады гой казагым. “Коршин дурыс болмаса, кошип кутыласын...”дегенде, мен бул коршимнен бурын кошип кеткен едим. Ол кезде ол тамын саткан да жок еди.
Астамшылыктан аулык бол !
“Улык болсан,
кишик бол!"
Осы адам баласында ор кокиректик деген адетте жас кезинен пайда бола беретин кубылыс емес-ау деп санаймын. Десе де, ол ар жануянын тарбиесине, минез-кулкына карай журе келе косылатын кубылыс-ау. Барлык адамдардын аукаттылыгы (турмысы), кызмет орны бир денгейде болмайтыны белгил. Осыган орай кейбиреулер озин баскадан жогары санаушылар кездеседи де. Ондайды мен тым акылдылардын катарына косалман.
Болып толыксыган кезинде де, ол бакыт басынан ауган кезде де бир сыдыргы болатын жандар да болады. Дегенмен, ондайлар саусакпен санарлык. Кызмет бабында отырган орындык та адамды кокиландырмай коймайтыны бар. Онын орескилдеу тури де, карапайымдылауы да болады. "Семиздикти кой гана котереди" депти гой казак. Алган тарбиеси мол, мадениетти жан озин баскалардан болип алмауды ойластырып, ылги да кишипейил, карапайым болуга тырысады. Адамнын сулулыгы осы карапайымдылыгында, кишипейилдилигинде болса керек. Типти асып-таспай-ак, озинин баскамен карым-катынасында дорекилиги бар, биреуди менсинбей, кисимситип сойлейтиндер де кездесип калады. Ондайларды баскалар урысып-кериспей-ак унатпайды. Осы жерде ойыма Бекбаулыулы Маден деген(дуниеден откен киси) агайымнын сози есиме келип турганы:"Шортанды суда турганда жек коремин", деуши еди.
Оз кемшилигин ози байкайтын да, байкамайтын да адам болады. Бул жагдайды палендей  деп даттауга жатпайды. Бирак "Халык кози кырагы " дегендей, ондайды халык биледи.
Букил омирин акимгершилик жумыста откизген адам кисиге буйыруга, миндеттеуге дагдыланып та калса керек. Сол сиакты килен алуга гана дагдылангандар да болады.
Солар сол орындарынан зейнетке шыкса, немесе босап калса, сол дагдысына босатындары болып калады екен. Асиресе мына жол кузетинде турушылар осыган катты калыптасса керек. Менин бир кой баккан нагашым уйыктап жатып-ак, тосекте жатып койды «Шайт» деп кайырып жатушы еди.Сол дауысынан ози оянып кетип,бир аударылып,екинши жамбасымен жататынын кордим. «Ауру калса да, адет калмайды» деген осыган айтылса керек.
Солай десек те, кунделикти омирде, уйыктап жатпай-ак,ояу кезимизде сол адетимизден арылуга тырысуымыз керек-ау деймин.
Мынау абайламай айтып калып,кисинин конилине тию осыдан келип пайда болады. «Айтылган соз – атылган ок» дейди. Избе-из кайтып алганмен, тиген жерине дак салады.
Енди бир айтайын деп отырганым – билген киси билмегенинди осиет етип айтса, немесе ренжискенинмен татуластыруды коздесе,сенин одан тартынганын барып турган кателик болады. Биз арбир жануясы, онын басшысы али мемлекеттик денгейге жете койганымыз жок кой. Ал мемлекеттер арасында елшилер бар. Олар – бир ел мен екинши елди турли карым-катынаска байланыстырушылар. Ал биз болсак, сонын кишкене козге коринер-коринбес туйиршигимиз. Ойланган дурыс болады.
Огизге туган кун олмесе бузаудын да басына келеди. Сондыктан озинди екинши биреуден астам санама, конилине тиме демекшимин. Бир ойшыл киси кейде ойына келгенди айта салмай, ундемей калудын да коп пайдасы болады депти. Осы жагдай менин басымнан отти :
- Уйине баскаларды шакырганда, мени шакырмадын – демеси бар ма. Менин жауабым дайын-ак тур. Мен естимеген болдым да, жауап бермедим.
Жауап берсем, сол дастархан устинде алапай-толапай болып кетер еди.Соны айткан адамнын бурын бир айткан созин кайталасам, сол кимге айтылганы ашылады жане сол киси катарымызда отыр еди.соны ертенине баска биреулер сиз соган неге жауап катпадыныз деп, мени дурыс кормегенин айтты. Мен себебин айтканымда: «Е, дурыс екен гой!» демеси бар ма. Сонда сол киси астамшылык айтып койган еди. Сондай жагдайга сол киси ози де жолыкты. (Сыпайылап айтайын, алгашкысы шешесинин жылдык асына шакырган, анау керексинбеген. Керексинбегеннин кейин оз жолдасы дуниеден озды).
(Козей Темирдин шешесинин асына шакырганда ГАИ болган адамнын айтканы).


Кудайдан корку да акылга сыйымды
«Кудайды ойлап табу –
адамзат акыл–ой мунарасынын ен ушар басы»
                (Данышпандык субстанциясы.
                Алматы 1990 408 б.)

29.01.2001ж. Осыдан еки жылдай бурын Шокан Алимбаевтын “Данышпандык субстанциясы”, Алматы 1990ж. китабынан “Данышпаандык альфасы” атты гылыми – фантастикалык повесин окып едим. Адипкиде кызыккандыгым соншама – типти жанжагымда  не болып жатканын да сезбей калдым. Озим багып отырган сиырымнын (бир мезгил сиырды далага шыгарушы едим) кетип калганын да байкамаппын. Сонымен, осы ангимени тауыспай, уйге келуди де койдым. Ангимени окып болып, баганагы кызыгудын бари де зым – зиян естеп гайын болды, - орнын рениш басып алды. Сол ренжуимди еки кундей ойымнан  шыгара алсамшы! Жаналык ашу да керек – ау. Озинин туган инисинин ерекше туган, дарынды баласынын басына тажирибе жасайды. Сол ашкан жаналыктын акылга сыйымсыздыгын кордим. Нобель сыйлыгын алган галым, акырында, озин ози олтирип тынды. Онын олгенине мен озим ренжигеним де жок, табалаганым да жок. Тек ойыма келгени – Улы Отан согысы кезинде майдан даласында согыс болып откен жерден козиме тускен  бир жазу сарт ете калды: олип жаткан немистин устиндеги жазу – “ Собакам собачья смерть!”. Бурындары фантастикалык ангимелерди унатып окушы едим. Ондай бирнешелеген китаптарым да бар болатын. Сол куннен бастап, ол такырыптагы китаптарды колга алмай койдым.
Мине, кешеден бери тагы да сол бурын ренжиген китабымды колга алдым. Осы китаптын ен сонында афоризмдерди окыдым да, китаптин ишине енип кеткенимди озим де билмей калдым.
Дуние жузинде барлык нарсе дерлик карама-карсылыкка (антоним создерге) курылган ба дейсин: бар-жок, жаксы-жаман т.б. Биреу жаналык издеп жатса, екинши биреу колынан келмейди, коре алмайды. Соган кедерги жасауга тырысады: осы китаптагы "Данышпандык формуласы" такырыбын окысаныз билесиз.
Осы китапта "Кызганыш – дерт секилди; кеудене бир кирип алса, онайлыкпен шыкпайды; шыкканынша сени де, курбандыгын да куйретип тынады"- депти (407-б.). Осы "Сыйлау" деген соз бар, сонын торкини-корку. Неге дейсиз гой? Оган жауап – кудайдан корку керек. Корыксан сыйлайсын. Демек, "Кудайды ойлап табу – адамзат акыл-ойы мунарасынын ен ушар басы" (408-бет, жогарыдагы аталмыш китапта).
Алгашкы галым кудайды есине алган да жок, есил-дерти жаналык ашу, оз кара басынын данкын шыгару. Туган инисинин баласын олимге киды, ози де тынды.
Ал сонгы галым болса, адам баласына деген козкарасы типти баскаша. Ол оз басынын камынан адамга деген мейиримдилиги басым. Жеке басынын муддесин токтата биледи: адамга берилген "напси" дегенди жене биледи. Баласынын акесиз калуын напсисинен жогары санайды. Озинин негизги душпаны ким екенин биле  турса да, оган зияндык ойламайды. Сол душпанынын бири терис исимен олимге озин ози алып барса, екиншиси кеширим сурап, оз басын ози иеди. Куран каримде саган душпандык жасаган адамнан кек алуга тырыспа, ондайга Алланын жазасы дайын делинген. Бирак копшилик кауымнын бир мушеси болып саналатын биздин озимиз осыны тусинбеймиз, есесин кайтаруга тырысамыз адетте, кисиге истеген каянатын бос кетпейди.
Естен кетпес уш таулик.
Бул уакига кешеги Улы Отан согысынын жылдары еди. Белоруссиянын Велиж, Усвятск деген аудандары бар. Мен алгаш болган 101 ОСБ (отдельная стрелковая бригада) уш кун согыста бар болганы оншакты км. гана алга жылжып, Мишуково, Зайцево елди мекендерине жеткен. Катты кыргында бригада озинин 75% -ын  катардан шыгарган (9 мын адам болатын). Содан бизди 51 СВОСКД - га (стрелковая Ветебская ордена Суворова красно знаменная дивизия) коскан болатын. Енди бизди Жогаргы Колбасшынын карауындагы резервине  алганына бир ай болган. Кай жактан жау кысса, бизди соган айдайды. Бир куни жау Велиж каласы жагынан кысканда, Усвятскидеги турган бизди сол багытка айдады. Еки арасы 80км. Шамасы. Калайда болсын сол жерге бир тауликте жаяу жету керек. Кун демей, тун демей журип келемиз. Ар еки сагатта 10 минут кана демалыс бериледи. Тамак ишу де журип бара жатып, кургак тамагымызбен тамактанамыз. Адепки тауликте шаршаганмен, шыдауга тура келди. Бир кун тауликте келип те жеттик.
Келисимен жау Усвятск жагынан кысты. Енди бизди сол жакка кайтадан айдады. Барлык кару – жарак, ишетин тамагымыз оз бойымызда. Мундагы ен киын нарсе уйкы болады екен. Алгашкы  куннен бастап – ак, уйкы дегенге уакыт жок. Узилис кезинде берилген 10 минутта жата – жата кетип, уйкыга кететиндер де бар. Оларды тепкилеп журип, тагы катарга тургызып, тагы журу. Усвятскиге де екинши тауликте кайтып жеттик. Жау кайтадан Велиж жагынан кысты. Дереу кайтадан солай карай баруга буйрык берилди. Еситуши едим, дуниеде адам баласы басына кездесетин уш  арсыз нарсе бар деп, ол – уйкы, кулки жане лапси. Журип келе жатканда, катарласып келе жаткан адамдардын ишине кирип кетип, козин илинеди, бирак аяк журип келе жатады. Кулайтын жан – жагында орын деген жок. Канша мезгил козиннин илингени белгисиз, коз шырымын аласын. Велижге де келип жеттик. Кун баткан кез еди. Жау жагынан радиомен: “Калай, 51 девизиялыктар, шаршаган боларсындар. Енди тыныгындар!” деп, громкоговорительмен орыс тилинде хабарлап тур. Сонда солар бизди толык билип отыр. Оншакты кун алдынгы шепте болдык та, бас колбасшынын буйрыгы бойынша шабуылга шыктык. Арине, жау жай гана бериле салмайды. Шыгын деген еки жактан да мол. Осы жердеги согыста Жанакоргандык менимен бирге алынган Кайназаров Кайыпбек аягынан жарадар болды. Ол туралы “Жаралы жауынгер жолдасыммен кездесуим” дегенимди жазганмын.
Согыс барысында бир кылтанак жерден жугирип оту керек болды. Арине, биз байланысшылар килен байланыс сымын(кабель) тартуда боламыз. Мезгил – мезгил бул жерге жау снарядтарын тастап туратын. Жугирип келемиз. Касымдагы жолдасым калынкырап койды. Снарядтын аргы жактан атылганы белгили болысымен жата – жата кетемиз. Артыма карасам, жанагы жолдасым басы снаряд ойып кеткен шункырда да, боксеси сыртта жатыр. Ериксиз мени кулки билеп алды, кулип жатырмын. “Басын керек те, кеуденнин кереги жок па?” деп жатырмын. Ал ушинши арсыз нарсе – лапси. Енди бунын еки тури бар: тан кажети, жан кажети. Мунын екеуине де ойланып карау керек дер едим. Адамды адамгершиликтен тайдыратын жагынан сак болган жон. Мени оз басым осы уш арсыздыктын ушеуин де басымнан кеширдим. Уш таулик уйкысыз телеграфта жумыс истегенимде, Жазып отырган саусактарым исип кетти. Бир ретте авариядан иыгым тойып, 3 – 4 кабыргамнын шемиршеги (басжагы) сынганда, солар устасканша 8 таулик уйкысыз да отырдым. Олим жазасына кесилип ( воентрибуналмен), оз корин озине каздырып, атар кезде "Кругом" деген команда берген кезде, колын котерип, бирдене деп (молдаван еди) ыржиып кулип бара жатканды да кордим. Бул кулкини мен магынасыз, ессиз, сандырак кулки гой деп ойладым.
Осылайша, 3 таулик ары-бери журуимиз менин ешуакыт есимнен шыкпай калды.
4 партизан отрядын ажалдан куткару
Бул уакига да беларуссия жеринде. Биз турган жердин тусында жау 4 партизан отрядын коршап алып, жою каупи тонгендигин рация аркылы Москвага хабарласа керек. Биздин дивизияга жаудын шебин бузып, сол отрядтарды аман алып калу тапсырылган-ды. Бар кушти салып, жау шебин бузып, онын ишине кирдик. Жау 800 м жерден киргизди де, кайтадан оны жауып алды. Бул жагдайды ири басты командирлер гана биледи. Дивизиянын штабы Триполье деген кыстакка орналаспакшы болган-ды. Байланысшылардын жумысы тез арада телефон сымдарын ар болимдерге тарту. Кыс айы, кун суык емес, Беларуссия жери лайсан, ыза, жер былжырап жатады. Кун саске кези еди. Бир кезде байланыс торабынын алдына бир снаряд келип жарылып, тартып жаткан желилерди киып кетти. Мундай жагдайда тек рация, телефон гана жумыс истейди. Телеграф истемейди, уйткени биз коршаудамыз, оз болимшелеримизбен гана байланысамыз. Сыртпен тек рация аркылы хабарласады. Полктардан, артиллерия болимдеринен басшы командирлерди кос деп, дамыл бермеуде. Байланыс болса, калыбына келе койган жок. Мундайда айтатынымыз озимизге гана тусинетин создер. Сендер жакта атылып жаткан не дегенде, картошка егип жатырмыз сиякты создер. Байкасак, штабтан 2км. келер-келмес жерде болек орман бар екен. Сонын шетинен жаудын барлаушылары пулеметтен штабка ок жаудыруда, штабты басып алу не курту арекетинде. Бул елди мекен кыр басында 40 шакты гана уй екен. Жаудын атып турган жери терезелерден коринип-ак тур. Байланыс узилген сон, шыдамагандар байланыс торабына буга басып келе бастады. Оны жау билип-ак тур. Дивизия командири бул елди мекеннен штабты баска жерге кошируге буйрыкты штаб бастыгына берипти де, ози атына жайдак минип, томен тусип кеткендигин биздин бир байланысшы аякоздик Ракымжанов айтып келди. Бул жагдайдан полк командирлери хабарсыз. Енди биз де кошуимиз керек. Байланыс торабына койылган 10 номерли трофейный коммутатор болатын. Ондагы сымдарды биртиндеп ажыратуга да асыгып, комроты Кузмин жулып алды. Сымдардын кайсысы земля (заземление) екени белгисиз болып калды. Жаудын пулеметинин огы октын-октын дуалдан да отип кетип жатыр. Ол жакта кабырга деген борене агаштан.
Комрота маган заземленияларды жинап алып келуге буйырды. Есиктен шыгуым мун екен, маган жау ок жаудырды. Мен тез жата калдым.Атылган ок биз турган уйдин ишинде турган комрота Кузминнин  тобыгын (тизесинин) жарын кетипти. Дереу маган берген буйрыгын озгертип, мынау уйысып жаткан  байланыс сымдарынын заземлениясын линиядан айырып, штаб кеткен жактагы желиге косуды буйырды. Жулып алган коммутаторды бир телефонистке (кейин билдик Мукаев Дуйсенгалига, менин «43 жылдан кейин» деген ангимемдеги)  берди. Озин телефон отделениясынын командири Баймурзин колтыктап алып кетти. Сонымен, букил Трипольеде жалгыз мен гана калдым. Шамалы уакытта сымдарды ажыратып, ретке келтирдим. Бул тус кайта бастаган кез. Жаудын разведкасынын абиржитуи тус кези еди. Сол кезде далалык кухняны Лобанов атка жегип те улгерген екен. Бирак бир ок онын казанын тесип отипти: еки жагынан да сауылдап  шаптырып тур. Ол кухняны томен сайга карай ала жонелгенин де байкап калдым. Казаннан шаптырылып бара жаткан суйык тамак али кунге дейин  коз алдымда.
Кейин карай тартылган сыммен мен де томен тусе бастаганмын. Бул кезде жаудын разведкасы атуды токтаткан. Шамасы, тайып турган болуы  керек.
- Эй связист, стой! – деди биреу. Жалт карасам, дивизиянын артиллерия бастыгы полковник. Болган жагдайды менен сурады. Тугел айттым.
- Кай жерден аткылады? – деди ол. Мен корсеттим. Менде  бир телефон, винтовкам гана. Шинелим де арбанын устинде кеткен. Дереу артилеристеринин барин шакырып, алып бердим. Полковник  болса, колындагы картасына  карап, барлыгына да кайда атуын айтып,  бир – бирлеп  ок жибергизди. Бир кезде «Залпом» деп команда бергенде, жанагы бир болек орман аспанга ушты. Ози сал турды да, деревня ишине карай журе берди. Бир кезде маган: «Не уходи, я приду» демеси бар ма? Сонымен, мен кутип отырмын. Ол жок. Мен болсам, шинельсиз, али тамак ишпегенмин. Тона бастадым. Штабпен сойлесип отырмын. Онын буйрыгын бузатын одан улкен ешким жок. Карангы тусе бастады. Жакын жерде уй кашык. Баганагы байланыс тарабы турган уйге бару кауипти. Жау жасырынып келе калса, мен турган таптырмайтын дайын  тилмин. Букил жагдайды бес саусагымдай билемин. Колга туспеуим керек, тускенде де озимди - озим олимге киюым керек. Бир кезде комвзвод Матошин менимен сойлести. Жакын жердеги уйге канша кабель керектигин билди. Менин шинелимди, жейтин тамакты Аягоздик Ракымжанов аркылы жибергенин айтты. Бир кезде ол да келип жетти. Сымды жакын баска бир уйге тартып, сонда орналастык. Мен болсам, дуананын асасындай калтылдап журмин. Орыс пешине от жагып, тамак истеуге киристи. Пеш устине шыгып едим, денем жылынып, козим илинип кетипти. Бир кезде мени оятып еди, болме иши толган солдат, кир кожалак, олар да дирдек – дирдек етуде. – Ау, мынауын не?! Мунда ешкимди киргизуге болмайды гой дедим. Булар оз болимдеринен ажырап калган кангыбастар екен. Дереу шыгара бастап едим. Ракымжанов екеуин ертип, бир жерге бармакшы болды. Сурасам, келген сон айтамын деди. Бир кезде келди де, екеуине бастарынды сагала, жондеринди тап деп, шыгарып жибердик. Ракымжаннын колында бир байлаулы заттары бар. – Мыналарын не? – дедим мен.
- Багана жау штабка шабуыл жасаганда, мен комдивтин уйине телефон курып жатырганмын. Стол устинде самовар кайнаулы еди. Арине, дастархан жасалган – ды – дейди.
- Ал мынау не?  - десем.
- Мыналар жейтиндер де, мынаусы иш киим, ал мынау комдивтин шубасы – деп тур. Коптен киим ауыстырмаганбыз. Дереу шешинип, ишки киимдерди орыс пешиндеги жанып жаткан отка костык. Бизди жеген паразиттер азабын корип жатты – ау. Бирак, салден кейин  - ак, денемиз кайтадан жыбырлай бастады. Букил денедеги киимди жайлагандар, биттер, кайтадан оз исине кирисе бастады. Шабуыл кезинде жуыну, киим ауыстыру деген болмаган. Бул тек биздин басымыздагы жагдай емес, барлыгы да солай. Биттеген адамнын аузы копиргиш болады екен. Оны бастан кеширдик те, уш кун жаудын коршауында болдык. Тамак самолётпен тасталып турады. Партизан отрядтарын аман алып калдык. Уш куннен кейин корпустан телеграф желисин тартып келди. Баягы жайдак атпен кеткен комдив полковник Серебриковтын не болганын билмей де калдым. Майданда да КГБ тариздес контр смерш деген болады. Солар иеленген болар, кейин билдик, штаб дивизия орналаскан уйдеги радист жигит отырган жеринде сол куйи калыпты. Дуалдан келип тиген октан жан тапсырыпты. Шубаны сол жерге тастап кеттик. Оны бизден сураган ешким де болган жок. Ал самаурын, жасалынган дастархан да сол куйинде.

Полкка байланыс сымдарын тарту
      Штаб дивизиясы бир жерден екинши жерге кошкенде, букил байланысшылар тез арада барлык аскери болимдерге байланыс тартуы биринши орында турады. Бул жагдайда Беларуссия жери, орман иши. Кыс кези, тун мезгили еди. Биздин дивизия коптен бери турган аскери болимди алмастырып, сонын орнын(оборонын) басуы керек. Бир туннин  ишинде барлык болимдер орын – орындарына жайгасуы керек. Мен телеграфистер болимшесин баскарушы едим. Онын ишинде айел жыныстыларын(кыздар) калдырамыз да, бул сиякты дала жумысына адеттегидей, ерлер барады. Карауыма озимнен баска он байланысшы алып, полкка кабель тартуга шыктык. Осы жолы бизбен кабаттасып танктер де козгалыска енди. Бул жагдайды киындата бастады: бириншиден, биздин кабелимизди узсе, екиншиден, танк  дауысы шыккан жакка коринбесе де, жау ок жаудыруды удете туседи. Касымда Актобелик Алдамжаров бар, екеумиз тартылган кабельди агаштарга илемиз,  не жолдан отетин жерлерге комемиз. Осылайша келе жатканда, майдан шебине жакындап та калдык. Алсин - алсин снарядтан ок жауа бастады. Бир кезде кабелимиз шолтан етип шыга келди, узилген. Екинши ушын издеп жургенде, анадай жерге бир снаряд келип тусти, жарылмады, айга шагылысып жаркырап жатыр. Биз болсак адепкиде – ак жалп – жалп жата калганбыз. Снаряд али жатыр, жарылар емес. Сондай – да жагдайлар болатындыгы бар: соны жасайтын зауыттардагы колга тускен туткындар жарылатын запалын салмай жибереди. Ари  - бери жаткан сон, кейин карай жылжып баска жагынан айналып шыктык та, кабельдин екинши ушын издедик. Анандай жерде биреудин селтиип турганын кордик. Келсек, озимиздин байланысшымыз.
- Негып турсын? – кабельдин екинши ушын устап турмын-дейди жыламсырап.
- Неге сонша абиржейсин?
- Маган да ок тиди. Жауырымнын сырты ашып барады. Раздевалов пен Бажау кайтыс болды, тагы екеуи ауыр жаракат алды – дейди. Кабельдин ушын ала салып, озимиз жактагыга косып, жаралыларга жеттик. Дуйсекенов Смагул (телеграфист) снаряд осколкосымен бирнеше жерден, екинши бир телеграфист аягынан козгаушы жилкасы киылган. Оз аягын ози жинай алмайды. Бажаудын мандайынан тиген снаряд мыйына кирип кеткен, Раздеваловтын бир аягынын бас жагы бел омырткасы аркылы басынан асып, басынын астында жатыр. Полктин командиринин саяси жониндеги орынбасары кездесип, жауынгерлерди рухтандырып, жигерлендирип ангиме айтып турган кези екен. Жан – жагында солдаттар барлау болса керек. Биздин байланысшылар да солардын касында. Биз байланыс сымын соларга тартып келе жатырганбыз. Жанагы замкомполк КазакССР – нын депутаты, Ленин орденди киси болатын. Ол кисини мен бурын коргенмин. Ушып келген снаряд сол кисиге тикелей тиеди де, паршек – паршегин шыгарады. Касындагылардын олгени олип, олмегени жарадар болады. Сол кисинин денесин ертенине болшек – болшек болганын калтага салып жинады. Дал сол жерде мен штабка хабарлап, жаралыларды жиберуге колик шакырдым. Лобановты жибердик деп хабарлады. Кутемиз, кутемиз, шана али жок. Шыдамай, штабка карай озим тартып бердим. Штабка жуз метрдей калганда, бир агаш арасынан аттын пыскырганы естилди. Барсам, шанада Лобанов, буркенип отыр. Мунда келмеген жынын кайда келсин. Балагаттап жатырмын. Дереу жаралыларды санбатка жибердим де, кабельди ари карай тартуга киристик. Бажау мен Раздеваловтын документтерин алып, денелерин сол жерде калдырдык. Оларды терип алатын арнаулы колик, адамдар бар. Осылай жургенде тан да атып, жарык болып калды. Кун де сыгырайып шыга бастады. Алдынгы шепке таяу келип те калдык. Алдымызда жаланкы жер. Журген адамды жау кореди. Айналып тартуга кабелимиз аз. Калайда осынан тике тарту керек. Осы кезде артымыздан бизге ыстык тамак та келип жетти. Бул шананы тез кайтару керек. Бизден де баскаларга осы асты апаруы керек. Жамбасымдагы кателогыма ыстык тамакты куйгызып, шананын жактау агашына отыра салдым. Нанды балтамен шауып улестерди. Тас болып катып калган, ыстык нанды суыкка шыгарган сон тастай жасаган. Койнына тыгып, жылыган жерин мужисин де, кайта койнына тыгасын. Жау жагынан зенбирек даусы шыгуы мун екен, снарядтар келип тусе бастады. Биздин касымызга бир снаряд тускени сол шанады ат жалп ете калды. Мен болсам, ашейинде жата калатын, колымда кателогим сол жактау агашта отырып калыппын. Дереу бас саугалап, орман ишине кирдик. Айтеуир, адамдарымыз аман.
Ал енди кабельди тике тарту керек. Анау жаланкы жерде тенкиип – тенкиип жаткан адамдардын олиги. Соларды бетке алып, енбектеп, бауырымызбен жылжып, келеси оликке азер жетемиз. Соны паналап дем алып, тагы солай ари карай тартамыз. Не керек 500 метрдей жерди осылай отип, телефон сымын алдынгы шепке жеткиздик. Байланыс бар екен. Сол жерде осы полкка бурын штабта акша жагын баскарган Бегимов дегенди(бурын Жанакорган аудандык акша болимнин бастыгы)  адамнын аздыгына байланысты жаяу аскерлерге коскан екен. Тан алдында окопта отырып, улкен дарет кысады. Касындагылар осы орнында (траншеяга) отыра сал да, курегинмен лактырып жибер дейди. Ол киси бурын алгы шепте болмаган. Оны ол киси уят санайды да, басын окоптан котеруи мун екен, мандайына снайпердин огы сарт ете калады, осыны еситтик. “48 жылдан сон” деген такырыптагы ангимеде Дуйсекенов Смагул туралы жазганын бар.
Дивизия осы жерден баска жере ауысатын жолы, мен алгашкы коликпен кеткен едим. Сонгы коликке жук тиеп жатканда, жау самолети аткылауынан Курганова Софья деген( еврейка)  телеграфистка жан тапсырыпты. Сонымен, менин отделениямнан олген Раздевалов (Актобелик) телеграфист еди. Кез келген адам телеграфист жумысын истей алмайды. Оган маман, жаттыккан адам керек. Соловьева Нина да телеграфистка болатын. Ол да уй ишинде отырганда – ак дуалдан откен окка ушып дуние салган. Осы кыста торт телеграфистен айрылдым: Ушеуи олди, биреуи жарадар.

Кузгын карганы неге жек коремиз?
Улы Отан согысынын алгашкы кезенинде биздин адамдарымызды самалетпен де куган кези болган екен. Илгери карай жылжуы да осал болмаган. Ал, кейин карай шегину кезинде озинин истегени, оз басына кайта келген жерлери де болды: алгы шепте айкаса турып – турып, шегинер кезинде, алдынгы шепке мотоциклмен бирнеше аткыштарын калдырып, бар екен десин деп, ок атып турады да, зым – зия мотоциклмен тайып турады. Ол да оздеринше адиси еди. Куып келе жаткан аскерлерди ойламаган жерден кутип алып, байкаусызда шыгынга ушыратуы да болды. Осы атыстын ишинде октан корыкпай-ак каргалар ушып журеди. Сондай жауды куып келе жатып, бир аланда, калайда, шамасы отыздан кем емес тенкиип-тенкиип жаткан адамдарга кез болганымыз бар. Жанына жакындай бергенде, бир топ карга оликтердин устинен аспанга котерилди. Жаткандардын барлыгынын да коздери жок, шукып тастаган. Адамнын кай улт екени белгисиз, исип кеткен. Адамнын кай халык екенин бет ажары, козинен таниды екенбиз-ау дедим. Ал, каргалар айналактап ушып жур.
Адамдардын кузгын карганы неге жек коретинине осы жерде козим жетти. Биреуге унатпаганда "Кузгын карга сияктанбай курышы!"-деп жату бар. Сондыктан айтылган соз екен гой. Буларды жинайтын арнайы топ бар. Олар али келип жеттиге алмаган гой. Сол еки арада кузгындардын истегени анау.

Алпысбайдын тиген пайдасы
Бирнеше кун жауды ысырумен журип, бир елдимекенге келгенде, жау бекинис жасап, журуди токтатканбыз. Арине, жауды ысыру кезинде шыгын мол болады. Алдынгы шепте траншеяда жауга карсы ок ататын жауынгерлер оте сиреп калган екен. Дивизия командиринин буйрыгымен траншеяга биздин (байланысшылардын) батальоннан он адам жиберилуи керек болыпты. Бул хабарды коммутаторда отырган Алпысбай билип отырган-ды. Буйрык оз жолымен комбаттан комротага жетеди. Онда тек адамнын саны гана айтылган, кимдердин баруы керектигин енди кейингилер шешеди. Алпысбай болса, бул хабарды калт жибермей тындап отырады. Ол коммутаторда, мен телеграф аппаратындамын, озимизше казакшалап, сырымызды айтып отырмыз.
- Сагындык, жана комрота алдынгы шепке кимдерди жиберу керектигин комзводка тапсырды. Солардын ишинде сенин де фамилиян бар,- деди.
Ертеректе телефон отделениесинин жумысын ретсиз маган жуктегенде, мен комротага соз кайтарганым болатындыгы бар-тын. Сол кезде ол кабагын да шытып еди. Кекшил минези ар кезде-ак сезилетин. Ози - Украйнец. Ол халык кобине солай болады. Мен де дереу карап калмай, телеграф аппаратынын ключин (килтин, колга устап тыкылдататын тутка) устадым да, корпусты шакыра бастадым. Менин не истеп отырганымды менин командирлеримнин ешкайсысы да билмейди, онын маманы емес. Осы кезде биздин болмеде сол  комрота да турган. Корпус жауап берди. Мен: - Пригласите к аппарату начальника связи корпуса. Просит начальник связи дивизии – деп, тыкылдаттым.
- У аппарата начальник связи корпуса, - деди.
- Извините, просил я сам, я телеграфист Алтынбеков. Сейчас меня хотят отправить на передовую. На передовой в траншеях совсем мало солдат. Я в курсе дела, что Вы хотите взять меня к себе - деуим мун екен. Коммутатордан корпустын бленкери ашылып кетти.
- Вызовите мне начальника связи дивизии – деди. Дереу Алпысбай коса койды. Екеуимиз де косыла тындап турмыз. Болменин ишинде комрота турган. Дивизиянын байланыс болиминин бастыгына: - Сейчас же телеграфиста Алтынбекова направьте к нам с вещевыми – продовольственными документами. Я на место его направляю двух бойцов. Из них один телеграфист, другой рядовой солдат – деди.
- В чем дело, я ничего не понимаю, разрешите мне быть в курсе дела – дегенде, корпустагы бастык бизди айтты демей, мен осынын барин телефон аркылы тындап билдим деп, бизди кагыс айтты.
- Разрешите связаться с комбатом – деп, руксат алды. Осы кезде корпустагы бастык Алпысбайга аналардын созин маган косып отыр деп буйырды. Биз екеуимиз де барин тындап отырмыз.
- Кто у телефона? – Комбат. – Почему Алтынбекова направляете на передовую?
- Я не в курсе. Разрешите узнать.
Алпысбайга озин комротага косуды талап етти. Осы кезде Алпысбай комротага трубканы бере койды. Создери санкылдап естилип тур. Биз болсак, тук те билмегендей, оз бетимизбен отырмыз. Комбат комротага: - Я на место Алпысбекова направляю самого тебя. На место Алтынбекова кто ты? Ты – пешка. Что ты знаешь в аппарате Морзе? Он мне нужен. Любой офицер может заменить твое место! – деди. Ал комрота Кузмин кызарып кетти де, шыдамай сыртка шыкты. Комбатка кеткен болуы керек. Ис осымен аякталды. Бир тауир жери корпустын байланыс болим бастыгы бизден билгенин айтканда, жагдай баскаша болуы мумкин еди. Сол куйинше бул билинбей кетти. Дегенмен, иштеги кеги умытылмаган комрота мени умытпаганы гой. Трипольедеги заземленияга жумсауы, маган атылган октын озине тиюи. Типти болмаган сон, сол деревняга мени калдыруы да содан ба деп ойлаймын. Алпысбайга да менин комегим болды. “Биреуге истеген жаксылыгынды умыт” – депти гой. Ол туралы жазганмын. “Топырагын торка болсын, Алпысбай!” окыныз.
Косыла куанганым – ай!
Осы сонгы жылдары адамдар арасындагы карым – катынастар казак деген атымызга лайыксыз ренди кобирек сездирип келетиндей еди. Откен жылы елге барып кайтканымда, дал сол истерди озим жасагандай, маз – майрам болганым бар еди. Ангиме сол жайында А.Ш. деген зейнетке шыккан азамат бурындары баска облыстарда басшы кызметтерде журген еди. Сонгы кезде елге келип орналаскан. Бурындары кызмет бабы болып, агайын – туыс дегенмен иси болмагандай ма, айтеуир, елге келип, оз урим – бутагын сурастыра бастаса керек. 30 жылдан астам ба уакыт хабары, катынасы болмай кеткен бир карындасына барады. Ери дуниеден  озса керек. 5 бирдей жиенимен карындасын  табады. Соларды агайындарымен таныстыруга елге шакырады. Егин – терим жиналып, кол жумыстан босаган шак, ауылдык жерде сабан той деген кезен болады. Жакын туыстарын да шакырып, карындасы – жиендеримен ажептеуир той испеттес бас косу болады. Агайындары коптен кормеген бауырларын корип, еки елдин азаматтары шуйиркелесип калады. Карындасын жиендеримен  елине аттандырарда, шакырган агасы ози минип журген женил машинасын жиендерине мингизип жибереди.
Кандай жарасымды, тамаша десенизши! Жарасып – ак  тур емес пе?! Жиналган халык бари де дан риза.
Карындасы да торкинине риза болып, туыстарын конакка шакырысып  тараган екен. Сол болган куннин ертенине бир жумыспен сол уйге барганымда осыны естип, казагымнын казакшылык  дастурине куанып кайтым.
Екинши бир жай, бул да сол жылы болган ис. Бул иске онша узак бола коймаган, дегенмен буган да 20 жылдын шамасы отипти – ау.
Н.С. деген карындасымыз оз тенин тауып, озимен катарлас жогаргы билим алган балага косылган   еди. Косылулары сонгы кезде салтка айналгандай, той жасамай – ак табыскан.
Дегенмен, коп узамай, куда шакырыс болып, куда жекжаттар бир – биримен табыскан. Сол куданын ишинде мен де болганмын. Бала улкен мекеменин бас есепшиси, кызымыз да бир мекемеде бас маман болатын – ды.
Кызмет орындары аудан орталыгында да, уйлери ауданнан он шакты  шакырым кашыктыкта. Автобустар катынайды, жумыстан кешикпейди.
Куда узак сапар наукасты киси екен. Козинин барында кудаларын  коргиси келип шакырган – ды. Кордик, наукасы ажептеуир – ак екен.
Кудасын аткарган сон, еки аптага жетпей, ол киси дуниеден озды. Хабар жетисимен бардык. Ол дуниеге, узак жолга, шыгарысып та келгенбиз. Арада коп уакыт болган жок, бир кундери женгимиз ешкандай себепсиз( кунде катынап истегенше, ауданга енши алып келиниздер) кызын уйине алады. Бул жагдай биразга дейин созыла береди. Еки жас бирин – бири катты унаткан – ак. Арине, баска жануяга жасап отырган зорлык та, коргенсиздик те дер едим. Ой устинде келе жатып, мотоциклден ушып кетип, куйеу бала жан тапсырады. Маскара деген осы болды. Ара катынас узилди де калды. Кундер отип жатты. Карындасымыз жолдасынан екикабат болган екен. Бир кундери жас саби де дуниеге келди. Женгемиз туылган нарестеге ат коюды маган уйгарган екен. Мен тарихи жагдайга байланысты кызга “Зияда” деген есимди койындар дедим. Женгем айтуын айтса да, унатпай, озинше баска ат койыпты. Кыздын акеси де, шешеси де дуниеден откен кез. Саби кызы ер жетти, институтты битирди, окытушылык жумыста журген кези. Карындасымыздын алгашкы барган жеринен, кызынын бауыры жагынан, адамдар келип, уйлерине шакырыпты. Булар да оздери – ак табысып, арка – жарка болыпты. Али кунге дейин осы еки иске оз басым ырза боламын да отырамын.
16/II 2001.

“О--------- З” дегеним бар.
О – 3 дегенди “жедел жардем” колиги деп ойлап калманыз. Бул – созге келген карсыластын какпасына тускен упай: Бирак доп емес, созге токтамайтын адамга, ягни кулаксызга откен упай.
Бир кудаша дуниеден откен аке – шешесине куран окытуга шакыргандыгы бар еди. Сол отырыста соз ишинде созге араласкан кездери еди. Бул килигуши ерли – зайыпты, айели – торенин кызы.
- Торе болса, онда мен неге кормедим?
- Сиз оган шакырылгансыз, келмеген сон калай коресиз. 0 – 1. Отырган уйимиздин жана тускен келини жиен болып келеди. Киси аягы басылган сон, соны айтпакшы едим. Мен:
- Жанагы кемпирим кидирип калды. Есик алдында асыгыстык етип айтып жатпаса болар еди, - деуим мун екен.
- Сиз окытушы болсаныз, институтты битирсениз, мен университетти битирген филологпын. Менин алдымды сиз кес- кестемениз, абайланыз, майып боласыз. 0-2
Тагы да ангиме жалгасуда. Ангиме нагашы такырыбына ауыскан кез.
- Менин нагашыларым коп. Акем бирнеше некели болган киси еди – деди айели торенин кызы болган адам.
- Онда сиз кай нагашыныздан бирдене алган болсаныз, соны гана нагашы санап, баскаларын елемейтин болдыныз гой. Менин кемпиримди нагашы апа санайсыз, онын тойына келмейсиз; шыгындап каламын дегениниз бе? Мен сизге жиенмин. Отан иеси менмин. Мени жиен санагыныз келмейди. Бирак мен сизден ешнарсе даметип жургеним жок. Сиз тек алуды карастырады екенсиз гой. 0 – 3
Тагы да ангиме созылуда. Тусип жаткан упайдын зили еленбей жатыр. Уш упай алган адам:
- Мына киси де менин апкемнен туган жиеним. Адейилеп сиздермен таныстырайын деп ертип келдим – демеси бар ма, уй егесине. Осы жерде 4- упайды тагы айдап салсам, уят болар деп ойладым: онда жанына батып кетип, ренжу тууы мумкин еди. Уйткени озинин туган жиенимен катынасы токтап жургени айтылып кетеди. Оны “ Салмаксыз ауырлыктан айыкканым” деген такырыптагы ангимени окысаныз тусинесиз.
кантар, 2001 ж. кыскы каникул кундеринде.

Аксакалдылардан айрылганбыз ба?
(елде болган жагдай)
Осы кундери кейинги жастарга бир салт – сана, адет – гурып туралы айта калсан, биздер жана заманнын адамдарымыз, биздин жолымыз, тарбиемиз, коргенимиз баскаша деп шыга келгендерин еситип те журмиз. Сонда солар кайдан пайда болды екен, калайша осы куйине жетти екенине акыл- ойы жете ме екен? Улкен айтса, коргенин, адамгершилик тарбиесин айтады. Бурындары улкенди тындау, уялу, адеп сактау деген болушы еди. Кейингилер биздин заманымыз жанаша. Сендердин уакыттарын откен, енди оздерин де отуге тиистисиндер дей жаздап жургендер табылып калып жур. А дегеннен булай бастауга мына бир жагдай тура келип тур: агайынды еки баланын акесинин акеси бир адам, ягни екеуи бир-биреуине немере. Бирак екеуи еки анаданда да, аталары бир адам. Осы екеуи бир тамга таласады: бири сатады да, екиншиси алады. Таптиштеп айтсак, сатканы акшасын алмадым десе, там алганы акшасын бердим дейди. Дауды енди тусинген боларсыз. Дау шыга келе, екеуи еки адвокат жалдап, соттасуга бармакшы. Биреуинин адвокаты оз туысынын (руынын) адамы да, екиншисиники улты баска. Еки адвокат та зан жолынын жогары билимдарлары. Дауласушылардын атасы дини сауатты, улкен молда болган адам еди, бирак дуниеден озган. Уактысында дин иелери кугынга ушыраганда, ески кыстауынын касына дини китаптарын киизге орап комген. Ертеректе акесин мактан етип, баска бир баласы айтушы еди. Ол китап туралы оз кемеринен шыккан баласы хабардар да, ол казир тири де. Сол даудын бир жагын устап журген де сол. Осы иси сотсыз ак,адвокатсыз-ак елдеги аксакалдармен шешилуи тиис еди. Менинше, еки арага Ибилис кирип тур.Онын араласпайтын жери кем коринеди гой. Оны арадан кетиру ушин улкен улама молда керек. Ондай улкен улама молда табылмаса, жанагы китаптарды комген жерден алу керек. Ол ушин бир малды сойып, Алладан кеширим сурау керек те, алу керек.
Дин жолында окыгандар бар, ескише (Хадимше) оки алады. Соны окытып, аруактардан кеширим сурау керек. Ол Ибилис сонда гана еки араларынан кетеди. Егерде булар осылай айтыса берсе, екеуине де бирдей тан атасынын рухы мазасызданады, абиржиди.
Сот аркылы шешкенде де, менинше ата рухы риза болмаса керек. Аталары ырза болмады деген- айыптысы не екеуи де кемис болып калуы мумкин.
Осы жагдайды еситкен сон, уакытынды болип, осылай жасаган жон гой деп жазып отырмын.
Мен корипкел де, молда да емеспин, улкендиктин жолы осылай болса керек дегеним.
Осы талас- дау елге жайылып та калган екен, еситкен кулакка оте уят. «Еки анадан туган бала еки рулы ел» дейди гой. Сонда да болса, бир- бирине жау емес кой. Жауластыру да, татуластыру да елшиден. Онсыз да осы кезде казагымнын кырги кабактыгы кобеймесе, азайып бара жаткан жок. Ким болсан да, ойландаршы, азаматтар!
17/02-2001 23:23

Рухани ылтипат
27/02-2001ж. Алматыдагы балама бармакшы болып, Шымкент каласына келгенмин. Осы каладагы Казак – Турик Университетиндеги Сагынгали иниме барып, хал – жагдайын сурастырганымда, агасы Мырзагалидын наукастанып калганын айтты. Наукасы жанына катты батса керек. Алматыдан келисимен (9 -10/III 2001) Туркистанга баруга бет алдым. Телефонмен байланыса алмадым, номерлери озгерип кетипти, Сагынгалиды ала алмадым. Уйине жеткенше, катты кудик ой билеп алды. Уйине жете бере, кошеде журген бир карттан ол кисинин бар – жогын да сурадым. Бар екен, куанып та калдым.
- Ассалаумаалайкум! Жагдайыныз калай?
- Жаксы. Кимсин озин?
- Айели: - Жана гана айтып отырган инин гой.        Сагындык кой.
- Козайнегимди аперши, коре алмай турмын.
Ой айналайын – ай, амансындар ма? Келин калай? Тауир болып кетти ме? – деп, кушактап, аймалап, аркамнан кагуда.
Бир аягымнын бас бармагы ауыра берген сон, даригерге бардык. Даригер корип, рентгенге де салды. Кеспесе болмайдыга келди. Оган мен де кондим. Сонымен, кести де. Келеси куни сонын касындагы торт саусактын тортеуи де карайып кетти. Аяк исе бастады. Осындай ауруды емдейтин Кентау каласында туратын карт кемпир бар екени айтылды. Оны да машинамен алдырдык. Коре сала бир ыдыска жылы су куйып, тотыяйынды (кокдари H2SO4) соган еритип, аягымды 20 мин. салып, алган сон, жуып, тагы да сол дарисин сеуип орап тастады. Осылайша уш рет кайталауды айтты.  Ашытады, шыдау керектигин де айтты. Жанымды коярга жер таппай барамын. Курбака да, жабайы шошканын окпесимен де орадык. Исиги кайта бастады – деди агамыз
( Мырзагали) Мырзекен.
Агайын – туыс, жекжаттар биринен кейин бири келип жатыр екен. Менин барганыма оте ырза болып калды.
- Тауир болып кетиниз, бети кайта бастапты гой, - деп, руксат алып, ауылга кайттым.
Сау адам наукас адамнын конилин сурау деген мусылмандык парыз саналады. Женгемиз кидиргенимди калап еди. Мен, кисилер конилин сурап усти – устине келуде екен, жургенимди дурыс санадым. Осылар туралы “Канмен дарыган касиет” деген такырыпта жазган ангимем бар еди, соны айтканымда, отанындагы баласы коширмесин беруимди сурады. Оган да келистик. Атамыз Аргынбай би туралы да жазганымды коса бермекши болдым.
Мырзагали Улы Отан согысынан бурын армияга алынады. Согыстын алгашкы кезинде коршауда калып, Мустафа Шокайдын легионында болады. Францияда онымен 2 рет кездеседи. Сол ушин елге келген сон сураудын астына да алынады. Мустафа дариптеле бастаганда, Алматыдан телестудиядан келип тусирип, муны да кок экранда халыкка жариялаган адам.
Онегели омир.
Казак халкынын басынан  не бир ауыр кундер отип жатканына тарих куали емес пе! Кешеги халык басына тускен зобалан заманда – конфискация, колхоздасу – коллективизация, ашаршылык, зиялы жандырды халык жауы деп кугындау, жою – ату дегендерди басынан откизди емес пе?! Сол зобаланнын шарпуы кимге тимеди дейсиз. Майхан аженин Орынбетинин Мырзатайына да( менин шешемнин туган иниси) залалы тиеди. Бас саугалап, Мырзатай кайын атасы Калымбет деген кисимен (Аргын) елден ауады. Акеси сол жакта дуниеден отеди. Онан уш ул бала анасымен ( балалардын шешеси) калады, бари де жас. Балалар нагашы атасы, ажесимен бирге калады. Нагашысы кейин елге кошип келгенде, оларды да ала келеди. Балалардын бири Орынбетов  болып жазылса, бири Калымбетов болып жазылган екен мектепке барарда. Сонымен, шиели ауданы, Актоган елди мекенине келип жайгасады. Калымбет карт та бир жагы аурулык, бир жагы жасы улгайган шагында, бир куни баласына:
-Шырагым, кимнин баласысын?-дейди. Бала:
-Калымбетин баласымын,-дейди. –Кимнен тудын?-дегенде, бала ажесинин атын атайды. Нагашысы баланын бетинен суйип, козине жас алып, ауыр ойга кетеди.Бир кезде:-Балам, дурыс айтасын, баламсын. Мен картайдым, ари ауру да алкымдап коятын емес. Мен сендерди оз бауырларынмен таныстырмасам, ол маган дурыс болмайды. Кызымнан туылдындар, сендер де баламсындар. Бар, кагаз, калам акелши,-дейди. Суйтип ози билгенинше баланын аталарын ретимен жаздыртады. Билетин жиени мени де калдырмайды. Суйтеди де, жогалмасын деп, сандыкка салгызып кояды. Уакыт деген отип жатады. Улкени Конырат бир жесир айелдин кызына уйленеди. Ортаншысы Дуйсенбек ауылдагы мектепти битирип, оз бетинше толпынып, окуга кетеди. Сол кеткеннен елмен хабары да болмай калады.
Бир кундери узын кулактан Дуйсенбек Ташкентте окып жур екен деген хабар естиледи. Еки бала сол Актоганда баягы нагашыларынын шанырагына не болып отыра береди. Бул кезде нагашы атасы да, ажеси де дуниеден озган-ды.
Дуйсенбек болса, Ташкент каласындагы темир жол институтын битирер жылы сол калада жумыс истеп журген Арыс каласынын кызы Курбанкулмен тил табысын, косылмакшы болады. Ресторандатып той откизуге шамалары жок, бир сол калада туратын оздерин "курама"боламыз деген Баймурат (1921 жылы туылган) атты азаматпен сойлеседи. Жеке басты киси екен, айели екеуи гана туратын оздерине  лайык уйи бар-ды. Косылу кешин сол уйде откизеди. Жиналгандар килен катар-курбылары, студенттер. Елден келген егде жандар жок. Дуйсенбектин бас котерер туысы жок екен. Баймуратка аян болады. Той озине лайык отеди. Той таркаган сон, Баймурат Дуйсенбекке:
-Сенин аке-шешен жок па?-дейди.
-Аке-шешем ертеректе кайтыс болган,-дейди. –Биздин ыкыласымыз сендерге ауып тур. Бизге бала боласындар ма?-дейди. Булар унсиз отырып, акылдарына сала келе, бала болуга келиседи. Сонымен, Дуйсенбек пен Курманкул "Окил бала" болса, Баймурат пен Жупар “Окил Аке – шеше” болады. Дуйсенбек окуын битирип, сол Ташкент каласында темир жолдын курылыс жагынын инженери болады да, Курбанкул болса, сол каладагы винзаводында жумыс жасайды. Ол кездерде каланы кенейтип, ески уйлерди бузып, жана курылыстардын айдай каркынды журип жаткан кези. Дуйсенбекте озине лайык курылысында жук машинасы бар. Сол бузылган уйлердин куйген кирпиштерин жинастырып, оздерине уй салуга кириседи. Каланын жанынан(пригород) жер алады. Курылыс материалдары жинала бастайды. Баймурат болса, бир заводта карауыл екен, ол да карап жатпай, жиналган материалды пайдаланып, уй салуга кириседи. Уй де салынады. Уй Баймураттын атында, бари бирге турып жатады. Коп узамай, дуниеге ул бала келеди. Атын Серик кояды. Серик – Баймураттын немереси. Куанышта шек жок. Кашан куледи, кашан сойлейди, кашан журеди дегенди ыждагатсыз кутуде. Байекеннин ермеги Серик, жумыстан келсе, айналдыратыны сол Серик. Каладан Дуйсенбекке 2 – кабаттан еки болмели уй де тиеди. Булар бирде онда, бирде мунда журип жаткан кези екен. Елдеги ушинши бала, Есенбек уйленеди. Бул да аке-шешеси жок, оз катары жетим кыз екен. Бул кезде мен уш балалы болган кезим. Менин де асып бара жаткан жагдайым жок. Бирак нагашыларымнан малиметим толык. Бирак али араласа койганымыз жок болатын-ды.
Дегенмен, мен олардан коп улкенмин, улкендигимди билдируим керек те деп, Есенбектин келиншегине кутты болсын айтуга бел байладык. Бул кезде ол агасы Коныратпен бирге еди. Канырат болса, еки кызы бар, али жас. Бирак ози коптен наукас – туберкулез екен. Айели трактор айдайды. Ози тракторга жарамаган сон, айелине берген екен.
Биздин алгашкы келуимиз. Соз устинде баягы нагашысы жаздырган ата теги туралы кагазды сандыктан алды. Булардын мени, айелимди биринши коруи. Булардын ажеси менин ажеммен(Куланмен) бир уйдин кызы болатын. Осылайша, бир – биримизбен катынасып кеттик. Бир кундери Дуйсенбек отпуск алган екен, кун бата касында 7 жолдасы бар уйге келди. Бул кеш 2 май куни болатын. Бул келис те нагашымнын менин отаныма алгаш келуи. Мал сойылды, курмет жасалынуда. Тангы сагат тортте журмекши болды. Шыгарып салдык. Осыдан бастап, бир – биримизбен араласып та кеттик. Бул келисте окил акеси Баймурат та бар. Биз келин алганда, Баймурат та тагы бирге келди. Менин балаларым (Нурлан, Галым, Нуржан) олардын отанында бирнеше рет болып жур.
Баласы Серик темир жол институтында окып журген кезинде, армия катарына алыныпты. Сол мерзимди кезин отегенше, Баекен еки рет киыршыгыстагы балага барып та келди.
Дуйсенбек биликти маман ретинде темир жол салуга Кубада уш жыл, Ауганстанда 1,5 жыл журип келди. Кубада букил семьясымен еки жыл болды. Бала ол кезде жас, бастауыш класта окиды. Екеуинен де келген сон, кезектен тыс “Волга” машинасын берди.
Бир кундери сол машинасымен келип, баланын уйлену тойынын болатынын бир ай бурын хабарлап кетти. Тойга бир кун бурын немеремизди ертип бардык. Той кыздын уйинде еки кун, келген сон еки кун болды. Оз уйинде озбек, орыс, казакша отти. Бари жетеди. Калада турганмен баягы соктырган жер уйи, оз ауле жайы бар. Баекен болса дихан, далага да сол карайды. Бул кезде ол зейнеткер.
Бала уйленген сон, укимет уйинде Серик турады да, Баекенмен бирге Дуйсенбек айелимен. Сериктин де жумысы бар, мемлекеттик кауипсиздик комитетинде, Ленинградка барып, еки жыл окып келген. Серик те кызды болган кез. Бир куни телефонмен Баекен катты наукасты болганын хабарлады. Казир уйде, ауруханада коп уакыт кузеттик те деди. Хабарды еситисимен бир озим жеттим. Бул кез менин Тулкибаска келген кезим болатын. Барсам, Баекен азып калган екен. Тосекте жатыр. Ангимелесип байкасам, тан ауруынан жан ауруы басымдау коринеди. Тан дегенде каннын кысымы екен де, жан дегенде картайган шагында турли канку создер, ягни агайыннын «Бар болсан, коре алмайды; жок болсан, бере алмайдынын» сабагы сиякты екен.
Адепки куни – ак орнынан  турып, ангимелесу барасында сауыгуга бет бура бастады. Конили де серги бастады. Келеси куни есик алдына шыгып та  ангиме – дукен курысытык. Уш кун ангимелесип, иштеги жаткан шерин тарката айтты.
Жогарыда айттым гой, “Курама” деп аталатын аталас агайындары картайган шагында арамызга кел деген екен. Барып корейик, андысын байкайын деп барыпты да. Уш кундей болган екен, адепки куни арка жарка карсы  алганымен, келеси кундери сырлары малим болгандай. Сонымен макул дей коймай, кайтып келсе керек. Сол айтылган создер Баекеннин кан кысымынын артуына асер етсе керек. Бир кундери Баекен ауруханага туседи. Ойлану барасында кузетке де енеди. Кундиз кемпири кузетсе, тунде окил баласы Дуйсенбек кузетуге барады. Кел деген агайындары муны еситсе де бири де  келуди билмейди. Бир куни бир келини келип (жаксы сыйласатын болса керек), кетеринде 2000 сом акшаны дари алуга жумсаныз деп усынады. Баекен каражатым бар, балаларына жумса деп алмаган сон, ол келин ренжитинин айтады. Сонымен, ол келин акшаны калдырып кетеди.Бир куни жумыстан келе жаткан Дуйсенбекке ертеректеги коршиси армян жигити Баекеннин коринбей кеткенин сурайды. Баекен ауруханада, кузетте екенин естиди. Сол куннен бастап,  сол армян жигит те Дуйсенбекпен кузетуди болиседи. «Курама» аулындагы  агайындары ат изип али салмайды. Баекеннин уйге келгени сол екен, Дуйсенбек соны маган хабарлаган екен.  Мен баргандагы Баекеннин маган айткандары осы болды, уй Баекеннин атында екенин айтып едим гой. Осы жагдайдан кейин Баекен баласы Дуйсенбектин атына уйди аударуды ойластырады, баласына айтады да. Бирак Дуйсенбек оган басу айтып, олай жасаманыз дейди. Баекен аналардын ойын тусинип, айтеуир бир каза бар гой, олай – булай болып кетсем, аналар сени талауга барады. Сондыктан козим тирисинде атына аудар деп, кайта-кайта айта береди. Сенин адалдыгына козим жетти гой. Елдегилер сени кинайды, атына аудармасан болмайдыга басады. Муны да Баекен оз аузынан баяндады. Мен де жубату создер айткан болып жатырмын. Баекен наукасынан ажептауир-ак айыккандай болып калды. Иштеги алып бара жаткан ылан создер сыртка шыкты гой, иши босап та калды емес пе.
Алла туганнан жарылкай ма, богдеден жарылкай ма, ол бир Алланын иси. Бир - биримен туганнан артык сыйластыкпен омир сурип жатканын канша рет барганда да корип жургенимиз бар–ды. Мен руксат сурап, ауылга кайтуга бет алдым. Мени шыгарып салуга шыкканында, Дуйсебектин оз аузынан жогарыдагы жагдайды тагы еситтим. Коп узамай, тамды Дуйсенбекке аудартыпты. Жазга карай бир куни тус ауа тагы  Ташкенттен телефон аркылы байланыс басталды. Баекен кайтыс болыпты. Намазы ертен сагат 6 -да дейди. Бул калай, тан атпай шыгады ма деген ойга калдым. Хабарды ала сала, машинамен тунделетип жеттик. Суйтсек, Ташкент уакытымен биздин уакыттын 2 сагат айырмасы бар екен. Сонымен Озбекстан тартибимен бизше сагаи 8 -де намазы отип, жерлеп те келдик. Кейин тагы барып, куран  окып та кайттык. «Курама» аулындагы туыстары сауында келмесе де, намазга келгендерин кордик.
Дуйсенбектин елдеги Конырат деген агасы он жылдай туберкулезбен ауырып, ертеде кайткан–ды. Оган Дуйсенбек намазына улгерип келе алмады. Елдеги агайындар болып жерлегенбиз, Дуйсенбек намазы откен сон келген. Агасынан калган еки кыз турмыска шыккан болатын.
Казир Дуйсенбек сол уйде шешеси саналатын Жупармен бирге турып жатыр. Бизбен де  байланысып турады. 29/VII – 2000 ж. биз Алтын тойымызды откиздик, оган алдын ала хабарладык. Айелимен келди. Айелинин еки агасы бар болатын–ды. Сонын биреуи дуниеден озган екен. Бирак оны бизге хабарламапты. Жетисин откизген екен. Конил айтып жатырмыз. Ол агасы Казакстан жеринде турса керек.  Казир Серигинен 3 немере суйип отыр. Казакстанга келгиси келеди. Олар Озбекстаннын азаматы болып саналады. Екеуи де жумыста. Дуйсенбек зейнетке шыкса да, белгили маман болган сон, али сол инженерлик жумысына кайта шакырып алыпты. Казирги заманда бир елден екинши елге келу, жумыска орналасу деген онайга сокпай калды. Асиресе, Озбекстаннын заны бул жонинде типти баскаша. Уйинди сатпайсын, азаматтыктан шыгу ушин долларлап акша толейсин, ягни 8*120 доллар=960 доллар толеу керек. Одан кейин азаматтык алу, жумыска туру тагы проблема.
Ансаган Абдигани.
Курбан айттын ушинши куни болатын Тус кезинде Толебай деген кудам (киши келиннин агасы) жемис агаштарымды корип, улайтынын улап берши деп журетин. Соган барып едим. Улатамын деген агаштарын ешкилери кемирип тастапты. Айелин бир уй шакырып кеткен екен, мен алдыртпадым: бастары косылып калган екен, ыркын бузбайын дедим. Уйге келсем, немерем бир шал келип отыр демеси бар ма?
- Ассалаумагалейкум! - Алайкумуссалам! Кел, кушактасып корисейик. Сагындым гой сени! – деп, бет–ауызымды аймалап жатыр Абдигани курдасым  (Алиханов А.). Кемпирим де мени жоктатпай, ангиме – дукен курып жатыр екен. Абдигани Сарыагаш ауданынын “Атамекен” деген жеринде турады екен. Менин адресимди елден алдырып,балаларынын адасып кетесинине карамай, ансап келген екен. Козине операция жасаган, нашар кореди екен. Откен – кеткенди айтып, абден ишти босатыстык. Еки кун бирге болдык. Шакырган жерге де бирге бардык. Бирак жаяу журиске жок, скорость бириншиден баска жок, колынды таяк. Кемпирине, бала–шагасына салем айтысып машинага мингизип салдык. Сол Абдигани мен инфаркт болып жатканымда да келипти.      9/III 2001ж. Айелинин кыркы 28/III 2002ж. отпекши.

Катарынды кай кезде издейсин?
Ким де болса оз катарын издемей турмаса керек. Каранызшы, копшилик кауым жиналган жерде бирауык тыныштык сакталып, тым–тырыс уакыт бола койса, жас шамасына карай адамдар болек–болек уйлыгыса бастайды: Жастар жагы кимылдамаса, зеригеди; ойын–сауыкка карай бейимделеди. Сол сиякты одан жогаргы буындар да топтаса бастайды. Ангиме – дукенге, ауысады. Ягни осылайша жас шамасына карай топтастырсак, былай бола ма деймин:
1) Жастар
2) Орта буындагылар
3) Агалык кура бастагандар
4) Карттар.
Жастар. Булардын озин оку жасына дейинги топтар, орта дарежели мектепте окитындар, мамандыктар бойынша окитындар деп шартты турде болуге болады.
Булардын барлыгы да аз гана бос уакыты болса, карап отыра алмайды. Булар унеми кимыл кезениндегилер деуге болады. Адамнын куаты жас кезинде аягында, одан кеуденин орта тусына, акырында дененин жогаргы жагына ауысатын коринеди гой. Сондыктан да соган лайык ис - арекеттерге ауысатын сиякты.
Енди осыларды зериктирмей, уакыттын конилди ари адепти, мадени турде откизуин карастырган жон бе деймин. Онын турлери алуан турли болып келеди. Тек кана соны баскара, уйымдастыра билу керек. Пайдалы енбекти ойын туринде жургизип – ак, саналы омир суруди уйреткенге не жетсин. Бир калыпка, изгиликке келтирип алган сон, олардан баска ис - арекетке уакыты болмай да калады. Ондай исти керек етпейди де. Уйымшылдыкка дагдылангандыгы соншалыкты – катарын издеп, жалгыз отыруга дати шыдамаса керек.
Орта буындагылар. Енди булар, жастар сиякты унеми кимылдай бермей, бир мезгил енбекпен де айналыса бастайды. Ягни кун корис арекеттерге кошеди. Ата – аналарына, кала берди туыстарына комеги тиетин кезен деген уакыт туганын сезсе керек. Солай бола тура, булардын ишинде ауыспалы кезеннин де ауыткуына ушырайтындар болады. “Ат та доненинде бир кериледи” депти гой. Куат дененин орта шенине ауыскан кез болса керек. Бул кезде оз басын жигиттин жигити дурыс менгере алса керек. Жигитшиликтен ботен де минез – кулыкка  салынушылар  да шыгады; ишикилик, зиянды ис, нашакорлык сияктылар, типти онай пайда деп, сумакайлык суык колды  истерге де кошуши де болады. Бул жастагыларга  букил кауым болып, ботен жолга туспеуине ерекше конил болу керек. Казирги кезендеги ен ауыр кылмыстар осындайлардан басталган. Сондыктан да рухани тарбие осы жаска келгенге дейин берилип, калыптаскан болуы керек.
Казак халкы некесиз туган баланы оте жек кореди екен: онын акеси белгисиз, тарбиеси жок, типти олген адамнын кебинин де урлайды дейтиндер солар дейди. Казир де некесиз пайда болушылар табылып - ак  жатыр.
Орта буындагылар – нагыз енбектин адамдары. Соны пайдалы енбекпен уштастыру керек, кушим бар екен деп, кушинди ретсиз жумсап, денсаулыгына зиян келтирип алмауды да ойлау керек.
«Адепки байлык – денсаулык, екинши байлык – ак жаулык, содан кейинги байлык – он саулык» депти гой. Ак жаулык маселесине де катты ойлану керек. Ол сенин омир бойгы жолдасын, серигин, берекеннин басы. Аке – шешен бар болса, солармен акылдас, кенес; олар сени отка итермейди. Катты ескеретин нарсе – бул кезде катарларын дурыс болсын, сенин баган жолдасынмен олшенеди. Жаксы болса, жаксысын, жаман болса сорлайсын.
Агалык кура бастагандар. Кешириниздер, осыны жазып отырган мен ел баскарып, агалык курган адам емеспин. Бирак омирден коргеним, билгеним болган сон, биреуге болмаса, биреуге кажет болар дегенимнен жазып отырмын. Агалык жаска келгендердин ишинен де конилге толмайтындар кездесип те жур. Коптин ишинен кездести деп, барлыгын бир тарынын кауызына сыйгызудан аулакпын.
Агалык деп ози – ак айтып тур емес пе! «Оз агасын агалай алмаган, киси агасын жагалай алмайды» деген макал бар. Демек, аган – сенен улкен, тажирибеси мол. Омирдин ащы – тущысын байкаган жандар. Бул жастагылардын ел баскаргандары да бар, казирги кезенде зейнетте отыргандары да жетерлик.
Ел баскару кезинде айтканын жонди – жонсиз болса да макулдаткандары болып калуы да мумкин. Менинше, адилеттиси агалыкка жатса керек.
Агалык жасау ушин, алдымен, адилеттилик керек. Али агалык жаста журип, ел баскару исимен айналысып жургендеринин уакыты бола бермес, болып жатса, араласса да куба – куп. Ал зейнетке шыккандарыныз оздериниз топтасып, «ауыл агасы – аксакалы» деген уйым кургандарыныз жон бе деймин. Уй тирлигимен де айналысканыныз дурыс кой, кейинги урпак тарбиесине де конил болсениздер деймин. Сиздер бириксениздер, колга алсаныздар, конилге унамсыз ис - арекеттерге жол берилмес еди деймин.
Кейде осы жастагылар катарынан лайыксыз ис - арекеттер, минездер корсетушилер табылып та калады. Алдымен осыларга тойтарыс берген жон болар. Оз катарынды жонге салып ал деп жатса, оларга не айтасыз. Ондайлардын ишинен конбей де жататыны болады. Сондай жагдайда уйымдасып барып асер етуге кошу керек. Бетим кайтып калды демениз.
«Бир кумалак бир карын майды бузады болып журмесин, уятына сиздер де ортаксыздар».
Карттар. Мине, «Мен баратын уй таусылып калды» дейтиндер – карттар. Олардын журип – туратындары - куаттылары, уйден шыга алмай, торгай адымга тусип калгандары да бар.
Дегенмен, булардын копшилигинин бастагы еки кози алысты коре алмаганы мен, конил коздери узакты кореди, корген де.
Булардын куш – куаты кеуденин ен жогаргы болигине кошкендер. Омир – тажирибеси, билим дарежесине карай али созбен – ак коп нарсеге акыл – кенес бере алады. Менинше, комек сурай барсан, онысына акы сурамаса керек. Казирги заман «Базар – базар; сауда, акша, тенге» болып кетти гой, калтамызда тенгемиз жок деп уайым жемениз. Салем берип, келиниз, конилин ауланыз, кенесин алыныз.
Сизге акыл – кенес те беруге жарамай жатканы болса, камкорлыкка алыныз, комектесиниз. Бул – барып турган адамгершиликтин шыны.
Адам улкейген сайын кейингилердин исине риза болмаушылык басым бола ма деймин. Оган да себеп бар сиякты.
Бириншиден, ол карттын сол иске али келмейди, козин таппай  тур деуи мумкин.
Екиншиден, ен бастысы да: адет – гурып, салт – сана, мейирим шапагат, канагат, биязылык минез дегендер жойылып барады. Заманымыз озгерген дегенди сылтау етеди. Озинди - озин игере бил, акыл – парасатынды, ар – ужданынды сакта. Сонда сен сулусын.

Айтарым - ар кезендеги жастардын оз жолы болады. Сол жолдан ауыткымай, адеп сактаныз.
Билгенинди иште сактамай, кейингиге уйретиниз. Омир сурип отырган когамыныздагы оз катарларынызбен пикирлесип отырыныз. Ешкиммен де араласпай, дара отырып омир суру деген адамга жараспайды. Ондайды бакылдык омир дейди.

27/X – 2001. Тулкибас ауданы, Т. Рыскулов ауылы

Усыныс.
Сизге де мына китаптарды тауып окуынызды усынамын:
1. Шакарим Кудайберди улы “Уш анык (Три истины)»
2. Мишель Настрадамус
3. Мурад Аджи «Полынь половецкого поля (Кыпшак даласынын жусаны)»
4. Аман Тулеев «Как будем жить дальше»
5. а) Академик И.Ю. Крачковский «Коран», Москва, 1963
    а) «Куран Карим» (казак тилине аударылганы)
    б) «Куран Карим казакша магына жане тусиниги»  Аударган Халифа Алтай
    в)  «Адамзаттын асыл тажи», I, II том, Дамира Омирзаккызы Ибрагим
6. Абай Кунанбаев Кара создери (45 соз)
    Л. Салдадзе «Ибн Сина.Авиценна» Ташкент, 1998ж.
7. Байзак Кожабекулы «Казакия» Алматы, 1998ж.
8. Мухаммед Пайгамбардын хадстери
Долгожители
9.  Мухтар Шаханов «Космоформула Карающей памяти» (Тайна унесенная Чингисханом)
10. Аубакир Дастанулы «Сегиз сыр», философиялык этюдтер, «Жулдыз», №9,2002ж. 111-120 беттер
11. Г.П. Малахов «Целительные силы» I, II  том. 2000г.Колифорническ.Междун. Академии наук. Бишкек
       
Тиршиликтин сыйкы мен сыры
«Шектен шыккан сезимталдык дуние мансиз екендигине деген сениминди кушейте туседи. Ал ойшылдык болса, букил тиршилигине магына береди» («Егем. Каз.», 18 казан, 2002 жыл.)

Тири заттар.
I  Адамзат.
Ягни Адамзат жаралмай турып, табигаттагы турли заттардын пайда болуы, онын турли озгеристерге ауысуы гылыми жолмен де, дини баяндаушылардын айтуы бойынша да куман келтирмесе керек. Ал онын кайсы тури бурын не сон пайда болды деп айтуга азирге ешкандай дерек жок, далел де жок. Акикаттыгы сол – адамзат кейин пайда болган. Куран каримнин айтуынша, адамзатты Алла топырактан жаратады, жасайды. Сонда жерден бир уыс топырак акелуге периштелерди жумсаганда, “ Жер менен жасамасын, дауласып отетип болады” – дейди, ырзалык билдирмейди алгашкы барган периштелерге. Сонгы барган периште сен Алладан зор емессин деп, ырзалыгын кутпестен – ак, кол койып алып кетеди екен, мен окыган китапта. Сол айткандай–ак, алгашкы жерге косылган, олген де Ауана анамыздын егизден туган екинши егизинин сынары Абыл болса керек. Кабыл Абылды кызганшылыкпен олтиреди. Мине, жауласудын басы осылай басталса керек.
Осы казак тилиндеги айтылып журген создердин ишинде “Жер”, “Уй” деген создер тауып койылган атаулар – ау деймин. Неге десениз жер жей береди, жей береди, тойдым деген онда ешбир болмаса керек те, уйге сырттан канша акелип уйе берсен де, енди кереге жок деген соз тагы болмаса керек. Алып келе бер, уйе бер. Канагаттану деген жок сиякты.
Тагы бир баримизге белгили тири заттар еки турли жынысты – ургашы, еркек немесе аталык, аналык деп те айтуга болады. Сонымен катар, олардын жагымды, жагымсыз турлери, ягни пайдалы, зиянды тури де бар.
Булардын бир – биримен карсы болуы тиршилик деген создин торкининен келип шыкса керек. Тиршилик - омир. Омир – курес. Омир бар жерде курес бар. Ешнарсе де карап отырмаган, аузып аспанга ашканнын аузына келип тусе бермейди. Ол ушин арекет керек, арекет жасаудан курес пайда болады. Сол курестин адилеттиси де, адилетсизи де бар. Адилетсиздигинен Кабыл Абылды олтиреди. (Билмесениз, Куран Каримди окыныз).
Бизге тиимдиси де, жагымдысы да - адилеттилиги. Адам деген соз бен адамгершилик деген еки соз бар. Екеуи де адам созине ортак. Солай бола турып, бир – биринен айырмасы тагы бар. Адам мен адамнын айырмасы аспан мен жердей деп те айтуга болады. Данышпан атамыз Абай айткандай, “Атанын баласы болмай, адамнын баласы бол!” демекши, адамгершилиги бар адамнын баласы бол дегени деп тусингенимиз жон. Дуниедеги тири заттардын ишиндеги ен улык жаратылганы адам бола турып, сол тири заттардын ишиндеги ен жаманы, ягни жауызы да сол – адам.
Адам баласы игермейтин, багындырмайтын, пайдасына жаратпайтыны жок десе де болар. Солай бола турып, бир – бирине деген жауыздыгы сол дуниеге алгаш келген Кабылдан басталыпты да, келе-келе удей берген.жер енбек етсен беруге жомарт-ак. Солай бола турып, жеуге келгенде канагатсыз. Адамзат баласы кауымдасып, ел болып, мемлекет болып, тиршилик ете бастаганнан озине басшы тандаган, тагайындаган;оган калгандары багынган, бириккен, отандаскан.
Енди осы отаннын басшысы кандай адам болуы керек, оган лайыкты адам ким болуы керек дегенде келгенде, халык арманы Аяз би ертегисиндеги Аязды унатады. Адамзат – Алланын жараткан пендеси. Пендешилик дей тура, колымызга билик тиса, жагдайымыз жаксарса, кешеги кунимизди умытамыз. Манайымызга жагымпаздарды жинаймыз, кала берди жакындарымызды топтастырамыз. Халык тынысын билмеймиз, жагымпаздардын отирик акпарына иланамыз. Багытынын бурыс болып бара жатканды айтканды жау коремиз де, козин жоямыз, не истен тайдырамыз.Мине,осыдан келин,адилетсиздик деген шыга келеди.
Халык тынысын билгин келсе, барар жеринди алдын ала хабарламай, халыктан корыкпай аралассан, биле коясын. Сол кезде жагымпаз, жалган акпар берушилердин ким екенин биле коясын.
Осы сонгы ел басшылары жазушы Есенберлиннин шыгармасындагы Шынгыс ханнын торт баласынын сурактарына берген ханнын жауаптарын жадында жаксы сактап калган ба дейсин. Халыкты калай болганда да устаса уысында, жумса жудырыгында сактаудын жолын жан-жакты карастырып алган.Керек десен, солай жасауга зан да жасап алган. Сол зандардын ен улыгы конституция. Халык ел баскарушыларды, зан жобаларын талкыга салып, оны кабылдады ел басшысы усынды деп уагыздасады. Солай бола турып, букил халык аркайсысына жеке-жеке дауыс берип, озинин калаулылары еткен кандидаттарын ел басшысы унатпаса, кабылдамай, ягни парламент мушелерин тарката алады. Халык калаулылары ел басшысына жакпаса, оны бир адам-ак тарката салады. Ма, саган ! « демократия » ! Осылай болды да. Егеменди ел болдык деп дурлигип журип, алгашкы сайланган парламент мушелери осылай таркатылды. Олар такымга бурылмайтын, занды билетин зангерлер, ишинде ел баскара алатындары да баршылык жандар еди. Содан кейин де али жаксы боламыз деп уаде етумен келеди, бирак илгери кетип бара жатканы коринбейди, нарык осуде, ондирис кулдырауда, курылыстар бузылуда. Карттардын, зейнеткерлердин, кезинде ел коргаган Улы Отан согысынын ардагерлеринин турмыс-хали томендеуде. «Карттардын жылы» деп белгиленген жылы карттарга курмет корсету есесине Улы Отан согысына катыскандардын пайдаланатын женилдиги алынып тасталды. Калай тусинсен, солай тусине бер: «Не деген жандары сириден жаралган жандар . Согыстын аякталганына елу жылдан асып кетсе де, неге олип тынбайды, жандары тастан да мыкты ма оздеринин ? Кане, енди корейикши, сендердин жандарыннын шыдамды екенин »,- дегени ме? Отаннын, халыктын меншигиндеги заттар жан- жакты жекеге сатылуда. Одан тусетин пайданы ат тобеминдей “акылды” байлар пайдалануда. Тартипсиздиктин жети атасы жер бетине шыгып, санасыздык, уятсыздык етек алуда. Намыской халык едик, намыс деген аяк астында калуда.
Осынын барин жондейтин де, жуйеге келтиретип де, осындай бейбит кезде ел басшысы болса керек еди. Кешеги согыс кезинде бул санасыздык дегенди халык билмейтин еди. Казирги согыстан кейинги дуниеге келгендер санасыздардан бина болгандар ма екен? – Жок. Олай емес. Жастарды айыптамайык. Кемшилик ел басшысынан. Жеке бастын камын ойламай, халкын ойласа, олай болмас еди. Созге шешен де, ис керисинше. Тарихка униле карасан, кай когам болмасын баскарушы оз саясатын, идеясын иске асыру ушин оз коздегенине кадай бейимдеп, озине дейингини де, оз тусындаганы да териске шыгаруга тырысады.
Сонгы еки гасырды – ак алайыкшы. Патмшалы заманда бай, кедей деп болу, жер иеленуши (помешик) деп болип, тапсыз  коган куруды максат етти. Марксизм  - ленинизм гылымын да уйретти. Коммунистик когам курамыз деп коп арекет те жасалды. Осы когамды куру жолында каншама жан курбан болды. арине, олар бир – бирине карсы партиягершилик багыттагылар еди.
Совет дауири де дауирледи. Бирак дуниежузинде буган карсы капиталистик  когам да бар болды. Акыры коммунизм курамыз деушилер оз ишинен ирип, акыры согыссыз-ак дуниеден гайын болды. Сол коммунистердин басшылары табан астынан сол когамды шылп етпестен жамандап шыга келди де, жана когамнын басшысы болып отыр. Мунын бари ел басылык кызметке таласудын салдары. Аман Толеевтин “Как будем жить дальше?” китабын окысаныз, ССРО – нын калай кулаганын билесиз.
Ендиги когамымыз жана когам – сауда – саттык, жеке меншиктилик катынасты дамыту, мемлекетти салыкпен камтамасыз ету жолымен баю.
Колхоз – совхоздары майда касипкерликке болу, ужымга болу дегенди жалау жасап желбиретин, нагыз хан талапайга салынды. Есебин тапкандар улестен мол алды, калаганын иеленди. – Жумысшы ше? – Олар да калган жок. Сол когамды курган жумысшы табы еди гой. Олардын улеси “Купон” деген жансыз да, кунсыз да кагаз аркылы берилди. Онын бир болигин сатып алып (арине, ептилер), завод – фабрикалар сиякты ири касипорындарды иеленди. Бир болиги почта аркылы, жинак кассалары аркылы мекемелерге аударылды. Кейин содан улес алады–мыс. Тагы бир тури ауылдык жердегилердин колдарында сактаулы. Оны ешким де керек етпейди. Сол купондардын бари де тиисти сомада акша толеу жолымен берилди. Бул – халыкты ренжимесин, улесинди алдын дегени. ССРО тараган сон, жинак кассасындагы халыктын акшасы наркоз берилип, узак уйкыга калдырылды, коптеген онын иелери уйкыдан оянбастан  аргы дуниеге жонеп те кетти. Калгандарына акшанын ауысуына байланысты кемитилген пайызбен берилмекши. – Сол акшаны салган кездеги онын куны кандай еди? - дейсиз гой. Оны айтсам, отыра калып, еки аягынызбен жерди тебесиз. Курылган жана когам – егеменди ел болган когам. Онын егеси ким, мушеси ким? Сол бурынгы халык сол бурынгы баскарушы.
- Халыктын жагдайы жаксарда ма?
Жекеге болину барысында да, акша реформасы болар алдында да сыбайласкан топтардын кудайы берип калды. “ Болингенди бори жейди” болды. Енди “бай” созинин орнына “крутой” сози пайда болды, колхоз-совхоз созинин баламасы испеттес “АО” (акционерное общество), “ Фермер” сиякты создер пайда болды. Кызметтин жана бир тури “бизнес”шыкты. Арка суйенери барлар "Крыша" деген жана угымга ие болган созди пайдаланады. Бурын крыша дегенди уйдин тобеси деуши едик. Мынау одан баскашалау. Тартип коргаушылармен катар, сол денгейден де куштирек "рекет" деген жерден емес, аспаннан тусти. Сонымен катар, "заказное убийство" деген соз де пайда болып, ар жерден бурк етип, канга боялып та жаткандар бар. Колхоз – совхоз тараган сон, жумысшылардын жеке меншик улесине жер де болинди: "кок кагаз" деген шыгып, онын пайдага жарайтын (суландыратын), жане суды аспаннан кутетин "шабындык" болиги жазылган молшери жазылган кагаз да келип шыкты. Бирак оны алушы, керек десен, жеринин кайда екенин де билмейди:   Осы кагаздарды бир пысык жинап, ужым кура бастады. Оны ондейтин колиги бар, болганымен жарамсыз. Егис сумен битеди. Су алу жолы улкен маселе. Су енди келетин жагында баска ел (республика), артылганын береди. Тукымынды сеуип, сусыз тук те ала алмагандар да болуда . Сонымен, халык дагдара бастады. Малдар да есебин тауып, устаганнын колында болган жагдай бар. Калган мал сатып  алган жанар – жагар майга узатылды. Осындай кысылшан уакытта, жау жагадан алса, бори етектен алады болып, жекешинин жайылымдагы малына каракшылар – жиендер кол салып, берекени тагы алуда. Куннен – кунге жагдай илгери басудын орнына кейиндей берди. Осынын бари ен киши басшы ужымды баскарушы, ари карай елди баскарушыга барып тиреледи. Жаксы болса- жаксы, жаман боса-жаман бурынгы салынган курылыстарды бузу басталды. Колы жеткен арзанга сатып алып, оз керегине жаратады.
Аякталмай калган курылыстар токтап калып, ол да сыбайласына болмашы акшага багаланып, талан-таражга кетуде. Бурынгы колхоз-совхоздагы алашагы бар жумысшыларга беретин акша болмаган сон, сондай стандартты мол коралар бузылып, улестирилуде. Бузганда ретимен емес, сыртынан трос салып, трактормен бузады. Одан сонда не калады? 1937 жылгы халык жауын издесен, осы жерге келсен табасын. Ишин ашиды. Осындай истерге керисинше, адам кызыгарлык бир елди коргеним бар. Ол – Кокшетау облысынын "Укили Ыбрай" совхозынын "Бирлестик" болимшеси. Бул елди мекенде Карауыл аталарынын тукымдары турады. Бир баска жактан келген кирме деген жок. Бул ауыл болин десе де болинбеген. Баска жактан жиберген басшыны кабылдамаган. Оз ишинен ауыл аксакалын сайлап алган (зейнетке шыккан мектеп директоры). Турмыстары оте жаксы. Елинде мал урлыгы деген де жок. Болган екен, ауыл аксакалына салып, тоба казагына таяган сон, тыйылган.
-Ал, баска жердегилер неге болинген?
-Ол жердин жогарыдагы басшыларына ханталапай керек.
Содан кейин гана баскалар улес алган, содан айтылган халге душарланган.
Сонгы кезде болинген шаруашылыктарды кайтадан ирилендирип, бириктирмекши де болган жагдай бар. 2-3 кун жиналыс жасалып, биригуди ангимелеген. Сонда ол шаруашылыктын мемлекетке береси карызын айтканда, кей жерлерде жиналган халык орын-орындарынан турып кеткен жагдай да болган. Механизм деген тозган, жанадан келетини жок. Косымша болшек алатын жер тагы жок.
-Енди халык не истеуде? Базарга бару, карызга алу, оган косып сату. Суйтип нарыкты котеру. Заттын багасынын осуи осыдан. Ондируши аз да, алып сатушы коп.
Енди мемлекеттик ондиристерди аукционга салып сатуга келейик. Бул осыган дейингиден де соракылыкка алып бара жатыр.
Мунай, газ ондиру, электр жарыгымен камтамасыз ету сиякты ондиристерди жекеге берип, онын онимдерин кун санап кымбаттату сонын егесинин колында. Жанар-жагар май кымбаттаса, барлык заттын наркы котерилди. Ол халыктын жанына батуда. Сол байлык казак жеринен шыкпай ма.
Сол жер астынан сатып алып жатыр ма Бурын калай онсе казир де солай.Осы баскага тауелдиликтин туби кезинде зиялы ,билимди адамдарымызды жау корип, козин жоюдын салдарынан . Совет укиметин куру 1937 жылгы жагдайда каншама билимдилерден айрылдык. Кейинги жастарды жетилдируге уакыт керек.
Сол сиякты электр куатын иеленушилер де биринен кейин бири ауысып, жемкорлыктын жана жолына тусти. Бул да баганы котеруге басты.Бейбитшилик заманда бурын болып турган жагдай неге жок Бул баскарушыдан. Бир жерди ондырмаган бастык екинши жерге барып орналасады, оны да ондырмайды, онын крышасы бар. «Ордалы жыланды» окысаныз, сондагылар али укимет басында жур. Калайша биз оналамыз. Ондайлар бизди оналтпайды, жогалтады. Шындыктын козин ашушылардын козин жоюга тырысушылык бар: сонына киси салып, олтируди ойластырамыз.
Егеменди ел болдык. Динимизге жол берилди деймиз. Барин бирдей бир тарынын кауызына сыйгыза бермейик, иштеринде диннин кадирин кетирип жургендер аз ба  Ауыл, ауданды былай койганда, типти облыстагы дин басшысынын ишинен де думше шыгуга (Мангыстау облысы). Алматыдагы мешит зорга дегенде аякталды. Ол айтпаса да халыкка тусиникти болды, акырында, басшысы озгерип тынды. Ендиги басшысы ол жолга бармаса керек, дурыс калыпка келтирер. Дегенмен, басшылар болып, халык болып колга алып, бузылып кеткен сананы жондемесе, адам айткысыз жагдайга кеттик емес пе? Намыстан айрылдык кой, асиресе, казак кыздары кандай болып барады?
Жогарыга жалтактаудын зардабынан онтустиктеги аудандарымыз Озбекстанга берилди. Ол елмен катынасымыз онды деп ауыз толтырып айта алмаймыз.
Советтендиру кезинде елден ениреп кеткен боздактарымыздын тукымдары жер шарынын тупкир-тупкирине шашырап кетип еди. Сонын калдыктары ата конысына келгендерине азаматтык алуы, камкорлыкка боленуи маз емес. Кейбиреулери кери кайткандары да бар. Сонау Кытайдан келген даригер Тибет медицинасын менгерген екен. Орысша билмейди, азаматтыгын ала алмаган. Соган жумыс та берилмегенин окыганымызда, бизде кимнин кадирин тусинеди деген ойга келесин.
Тирлик истеу керек, бизнести уйрен дейди. Озинин турган жеринде ол болмаган сон, баска калага жас келиндеримиз бирнеше ай бойы жануясын ерине калдырып кетип жур. Олардын бузылып та кетип жургендери кездеседи. Ал уйинде калган жас балаларынын жагдайы жетисип тур дейсиз бе! Баска калага ерлер шыкса, полицейлер жургизбейди, амалсыздан айелдер баруга мажбур. Халкымыздын санын толтырып отыратын жас келиндер, аналар балалы болуды токтата бастаган, асырай алмайды. Тугандарына берилетин жардемакысын ала алмайды. Соны босатушылардын ишинен «Тегин акша гой» деп, кол ушынан даметушилердин бар екени де сезилуде. Не деген маскара туылган сабиинин туганга дейинги, туылганнан кейинги декретин алмаганына бес жыл болгандар коптеп табылады. Ол кайда кеткен? Адасып жур, не калтага тусип кеткен. 8 – 9 бала асыраган аналарга берилетин кумис алканын шыкканы алдекашан. Ол да жок. Откизилген документ жогалды дейди, тагы откизилди, али жок. Енди осы аналардын зейнетакысына косылатын касымшасына 2000 жылдын июнинен токтап калды. Тагы документ жинау устинде. Сонгы документ кай куни Астанадан отсе, сол кезден косымша тенге косылады – мыс. Ал тауып ала кой шындыкты.
Кезинде радиодан капиталистик елдерди жамандаганда, кезектесип сункылдайтын едик. Казир озимизде кандай екен? Алматынын кошелеринде жумыссыздар кошенин он бойында катарласып, жер  шукып отыр.
Алушы ишинен тандап журип алады. Ойткени ол оз кушин сатушы, сыпайы
“Кул” испеттес. Осынын бари тарихтан оз орнын алады. Шындыкты коме алмайсын. Кейин-ак жарык кореди. Кешеги жамандаган,жауыз санаган батырларымыз, ел баскарган хан, билеримизге коше,кала аты берилип жаткан жок па? Халык кадирлиси аруакытта оз орнын табады. Ал казир мактаганмен,халык камын ойламагандар орнынан тайысымен-ак калай аталарын халык биледи.
Сонгы кезде каншалыкты пайда-зиянына карамастан Уран дегенге ауестенип алдык.Онын калдыктарын калай болса солай тастай салгандай да жагдайлар бар.Энергиясы канша мол болса, адамга деген зияны да соншалык сиякты.Оны жасыратын, кометин жер де кенбайтак казак жери.Казак жери соны кабылдауга «икемди» сиякты. Ойткени онын мол жери де казак жери екен. Онтустиктин «Созак» ауданында дуниедеги ен улкен казналы жери бар коринеди. Соны калайда алу керек те, баю керек. Келешеги не болса, сол болсын. Максат тек баю. Уранды алу ушин жаткан жерине каншама кислотаны жибереди. Содан кейин гана оны труба аркылы кайта сорады. Жер астына кеткен кислота жер асты суымен сол манайдын суын ластайды. Осимдиги де ластанады. Алу барысында ауага жайылуынан тагы каншама зияндык бар. Сонын барлыгы адамга зиянды. Ол козге коринип келетин нарсе емес. Биз казак омиримиздин тагдырын бир Алладан деп уккан жандармыз. Ал ол зияндык басекелестиктен келип жаткан зардап. Сондай зардабы болмаса, соны ондирип жаткандардын енбекакысы шамадан тыс неге жогары. Сол аймактагы баска жандарга сол коефицент берилмейди. Шынтуайтка келгенде, ол ондиристегилер омирин акшага сатушылар дер едим. Ондиреди екен, ол жердин халкын ол жерден алыска коширу керек.
Типти кейбир жандар бир кундик омирге кызыгушылык та кездесип жур. Айталык, есирткимен айналысушылар соган берилгендиги соншалык, адам олимине дейин барады. Баюдын жолына тускенде, сонгы кезенди де ойлауын керек емес пе? Тез байыганда, сен олмейсин бе? Оле койсан, сол байлыгынды озинмен коса акетесин бе? Сенин урпагын сол баю жолынан корген зияндык омирде кала берсин бе? Осы баю жолында басекелестик деген келип шыгуда. Басекелестиктин туби согыска итермелейди. Жаулап алу, тауелди ету, биликтин ушар шынына шыгу. Осы согыс деген кимге керек?! Согыс билик кумарларга керек. Карапайым халык согысты каламайды. Ал енди сол согысушы ким десенизши? Арине, согысатын жай халык. Оны билеп отырушы оз идеологиясын дариптеп, халыкты Отан деген созди уран етип айдап салады. Сол отан, отан деп жанын аямай жауды женуге арнаган казак ели ССРО таркаган сон, Ресейге карыздар болып калыпты. Казак халкы кимнин жерин коргады? Ресейди коргады емес пе?! Сол ушин барын берди, керек десен азаматтары да окка ушты. Казакстан болмаганда, жагдай баскаша болар еди. Сол баскарган зулымдар ири ондирис орындарын казак жерине салмапты да гой. Казак жерин сынак аланына айналдырыпты. Сонын зардаптарын казакстандыктар коруде. ССРО таркап еди, сонын карауындагы егеменди ел болдык дегендердин бир-биримен жауласуы да басталып кетти. Осында да ман бар: коршилерин бир – биримен айкасып жатса, сырттан караушыга ол еки ел тауелди болары созсиз. Тусинбесениз мынаган назар аударайыкшы: Казир дуние жузиндеги устем ел АКШ болып отырган жак па? ССРО деген енди жок. Бурын ол ел оган жалтактаушы еди. ССРО- нын ен ири болшеги Ресей болса, ол онда оз ишинен болину арекети сезулиде.
Акырында, аспанга карайтынды шыгардык. Космоска кумар болдык. Жер бетине сыймай барамыз ба? Жердин берер табигат байлыгы жетпей жатыр ма? Ол жакта анамыздын торкини–нагашымыз бар ма? – Жок. – Устемдикке иелену. Соган кетип жаткан каражатты халык игилине пайдалансак, кайыршы да, кедей де болмас еди. Ауру – сыркаттын алуан тури де тыйылар  еди.
Токсан ауыз создин тобыктай туйини жауыздыкты ойлаган адам ел басында турганда гана колында куш болган сон «Сыйлы - курметтеули». Екинши дуние жузилик согыстын айыпкери, жасаушысы Адольф Гитлер емес пе еди. Соны казир ким дурыс санайды? Зулымдык, зулымдык жолымен ел басына келип еди. «Олетин бала молага карай жугиреди» -нин  кери келди. Тарихка жауыз болып жазылып калды. Ал, кешеги заманда халкым, елим деген казактын каскаларын ел билеген саясаткерлер бизге жауыз етип корсетип еди. Егемендик алган сон, шындыктын кози ашылды. Хандарымыз бен батырларымыздын аттары кошелеримизге койылды. Билеримиздин де аттары аталып, аудан аттарын иеленди. Жауыз созинин баламасын «Гитлер» деп те колданып жур. Християн дининин болсын, мусылман дининин болсын китаптарында жауыздыкка жол жок. Кек алу дегенди уагыздамайды. Тек кана достык, бирлик, адал енбек етуге шакырады. Улкенге курмет, кишиге ылтипат, адалдык, адамгершиликке шакырады.
Букил дуние жузинин галымдары, ойшылдары тан калган, иланган Мишель Нострадамустын (1503-1566) китабын окысаныз, келешекте  не боларына коз жеткизесиз. Айтарым – аз гана омиринди тату-татти, сыйластыкпен откиз.

II. Жан – жануарлар
Бизге оздигинен козимизге кыбырлап коринип журген жан – жануарлар, алдымен, малдар(жер бетинде тиршилик етушилер) мен хайуаннаттар жане кустар болып болинсе, сонымен катар, су ишинде тиршилик ететин балык тукымдастар болып тагы болинеди. Солардын ишинде кос жыныстыларга жататын, ягни суда да, курылыкта да омир суре алатындары тагы бар. Малга да, хайуанаттарга да, балык тукымдастарга да жатпайтын тагы бир турлери бар. Оларды биз жалпылай курт – кумырскалар тобына жаткыза саламыз. Олардын да ишинде суда тиршилек ететиндери бар.
Жалпы айтканда, кургакшылыктагы туринен су ишиндеги тиршилик ететиндери коптеу ме деймин. Ойткени кургакшылыктан су алде кайда коп. Жалпы осы тири заттардын адам омирине кажеттилеринин молдау турлери кургакшылыкта, судагы турлеринин барин бирдей пайдалана бермеймиз. Осы жан – жануарлар алеминдеги заттар, негизинде, адамнын пайдалануына жаратылган. Оларда адамдагы сиякты акыл – ес деген бола бермейди, бар болганда да саналы тури емес. Солай бола тура дал адамдагы бар жауласушылык оларда жоктын касы, жок десе де болады. Тек омир суру ушин, тамактану – коректенуи ушин дерлик карсылык арекеттери бар. Адам сиякты зулымдыктын, айла -тасилдин турлерин карастыру жок дер едим. Демек, барин де бейбитшиликти калайтындардын катарына жаткызуга болады.
Алла ози жараткандарын адамнын игилигине арнаган коринеди гой. Дегенмен, оларды пайдаланудын да молшери, шеги бар. Осы тири заттардын ишиндеги адамга ен адалы, ягни адал кызмет аткаратыны кайсысы дегенде, мен айтар едим – кушигинен асыраган итин. Ол кандай киыншылык кезен болмасын иесин тастап кетпейди, сенин урып сокканынды, кейигенинди кек тутпайды. Сондыктан да казагым жети казынанын бири санайды оны. Демек, кушигинен асыраган итине мейиримди бол.
Баска жан – жануарларда турли минезди болганымен, иесин таниды, оган кайырылып, кызметин жасайды. Асиресе, жылкы баласында жаксыларында еси бар ма деп те каласын. Тек оз иесине гана адал кызмет ететиндери кездеседи. Жолда калдырып кетпейди, адасканында жол тауып, уйине алып келеди т.б.
Казак халкы коптен кездеспеген танысына кездескенде «Мал – жанын аман ба?» - деп амандасады. Демек, олардын омир тиршилигинде малдын аткарган роли зор екенин байкаймыз. Типти керек десен сол жануарларды айткан созине тусинетин де етип, цирк те, шекарадагы кузетте пайдаланушылар бар. Осыган керисинше, кейбир адамдарды, кешириниз, айтканына, осиетине кондире алмайтын да кезин болады – ау. Сондайда «Малдан да кейинсин» деген соз ериксиз ауыздан шыгып кетеди – ау. Байкайыкшы, окушым, осыган бармайык та. Еси ауыскан бир сара, еси тузу бола турып, «Ози билмейди, билгеннин тилин алмайды» да, каргыстын ен жаманына ушырайтындар кездесип – ак жур. Адамда сана – сезим, акыл – ес бар дедик кой. Сонымен катар ,онда намыс, ар – уят та бар. Солай бола тура, санасыздардын кылыгына кошушилерди ким деп атаймыз? Ол жынды емес, ендеше ким? Кешириниз тагы да, мен оларды адам таризди – пошымды хайуан, онын да жаман тури дер едим. Хайуаннын жаксысы оз насилине шаппайды, тииспейди, коргайды, камкорына алады.
Осыган далел ретинда мынаган каранызшы. Бул болган уакига. Ертеректе аздаган жылкы устадым. Оз биелеримди бир жолдасымнын уйирине косканмын. Сонын ишинде кудамнын да 2 – 3 биеси бар – ды. Бир куни соларды сыртынан тугендеп келейик деп шыксам, кудамнын бир биеси ишинде жок. Издеп те тауып аллдым. Алыс емес, Бир кырдын астында кулындап калган екен. Касымда сол уйирдин иеси бар еди. Биени жылкыларга косайык десек,  жанагы бие жанына жолатпайды. Ылажсыз кобин айдап, сол биеге акелдик.Айгыры жас кулынды огейсинеди екен. Барин косып,  кудыкка сугаруга акелдик. Жанагы кулыпдаган бие баскаларын жолатпай турып, алдымен ози су ишип алды. Енди озинен оскендерге ишкизип, баскаларды жолатпай турды. Биз оган тан калдык. Былай шыккан сон, олар шашырап жайыла бастады. Айгыр келип, жас кулынды ботенсинип, арекет жасаганы мун екен, касында турган баска  бир бие, кулынмен жатырлас, айгырды тепкинин астына алып, куып жиберди.
Биз тасадан карап  турмыз. Айгыр кулынга карай жакындады дегенше, жанагы бие ортага туседи.Хайуандар да бауырмашылдары болады екен – ау дестик. Менин бир жазган ангимен бар. Ол – «Аксакалдылардан айрылганбыз ба?» деп аталады. Сондагы адамдарды мен мына жануарлардан кейин бе дер едим. Хайуан курлы болмаганымыз уят –ау, уят!
Бир кездерде казактын кен байтак даласы торт тулик малга толы еди. Оны асыра силтеумен совет укиметин орнатамыз деп жойып алдык. Тагы да бирлесип, ажептеуир – ак калге келип едик. Тагы да кап талапайга тусирдик. Есимизди сонгы он жылда жыя бастагандаймыз деймиз, мунсыз кунин каран.
Адам баласынын кун корисиндеги азыктанудын ен бай тури – балык. Сол балыкты да жаппай жою турине киристик. Ол судын ластануынан. Айтуын кагаз жузинде айтамыз да, тениздин, колдин, озеннин суын турли улы затпен улаймыз, калдыктарды суга агызамыз. Келешекте ишетин таза ауыз суга да зару болмасак болар еди. Алла тагала мал даригерисиз – ак, зоотехниксиз – ак осирген хауандары баршылык еди. Олар жабайы хайуандар. Буларды да кундиз – туни демей таусуга айналдык. «Ашыкканнан куныккан жаманга» салынып барамыз. асиресе осыны жоюшылар колиги барлар, ушагы барлар – лауазым иелери.
Осылардын барин жойып тындырсак, бир кездери галымдардын жазганын окыганым бар – ды: хайуандар шоп жеу аркылы бизди етпен, сутпен камтамасыз етеди. Сол етти шопти концентрациялау аркылы, сол еттин беретин калориясын, коректик касиетин жасауга болады деген – ди. Сол галымымыз бар болса, дуниеден оте койса, жазып кеткени бар шыгар, сол жолмен коректенемиз де. Оган дейин малды осирип те алармыз. Осылардын ешкайсысы да болмаган жагдайда, коршимиз, ари бир кездердеги куда – жекжатымыз кытайлардан уйренемиз де. Солар дуниедеги тири заттардын барин де корек орнына жумсайды екен гой.
Окушым, “Нысап сайын береке” депти гой. Нысапсыздыкка салынбайык та. Табигаттагыны тугел жоюга асыкпайык та. Биз асыл жаратылган адамбыз ой. Табигатты аялайык та, камкоршысы болайык.

III. Осимдиктер.
Жер бетине тамырлап шыккан кок онистин барин осимдиктер катарына жаткызамыз. Сонымен катар, суда да осимдиктер бар. Сонын биз ангиме етейин деп отырганымыз бутактан шыгатын жапырак жаятын тури, ягни агаштар деп аталатын тури. Мунын ози жемис – жидектер, жемис салатындар жане жабайы агаштар, жемис бермейтин турине боленеди. Онын курылыс материялына жумсалатын турлери де бар. Осы осимдиктердин бари де адам баласына пайдасы зор: жемиси бир болса, жапырактары биз демалатын ауаны жанартып турады, коленкесине саялаймыз, курылыс материалдары болады. Типти болмаганда, отынга пайдаланамыз. Булар да тири, олиси болады. Тириси уакытысында коктейди, уйкыга кетеди. Ал олиси курап калады, акыры отынга жагылады. Буган да кутим керек. Табигат осимдигимен кунды, корикти, омир суруге ынгайлы. осимдиксиз адам, жан – жануар, курт –кумырска омир суре алмас еди. Ол осимдиктер оларга азык,тиршилик кози болып саналады.Булар да озара талас – тартыста тиршилик етеди. Куннин жарыгына, жерден алатын коректик азыгына таласады. Биринен бири коркады да. Жемис беретиндери озара тукым жагынан бир – бирине жакын, бир – биримен байланыса алады, будандасады, ягни турлери жанартылады. Сол жагынан олар суйек дандилер, семишке дандилер болып болинеди. Солай бола турып, ар сорттары озара бирынгай болек тургандарын унатады. Ягни гулдеу, урыктану кезинде тозандары тозандануы бирингай болуы керек. Осынын барин реттестиретин, игеретин тагы да адамзат. Булар  да ауруга шалдыгады, картаяды,  тозады. Жаксы тажирибеси бар багбандардын корасына кирсен, шыккысыз ракаттанасын. Турли анши кустар сол агаштардын ишинде журеди. Булардын да жауы болады: курт – кумырска, кобелек, бутагын сындыратын, жапырагын  жейтин хайуандар, акырында, жемисин аламын деп сындыратын адам баласы. Кутими жаксы болса, жемиси де мол болады. Осындай пайдасын биле тура, оган зияндык арекет жасайтыннын ен бастысы тагы да адам. Бир мезгилдик пайдасын гана ойлап, керек десениз, бутагын да сындыра-мындыра жемисин алады, немесе колына узын курык алып сабалайды. Осимдик те зорлыкка шыдай алмай, айтуга тили жоктыктан жылайды. Сенбесениз жузим агашын коктемде кесинизши, бойынан суы агады. Ол су емес-ау, жаны-каны десе де болады. Олай болган жузим сол жылы салмай да калады, салганы мен оте аз болады.
Осындай осимдиктин кадирин билмегендер, билсе де бир мезгилдик пайдасын коздеп, кыска карай отын дайындамагандар оны кесип, жагып та жур. Шеннен шыккандар орман-тогай ишинде от жагын, оны сондирмей кетип, букил орманды ортке шалдыктырып жур. Ол жерге ондай агаш осиру ушин жуздеген жылдарды керек етеди. Олай болса, осимдикти куте бил, есигиннин алдын когерт, жайкалып турсын.
Адам баласынын гулама улыларынын катарына косылатындары бар. Казактар онын бирин Аким Лукпан деп атап жур. Ол кисини мын жасаган дейди. Ол мын жыл жасаган емес, арбир сукбаттаскан жаксы адамдармен пикирлескендерин бир жаска санаса керек. Ол кисинин туылгандагы койылган аты-Хусайын.
Жузимнин хусайын деген сортын сол киси будандастырып жасаган. Сол сорт сол кисинин атымен аталады. Сиз де сондай адамсыз. "Болмасан да уксап бак, бир галымды корсениз" деген бекерге айтылмаган. Сол Хусайынды букил дуние жузи биледи: улкен даригер болган. Медицинада Абиценна, Ибн-сина деп те атайды. Онын "Конон врачебной науки" атты 10томдык енбеги орыс тилинде Озбекстан Гылым Академиясынын баспаханасынан басылып жарыкка шыккан. Онда аурудын барлык тури, емдеу тасилдери, оган колданылатын дари-дармектин барлык тури бар. Ол киси дарилердин барлыгын осимдиктердин турлеринен жасаган. Демек, осимдик-омиримиздин шипасы, азыгы

«Онтуст. каз.»
№116 (17 752) 10. 08. 2004 ж.
Казакстан халкына сапалы билим, саналы талим – тарбие беру ушин когамдык катынаста ешкандай дини сенимге немесе диншилдер мен динсиздердин саяси козкарастарынын бирине артыкшылык берместен, когамдык катынаста гылыми козкарастын устемдигин камтамасыз ету кажет .
.
Адептиликти «Алиппеден» бастайык.
Ол ушин,билим беруде Жаратушынын жаратылысы: "Материя" мен «Рух»-ты дуниенин туп негизи деп талас тудырмай, дуниенин туп негизи жалгыз Жаратушы болгандыктан, оларды Жаратушынын жаратылысы  деп карастыру шарт. ойткени, “Материя – бастапкы , «Рух» – онын туындысы немесе “Рух” – алгашкы, “ Материя” – сонгы туынды деп карастыру когамдык катынаста таптык козкарастары буржуазия мен коммунистердин саяси устемдигин камтамасыз  ету аркылы (когамдык катынаста) таптык антоганизмди тудырады.
Ал оларды Жаратушынын жаратылысы деп, бир – биринен болинбес бирлик ретинде карастыру когамдык катынаста гылыми устемдик камтамасыз ету аркылы (когамдык катынаста) таптык антоганизмди жояды. Осыган орай когамдык катынаста таптык козкарастагы саяси устемдикти емес гылыми устемдикти камтамасыз ету ушин, Жаратушынын жаратылысы: “ Материя” мен “ Рух” – ты бир – биринен болинбес бирлик ретинде карастыру аркылы халыкка гылыми билим беруди камтамасыз ету кажет. Гылыми билимнин талдап – зерттеу объектиси – бизди коршаган материялды дуние мен рухани дуние, негизги сеним. Рухани дуние Алла Тагаланын жанынан келген китаптар: Таурат, Забур, Инжил жане Касиетти Куран.
Осыган орай, халыкка сапалы билим, саналы талим – тарбие беру ушин “Алиппеден” бастап жеке пандер бойынша гылыми угымдарымызбен сенимдеримизди кайта жуйелеп  билим берудин манин тубирли озгертуимиз керек. Озгертпесек, баланы 40 жыл окытканмен, дуниекорлык окудан пайда жок. Олай болса, ауели “Алиппеден” копшиликке тусиникти болатындай мысал келтирейик.
Бирде Кожанасыр тойга барыпты. Той енди кыза бастаганда уйине кайткысы келипти. Бирак коп аттын ишинен оз атын танымай дал болыпты.
- Ей, халайык, - депти айкайлап. - Аттарынды алып кетиндер. Казир мен оз атымды атамын.
Халык асып – сасып, аркайсысы оз атын жетелей кашыпты. Кожекен жалгыз калган оз атын минип алып, журип кетипти.
Осындай мазмундагы “Бир казан сут”, “Бака” жане баска да тарбиелик мани кудикти угымдарга “Алиппеден” орын берилген. Олай дейтинимиз, билим берудеги максатымыз: баланы ен ауели адиптиликке, мейиримдиликке, адалдыкка баулу десек, онда журтты дурликтирген Кожекеннин бул кылыгын тапкырлык деуимиз – билимсиздик болар еди. Демек, билимдилик адептиликтен басталса, адептиликти “Алиппеден” бастауымыз керек.
Осыган,, орай санамыздагы жалган угымдар мен сенимдерден азат ету ушин жеке пандер бойынша, шамамыз келгенше, оларга кыскаша аныктама берип корейик.
Онын маниси мынадай:
1. Адебиетте:
Адебиет партиялык емес немесе таптык емес, жалпы халыктык адебиет болу керек. Адебиеттин негизги - адеп.
Адеп – иманнан. Адебиет адептен озбауы тиис деп гылыми козкараста билим беру кажет.
2. Адам анатомиясында:
Адамнын дене жане рухани касиеттеринин жиынтыгы организмди баскарушы ми (нервизм) емес, журек деп гылыми козкараста билим беру керек.
3. Денсаулык сактау гылымында:
Гиппократтын илиминин негизинде емес, гылыми козкарастагы Платон мен Абу Ибн Синанын илиминин негизинде билим беру кажет.
4. Зан гылымында:
Алаламауда адилеттин кудайы – Фемида илиминин негизинде емес, гылыми негиздеги уш бидин илиминин негизинде билим беру керек.
5. Экономика гылымында:
Ысыратпы экономика илиминин негизинде емес, гылыми козкарастагы ысырапсыз экономика негизинде билим беру керек.
6. Математикада:
Он сандар мен терис сандар туралы:
Он шаманы териске шыгарганда териске ушыраган шама нолден  киши шексиз аз сандар емес, он жане терис сандар. Алла Тагаланын жараткан материясынын кенистиктеги козгалысы мен уакыттын белгили бири жуйедеги катан козгалыс зандылыктарына тауелди уакыт пен козгалыстын он жане терис багытын корсетеди деп, он сандар мен терис сандар туралы гылыми козкараста билим беру кажет.
7. Тарих гылыми бойынша:
Тарихты таптык тургыдан емес, жалпы адамзат тарихы тургысынан гылыми колкараста билим беру кажет.
8. Философияда:
Болмыс тек материалдык кажеттиликтен емес, болмыс рухани жане материалдык кажеттиликтен турады. "Акыл- Алладан" деп гылыми козкараста билим беру кажет.
9. Психология гылымында :
Жануарлар мен адам психикасын емес, адам напсиси туралы гылыми козкараста билим беру керек.
10. Педагогика гылымында:
Адамды (маймылдан) адам еткен енбек емес, Адам ата мен Хауа ананы жараткан Жаратушы деп баланы адептиликке, мейиримдиликке, адалдыкка тарбиелеуимиз керек.
11. Билим беруде:
Гылыми билим Жаратушыны тану, озинди тану, дуниени танудан турады.
Гылыми билим - арбир адамнын табиги кукы. Адамды бул кукыктан ешким де айыруга тиисти емес. Адамды табиги кукыктан айырган когамда адамдар Жаратушынын кулы емес, устем таптын кулы болып, когамдык катынаста кукыксыз кулдай омир суруге мажбир болады.
Гылыми билим адамзаттын материалдык жане рухани кажеттиликтерин отеуде озгени озинде коре билуге уйретеди. Бул – халыкка пайдалы билим.
Материалистик билим адамдардын материалдык кажетттилектерин гана отегендиктен, олар кай нарседе болса да материалдык тургыдан оз пайдасын билуди уйренип, озге емес, ози болганды калайды. Бул-халыкка пайдасыз билим.
Корыта айтканда, Казакстан Республикасы демократиялык зайырлы,кукыктык жане алеуметтик мемлекет ретинде озин орныктыру ушин топтык козкарастардын саяси устемдигин емес, гылыми устемдикти камтамасыз ету шарт. Ойткени, гылыми козкарас халыкты тапка, топка болместен, жалпы халыктын бирлиги мен тендигин камтамасыз ету аркылы когамдык катынаста халык билигин орныктырады.
Олай болса халыкка гылыми билим беруге кедерги, тоскауыл жасаушы шенеуниктерди Ата Занымыздын муддесине кайшы арекет жасап отыр деп айыптап, биликсиздиги ушин кызметинен кетиру керек.
БакытТилеубаев ,
Енбек ардагери .
Келес Шакибаев
Ауыл бии, Казыгурт ауданы,

Омирдин алиппеси
"Адам кулип тумайды, туа сала кулмейди.
Уйренеди кулуди, бирак кулип олмейди.
Адам жылап туады, жатады журт жубатып,
Жане жылап оледи, озгени де жылатып.
Жылайтыны туа сап-жамандар бар кинайтын,
Жылайтыны олерде-жаксылар бар кимайтын.
(К. Мырзалиев, "Ой арманы").

Омирдин басталуы сабидин ана курсагынан шыгуынан басталары аркимге-ак аян. Сол саби жарык дуниеге келисимен шарылдап шыккан ащы
даусы кулакты елен еткизип,куанышын ала келеди.Бул келген-омирдин жалгасы. Куанып жаткан-ата-ана, кала берди туган-туыскан бауырлар. Дуниеге келген ул ма, кыз ба екен деп сурап жатушылар да болады. Ким болса да омирдин сырын билмейтин, таза пейилди наресте, периште десе де боларлык пактигине еш куман жок, урпактын жалгасы.
Дуниеге акелу ушин каншама киналган анасы есин жияр-жимастан-ак сол кишкентайын коруге, иискеуге ынтыгын-ак жатса керек  деп ойлаймын: кореди де, маукын басады да, денеси балкып, уызын емизеди де. Бул-бир улкен куаныш. Келген сабиге ат кою ушин киши-гирим акыл-кенес те болып жатады. Осы сабиге ат кою деген улкен маселе, ягни улкен жауапкершиликти керек етеди. Ол ушин «Адамга аткоюдын жауапкершилиги»деген такырыпта жазылган ангимени  окысаныз тусинесиз.
Асиресе, биринши рет саби келтирип жаткан аналарга жас сабиди коректиндиру, куту, тарбиелеу  жолдары туралы биликтердин жазган акыл-кенестерин оку,тындау абзел-ак. Атамыз казак «Баланы бастан, айелди жастан» деп бекер айтпаса керек. Асиресе, тили былдырлап шыга бастаган кезден-ак, онегеликке баулысаныз, урпагыныз да келешекте адамгершилик деген улы атакты алып журе алатын болады. «Ул мен кыздын кызыгы – тили анык шыкканша» деген соз де бар. Кызыктаймын деп, балага парыз-карызы жок, магынасын биле бермейтин созди айткызып та кызыктайтындар болады. Ондайдан ауел бастан аулак болганыныз жон.
Казагым тагы да бекер айтпаган коринеди: «Улын оссе, улы оскен ауылмен ауылдас бол, кызын оссе, кызы оскен ауылмен ауылдас бол» дегенди. Енди бала созге тусине бастаганнан, онын есею кезени келе бастайды. Сиздин тарбиенизге карай ол дурыс не, терис не екенин тусине де бастайды. Сизден келип онын дурыс-бурысын сурап та жатады. Тагы да сиздин осиетиниз керек. Биреуди тарбиелеу ушин, озиниздин тарбиеленген болуыныз керек екенин, онегели исинизбен, журис-турысынызбен онегенизди корсететин екенинизди ешкашан да естен шыгарманыз. «Кус уяда не корсе, ушканда соны алады» депти гой.
Енди сол урпагынызды оз шамасына карай енбекке баулу кезени басталады.Мунда да укыптылыкты кажет етеди. Тапсырганынызды уактылы, сапалы орындауын да талап етиниз, уйретиниз. Бул кезенди оз колы оз аузына жете бастаганнан колга алыныз. Салактыкка жол бермениз. Белгили бир тартипке уйретип алсаныз, ойынга да, дем алуына да уакыт жетеди.
Енди баланын ер жете бастау кезени басталады. Бул кезде бирденеге кумарлык та косылуы мумкин. Бул - оте жауапты кезен. Улдын есеюине караганда, адетте, кыздын есеюи ерте басталады. Сиз анасыз, екиншиниз акесиз. Биле бермесениз, билмегенди сураганнын еш айыбы жок, сураныз. Баланын осу кезенинде «Озим билемин» деген кезен адетте, урыншактык кезен болып саналады. Осыдан сак болыныз. Бул урыншактык уакыт адамнын букил омирине оз танбасын тусирип те алады.
Баланын, кыздын оз жора жолдастары деген болады. Бул маселеге де тикелей араласпай-ак, алдын ала калай болатыны жайында да, сурамай-ак, кенес берип отырыныз. ар баланын оз жынысына лайык билим алуы мен нени игере алатындыгына ман бериниз. Осылайша адамнын оз осу сатысына карай дурыс тарбиелесениз ози-ак тусине бастаса керек.
Ендиги маселе: омир -  талас, онын жолын бил, киындыгынан корыкпа, онымен куресе бил, женилмей, жене бил, максатына жету жолып карастыр. Есинде болсын: адам мен адамгершилик созинин магынасын терен тусин. Енди сен адамгершилиги мол адам болдын дейик. Осы алган онегели тарбиенди оз урпагына жеткиз, тарбиеле, осир.
“Елу – ердин жасы, алпыс – сумдыктын басы, жетпис – оттын касы, сексеннин сериктикке заукы жок” деген сиякты уакыт та келеди. Сонын сонгы кезендеринде кушин кайта бастайды, токтасасын. Арнарседен бетин де кайта бастайды. Екинши балалык кезенге де жетесин. Бул кезде сен окпелегиш те, кек тутып калатын да, ренжигиш те боласын. Улын угып жатса, куба – куп, укпаса токырайсын, конесин. Конбегенде колыннан келери де жок. Муны – мойынсыну дейди. Онда да айта алсан, “Аке – шешене не истесен, алдына сол келсин” дерсин.

Окпе мен бауыр.
Казак халкы – тилге бай халык. Ар создин озинин тура магынасы болуымен катар, ауыспалы да магынасы бар. Окпе – адамга оте кажет мушенин бири. Онын кызметин денемиздеги баска муше аткара алмайды. Кан деп алатын, шындыгында жанамыз, суйык кызыл заттын кажет ететин ауасын окпе берип турмаса, омир тынды дей бериниз. Ал енди сол окпе созинин ауыспалы магынасы адам баласына кажети кем,  жок деп те айтар едим. Сол ауыспалы магынасын желеу етип пайдаланатындар омирде баршылык. Негизинде окпелегиштердин колынан келери, копшилигинде, жок болып шыга келеди. Ол сылтау ушин окпе айтады.
Окпелегенше, сол кемшилик жерин окпе айтпай – ак жонине келтирип жатсан, жарасып – ак турмас па еди. Енди денемизде бауыр деген тагы бир муше бар. Бул создин ауыспалы магынасы журекке жылы тиип, кулакка жагымды естилип жатады. Бул создин тура магынасындагы кызмети де тамаша: Шаршаган канымызды тазартып, денемизге кайта жумсайды, биздин омиримиздин токтап калмауын камдастырады. Адам адамга дос, бауыр деп жатамыз. Демек, адам баласы бир – бирине кастандык арекеттерге жол бермейди деген келип шыгады.
Бауырмашылдык деген угым оз туысына,  агайын – жекжатына, адам баласына деген камкорлыгынды, жаксылык ис - арекетинди билдирсе керек. Хайуанаттар дуниесинде бир тектес жануарлар адам сияктанып улт, ру болып болинбегендиктен бе деймин. Бир тектестердин арасында адамдардагыдай басекелестик те, кызганшактык та жок деп айтуга боларлык:  катар омир суреди, бир – бирине кастандык жолын карастырмайды, демек, бир–биримен бауырлас. Бул жагынан караганда, адам баласындагы жауыздыкты ойластырушы, басекелестикти тудырушыларды, ким де болса адам деген атка лайыкты санамас едим.

Буйрек пен безбуйрек
“Буйрек бауырына бурып
туру ушин керек”
(К. Мырзалиев)

Буйректин ауыспалы магынада колдануы адамдардын туыстык жагынан бир – бирине жакындыгы магынасында коп колданылады. Буйректин ауруга шалдыгуынан операциямен алып тастауга болады. Бирак алынган буйректин кызметин екиншиси аткарады да екен. Копке дейин екиншиси биреуин издеу кезинде, адам абиржип, кемсендеп те калады екен. Уйрене келе ол койылса керек. Сонда буйрек озине жакынын издейди екен. Ал, адам баласында буйреги сап – сау адамдар арасынан туысым, жакыным екен – ау деп ойламайтындар табылып калып та жур. Бул – казак баласына жат кылык. Осы биз “Мадениетти ел” деп, коринген елге еликтеушиликти де шыгарып алып журмиз. Солардын тилин уйренемиз деп, дилимизден де айрылып жургендеримиз бар. Ол, демек, ултын да жогалтудын жолы. Салт-сана,тилин, дилинди жогалтуын безбуйрек болганын дей бер. Дуние жузинде конакжайлы халык-казак халык екен. Безбуйрек болу – туысканды керек етпеу. Сонымен катар, тилин, дилин жогалтпай-ак, казакшылыкты керек етпей бауырын да керексинбейтиндер бирли жарымды табылып калып жур. Бул дурыс тарбие алмаушылыктан терис жолга тусушиликтин салдарынан болса керек. Копшиликтин ишинен табылады: тастанды балалар сияктылар, ата анасын баласын керексинбейтиндер, маскунемдер, арасынан омирлик армия катарында журетиндер де бар. Олар робот сиякты тек бурыкты орындаушылар коринеди. Онда жаны ашу деген болмаса керек. Ондайларды наразылык билдирушилерди басуга пайдаланады екен. Сонын кориниси 1986 жылы желтоксан окигасында, жана озен каласында балган жагдайда кездести емес пе!
Алла безбуректилерден сактасын!

Ерли-зайыпты омир суру кезени
(Уйлену онай, - уйлесу киын)

Омирдин ен жауапты кезенинде, мазмунды уакыты да, киын мезгили де, оны дуыс игеру де енди басталгалы тур. Буган жан-жакты ойланып, акылдасып шешкен абзал болады. “Келисип пишкен тон кен де, кем де балмайды” дейди казагым. Жар тандау болашак жуптаспакшы еки адамнын жумысы болганмен, алдымен, ата – ананын келисимин, акыл кенесин тындаган жон. Ата – ана сендерди ешуакытта да жаман болсын демейди. Тек жаксы болуларынды ойлайды, олардын омирден алган тажирбиеси мол. Ойландаршы, уйлену тойларында орысшалап айтканда, “Поздарвляю законным браком!” деп жатады. Осы созге ман берейикши: “занды акау тусуимен куттыктаймын” шыгады екен. “Акау” cози мактанарлык соз емес. Демек, екеуин де осы создин иеси болып турсындар. Уйлеспей калганда, кайта уйлену деген екеуиннин де акауын бар деген болып шыгады. Абайландар, тусинген шыгарсындар. “кундиз екеу, тунде тортеу” деген жумбак бар. Бул – акауы барларды жумбактаган соз.
Сондыктан да жас жубайларды куттыктаганда, орысшаламай – ак, «Занды некелеринмен, косагынмен коса агарындар!» деген дурыс па деймин.
Казакта «Келиннин аягынан, койшынын таягынан» деген соз бар. Келин болатын бала сен баска елге келип отырсын, ягни жаксы болсан, тупкиликти омир суретин оз елине келип отырсын. «Кыз жат журттык» деген осыдан шыккан, оз журтын – осы келин болып тускен елин. Енди сен улкен болсын, киши болсын, сол елдин бакылауындасын. Арбир сенин журген кадымын бакылануда. Сондыктан да казагым «Табалдырыктан биик тау жок» деп оны киели деп санаган. Табалдырыктан он аягынмен аттауды умытпа. Сен алгашкы айда халыкка жагымды болсан, сол бага – саган берилген бага, оны да жадында сакта.
Киси отырган уйге киргенде изет жасауды, салем жасауды киынсынба. Ол сенин адептилигинди билдиреди, саган берилетин баган да артады. Уйден шыгарда уйдегилерге боксенди корсетип шыкпай, бетинди уйге каратып шык. Бул да адептиликтин улгиси. Келе жатканда кисинин алдын кеспей, оны откизип барып жур, барар жериннен кешикпейсин, «Рахмет» деген алгысын аласын. Осылайша, казактын адет – гурып, салт – санасын сактай бил. Одан сен утылмайсын, кайта ута тусесин, сыйлы боласын. Келген жериндеги атанды «Ата» дегин келмесе, «Коке» дей сал, ененди, «Апа» дей сал. Кайнаганды «Ага», кайнынды «Кишкенем, тентек» немесе тагы баска жагымды созбен айта сал. Сол сиякты апке, синли, абысын – ажындарды да атымен айтпай, бурып айтсан, олар оган маз болады. Булай айтып отырганым – жениле бил, акырында, женис, алгыс сеники. «Келиннин калауы билсин» деген курметке ие болып шыга келесин. Мен сени карангы казактын тук билмес омирине итермелеп отырганым жок, тусине бил.
Улкенге де, кишиге де «Сиз» созин пайдалан, сыпайы сойлесуге кош. Тилиннен ащы соз шыгарып алушы болма. Ащы да, татти де – тил. Тилин татти болса, онда сен де таттисин.
Ал, жигитим! Сен баска бир уядан биреудин балапанын акелип отырганынды бил. Оны мапелеп осир, кас – кабагына кара, дореки сойлеме. Сен де уят сакта: улкендердин козинше адепсиздикке барма. Сенин жаксы коретининди барлыгы да биледи. Аймамаудын да уакыты бар, асыкпа! Сен де кайын журтына барганда куйеу балага лайыкты изеттиликти сактай бил. Ол ел билесин бе, «Суймесимди суйемин, суйгенимнин аркасында» дейтин ел. Сондыктан ата - енене баласындай болуга тырыс. Сонда сенин кейбир кемшилигин де ескерусиз калады. Сенен аяры болмайды: саган аяулы кызын да берип отырганын билесин бе?!
Сендердин еки жакка да унамды болуларын еки жактагы куда, кудагидын кызыгы, татулыгы осыган байланысты. Жаксы сыйласкан жекжаттар агайыннан да артык болмагы осындайдан.
Бир кундери дуниеге жас наресте де келип калатын куни болады. Ол - омирдин жалгасы, бирине бала, не кыз болса,  екиншилерине немере не жиен. Озим таптым демей, атасынын, ажесинин бопеси деп жатсандар, улкендер оган маз – мейрам болады, оны да ойлаган жон.
Келин, озин билип турсан да, уй шаруасындагы кейбир басты жумастарды ененнен сурай сал, акылдас. Енен – сенин биринши камкоршын, акылшын, анан.
Енди сендер бирге омир сурудин алгашкы баспалдагынан да откен болып саналасындар. Дегенмен алда али кездесетин талай асулар, соктыкпалы – сокпакты жолдар бар. Сол жолдардын асулардын не бир кырлары мен сырларын да билип, менгеру деген улкен жумыс, сабырлыкты, акылга салып ойлауды керек етсе керек.
«Косагынмен тату бол - озгермесин ол адам.
Уй тауыгын аяла, кыргауыл кумай даладан», - депти М. Кашкари. Бул соз асиресе, жигит, саган айтылса керек. «Бастан кешкен, коз корген» деп айтылатын кол жазбамда «Дурысы мен бурысы» тарауынын «Отан» деген такырыбын окысан, омирдин не бир буралан жолдарын коз алдына елестетсен керек. Сендер али оны билмеулерин де керек, ол - омирдин тажирибеси. Бул жердеги идея – жан тазалыгы мен тан тазалыгы. Уйлесе алмаушылардын бирнеше турлери корсетилген. Сондыктан сол кателиктерден сак болуга тырысу керек.
Биригип отан курганнан кейин, ер адам уйге уйе бер, уйе бер. Асыраушы адам, сенин миндетин. Ал, айелин болса, соны дурыс пайдаланып, бардын берекесин келтиретин жан. «От басындагы унемшилдик – букил тиршиликтин тен жартысы» - депти пайгамбар. Сондыктан да, осы даптердин мука басында жапсырылган газет киындысы бар: ол – «мойындау», автоы – Кабылбек Торетайулы.(«Онт. Каз.» 29(17189), 8/III – 2001 ж.).

Мойындау
 «Айелин акылды болса - озин бакылайды ,
    Акылсыз болса – сени бакылайды»
(немесе еркектер жыры)
Айел барда ауелейди багамыз,
Арулардын кас-кабагын багамыз,
Тек солардан биз куаныш табамыз,
Тек соларга мунымызды шагамыз.
Жан жар биздин – жан киысар досымыз,
Тек жан достан жомарт кылык тосыныз.
Омир деген бес кун жалган тирликте ,
Айелдерсиз болмас конил хошыныз.
Омирсерик-ар уйдеги кунимиз
Жан жолдассыз не болады кунимиз ,
Жарымызбен жаркын шыгар унимиз.
Аруларга аппак кушак жайыныз,
Аруларсыз болар ма екен жайыныз?!
Айел барда жарыгырак шамымыз,
Айел деген – кудай коскан жарымыз,
Аналардан жаралганбыз баримиз.
Жубай деген сурингенде суйеуин,
Омир баки таусылмайтын наримиз.

Асыл жарлар-аякталмас анимиз,
Ансар ансиз жарасар ма санимиз?
Колан шашка куштар болып отемиз
Кара жерге енгенинше танимиз.
Еркектик соз,куй нанбаныз, наныныз
Сулу десе ауырады жанымыз .
Сал нарсеге киналаймыз соларды,
Сал нарсеге жан сураймыз тагы биз.
Лагыл коздер-алауланган шамымыз,
Дауыл коздер-арайланган танымыз.
Жан жар десек есимизди алады
Гулдей кызга гул сыйлаган шагымыз.
Сулу айтса бир тилегин жыкпаймыз,
Суык сокса арланбай-ак ыктаймыз.
Ауыздыктап алса-дагы бас билмей,
Туптин туби айдауынан шыкпаймыз.
Ер азамат, сырымды он угындар,
Алганына ак гул сыйлап турындар!
Кигаш кастар, ак билектер-Хауа Ана
Ана сутин нар етпеген кимин бар?!
Ару, Ана мейирим мен шапагат
Минажат кыл, тау ет, сонан шапак ат!
Айел, Ана айнымайтын асыл жар
Манги молдир, кир шалмайтын махаббат!
Кабылбек ТОРЕТАЙУЛЫ.

Есинизде болсын, барин де келистиретин биз, айел, екенбиз деп, астаншылыкка кетип калманыз. Осы аналар бекер айтпаса керек, «Отыз улым болганша, осырак шалым болсын» деген созди кайта сол жастайыныздан косылган косагынызды, еринизди, куши кайтканда, картайганда кутиниз демекпин. Ол картайган кезде баягыдай уйе беретин каруы азайган сон , бола койса зейнетакыга гана карайды. Уйден узап та шыга бермейди. Ер адам уйден шыкпай отырып калган кезинде, бала – шагага тым жагымды да бола бермейди, кадири де азаяды. Балага, келинге ана жакындау болады. Сол осырак шалынды какпайламай, кас – кабагына кара. Куши барда пайдаландын ба, енди керегин жок деме. Ойлашы осы бала шага жок кези, озиннин туган ата – ананды тастап, осыган келип косылган жок па един? Ендеше оны окпелетпе, аяла. Ол сенен соны керек санайды. Екеуиннин де екинши бала болган кезин осы кезен.
Ал, омирге келипсин, жар тауып косылыпсын, бала – шага осирип, жетилдирипсин. Калдырып бара жатырган бала- шаган - омириннин  жалгасы. Одан баска кейингиге не калдырып бара жатырсын?
Бул сурак кез – келген адамга оп – онай жауап бере коятындай женил болмаса керек. Дегенмен, омир сургендердин бари из – туссиз кете бермегенге уксайды гой, ойланарлык жай екен. Мен болсам, зейнетке ерте шыктым да, жети жылдай куйзелген денсаулыгымды тузеген болдым. Содан кейин  - ак кагаз бен каламды ермек етуге киристим. Ерте баста естелик сиякты бирдемелерди туртпектеген болып едим. Соны шежире жобасына жалгастырып жургенимде, озим сиякты жастау иним де табылып, сонын колына табыс еттим, сол шыгарар. Одан болек «Бастан кешкен, коз корген» дегенди бирнеше боликтерге болип, биреуге унар, биреуге унамас калдырып бара жатырмын гой деймин. Колеми – торт даптер( екеуи 96 парак, екеуи 48 парак), оган тагы да коскандарым бар.

Мундай да жандар бар екен – ау?!
Осы жерде Бауыржан Момышулынын  бир сози есиме келип отыр: «Сен бир ауыз да соз коспа, мен бир де бир отирик коспаймын...» дегени.
Сол сиякты мен де бир де бир жадымнан соз коспауга тырысып, омирде болган бир тарихи жагдайды кейипкерлеринин оз аузынан айтуынша беруге тырысып отырмын. Жер аттарын тугелдей таптиштеп жазып алмаганыма кеширерсиздер. Уакига Улы Отан согысы жылдарында Москва каласынын тонирегиндеги бир госпитальдан басталады. Улы Отан согысына алынган казак жауынгери согыста жарадар болып, Москва тубиндеги бир госпитальга туседи. Ауылдык жерде окыган, койшынын баласы, орысшага да жетик емес, булдур – булдыры гана бар. Алматы облысынын Балхаш коли манынан. Аты – жони Копжасар Ташкенбаев маган кездесуи 4 – 12/VI – 2001 ж. аралыгы. Екеумиз де Алматы каласындагы госпитальдамыз. Копжасар болса, согыстын сонгы кезинде еки аягынан бирдей жарадар болып, Москва тубиндеги бир госпитальга жайгасады.
Даригерлер ары айналдырып, бери айналдырып, бир аягын кесу керек десе, Копжасар: «Кеспендер, кескизбеймин !» - деп конбейди. Аяктын екеуи де ауыр жарадар. Асиресе биреуи икемге келмейди. Кесе койса, тизеден жогары кесу керек. Сонымен, аяк кесилмейди. Емделу барысында кесу керек деген аяк созылмайды, жиырылган куйи. Томенги жагы сенуге де бет ала бастайды. Буган операция жасаушы орыс айели, хирург екен. Санитаркалар, медбикелер килен жулындай жас орыс кыздары. Коздери жаудиреген, бар ыкыласымен енбек етеди. Типти, жарадарлардын конилин тауып, шаттандыруга шейин барады. Ауырган жерлерин сылап  - сипап, укалап журеди. Жандарын аямай, коляскага отыргызып алып, жас сабилерди ойнаткандай да арекеттерге барады. Далага да шыгарып, серуиндетип те келеди.
Бир Оля деген 16-17 жас шамасындагы кыз Копжасарды бар ыкыласымен кутуге ала бастайды, уйине де алып барып, туз-дамин де усынады. Онын шешеси хирург, жанагы Копжасарга операция жасаган сол айел екен. Копжасарга озинше «Коля» деп те ат койып алады. Коля болса, кун сапап тауирленип келеди. Бирак аяк икемге келмейди, биреуи тартылып тур. Кос болдакпен жургенде, екинши аяк жиырылып турады. Журип жаттыгу барысында жерге уши, тиер-тимес кана. Жерге тиип кетсе, жаны шыга жаздайды, Олянын ермеги Коля болады. Суйретеди, жургизеди, уйине апарады, кайтып акеледи. Шешеси болса, госпитальда дежурда журип калатын кези де мол болады. Колянын онымен еркин сойлесип кетуге орысшасы жете бермейди, дегенмен, кейде ымдап та ойын билдире бастайды. Госпитальдын бастыгы енди мунын майданга баруга мумкиндиги жоктыгын айтып, елге кайтару керектигин айтады. Бирак Копжасардын оздигимен елге, Балхашка, келуге мумкиндиги жок. Муны биреу уйине акелип салу керек. Согыс кези, ондай адам жок. Елинен баратын, алып кайтатын да адам жок.
- Ай! Коля! Анау сени кутуши Оля деген кыз саган оте кумар гой. Оны озин де билесин. Сен егер оны аламын десен, ол сени елине алып барады. Ал, Копжасар болса, ол шешимге бара коймайды.
- Аягым болса, мынау, икемге келмейди. Мен калайша арекет жасамакшымын – деп, камыгады. Созбен айтылмаса да, Оля Колясынын ойын тусинип, анасы дежурда кезинде Коляны уйине алып кетеди. Амалын ози тауып (таптиштемей – ак кояйык), икемдейди. Кыскасы, Коля алмакшы да, Оля тимекши. Анасы болса, коп ойланганымен, жалгыз кызынын конилин кимай, келисим береди. Коляны Оля елине жеткизуге бел байлайды. Документтер дайындалады. Жол азыгы, талоны, билети бари дайындалады. Сонымен, поезбен бирнеше кун журип, Алматыга да жетеди. Бул кезен-согыс жылдары. Енди Балхашка жеткизу, ауылдагы кой багып жаткан акесине жеткизу иси онайлыкка туспейди. Елде ишип-жем де аз, колик жагы типти жоктын касы. Арбага да минип, бир ауылдан екинши ауылга, кайыкка да минип, бир жерден екинши жерге жету болады. Жолда бир уйлерде 1-2 кун аялдап та калу бар. Кай бир жетисип отырган халык, ишип-жеуи де кемдери таршылык сезимин де билдирип алады. Оларга булар: - Биздин азыгымыз озимизге жеткиликти, сиздер де косыла жениздер дейтин де кези болады. Сонымен бирнеше кун дегенде, енди аулына 50-60 км жер калады. Почта тасушылар болса, колик таба койса, туйемен, не жаяу келеди екен. Туйеге де минген уакыттары болады.
Аттен, сау болса, жаяу-ак жететин жер калды-ау деп отырганда, далалык жердеги ар жердеги ауылдардын биринде отыр еди. Алыстан бир кара корине бастайди. Бирте-бирте жакындай туседи. Алдында бирдене жортып келе жаткандай ма? Солай да екен. Аттыдан озып, Копжасар согыска кеткенде ози асыраган кушиги улкен тобет те болган екен. Келе сала Копжасарга куйрыгын буландатып, еркелеп, иискелеп, колын жалай бастайды. Екеуи де бирин-бири таниды. Далалык жерде казактын кой баккан жунди барак тобети келгенде, Оля сескенейин деп еди, енди ол да денеси уйренип, итти жаксы корип тур. Атты адам жакындай келип, аттан тусе сала, баласын кушактап жатыр, суйип жатыр, козинен жас та шыккан, маукын баса алмай, бираз турды. Кыз болса, селтиип тур. Ойында: «Калай кабылдар екен?» деген кудиксиз де емес.
Бир кезде акеси: - Балам, мына кыз ким? – демеси бар ма? – Бул кыз мени осында алып келе жатырган жеткизушим. Бул болмаса, мен келе алмас едим. Сол жакта калар да едим. Каласыныз келининиз болады. Каламасаныз кайырамыз да – демеси бар ма?
- Жок, балам, сени маган акелген болса, бизде соз болмайди – деп, кыздын мандайынан суйип, аркасын алаканымен какты.
Кыз болса, демин терен алып, ух! Дегендей еди. Копжасардын аягынын биреуи атка минуге келмейди, тартылган. Акеси болса, сонын барин есебин тауып, бир узенгини шешип алып, тартылган аякты салбыратпай, оны да суйейтиндей жасады. Ердин артынан токым, корпешени ынгайлап комыттап, Оляны да жайгастырды. Жуас койшынын аты сонын барине конип тур, тырп етер емес. Ози атты жетектеп, ауылга тартып кетти. Баласынын жете алмай келе жатканын Ташкенбай аксакал узын кулактан еситип, шыдамы болмай жеткени екен.
Уйге де жетти. Анасы баласын корип, тири келгенине куанышы койнына сыймай, букил туган-туыскан маз-майрам болуда.
Мал да сойылуда, агайын-туыстар да жиналуда. Букил ел орыс кызы демей, бари оз баласындай карсы алды. Уакыт отип жатыр. Копжасар ептеп аягын баса бастады. Али балдак колда. Олясын бала-бакшага жумыска да орналастырды. Бул кезде елде ер азаматтар жоктын касы. Копжасар ауыл советке хатшылыкка орналасты.
Бир кундери Олянын анасы наукастанып,телеграмма келди.Коляга барып кайтайын деп колка салуда. Коля али балдагын тастай коймаган кез. Жолга жарамайтынын айтуда.Шыдамы болмаган Оля анасына кетти.
Хат-хабар келип турады. Анасы тауирленипти. Оля болса кыз туыпты. Хат келип туруда еди. Бир куни Оля: - Коля! Егерде сен келе алмасан, уйленгин келсе, менимен бирге истеген анау кыз ше (бир кыздын атын атайды), соны алуга руксат-деп жазыпты. Ол кыз да адамгершиликтин туткасын устагандай кыз болатын-ды. Олянын хатын Копжасар соган корсеткенде,келиседи де уйленеди. Балалы-шагалы болады. Бул кезендерде хат алысу токтап та калган кез. Копжасар турли кызметтерге ауыскан. Жора-жолдастар да мол, жетерлик.
Совхозды да баскарды, партия уйымдарын да баскарды, Зоотехник те, бухгалтер де болды. Арада бирнеше жыл откен. Аудандык партия ком-н хатшысы жан жолдасындай болган кисимен Минводтын Кисловодск курортына екеуи жолдама алып, демалуга барады. Бул кез Копжасар аягы жазылган, тик басады, Бирак бир таякты али тастай коймаган, ол таяк оган ушинши аяк болып тур. Демалу аякталады. Екеуи сырлас, омирлерин тугел билетин. -Москвага баралык, Олянын ески адресимен издейик-деп келиседи.
-Подарка алсак болмай ма?
-Алдымен тауып алайык. Подарка кашпас
-Макул, келистик.
Издеп журип, ески адреспен,пригородный поезбен келип те жетеди:
Адресин айтып, коп этажды уйдин жанына келеди. Адеттегидей, еки кемпир отыр екен,сурастырады. Олар: - Вы спрашиваете, Мать казашки что ли? - дейди. Булар: - Да - дейди. Бир бойжетип калган кыз колында сумкасы мен оте шыгады.Артынша коп узамай тагы бир айел отеди. Жанагы еки кемпир: - Вот что пришла с сумкой, это та девушка казашка. А та, каторая пришла после неё, Это мать той девушки-дейди. Уйинин номерин сурап, есигин тыкылдатады. Есик те ашылады. Копжасар корингенде, Оля: - Это ты Коля! - деп кушактай алады. Кыз торги болмеде екен, копке дейин онымен жумыстары да болмай, ангиме дукеп кыза туседи. Олянын анасы да келеди. Сый - курметтин бари де тугел отеди.
Келеси куни булар ушеуин де калага ертип апарып, калаганынша кейиндиреди, Сыйлыгын жасайды.
Журетин кунине еки кун калганын айтып, жаткан жерин, телефонын береди.
Келеси куни Оля кайта шакырып конак жасайды. Кетеринде Колянын бала-шагасы,акеси анасына сый - курметин берип жибереди. Копжасар буларды конакка шакырады. Келер жылы Оля кызымен анасымен келе жатырганын айтып телеграмма береди. Булар сомолеттен кутип алады. Бирнеше кун конак етеди. Букил ауыл болып катты сыйлайды. Оля баягы ози ал дегенимен Копжасардын екинши айели ауыл сыртына серуендейди.  Кетеринде Копжасар Олянын анасына 100 ондатор териси, 3 алтынсур, 3 кок каракол терисин береди. Копжасардын анасы казактын оюлы текеметин усынады. Машинамен аэропортка акелип, каланы кыдыртып,сомолетке билет алып, мингизеди,коштасады. Содан коп узамай, Олянын анасы дуниеден озыпты. Сонгы кезде хабары жок коринеди. Казир Копжасар сол оз аулында турып жатады. Сонгы  алган айели дуниеден озган екен, бираз уакыт болып калыпты. Ози 1925 жылгы екен. Денсаулыгы нашар, килен курорт, санатория, госпиталь, ауруханаларда коринеди: ll дарежедеги мугедек. Сахарный да наукасы бар екен. Колында таягы, ширак, катты режимде, дари-дармеги калтасында. Бир комнатада уш адам болдык. Касымызда полковник Айнакулов Абекен. 12/6 куни тунги 12/30 да Галым аварияга ушырап, мени Нуржан алып кетти. Коштастык та койдык.
Катын ауыстыру немесе ауыскан «махаббат».
(тарихи болган окига)
«Елуде есин жинамаган, алпыста акыл токтата алмайды,  алпыста акыл токтата алмаган, жетписте желигин нокталай алмайды» (макал.)

Алматы облысынын Балкаш ауданы манында Калинин атындагы колхоздын баскармасы Оспан деген киси болыпты. Ал сол колхозда ондиристик бригадир болып истеуши Жакып екен. Жакып болса оз жумысына тынымды, карауындагыларга жайлы,  парасатты, сабырлы киси болса керек. Ал айели  ажарлы, мына корким барда маган ким кызыкпайдынын бири екен, уактысында партия катарына отип те алган-ды. Оз кемеринен еки кызы бар. Оспан да, Жакып та партия мушеси. Оспаннын айели партияда жок, уй шаруасында байсалды, устамды айел. Бир улы бар кези екен.
Кай кезде де ургашы сынай танытып суйкенбесе, еркек жанаса коймайтыны табиги зандылык. Сондай бир кезени болып, Жакыптын айели колхоз бастыгына несине кызыкканын оз иши биледи, сынай билдиреди. Канша дегенмен еркек емес пе, кайталана берген сон, еркектигине басып калады. Ол ис адетке айналып та кете бастайды. Ел иши бул жагдайды сезип койып, осек-аян бирден екиншиге оте бастайды.Муны Оспаннын айели де узын кулактан хабарланады. Бирак айелдикке баспай, кызметине асери тиеди дегени болуы керек. Осы колхозда партия уйымынын хатшысы Копжасар Ташкентбаевтын да кулагына бул ис жетеди. Аналар соз козгай коймаган сон, бул оны сезбеген болып та журген кези екен. Бир кундери ангиме жарияга ауыса бастайды. Аудандык партия комитетинин хатшысы Бедеубаев Ханза Копжасармен катар дос-жарандыгы бар киси екен.
-Ай,сен анау карауындагылардын адепсиз исин билип журсин бе?-дегенге келеди.
 Енди исти карамаса, Абуйирсиздикке апаратынына кози жетип, Копжасар ар кайсысын жеке шакырып, исти аныктайды. Жазбаша аныктама да алады. Ен сонында бул исти Жакыпка да айтуга тура келеди.Бюро мушелеримен акылдаса келип: - Не истеймиз? - дегенге бюрога салуга уйгарады. Ис насырга шабатын болды. Копжасар бул жайды ауданнын хатшысына айтканда, колхозга лайык басшы болатын ким барга келеди. Келисе отырып, Колхозды Жакып баскара аладыга келеди. Партия жиналысында каралып, Оспан мен Жакыптын айели партиядан шыгарылады. Бирак сотка берилмейди. Оспан айелимен ажырасады, бала айелде, уй де айелге калады. Жакыптын да айели ажырасады, кыздары акесинде калады. Уй-жай да Жакыпта калады. Еки бетсиз ,,махаббат” иелери узамай-ак жуптасады. Кундер отип жатады. Колхозга жалпы жиналыста бастык болып Жакып дайындалады.
Бир кундери келип, бурынгы  Оспаннын айели Жакыпка келип:
-Кане Жакып, анау екеуи оз «Махаббаттарын» тапты гой! Биз не истеймиз? Ангимени кой, сен менен тауир айел таба алмайсын. Екеумиз де косылайык-дегенди айтады. Сонымен булар да косылады.
Бир кундери ишип-жеп калган Оспаннын уйинде коже катык болмайды. Уятсыз бурынгы Жакыптын айели Жакыпка келип жагдайын айтып, изолятор малдан акшасына мал алады. Жакып ешкандай кедергисиз адамгершилик жасайды. Осылайша бир ауылда омир отип жатады. Ер кисилердин арасында кастандык пикир деген болмайды. Баягы аудандык партия ком-н хатшысы отарыста: Анау катындарын ауыстырган азаматтар ма?- дейди.
Оспаннын жумыссыз екенин айтып, I хатшы аркылы ондатр шаруашылыгынын бастыгына тапсыртады: хатшы ондатр шаруашылыгынын бастыгына: Мына Копжасар  саган бирдене айтады, сен соны орында-дегенде, ол: - макул дейди.
Сойткен Жакыптын сонгы айели косылганнан сон, бирнеше балалы болады. Жакыптын бурынгы айели болса, Оспаннан тук те тумапты. Улкендери дуниеден отип кетипти. Оспан изсиз калса, Жакып урим-бутакты, елге кадирменди жануяга ие екен. Алла оз лайыгын жасапты.

Кимге кулак асамыз?
“Азатын елдин урысы билейди, озатын елдин дурысы билейди”
(Укимет басшысына ма, динге ме?)
Бос уакытымда ангимелесе коятын адам  бола коймаган сон, газет-журналды ермек етуди адетке айналдырып алган да едим.
«Сары агаш» демалыс уйинде «Айгак» № 34(76), 5/9/2001 газетин окымасым бар ма. Бул газеттин ойына келгенди баса беретин де адети бар екенин билетинмин. Алдымен, газеттеги такырыптарга коз жугирттим: ,,Умитинизди узбениз, апа”,  ,,Балык басынан шири ме?” т.б. макалаларды окыдым. Окыдым да, ойга калдым: Осы биз кимге кулак асамыз? Казак деген халык едик. Егемендик алганымызга он жыл толгалы тур. Динимиз, дилимиз бар, енди тузелемиз деп, Аллага шукирлик те айтамыз. Ел ишинде болган сон, халык тынысымен таныс болгандыктан, бул калай деген ойга калады екенсин, окушым, сиз де осыган конил болип каранызшы.
Баримиз де адамбыз. Оган куманим жок. Ал енди адамгершик дегенге келейик. Букил казак халкынын дини - Мусылман дини. Кешеги бир советтик дауир дегенде динге карсы угит те, баска да арекеттер де болды. Егеменди ел болдык, динимиз дилимизге ие болдык деп журсек, онын басшыларынын устаган багыты ойлаган адамга кудик тудырарлыктай халге алып бара ма, калай? Сенбесениз ,,Балык басынан шири ме?” –ни окынызшы. Динимизди дурыс баскара алмады, ози онегели болмады деп, Ратбекти ауыстырып еди. Жана басшы А.Дербисалини ози галым, араб тилин игерген, ол елде елши болган, бирнеше дуркин кажылыкты жасаган деп дариптеп едик. Осы баскага онеге корсету ушин, ол адамнын ози онегели болуы керек те, тарбие беру ушин, ози тарбиеленген болуы керек екени барлыгынызга да аян.
Ал мунда ол олай болмай тур.
Осы биз казак халкы, мусылманбыз деймиз. Солай бола турса да, мусылмандыктын шарттарын тугелдей орындап жургенимиз жок. Ол ма, типти казакша сойлей алмайтындарымыз да баршылык. Енди соны жолга тусиру ушин тарбие, насихат осы халыкка ауадай-ак кажет емес пе? Оны иске Асырайтын ким деген сурак туады. Арине, ол-басшы. Ол басшы басынан ширип жургенде, не болмак?!
Осындай жагдай ел баскарушыларынын ауылдан бастап, ен жогарысына дейин де бар. Ел баскарушы, алдымен, адилет иеси болуы тиис те, катан тартиби болуы керек.Ал, ол калай дейсиз гой. Бурында да орын алып келип еди, казир ол типти каптап кетти.Не дейсиз гой? Ол - пара. Казирги адилетти каржы шешетин болды. Кызметке орналасудын, кылмыстык истин шешилуинин де молшери болатын “ставка” деген пайда болган.
Тартипке келетин болсак, сол тартипти бузушынын “крышасы” бар.
Сонда калай болганы?!
Казак деген халык - шыдамды, тозимди халык.Унамсыз кылыктарды айтамыз да коямыз, “коппен корген улы той” деген мателди айтып, озимизди озимиз жубатамыз. Шерхан Муртаза айткан екен:”Мен досымнан да корыкпаймын, азар болса, саткындыгын жасар. Душпанымнан да корыкпаймын, азар болса,олтиреди де.Менин коркатыным - енжарлык”Бизде сол енжарлык деген басым.
Шыдамнын да, тозимнин де шеги болса кезек.Бул жагдай-куанарлык жагдай емес.Каранызшы, жогарыдагы айтылган газетте (“Умитинизди узбениз, апа”) бир анадан туган егиз бирин бири олтирди, жасырды. Анасы болса, зарылдаган бойы калды.Осынын бари егесиздиктин таксирети.
Сол басшы дегениниз басшылыкка кандай тасилмен жетти екен денизши.Буган да арнайы шыгарып алган айла-тасил бар:Ел калаулысы деген парламентке депутаттыкка кандидат болу ушин, алдын ала толейтин ”Ставкасы”,оган коса кол койган жактаушысы бар кужат керек.Ал, ол сайлаудан оте койса,онын устинен барша халыктан да тыскары жогары басшысы-парламент иеси президент бар. Сонша халык сайлаган парламент тек кана бир президентке жакпай жатса, онда ол оны тарката салады.Солай болган уакыт та болган. Сонда халык-тобыр, тарихты жасаушы халык емес, жеке-дара бир адам болып шыга келеди.Сол дара басшы кундердин кунинде орнынан тайса, кейинги болган басшы аузы кисаймастан кемшилигин таптиштеп айтып, жамандай бастайды.Буган калай тусинсен солай тусине бер.Бул-егесиздик.

Омир деген НЕ?
  «… Адамга ен биринши билим
 емес, рухани тарбие керек, тарбиесиз берилген билим - адамнын кас жауы, ол келешекте онын барлык омирине апат акеледи» деген екен Ал-Фараби.
Ойлап отырсан, адам омиринин кажеттилик негизги элементтерине Лапси, Уйкы, Кулки, Енбек жатады екен.Осе келе буларга Акыл, Парасат, Канагат келип косылады.Осыдан болмыс (бытьё), жагдай келип шыгады.Осылардын аркайсысына жеке-жеке токталып, байсалды талдау жасап корелик.
Лапси - омир сурудин басты куралы.Ол ишип-жеу гана емес, адам агзасында болатын баска да кажеттилик жолы бар. Буларга аса жауапкершиликпен карауга тура келеди.Еркине жиберсен, опык та жейсин.
Уйкы - шаршаган организмди калпына келтиретин бирден-бир тасил.
Ертеректе бир жерден окып едим, кай китап екени есимде жок, 60 жыл омир сурген адамнын 40 жыл омири уйкыга кетеди екен де, 20 жыл ояу омир екен. Демалган да жаксы-ау, бирак омирди уйкыга алдыра бергеннин кажети жок.
Онын аты-жалкаулык.
Кулки - де адамга кажет сиякты. Адамнын омирин узартуга пайдасы бар, витамини бар депти гой. Ягни конилди болсан гана кулесин, конилсиз омирдин кызыгы да жок кой. Кулкинин кейде санасыз да тури болады екен, оны мен басымнан кештим, козиммен кордим де:Улы Отан согысы жылдарында снаряд жан-жагына тусип жатканда, басынды гана шукырга тыгып, калган дененди ашыкка калдырган кездер болды.Соган кулдим де жане аскери трибиналдын укимимен олим жазасы орындалар кезде, бир молдаван жигиттин кулип, колын котерип сойлегенин кордим. Сол да саналы болганы ма? Бул лапси,уйкы,кулки-ушеуи де арсыз нарселер екен.
Енбекке келсек, ол-адам омиринин килти. «Енбек етсен еринбей, тояды карнын тиленбей» деп бекер айтылмаган. Енбектин тури алуан турли – ой енбеги, дене енбеги, кабилетине карай турли искусстволык енбек жане т.б.
Сол енбек сени адамнан адамгершиликке жеткизеди, акылынды осиреди, парасаттылыкты уйретеди, болмысынды, жагдайынды жасайды.
Енди бир канагат деген бар. «Канагат карын тойгызады, канагатсыздык жалгыз атын сойгызады» депти гой.
Канагатка карама-карсы канагатсыз деген соз бар. Ол басекелестикти тудырады, кызганышты коздырады. Кундестикке акелип согады, жауластырады да.
Осыларды дурыс жолга салып отыратын акыл, парасат деген болу керек. Осылар озинде жеткиликти болмай жаткан жагдайда, онегели омир сурген, акылды, парасаттыларды оку керек, уйрену керек. Ол ушин озин рухани тарбиели болуын керек. Ягни тилинди, дининди, дилинди игерген  болуын керек. Казак, адамгершилик деген угымдардын иеси болуын керек. Сонда гана уялмай, мен дуниеге келдим, омир сурдим деп айтуына болады.

Осы жогарыдагы айтылгандарга карама-карсы лапсини тыя билмеу, уйкышыл болу, кулекештикке салыну, енбекти суймеу адамды аздырып–тоздыратын жол. Онда акыл – парасат та, канагат та болмайды. Сондыктан онын болмысы да, жагдайы да томен. Бирак ол да адам, тек адамгершиликтен журдай.Сонымен, омир деген осы екен, тири журип, тиршилик етсем, менин омирим, омир сургеним деу, шын манинде, онегели омирге жата бермесе керек. Лапсим орындалуда, уйкым тыныш, кулким жеткиликти, сонымен катар, бир адамша енбек те жасаудамын деушилер мол-ак.
Сонда сонгы кезде адет-гурып, салт-сана, мейирим-шапагат, адилет атаулыга, асиресе, саналы карттарымыз канагаттанбауы неликтен деген ой туады.
Осыган килен жастарды киналай беру деген акылга сыйымсыз ба деймин.
Алдымен, арким оз жолымен журсе, ягни бала, жигит, кыз, ага урпак, аксакалдык кездин озин-ози сактау, журу жолдары бар емес пе?
Дуниеге келген жас саби-периште десе болады. Барин озинен улкендерден уйренеди. Ендеше, аркимнин оз жолы деген рухани тарбиеленуден келип шыкса керек.
Мугалимдердин бир педагогикалык кенесинде окытушы деген омирбаки аркимнин оз отанында, он жакта отырган кызынын минезиндей болуы керек: онегели, инабатты, улгили, укыпты, тула бойы таза адам кызыгарлыктай, ягни, барлык жаксылык атаулы сонын бойынан табылуы керек дегеним бар еди. Биреуди тарбиелеу ушин, сол адамнын ози тарбиели болуы керек. Рухани тарбие деген осылайша калыптасса керек.
«Улык болсан, кишик бол!» деп жатады. Сонда сен инабаттылыгынмен-ак екинши биреуди тарбиелейсин, улги корсетесин, акырында тарбиелейсин. Ал, керисинше, тосинди керип, козинди алартып, кабагынды туйип, даусынды ерекше шыгарып турсан, сенен ким улги алады. Сенин асып-таскандыгын- адилеттилигиннен айрыла бастагандыгын. Сенен екинши биреу коркып тур, сыйлап турган жок, сол ушин ол саган тауелди болып тур. Соны сен тусине бил! Катал талап, тартип те керек-ак. Бирак ол адилетти болсын. Адилет кеткен жерде, сыйлау деген болмайды, тек кана корку бар. Ол саналы тиршиликке жатпайды. Демек, санасыздыктын пайда болуы осыдан басталады. Сол санасыздык бирте –бирте бойды жайлап алса, адетимизге айналса, оны кайтадан калыпка келтиру – киыннын киыны.
Карнын ашса, тамактансан тоясын; киимин тозса, жанартуга болады. Ал, сананы саналыкка келтиру деген коптеген уакытты керек етеди. Осыган абай болу керек. Шектен шыгып бара жаткан да жагдайымыз бар. Осыган калай тоскауыл коюга болар еди деп ойлаймын. Оган:  1.Мектепке дейинги бала ата – ана тарбиесинде. Оларды солар колга алса; 2. Мектеп жасындагы, студенттерди сол оку орындары колга алса, керек десе, зан да шыгарса; 3.Ага урпак  жастыгыларды жумыс орнындагылар колга алса; 4. Зейнетке шыккандарды ауыл аксакалы деген уйым курып (коше баскарушысы) керек десе, талкыга салып, дурыс жолга тусирсе. Мешитке барушыларды сол оз имамдары колга алса.
Сонда биршама калыпка тусер ме еди. Егерде конбей жатса, керек десе, полициядан комек те сурауга болар еди. Адамнын ужданы - адилет, нысап, мейирими – бар адамдарымыз молайып, адамгершилик омирге кошер ме едик. Сонда гана омир сурип журмиз деп толык айтар едик. Ал осы казиргимиз кун корушилик – “существование” болып бара жатыр гой.   
20/X -2001.
Шымкентте айына 2 рет шыгатын “Улагат” атты газетке шыкты. кыркуйек, 2002 ж. №. 30 16 (18)


Жаксы {айел, ана} кауым
Жануянын бирден – бир егеси айел болып саналады. Демек, ол уйдин моржасынан тутин шыгаратын сол айел екен. Шыккан тутиннин тузу не кисык тури деген бир жумбак соз бар. арине, тузу шыкканына не жетсин! Айел баланын алгашкы абзелдиги ас даярлауга шеберлигинен байкалады. Ас даярлауда шебер еркектер де бар дегиниз бар гой. Оган таласпаймыз. Дегенмен, казан – ошактын иеси - айел. Озбек халкында ас даярлаганды еркектери орескел кормейди, кайта мактаныш санайды. Ал, казакта казан – ошакка араласкан еркекти тым тауир санамайтын тагы бир жагдай бар. Олай болса, ен биринши миндети айел ас даярлаудын шебери болуы керек, сонымен катар, кок бармак болмай, он саусагынан онери тамган шебер де болу керек. Бул онерди ол туган анасынан  уйренип келуи керек екен. Оз уясынан ушып, калган омирин откизуге келген туракты орны, ягни келин болып келген жеринде онын колынан туз – дам татушылардын назары осы келиннин ас даярлаган абзелдигине туседи. Бул – бир. Екинши бир жагдай ол ана деген атка ие болуы керек. Онын негизи – бала. Перзентти болу деген соз – отан – жануянын казыгы кагылу.
“Ушарымды жел биледи, конарымды сай биледи”- депти канбак. Ол канбакка гана жарасады. Жана тускен келиннин жарасымы – перзенти. Биле билгенге жас сабиди сую, еркелету, унатудын барлыгы сонын анасын жаксы кору деген. Келген елин, жануя мушелерин бари сени курметтке болеп жатканда, сен калай болуын керек? Сен кишипейилдигин, ылтипатын, бауырмашылдыгын, изетинмен сол жандардын ойынан табылуын керек. Бул сенин кауметтилигинди билдиреди. Сенин уйин – киси тусетин уй болганы дей бер.
Казак халкында атакты аналар болган. Солардын данкы колына найза алып, жауды жапыргандыгынан шыкпаган. Сол тайпалы елге ана болгандыгынан, агайынды алыстатпай, кауымдастырып, тонирегине жинай билгендигинен шыккан. Киси кутуди тек кана акыл – парасатты барлар гана билген. Осылайша онегели исинди озиннен кейингилерге де дарытсан, омир баки сен  келин– кепшик омирде болмайсын, улкейесин, колын узарады, басшылыкка жетесин. Енди сен озиннен кейингилердин устазы дарежесине жетесин, демек, колын босайды, ракатка боленесин. “Асыкпаган арбамен коян алган” деген осы. Менин бир келинди коргеним бар: жануясы осип- онген жан. Ата-енеси, кайнага, апке дегендери мол. Ишип-жеми мол. Ишери алдында; ешнарсеге зару емес. Келимди – кетимди кисилер де коп. Келиннин торкини жок, жамагайын туыстары гана бар екен. Келиннин еки перзентти кези еди. Жаны ашыгансыган бир торкин жагындагы женгеси: “ Сени корсем, сен осы уйдин куни сияктысын. Унеми ас даярлаудан колын босамайды. Кошеге шыгып кыдыруды билмейсин” – дегени кулагына кирип кетеди. Ол кун сиякты емес, сол уйдин катардагы бир мушеси болатын-ды. Сонымен, куйеуинен ажырасып тыныпты, еки кызалагын да ала кетипти. Алимент алып турады екен. Орнына ырысы бар баска келин де келипти. Ол да еки бопели болыпты. Даладан ештене де издемейди, бари уйден табылып тур. Кеткен келин бармагын енди тистеуде коринеди. Ойланызшы, казирги кошени кезип, бир каладан екинши калага зыргып, уйкыдан безип, журип келе жатып тамактанып журген келиндер аз ба? Солар бакытты санай ма екен оздерин? Еркиндик болып па сол да?!
20/XI – 2001.


Акылсыз ажар – А2
                «Бойын сылаганнан ойын сылаган артык»
«Сулулык – тур мен мазмуннын сайкестиги»
               В.П. Белинский
  Адам баласынын ен бир корикти, ари сулу мушеси коз бе деймин. Сол козбен корип, озимиздин калаган, унаган затымызды аламыз, арине, ажарлысын. Дами, касиети бирдей болып турса да, алманын кызылын калаймыз. Бул – козимиздин калауы. Бул жерде акыл – парасат дегениниз кимелеп араласа коймаса керек. Онда турган не бар екен деймиз гой. Демек, коз адамнын алгашкы пайымдау мушеси екен гой. Осы пайымдау мушени акыл –парасатымыз улкен сабырлылыкта устай билген жон бе деймин. Капелимде бул кез келген кисинин ойына келе де бермес, дегенмен, ар кезде жадында сактаганга не жетсин!
Осы биздин козимиз коргенде акыл – парасатымыз оки да биле ме деймин: айткызбай – ак адамнын айтатынын алдын ала козден оку, кимылдан оку, бет ажарынан оку. Осылай оки алатындар барлык адамда бирдей болмауы да мумкин. Дегенмен, аркимде аз да болса, сол касиеттерден болады деп есептеймин. Демек, сабырлылыктын кажет жери дал осы жерде керек – ак сиякты.Арине озин-ози билгенге, озине-ози есеп бере билетин адамга не жетсин! Копшилигинде ондай болмайтыны ушырасады.
Бирден козге тусетин адамнын ажары бет алпетинде болады. Оны кез келген адам биринши кездескенде – ак байкаса керек. Ал, сол ажарлы адам озинин ажарын айнага караганда гана байкайды: озин баскалармен салыстырады. Оган ол канагаттанады, масайрайды да. Енди осы ажарга копшилигинде парасаттылык жетиспей жатады. Онын акыры оны дандайсушылыкка алып барады. Осы дандайсушылык озимен гана болмай, екинши биреулерди де адастырады, опык жегизеди. Ондай айел бойын сылаумен  болады: “Мына ажарым бар да, менен артык жан жок” дегенге шейин барады. “Кыз кылыгымен сулу” дегенди естен шыгарады. “ Жаны сулудын тани сулу” екенин билгиси де келмейди. Осыдан барып, копшилигинде конил суысу пайда болады. Бурынгы ажар суыган конилге кубыжык болып корине бастайды. Осындай болган исти коргеним де бар еди. Ол былай: армияда журген аскери ушкыш демалыска аулына келеди (бул 1950 – 60 ж.ж.). Ауылда орта мектепти орысша битирген ( Акмола обл.) ай десе аузы, кун десе кози бар сулуга кедеседи. Жигит болса – летчик. Уаде бойынша кыз ел ордасына ауысып, окуга туседи, арине, сырттан окуга. Жигит каладан патерге уй алып береди. Астында ушагы бар, рети келгенде, еркек астанага келип – кетип те журди. Бирде алдын ала хабарламай – ак, тун мезгилинде сулуына келсе, сулуы екинши биреудин кушагында жатканына тап болады. Енди сипаттайтыны жок, акылсыз ажар озин де, косылдым дегенин де адастырады. Ажарына акылын сай болмаса, омирин айнымалы болады. “Лапсиге акылсыз берилгенин – айыкпас окинишке киргенин” болды.
                21\X1 – 2001.


Сериялы солакайлыктын сазайы
       “Озин билме, билгеннин Тилин алма,
каргыстын жаманы - Сол болады”

Дуниеге келген адамнын бари бирдей минезди, акылды, ести, пайымдау жагы да бирдей болып жарала салмаса керек. Психология гылымында адамдардын минезин бирнешелеген топка болип жатады. Ол озинше бир гылым жуйеси. Ал жастык шакта адам унеми кимыл устинде, кызу канды; ой ориси ересектерден канша дегенмен де томен болса керек. Озине дурыс корингенимен, жалпы ой токтата алмаган кезинде терис жолга урынудан солакайлык истерге ауестену деген болады екен. Соны дагдыга айналдырудын зиян екенин де сезбеу, кайталаудан не болды? Алгашкысы “ит пен ит итаяк басында кездеседи” дегендейден басталган. Козин сузе караган бикеш кез келип, кагып тускен де, одан айнуга да себеп табылган. Ол бикеш баскага ауган сынарынан айырмауга тырысып, озине аудара алмаган сон, озин - ози жоюга шейин бет бурады. Онысы кураторга(жетекшиси) жетип, истин ман жайы аныкталады, тиисти кужат жасалады, мойнына койгызылады. Енди мажбур турде некеге де турады, бирак катынасты узеди, акыры, есебин тауып окуды да тастайды, бикештен де аулак кетеди. Конысты озгерткен кез. Мемлекеттик жумыс жок. Онды – солды бар каржыны жумсап женил коликти болган уакыт. Ебине лайык жолаушы тасуга кошкен кезинде, «Сен тазга мен саз» дегендей тагы бир жезокше мунын колигине ауес болып, минип жургендери де болган. Сол жезокше бир кундери гайып болыпты – мыс. Одан бул солакайдын хабары да жок. Ойламаган жерден арага уакыт салынып, жоктын денеси шалшык судан табылыпты – мыс, бет албети бузылса да керек. Изшилер кимдердин колигине мингендерин аныктап, барин де зерттей бастайды. «Жала жалын емес, жандырмайды; жандырмаса да куйелейди» демекши, солакайга бас салады, кысады. Ол емес екенин биле турып, он мын берсен, кутыласын, болмаса, тутыласынга басады. Арага адам салып, сураганын тауып та береди. Арине, карызга алады, кайтару куни де белгиленеди. Колында жогы кайдан табылсын, урлык жарияга айналады.
 «Бала жаксы болса – ажарын, жаман болса - ажалын» депти гой. Ким куйеди буган?  Арине, ата – ана.
Болган ис болды, бояуы синди. Уакыт оте умытты – ау дейтин де мезгил жеткен.
Мунын жолында жезокшелер, куйеуден куйеуге ауысып жургендер ушыраса береди. «Еркектин кайламен буза алмаганын, айел айламен бузады» демекши, тагы бир бикеш тун мезгилинде уйине жеткизуин отинеди, акысын уйинен бермекши. Уйине барганда, тенге табылмайды, кулагындагы сыргасын усынады. Акысын тауып, сырганы кайтып алмакшы болып келиседи. Сол сырганын егеси келе коймайды. Бир кундери колигиндеги сырга уйдеги калындыгынын козине туседи. Копке дейин бул сыр уйдеги жануя мушелеринин басшысына белгисиз болып журеди.
Орыстар айтыпты гой: «Шилу в мешке не утаишь» деп. Жануяда азын – аулак ис козгалады. Солакайдын зайыбы сырганын егесин табады: анасы мен кызын уйге де алып келеди. Акысы толенип, сырга егесине бериледи. Содан бул жезокшемен есеп ажырасып, ух! деген кезге жеткен кез еди.
Осы солакайлык жолга тусуге себеп болып журген, бириншиден, женил колик болса, екиншиден, еки жакты женилдик: «Ойнас оттан да ыстык: куйип кеткенинди сезбей де каласын».
«Ауру калса да, адет калмайды» тагы басталды: «Ойнактаган от басты». От басканда жай гана от емес, перинин деймиз бе, жезтырнактын деймиз бе жезокшесине жолыкты. Анасы онтустикке айгили, косымша аты да бар «Вертолет» болып шыкты. Мактанып сойлегенде, оган барлык ел баскарушы бас иеди, шындыгында, бетине карамайды, карагылары келмейди екен.
Аудан орталыгына  шешесине ерип келген жезокше(бурын бир байдын сорына тышкан) есебин тауып, шешесине ермей, аудан орталыгында калып кояды. Алдын ала жоспарлап та койган ба, ким билсин. «Бир айелдин сикырлыгы 40 есекке жук болады» депти гой. Каншама женил колик толып турганда, жолаушыларды мингизип келген солакай журдек келип токтайды. Жолаушылар бет – бетине кетеди. Кешкиликти кез екен. Кутип турган жезтырнактын жезокшеси солакайга сарт ете калады. Жалгыз ози жеке колигиндей жайгасып отырып та алады. Енди кеменин капитаны испеттес команда да бериледи. Баратын багытына косымша жолаушы алуды кажетсинбейди де. Баратын аулына барады. Онда неге барганы оздерине гана белгили, оны сураушы да жок. Туннин жарымында зыргып келе жатып, коликтин он жагынын шарабойы кетеди.
Жолдын он жагындагы бир агашка согып, машина аударылады: жезокше турли жаракат алган бойында жан тапсырыпты да, солакай да сау емес, ауыр жаракаттанган, машинадан шыгып калган. Тан аткан сон, жолаушылар корип, тиисти орнына хабарлаган. Машина талканданган, полициялар тиисти орынга алып кеткен. Олгеннин, жаракаттын канын алу, зерттеу, тергеу жумыстары изин суытпай журуде болады. Болган уакига онтустик кана емес, солакайдын туыстарына тегис хабарланады. Колик егеси жагы кайткенде де айыпты деп саналатын жай бар. Казакшылык жолмен казалы уйге он еки мыннын затын (кой,ун, акшалай) алып барып, бас июде. Ол куни Вертолет солакайды бурыннан билетинин айтып, одан кормейди, бул маган истелинген «заказное убийство» деумен болды. Ондай айгак боларлык ешнарсе таба алмай, акырында, танимын, билемин деген солакайына жабысуга бет бурды: ушинши рет кеширим кагаз алуга барганда: «Мен кызымнын жан тапсырган жерине белги коюым керек. Кызымнын кыркын, жылын беруим керек. Оган дейин кызымды жерлеген жерине оз дарежесинде там согуым керек» - деп бир койды.
Солакай болса, бул кезде ауруханада. «Кыз оледи, бала неге олмейди» дегенге бассын. Вертолеттин куйеуи шофер болган адам екен. Ол: «Менде де осындай жагдай болган. Шарабой шыгып кетип, касымдагы олди, мен есик ашылып кетип  ушып кетиппин» - деди. Буны айели унатпады. Отырып – отырып, куйеуин сыртка ертип кетти. Салден сон жалгыз ози Вертолеттин келип: «Мен аузымды ашсам, айкара ашамын. Менин шыгынымды отейсиндер. Торт жуз мын тенге бересин. Баланды соттатпаймын, ол менин колымнан келеди. Букил облыс мени тындайды» - демеси бар ма? Мына соманы еситкенде, туншыгып кала жаздадык. «Букил уй – орманымды сатканыммен, бул каржы менде жок» - деумен гана шыктык. «Ойланындар» деп, кыркынын жасалатын кунин де айтты.
Содан биз олай карай баруды койдык. Вертолеттин бул исин, созин, зан орындары да билди. Олардын айтатыны: «Сол айелди тындырындар. Келеси жагы киын болмайды» - деу.
Солакай болса, ауруханадан ауруханага ауысуда, ауыр операцияда жасалуда. Бари жаткан шыгынга алып барады.
Ал, машинанын апатын зерттеушилер ше? «Оленди жерде огиз семиреди, олимди жерде молда семиреди» дегендей, зангерлердин аркайсысынын оз ставкасы деген бар екен. Маселе исти зерттемейди, ставка берилуи керек. Ис соган карай шешиледи. Каннын анализине уш жуз доллар, машинанын акауына мын доллар миндетти турде керек болды. Ал тергеушинин жазу жумысы оз алдына. Бул сумма бизде жок. Тым – тырыспыз. Кездескенде, тергеуши: «Неге келмейсиндер, экспертизге неге бармайсындар?» - деп кояды. Оган бизде жагдай жок. Акырында, машинанын акауы жок, жургизуши ишкен деп айыптау корытындысы келди. Вертолетке ел ишинде таныстары «Кызыннын олигин сатасын ба, сонша аузынды ашканын не?» деушилер мол болгандай. Енди ол Солакай кайтып келмей кеттиге басыпты. Келуимизди кутетиндей. Тагы да 3-4 рет барудын аягында, жиырма мын алып, кеширим кагаз берди, созинде айыпты деп санамайды. Аудандык сотта ис каралды. Солакай уш жыл ериксиз, еки жыл айдаушылык (шоферлик) еркинен айыру, бир жыл бул жерден баска жерге кетпеу жазасы берилди. Жылына дейин кыздын шешесине казакшылык жолына комектесу делинди. Дал осы истин болар куни солакайдын акесинде журектин приступы – «крупноочаговой инфаркт миокордия левой стенки острая стадия» диагнозы пайда болды. «Баланын салмагы -  биликке, куйиги – журекке туседи» болды.

Жетинши туйсик
(«Жазагер жады космоформуласы» атты романнан) Уйленип отау котердин, минекей, сен де, балаказ,
Тирликтен, бирак, жаркыным, уйленбей кеткен адам аз.
Сен тугил каскыр каскырмен, маймыл мен маймыл жуптаскан,
Оз тенин тапкан сон гана адымын олар нык баскан.

Ойын мен исин – жангырык, кейде оган туйсик жетпейди,
           Айел ап, бала тудыру акылды кажет етпейди.
                II
           Кунделик кумар сезимди орилгени ушин отпенен,
           Шатастырып алдык, кудай-ау, биртуар махабатпенен.
 
Алдану , сира, тук емес, бултаксыз, бултсыз шакта да,
Уйлену деген, карагым, алгашкы баспалдак кана.
Ата-анан, урим-бутагын, бари де сени тур колдап,
  Бастысы – сулу жубайын озине ертен ким болмак?

Махаббат – кайсар зангар шын, кез келген орлей алмаган,
Он мыннан, балким, еки адам умитин зорга жалгаган.
   III
Содан гой, сансыз кеудени жалгыздык дерти торлаган,
Каншама зангар тулгалар канатсыз жардан сорлаган.

Турмыстын турли сынынан суринбей отти десе де,
Жубайын досын бола ма? Мине, бул басты маселе.
Не бермек таннин одагы? Жанына жаны косылмау,
Бул – нагыз бедеу касирет, косылмау деген – ашылмау!

Гул болып ашылмаганнын тилегин ким бар жактаган?
Рухы косылмаганнын сезими шаттык таппаган.
     IV
Рухы косылмагандар – жалынсыз, сансиз, жакутсыз,
Сондыктан мына жалганда екеудин бири – бакытсыз.

Сондыктан махабаттын да сырт санын курайтындар коп,
Жай козге кулип жургеннен жасырын жылайтындар коп.
Тагдырдан кашу мумкин бе, журсен де кандай жолменен,
Бир манди сурак алдында турады ылги колденен.

«Жубайын досын болды ма самгаткан сеним шырайын,
Нак сондай улы бакытты берди ме саган кудайым?
     V
Ойнай ма онын козинде сезим мен рух жаркылы,
Уга ма ол шаттык – мунынды жетинши туйсик аркылы?

Укпаса ... исин секилди дауылда музга жаккан от,
Рухани терен туйсину жок кезде махаббат та жок.»

     Минез жасауга косылатындар:
Ыстык кун саулеси, булактын тазалыгы, гулдин адемилиги мен биязылыгы, куздин жомарттыгы, суйиспеншилиги, аккудын адалдыгы, хамелеоннын озгергиштиги, желдин тураксыздыгы, булттын жылауыктыгы, сиырдын сузегендиги, есектин ожеттиги, сауысканнын мылжыны, тулкинин кулыгы жане аздап акжаркындылыкты, жауыздыкты, жыланнын кекшилдигин косып, абден араластырып, жогары мартебемиз корикти келген айелге минез жасайды. Оны еркектин колына берип, оган берген кенеси: оте сактыкпен ойланып пайдалансан, бакытынды да, мунынды да табасын. Суйенишин де, куйреуин де сонын ишинде.Кушин мен устемдигинди пайдалансан, максатына жетесин. Айрылсан, айелден женилгенин – устемдиктен айрылганын, басына шыкканы.
4/XII-2001. г. Шымкент. Больница «Кардиоцентр».
Мухтар Шаханов.
«Жазагер жады космоформуласы» (Шынгысханнын пенделик купиясы)
                «Космоформула Карающей памяти»
                (Тайна, унесенная Чингизханом).
Роман  в поэмах.
Алматы, «билим», 2001
Стр. 190-195.    Эпизод осмысления:
IV-2002ж. осы китап ушин М. Шахановка Американын Халык аралык Калифорния Гылым, Индустрия, Билим жане онер Академиясы Альберт Эйнштейн атындагы алтын медальмен марапаттады.
Отырар шахарынын ханы – Кайыр хан. Кайырханнын айели – Акерке. Шаханов поэзиясы тек казак адебиеттин гана емес, кулли алемдик поэзиясынын «жана белгиси» деп жазды. Романды немис тилине аударган Фридрих Хитцер.
Седьмое чувство
Вот ты и женился.
Я рад за тебя.
Но не только люди –
Даже волки с волчицами
И смешные обезьяны,
Спасаясь от одиночества,
Соединяют судьбы,
Чтобы стать
Верной опорой
Друг другу.
Жениться, как все,
И привести ребёнка
Не требует
Большого ума.
Вопрос весь в том,
Каким своим ликом
Завтра твоя суженная
Повернётся к тебе?
Люди испокон веков
Свои горячие и бурные
Мимолётные увлечения
Путает с любовью,
Потому что
И такая страсть
Порою тоже сыплет
Искрами.
Но не каждому
Суждено понять,
Что в нашем людском
Столь забывчивом мире
Любовь – наивысший пик,
Подняться на который
Дано лишь немногим
Счастливцам.
И, возможно, увы,
Из десятков тысяч
Только двоим
Удаётся держаться
На острой грани
Этого удивительного,
Пленительно – волнующего
Праздник счастья,
Праздника вечного
Неустанного восхищения.
Близкость лишь телесная,
Без близкости духа –
Неизмеримая печаль.
Вот почему на свете
Так много людей одиноких,
Страдающих от бескорылости
Своих половин.
У них никогда не бывает
Неповторимых взлётов,
Необъяснимых праздников,
Полностью лишённые
Этой радостью судьбы,
Они несчастны,
И улыбаясь в глаза,
Часто тайком
Утирают горькие слёзы.
И на любом перекрёстке
Жизненного пути
Всегда встречает тебя
Неумолимый вопрос:
Стала ли супруга
Чутким другом
Твоей души,
Другом твоих
Сокровенных побуждений?
Ощущает ли она
Твоих вдохновенные полёты,
Твои радости у муки
Своим седьмым чувством?
Если же нет,
То все твои устремления.
Как попытки
Разжечь огонь
На льдине
В ветреный день
И это значит,
Что ты находишься
От судьбоносной цели
Слишком далеко,
Далеко…
Вот так недоступна,
Вот как трудна,
Вот как таинственна
Это многогранная,
Избирательно – своенравная
Любовь.

Чингисхан
Забавно.
Я никогда не придавал
Значения стихам.
А поэты меня раздражали,
И я всегда их
С усердием казнил.
Но в том стишке
Есть разумное зерно,
Которое можно было бы,
Принять во внимание.
К сожалению, это
Для меня
Уже слишком поздно.
А на женщин
Я всегда имел
Свои неизменные взгляды.
В раннем детстве
Я от отца своего
Услышал такую притчу:
Когда всевышний решил
Сотворить женщину
Из ребра мужчины,
Не долго калебался
Насчёт того,
Какой ей
Дать Характер
В это время к Богу
Приползла Змея
И попросила
Изменить её
Природное назначение.
Всевышний ей ответил:
«Нет, ты будешь
И вперёд продолжать
Ползать на брюхе.
Но в данный момент
Я в размышлении
Над созданием
Нового, многоликого
И непредсказуемого существа.
Мне, пожалуй, понадобятся
Особенности твоего нрава...»
И Бог, собрав,
В одном сосуде
Лучи горящего солнца,
Свежесть родника,
Красоту и нежность цветка,
Щедрость осени,
Влюбчивость мотылька,
Верность лебедя,
Изменчивость хамелеона,
Непостоянство ветра
Плаксивость облака,
Покорность коровы,
Упрямость осла,
Болтливость сороки,
И хитрость лисы,
Добавил туда
Ещё самую малость –
Ярость, коварство
И злопамятность змеи.
Усердно и тщательно перемешав
Все собранные своиства,
Всевышний и сотворил
Прекраснейшую женщину.
И торжественно передавая
Это творение
В руки мужчине,
Бог посоветовал ему:
«Будь благоразумен
И крайне осторожен –
В ней твоё счастье
И неизмеримая печаль,
В ней опора
И в ней же
Твоё разрушение.
Если ты не сумеешь
Управлять своей женщиной,
То в её действиях
Непременно возьмут верх
Отрицательные черты.
И ещё запомни:
Мужское преимущество –
Всегда в его силе
И в помыслах властвования.
Их потеря –
Твоё окончательное порожение
Перед женщиной!»
И я до сих пор
По отношению к женщинам
Придерживаюсь
Этих правил.


Конилде пайда болган сурак:
Осы автордын оз жары Акеркедей ме екен? Ал, осы суракты койып отырган озимдики ше?
Мен ол туралы айткан сияктымын: «Жиберип алган кателигим» деген такырыпты караныз. Ол – баларымнын анасы. Кемшилиги – кундердин кунинде туйыкка тирелгенде, акыл – кенес коса алмайтындыгы. Оган себеп – окымагандыгы, басты себеп - оз катесин мойындамаушылык. Ондай жан еш уакытта да...
Дуние жузинде белгили Мухтар Омарханулы Ауезовтын алгашкы айели Абайдын Магауиясынын кызы Камила еди. Тарихи жагдайларга байланысты ма, Мухтар Александр Фадеевтин балдызы Валентинага уйленеди. Бул – екинши айели. Бир естелигимде Мухтар Камиланин наласына калдым ба дегени де бар – ды. Камилани оте жаксы коретин айтканымда. Сол Мухтар Москвада операция устинде кайтыс болып, Алматыга алып келгенде, туыстары Мухтардын денесин оз уйинин есигинин алдына коюды айтады. Мухтар сол ози турган уйин салдырганда, келешек музей бола ме дегени бар екен. Осыны Валентина айтканда: «Что вы говорите, я ночью боюсь выходить» - депти гой. Акыры сол уй музей де болды. Директоры Валентинадан туган Лайла болды; Лайла Динмухамед Конаевтин келини еди, Аскар Канаевтин айели. Мухтармен коштасарда Абай атындагы опера театорында табыт басында Валентина мен Мухтардын ушинши айели Фатима(Илияс Жансугировтын айели) катар отырганын козим корди.
31/XII – 2001.   06 08
8/XII – 2001.     03 саг. 58 мин.   Шымкент каласы.



Мухаммед – акылды,
Мишель Нострадамус – данышпан
Мухаммед пайгамбарымыз да, айгили коринкел Мишель Нострадамустын ози де коздери жумылып кеткенде, кенеттен ой сап ете калса керек. Сол келген ойларын бириншиси ояу кезинде жанындагыларга тугин калдырмай айтады екен. Жанындагылар да куйма кулак жандар умытпай, жадында сактайды екен. Мухаммед пайгамбарымыз дуниеден откен сон, сол айтылгандардын негизигде «Куран Карим» курастырылгандыгын окыганым бар еди(Кураннын жазылу тарихынан).
Сол сиякты Мишель Нострадамус та ойында калгандарын оз колымен кагаз бетине(олен туринде,арине, жумбактап жазылган) тусиргендигин «Мишель Нострадамус» китабынан окып едим.
Нострадамус болашакты данышпандыкпен болжагандай болса, олары иске асуда. Маган да бир адет пайда болып, тун мезгилинде уйкым ашылып кетип, козимди жумсам, турли ой коз алдымды шарлайтынга  айналганыма бираз уакыт болды. Сол кезде сол ойымды жазып тастасам жаздым, жазбасам ертенине айрылып каламын. Сол адет тагы келди. Мен казир Шымкент облысынын кардио орталык ауруханасынын реанимация болмесинде жатырмын. Бул жерге келемин деген уш уйктасам, тусиме де енбес еди. 28 – 29 – 30/XII – 2001 кундери денсаулыгым болмай, ар кунде денемнин кысылгандыгы(приступ) болды. Соны аныктауга орталык диагностикалык жайга келсем, журек ауруы деп тауып, маган «Крупноочаговый инфаркт миокарда задней стенки, острая стадия» деп диагноз койып, бет каратпай осы жерге алып келип жаткызганына тортинши кун болды.
Ашейинде мын киял адам, енди ойламаганда кайда оймакшысын болды – ау. Уйкы келмей, тагы да адетке бастым.  Бирак мен акылды да емеспин, данышпан да емеспин. Оган, окушым, сиздерден кеширим сураймын. «Бастан кешкен, коз корген» деп аталатын жинак торт болимди еди. Мынау соган жалгас бирдене болар. Мен болсам, асказаным екен гой деп ойлаганмын.
Буган душар болгандыгымды осы биылгы жаз бойы ауыргандыгым, жануяда болган жагдайлардын жиынтыгынан гой деп корыттым.
Омирге келгенин анык болса, одан оту де айдай анык. Бул - омирдин заны. Оган рениш те, уайым да жок. Тек сол омирмен киналмай коштасканды дурыс деп санаймын.
Бул жерде Улы Отан согысына катыскандарды тегин емдейди деп еди. Алгашкы кундери солай басталды. «Айдын аягы, жылдын аягы, каржы таусылды» деген менин акылыма сыймайтын сылтауларды айтып, кымбат дарилер бизге жок, озин сатып аласынга шыкты. Мына ой содан келип туып отыр. Соз болек, ис болек. Адамдар да турли  адис-айлага кошкен. 7/XII- куни; 1 укол 2 таблетке (кешкилик) 900 тенгеге жакынга тусти. Булайша емделуге менин жагдайым котермейтиндигин медбикелерге айттым. Одан даригерлер де хабардар болды. Не керек, батып айта алмайды, айтеуир, уакыт откизуге басканын сезудемин. Булар оздеринен бир саты жогаргыларга айта алмайды ол тусиникти.Бирак бир тауир жери мен келип тускеннен бери еш приступ жок, жагдайым жаксы.Ендиги максат бир жолгы емделу мерзимин аяктау гана болып тур. Диагнозымды билген балаларым катты урейленуде, оларга жагдайымнын жаксы екенин хабарладым,абиржимендер дедим.
         Булармен айтысып, занды жасап коюдын да натиже шыгармайтындыгын билемин.Казирги кез айнала ауызжаласкан, шындык жогалган, соз болек те, ис болек кез.Ишиме сыймаганды кагаз бетине тусирдим гой.Енди жарылып кетпесипин, уйкы келер деп, мына узиндини эпилог ретинде усынып отырмын:
         “Жазыла, жазыла тауиптерге уят болды гой, енди олмесем болмас” – депти гой бир наукастанган адам.
                8/XII – 2001.   04 сагат, 23 минут

Кадирди асыру ма, алде кашыру ма ?!
                “Бойжеткендердин ойы да жетсин десек ...”

          Осы “Кадир деген бир соз бар. Сол соз арасында болатын сыйластыкка, курбы катарлардын бир- биримен карым-катынастарына байланысты жагымды кубылыс, ис - аректке айтылса керек. Сонымен катар, асиресе, улкен мен кишинин бирин – бири тусине билуине айтылса керек. «Карнымнын ашканына емес, кадиримнин кашканына ренжимин» депти. Сонда бул кандай жагдайда жагымды манди угымын сактайды деген сауал туады.
Картайганда ер киси уйден узап шыкпай, от басында ретсиз нарсеге араласып, сойлей берсе, кадирин алдырып алады деген де бар. Сондыктан ер адам уактысынын мол болигин тузде(далада) откизгени дурыс сиякты.
- Ал, айел адам ше?
- Айел адам Отаннын уйткысы, уйден узамауы керек. Уйден шыгу деген ол уйдин есиги жабулы деген болады.
- Келини бар, кейуана болган айел ше?
- Егер кейуана айел уйинде отырмай, баска уйге кете берсе, кыдырымпаз деген атка ие болып шыга келеди.
Ал, баска Отан курган балаларына барып турса, ол бир баска. Сонда да сол кейуананын туракты турган уйи бар. Баска баласына бара тура, сол ози туратын отанына кайтып оралгысы келеди де турады екен. Буны омир тажирибесинен жасай – жасай кордик те. Ал, кайтып оралгысы келмей, жайлы жеринде журе берсе, кейуананын отаны саналатын уйдеги келинге сын, ягни келини оны сыйыстырмаганы, не кутпейтини болып шыга келеди.
- Енди отандагы келиннин кеткен жагынан тез оралмауы калай багаланады?
- Егер де ол келиннин карауында ата – енеси болса, биле билсе, сол ата – ене сонын аке – шешеси, картайгандай болса, типти, тили шыккан, еки аякты емес, уш аякты сабии; енбектеуден откен, шыккан тистери тусип таусылган, кору, еситу кабилеттери де нашарлаган, ерекше кутуди керек ететин, тусинсе – мусапири, тусинбесе – алжыган албастысы.
- Ол сондай карты бола тура неге узап кетеди?
- Е, онын туган аке – шешеси бар емес пе еди? Соны сагынды, соган кетти.
- Сонда ол сол жакта жатып алуы керек пе екен?!
- Ол сол келиннин парасаттылыгына байланысты.
- Ол келиннин отаны кай отан болганы? Келин болып тускен отанды ол отаным деп санай ма?
- Соны тусинуге де парасаттылык керек сиякты.
- Сиз калай тусинесиз? Осы узатылган кыз торкинине келгенде, сол уйдин оз адамы ма, алде конагы ма?
- Арине, конагы. Кыз жат журттык емес пе еди. Барган жери оз отаны.
- Сонда ол кандай конакка жатады?
- Оны толык билгиниз келсе, «Бауыржан Шоу - дын» концертин кориниз. Тусинсениз, кайсысына жататынынызды табасыз.
- Осы коптен коринбей кетсе, анда – санда бир ушырасса, кадирменди болады демей ме?
- Онын жолы бир ботен. Ондайлардын кадирлеринин тез онин жогалтып алатындары да болып жатады.Ондайдан Алла сактасын!
- Отаннын иеси айел деп айттык кой. Сол айел кадиримди арттырайын деп, есиктин жанды кара кулыптарын калдырып, зарыктырып кеткен ше? Ол да кадирин арттырганга жата ма?
- Таяз ойлаганга жатса жатар да – ай!Соны кешиктирип жаткандар да акылы терен жандар болмагандыгы болар.
- Кашкан кадир кайткенде орнына келеди?
- Кателигин мойындаса, кеширим сурай билсе. Акырында, сол кателикти кайтып кайталамаганда гана орнына келсе керек.
- Казакта «Балам жаман болса, бола берсин, келиним жаксы болсын» деген созди неге айткан?
- Айткан жокпыз ба, отаннын иеси - айел. Сол айел сол уйдин егеси, жумысшысы, тамактандырушысы; орысшалап айтсак – «мамулясы». Ол айелдин жок болуы деген – калгандарынын бари тири жетимдикке енген деген. Сол айел – сол уйдин ари куни, ари улыгы. Сондыктан да казак келиним жаксы болсын деп, Алладан турса да, жатса да тилеген емес пе!
- Онда мандайына жазганын коресин де «жазмыштан озмыш жок» депти гой.
Казактын Найман тобында «Алпеш ана» деген келин болган. Сол Алпеш
акылдыгымен Найман руынын жойылып кетпеуине себеп болган. Айелди аты жок, жони жок акылы кем дейтин бар. Ол – дурыс емес. Акылмен женгенге не жетсин! Бир беттиликпен жену – женис емес. Сондыктан да «озин билме, билгеннин тилин алма, каргыстын ен жаманы сол болар» депти гой.   5/04 – 2002.    09 25
Ис бар жерде кателик ушырасып отырады. Ис болмаса, кате де болмас
еди. Енди сол кеткен катени мойындау да бар, мойындамау да бар.
Кимде – ким катесин мойындамайды екен, демек, ол оны
жоймайды деген соз, озиникин дурыс кору болып шыгады. Бул – бирбеттилик.
Ал, катесин мойындаган адам – катесин жоюга бет бурады деген соз.
Кателесип кетеди екенмин деп, жумыс жасамай отыруды акылдылыкка санауга болмайды. Сондыктан ис - арекет, жумыс керек. Ол - омирдин талабы. Солай бола тура, жан – жагындагылармен санасып, акылдасып, кенесип отыру – адамгершилик касиетин. Билсен – уйрет, билмесен – уйрен.
Тусине билсен, осы жарык дуниедеги омиринде пейишинди де, тозагынды да жасайтын озинсин. Дурыс сурген омирин – пейишиннин калануы да, терис истеген исин – тозагыннын калануы.
Акыл – есин дурыс болса, ойлан, озине озин есеп бере бил, токтамга кел.
Егер олай болмай, бир кундик омирим артык деп, ертенгисинин керегин жокка салсан, санасуды билмегенин болып шыгады. «Атана не истесен, алдына сол келеди» деген  де соз бар. Тири болгансып, кундердин кунинде есейген сон, осындай тагдыр басына келгеннин айтканы болар.    6/4 – 2002.

Осы биз 59 – жыл бирге турып келемиз. Алтын тойымызды да откиздик. «Гаухар» тойымызды (60 жылдык) шанырак иеси саналатын кишкенемиздин отанында (омир болып жатса) неге откизбеске. Адетте, ата-ана кай баланын. оздигинше шанырагын игерип кетуине карайласады емес пе. Бул бала енди озине-ози келди гой деймин. Булар ержетсин десек, солай жасайык. Биз отырганда булар улкеймейди, бизге сене береди, саби болады да турады. «Есейип кетсем де, мен саган сабимин олени соган айтылган.
16/II – 2005

Болган акикаттын растыгы мен жерге оралып косылу немесе «БАР мен ЖОК»
Ешким де куман келтирмейтин бир жайт бар. Оган ешкимнин де таласы жок жане ол солай болып жатыр. Мангилик болып жаралган ешнарсе де жок, барлыгы да козгалыста, озгеристе екенин галымдар да далелдеген; галымсыз – ак акылынызга салсаныз, оган козиниз жетеди.
Сонда ол не дейсиз гой. Бул табигаттагы барлык заттар десен де болады. Сол заттын бир болиги-адамзат.
Адамзат дуниеге келуи акикат болса, дуниеден отуи де, ягни жерге оралып косылуы да акикат. Енди тусинген боларсыз: « БАР мен ЖОК-тын» кыскартылып алынып отырган соз екендигин.
Бирак сол заттар ен сонгы кезенине дейин кандай озгеристерге келди деймиз бе, не тындырды деймиз бе, маселе сонда тур. Сол мерзимде пайдалы арекеттер жасады ма , алде ешнарсе де тындырмай, боска келип, оз - озинен изсиз отти ме?! Мундай кубылыс барлык заттарда болатыны акикат: «Уран» деген элемент ескерилмесе жер койнауында жата берсе,ен сонында коргасынга айналады екен, ал куаты али бар ураннын болшегин тек кана коргасын ишинде сактайды екен, баска затпен оны орап сактауга келмейди екен.
Ал, сен адамсын гой, ойлашы, не тындырып бара жатырсын?
Адамдардын ишинде жалтактап, бас саугалаушысы да бар, бас саугалауды билмей, керексинбей, акикатты ашушылары да бар.
8/IV – 2002. 22:47

Аке мен баланын ангимеси
- Аке, сиз де бала болдыныз ба?
- Иа, балам, мен де бала болдым гой.
- Сонда сиздин де акениз болган ба?
  - Иа, болган, бирак ол мен кишкентай кезимде дуниеден озып кетти.
- Озганы калай, тусинбедим гой, аке?
- Е-е, озган деген жан-жагына карамай, адеттегиден де каттырак журип, ешнарсеге кайрылып карауга шамасы келмей кеткенди айтады.
- Ол соншама неге асыккан аке?
- Е-е, балам, тусинбей отырсын гой, -тусиндирейин. Биреу ерте, биреу кеш бул жарык дуниеден есебин тауып, турли себептермен деми таусылып, кайтыс болганды айтады.
- Онда сиз неше жаста единиз?
- Ол кезде мен 6-7 жас шамасында гана болатынмын, балам.
- Сиз калай кун кординиз, сизге ким карады?
- Анам ол кезде тири еди. Менин анам саган аже болып келеди, балам.
- Ол кайда, мен кормедим гой?
- Ол да менин 12-13 жасымда бул дуниеден отип кетти.
- Сонда сиз кайда калгансыз? Осылай да бола ма екен?! Сизди ким окытты? Киим-кешек, тамак дегенди кайдан алдыныз?
- Онын барин айтып жатсам, узак ангиме. Бир созбен айтканда, бир Алла ози жараткан сон, ырызгысын тауын береди екен гой: балалар уйи деген болады. Онда жетим балаларды жиын, асырайды, окытады. Олар оскен сон, оз тирликтерин жасайды.
- Аке, ажемнин сизден баска балалары болмаган ба?
- Болган, менен улкен кызы да, улы да болган. Менен кишилери де болган.
- Олар казир кайда?
- Е, балам, олар да ертеректе киыншылык заманда кайтыс болып кеткен.
- Ол кандай киыншылык заман?
- Дал казир сен омир сурип отыргандай емес. Казак деген халыкты колында багынышты етип устау ушин, турли саясаттар колданган. Ашаршылыкка ушыраткан. Айыпсыз-ак жалган жаламен турмеге жапкан. Типти олим жазасын да колданган. Есейе келе сен оны казак халкынын тарихынан окисын.
- Аке, сиз мына теледидардагылардай согыска катыстыныз ба?
- Иа, катыстым.
- Согыс деген кызык па? Онда атуга окты коп кылып бере ме?
- Ой, балам! Согысы курысын! Онын неси кызык болсын. Онда адамдар олип те, жарадар болып та жатады. Кино деген сендерге кызык сиякты коринеди гой. Онын неси кызык, кешеги корген кинон ауганстанда болып жаткан жагдай гой. Кызык болса, ондагылар нагып босып жур, жылап – ениреп жур дейсин.
- Аке, олар неге согысады? Не жетиспейди?
- Е, балам, бул сурагын дурыс. Согыс жай енбекши халыкка тукке кереги жок. Ар ел ишинде ири байлар бар. Соларга оз байлыктары аздай, екинши бир елди жаулап алгысы келеди. Бакталастык деген болады. Отан деген созди ту етип устап, елдеги жай халыкты отанынды коргау миндетин деп айдап салады. Елди, халыкты билеп отырган сондай байларга гана согыс керек. Согыска оздери араласпайды, кирмейди, тек айдап салады. Мемлекеттеринде шыгарып койган зандары бар. Ол занды орындамасан, онда сен айыптысын, жазгырады.
- Аке, сиздин неше баланыз бар? Осы биз нешеумиз?
- Е-е. Сендердин сандарын бар гой. Сен менин баламнын баласысын. Менин немеремсин. Сен де менин баламсын. Аке деп отырганын дурыс, балам. Мен саган ата болып келемин. Сенин акен менин балам гой. Ол да сен сиякты кишкентай бала болган. Бирден улкен болып шыга келген емес. Сен кеше аженнин мамесин аузына салып, емип жатыр един гой. Сонда сут бар ма екен?
- Жок, сути жок. Ози гой баурына кысып, мамесин аузыма салып жиберген.
- Айтпесе, сол мамени сенин акен емген. Ол кезде онын сути коп еди. Карашы, маманнын мамесинен аженнин мамеси укен емес пе? Сен али ботелке мен сосканды тастамай журсин. Сенин акен сен сияктанып соска емген емес. Олай болса, бугиннен бастап оны таста, ембе, уят екен – ау!
- Аке, сиз маган урыскандай папама да урсушы ма единиз? Ол айтканынызды истеуши ме еди?
- Е, урыспак тугил урып та алатынмын. Ол ешкимге шагым да айта алмайтын. Сендер болсандар тындамайсындар, шагымданасындар. Аке – шешене барып айтып, бизди жек кориништи етесиндер. Ойландаршы, соларын дурыс па екен? Бизге урсатын, акыл айтатын, асиресе озиме, аке – шешем болган жок. Мен сендердин бузыктык истеринди жасауга шамам да келген жок. Менин коргаушым болмады. Ал сендер болсандар кей жагдайда атана, копшилигинде ажене карсы сойлейсиндер, сыйламайсындар. Биз оган каймыгып каламыз, ренжимиз. Ойландаршы, ата, аженин кереги жок па? Сендерден де баска биздин ата, ажени керек етип отырган балаларымыз бар. Соган – ак барайык.
- Кешириниз, ата! Аке – шеше, ата - аже деген кандай болу керек. Олардын миндети не? Ал онын балаларынын миндети ше?
- Дурыс, балам, ангименин аныгына енди кошейик. Сен тында, мен айтайын. Сен али жассын. Угып, тусине де бермессин. Дегенмен, сурап калдын гой, айтайын. Сен буны бир гана окып коймай, кайта – кайта окып, манине толык тусин, иске асыра бил.
Кулагы бар адам да, кулагы жок адам да болады, балам. Кулагы бар адам угады, тусинеди, орындайды. Кулагы жок адам айтканды керексинбейди, укпайды. Онын ози “акылы”озинен артып жатады, озиникин гана дурыстайды, кобине бирбет келеди. Катесин ешкашан да мойындамайды. Сонымен, кулагы бары текти де, кулагы жогын тексиз десе де болады.
Аке деген жануянын тиреги, ягни асыраушысы. Бала – шагасына тамак, киим тауып беруши, оны жетилдируши, билим беруши, отан куруына миндетти, уядан ушып шыгып, жеке жануя болуына камкоршы.
Ана болса, сол баланы дуниеге алып келуши – журеги. Сол баланын ыстыгына куйип, суыгына тонушы, кызыгына ракаттанып, терис кылыгына ортенуши, баласы – бауыр ети. Сол бала ушин аке де, шеше де одактасып, дурыс адам болуына жан аямай жумыс аткарушы кулы мен куни, дариптеп айтсак, жаратушысы, Кудайы.
Бала болса, сол аке – шешенин омиринин жалгасы, гули, дани, тукымы. Букил омиринин куанышы, ракаты. Кызын арына, улын нарына балаган.
Дурыс болып оскен улдын акеси тыныгатын болган, ажарлы болып саналган. Бакытка боленген деп соны айткан. Кызы оскен жануянын тагы бир жар тауып, жануя курып жатса, одан аскан бакыт бола ма!
«Бала тили – бал» деймиз. Казак баласын ози осирген жан – жануарлардын толине балап, кулыным, ботам, лагым, кушигим деп еркелетсе, ашуы келгенде де осы создерди колданып, жекирип те айтатын болган. Осындай жагдайда жанагы шагынатыны бар бала корушысына арызданганда, оган дурыс багыт бермей, лаулатып, жандырып жиберип жатса, табан астынан орт пайда болып кетеди. Ол уласып, лаулап, бирденеге  урынуы да мумкин. Кобине, еки жактын бири шыдамдылыкка да барса, быксып – быксып, туншыгып тыйылуы да мумкин. Дегенмен, журек унсиз жылап, туншыгып калады. Козден жас шыкпаганмен, журек жаракат алады. Ойланызшы, мынадан кейин:
- О, ит неме, неге баркылдайсын!
- Озин сондайсын, - дегенде ит немеси.
 Ит немесинин коргаушысы: - Иттен ит туады да, - деп жибергенде ше?
- Осыны еситип отырган аже, ата ким болып шыкты?
- Денесинде жаны бар кур сулде, ари де емес, бери де емес, бир силимтик болган жок па? «Бала жаксы болса – ажарын, жаман болса – ажалын». Олген деген осы болган жок па?! « Жылатуына жылатты – ау! Жубататын уакытты жабирленгендер кутуде. Оны билип жаткан кулагы бар адам табылса.

         - « Жат жерде таяк жеген елине оралады. Елинде таяк жеген кайда барады?» - деп сурапты гой биреу. Елинде, демек, жануяда. Перзенттери бар болып жатса, екинши биреуине барады да.
       - Жок болып жатса ше?
       - Асыраушысы жок, кайырымдылык уйине барады да.
       - Аллам ондайдан сактасын.
       - Аке, сиз бизге урысканмен, коп узамай бетимизден де суйип жатасыз. Биздер болсак, урысканынызды умытып та кетемиз. Сиз неге биз сияктанып умытпайсыз?
       Сондыктан да казагым «Шыгармаса да ушпакка, бала керек кушпакка» депти гой. «Конилдин кулпын тил ашады» депти емес пе, кулыптанып калган конилди кагаз бетине тусирип ашып отырмын.
5/V – 2002
- Е-е, балам, менин ренжигенимди естен шыгаратындай ис жасап жаткан адам табылса, мен де умыткан болар едим. Умыттырудын орнына кабагы ашылмай, «Кереги саган сол» дегендей болып журеди гой. Акылына келип, кеширим сурап жатса, акен неге жибимесин, балам.
- Аке, сизде акыл коп пе?
- Айткан акылды кабылдайтынга табылады. Ал, кабылдамайтынга айтар акылым жок.
- Аке, мен де улкейгенде акылды боламын ба?
- Е, балам боласын. Тындайтын балан болса, онда сен акылды боласын. Сени керексинбесе, барып турган акымак боласын, балам. Сонда сен де камыгасын, кажисын.

«Сегиз Сыр-дан»:
     «Жулдыз», № 9, 2002 ж. III – 120- б.
... «Абай будан бир гасыр бурын «Жаксы менен жаманды айырмадык» десе, осы проблема казагымнын алдында али тур. Жаксы менен жаманды айыру ушин таным, талгам, тандау, талгау сиякты философиялык категорияларды униле зерттеп, жете менгеруимиз керек».
... Философиялык иргетасы жок онер - онер емес. Керек десениз философиялык иргетасы жок тиршилик – тиршилик емес.
... Ойшылдыкка акыл жеткизеди, акылдылыкка билим жеткизеди, акылдылык – табиги нарсе, билимсиз акылдылар да болады. ... «Жан-денесиз кубылыс. Ол козге коринбейди, арекети гана коринеди».
... «Жаннын жеке ози жарты нарсе. Жан танге барып косылганда гана «еки жарты – бир бутин» болады.
... «Танинди тояттандыру – напсинди канагаттандыру да, жанынды канагаттандыру-ойынды, билиминди, адамгершилигинди, конилинди канагаттандыру, бииктету.
... «Таннен жан биик турмак керек. Бирак жаннан да биик нарсе бар. Ол – адамнын ары» (114 – б.) «Жаным арымнын садагасы» делинеди.
... «Нагыз ойшыл жан ишки ун мен сырткы уннин ундестик табуына кол жеткизеди» ( сонда, 119 – б.)
... «Акылсыз адам мунды бола алмайды. Мун – акылдын сынары» (сонда, 120 - б.)
... «Тозимин таусылган кезде мунды адам унге тизгин береди» (сонда, 120 – б.)
... «XXI гасырга дуние акыл дагдарысына тап болып келип отыр» (сонда, 120 – б.) Жана гасырга жана идея, адамзат тандай кагарлыктай жаналык ашып келген... Алемди дур силкиндирер даналыгымен дараланган ешким болган жок кой» (сонда, 120 – б.)
(Сегиз Сыр – 1) ой сыры, 2) жан сыры, 3) тан сыры, 4) ман сыры, 5) сан сыры, 6) сын сыры, 7) ун сыры, 8) мун сыры).
Авторы - Аубакир Дастанулы. Философиялык этюдтер.

«...Алемди дур силкиндирер даналыгымен дараланган ешким болган жок кой» деймиз (жогарыда). Менин ойыма келип отырганы Мухтар Шахановтын сонгы кезде (Кыргыз елинде елшиликте жургенде) жазгандары алемдеги алдынгы катарлы ойшылдарга ой салып, тиисти багасын алды ма деймин. Сол азамат казир Стамбул да емделуде жатыр. Ой – киялга коп салынганды мужип те тастайды. Алла бир ози жар болсын! Шынгыс Айтматовты емдеген киси емдеуге алыпты гой.
15/II-2005

Ныгмет Габдуллиннин
«Омирдин буралан жолы» китабынан
                (392 – бет)
«Озин гашык болганмен, суйиктиннин озине деген дал сондай сезимин тутата алмасан, ягни, махаббатына онын махаббаты уштаспаса, гашыкка тан бар касиет-кылыгынмен суйгенине озинди суйикти ете алмасан, - онда махаббатыннын алсиз болганы, мундай махаббат – куйик».
Карл Маркс

«Сую дегенин – суйгениннин бар куйин онымен бирдей кешу»
 Лев Толстой.

«Жаксы куйеу кез келсе – ата – енеге ул болар,  жаман куйеу кез келсе – ата – енеге мун болар»
 Демокрит.

«Терен ой, тузу тажирибеси бар адам гайыптан хабар береди. Аулие деген сол болса керек» - К. Шакарим.

Еки турли мектеп бар. Бири – жалпы билим беретин (онжылдык, училище, университет т.б.) екиншиси - омир; омир мектеби.
Нагыз устаз, устаздын устазы деп осы еки багыттагыны катар, ари екеуин уштастыра терендетилген билим беретин оз мектебин усына алган устазды танысак керек. Ныгмет Габдуллин – сондай адам.

«Жамандыктын устемдик алуы
ушин жаксы адамдардын
арекетсиз отыруынын ози жеткиликти»
 (Агылшыннын философы ари
Саясатшысы Эдмунд Берг)
               

ЖАТЫС
- Бул кай жатыс?!- Танданатын ешнарсе де жок; бойдан ал кеткен сон, озин карттык жаска келген сонгы жатыс та.
         Кайратыннын кете бастаганын кун санап бакылаудасын: жатудан да жалыгып, орныннан турып, бир арекетке кирисесин – ау! Бирак тез – ак шаршап каласын; тыныгып барып, тагы кимылга кошесин, барибир натиже кем, не натиже жок. Озинше, акыл – ой парасатын азирге бар сиякты. Сонын ози кей кезде бойыннан жогалайын дегендей ме деп те каласын: табанда ойыннан адасасын, умытасын. Айналанда болып жаткан дуние тирликтерине ырза болмайсын. Мишель Нострдамустын болжамдарына ериксиз конесин де, оны данышпан санайсын: истелинип жаткан тиршиликтин идеясына налисын.
         Адамсын – ау, туптеп келгенде солардын исинин адамгершилик жагына ренжисин: басеке, жою, ату, опасыздык, тек кана озим болу, устемдик жасау, баю, баю, баю. Сонда оны баска халык унатып тур ма екен??? Онымен тук жумысы жок. Сонда ол дуниеге адам болып келип, тарихка кандай атын калдырып бара жатыр екен десейши? Ол олмей, мангилик омир сурип жатса, соз баскаша болар еди. Адам баласынын тарихында акыры шындыктын кози ашылады. Сонда ол тарихта ким болып калады екен?-Жауыз, тек кана жауыз! Тек баюды уран ету, адамгершиликти жиып кою деген саналынын тирлиги болмаса керек.
...Менин нагашым темир жол курылысынын инженери советтик дауирде Куба елинде маман есебинде уш(3) жыл болып келип еди. Бул ел туралы сураганымда, ол елде ысырапка жол жок, кошеде маскунемди кормейсин. Ерли-зайыптылар сот жолымен ажараспайды, урыспай-ак, оздери ажырасады: араларындагы баласы кимди каласа, сонда калады. Дуниеге келген саби мемлекет карауында, мемлекет оны толык камкорлыгына алган. Адибулыкка жеткен сон, оз колы озине жеткен сон, баска адамдарша тиршилик жасайды. Типти, алгашкы некеге туру тойы да мемлекет есебинде. Кишкене гана аралда турады; ел басшысына да барлыгы ырза, адилеттилик орнаган. Сондыктан де ел басшысы картайса да, халкы оны тагы сайлап, устап отыр. «Адам адамга дос, жолдас жане бауыр» деген идея бул елде орнаган. Мысалы, шофер да тек кана баллонный килти (ключ) бар, жолда донгелек жарылса, ол ауыстыру ушин керек. Ал баска бир акау шыкса, кез келген машина жондейтин орын оны акысыз-ак калпына келтиреди.
Осы елдеги осындай тартипти унатпайтындар да бар сиякты: катан тартип, еркиндик жок деген сылтау тауып, сол елден оздеринин жугенсиздик жолымен ушак урлап (самолет), еркин ел деп тапкан ели АКШ-ка ушыпты (12/XII-2003 сонгы хабарда). Онын жазасы 20 жыл турме, не ату коринеди. Бул жугенсиздерге кандай бостандык керек екен деген ойга келдим. Осыны жазуга да туртки болган ой осы еди.
«Онтустик Казакстаннын» № 149-150 (17626) – 6.12.2003 ж. 7- бетинде «Бай мемлекетти байлар курады» деген такырып бар екен. Шымкенттин май ондейтин (жанар-жагар май) зауытынын бир жылгы шыгаратын онимин бир адам алдын ала тугел сатып алыпты. Жанар-жагар майдын кымбаттап бара жатканы содан. Сол адам кайта сатумен нарыкты котеруде делинген. Халык соны уната ма?! Мемлекеттин кадагалаушылары кайда, мемлекет басшысы кайда? Калай байысак, солай баии бер осылай бола ма?! Мунын акыры кайда апарады? Коринген жерде ойламаган жерден жарылып жаткан бомбалар осындай ырза болмагандардын иси емес пе?
Окушым! Осыны не деп жазып отырсын? Колыннан келерин жок, не былшылын деуин де мумкин. Ауыспасан да сол кезенге келип те калыпсын гой дерсин. Солай ойласан саган айтар дауым жок, ол-сенин ойын, оз еркин.
Бирак, менин ойым ишине ширитпе, айт деп отыр. Бугинги бир кок экрандагы хабарда Улы Отан согысына катыскан карт кисини олер халдеги кемпиримен екеуин коп кабатты уйден (ози турган уйи) сот укимимен зорлап, сыртка шыгарып жатыр. Кемпири тосектен тура да алмайды. Бас жагын билмеймин, олардын балалары жок. Кайырымдылык уйине барындар дейди. Карт киси баргысы келмейди. Бул сонда не тирлик дерсин? Коп омир сурип, жумыска жарамсыз болганда, пайда келтирудин орнына зиян келтирудесин дегени ме? Карап жатпай, ойына келгенди айтып, не жазып, «Жана когамнын искер» адамдарына тоскауыл жасайсын, терис угит жургизесин деп жатса, «Колынан келген коншынан басады» болады да.
Байыганнын барин бирдей бир тарынын кауызына сыйгызудан аулакпын. Улкен адамгершилик жасаушылары да жок емес. Баюдын жолы осы деп, халыкка зиянын тигизетин, обал-сауаппен жумысы жок баю жолындагыларга тиисти адамдары олармен сыбайласпаса, жолын тыйып отырса деймин.
Тагы да мынаган каранызшы! Уннын кебеги (отрубь) ар кг-ы 13 тенгеден асып барады, бидай багасына жетти. Осында да бир сыр бар ма деймин.
Казак тенгесинин кунын кетирип, жардем-акыга тыйын косып, «жаксылык» жасауга жол болсын! Бир нарсенин багасын айткымыз келсе, АКШ долларын ауызга алып, сонын есебинше деймиз, уятымыз кайда? Тенгемиз сабан болганы ма? Созимиз егемендик те, исимиз тауелдилик.
12/XII-2003


«Кору козинин комескилигинен                «Сокырдын ен соракысы –
Конил козинин кормеуи соракы»                конил сокырлыгы»
(«Адамзаттын асыл тажи»: II том, 318 б.)

Кору кози мен конил кози
Адамзаттагы бес сезим мушелеринин ишинде коздин ерекше орны бар.   Ол – бес сезим мушелеримиздин ишиндеги ен сулуы десек те болады: кози кулимдеп тур екен; коз карасы конилге унамды екен; жаудиреген кози жанынды жайлап алды немесе, керисинше, тесиле карап, онменимнен отип кетти т.б. осылайша артурли магынада айтылып, артурли асер береди. Сонымен катар, коршаган дуниени жан – жакты байкау, ангару да кызметин аткарады. Сол коздин кабилети томендесе, комески кору деген пайда болады. Кабилети нашарламай-ак ман бермеуден комески корушилер де, корсе де кормеген болушылар да жетерлик.
Ал енди мандайымызга орналаскан кору козинен де баска конил кози деген бар. Ол загип адамдарда да бар. Солай бола тура, кору кози сап-сау адамдардын баринде бирдей конил кози бир дарежеде деуге болмайды.
Кешириниз, кору кози сау да, конил кози загип адамдар сияктылар да кездеседи. Осыган айтылган парасаттылык бир угым бар: «Козин сокыр болса да, конилин сокыр болмасын!» Биздин айтпак ойымыздын туйини де осы жайлы.
Абубакир Дастанулы «Сегиз сыр» деген макаласында («Жулдыз», №9,2003ж) «Бугин бизди философиялык аштык жайлаган» деген екен. Карнымыз кампиып, кунделикти жегенимизге маз болып, карк-карк кулип жургендеримиз жетерлик пе деймин. Олай бола бергенше, бир уакыт ойлансак кайтеди. Санамыз, парасаттылыгымыз кайда бара жаткандыгына карасак кайтеди? Жастар жагымыз сауатымыз бар гой, тарихымызды унилип окып, конил козимизди терен жугиртсек, ким едик, ким болып бара жатканымызды билер ме едик деген ой келеди. «Ойшылдык – адамдыктын негизи. Ойсыздык – надандыктын негизи. Ой – жаннын казынасы ». « Тан кумарлыгы – тоздырады, жан кумарлыгы - оздырады ».
«Танинди тояттандыру – напсинди канагаттандыру да, жанынды канагаттандыру – ойынды, билиминди, адамгершилигинди, кисилигинди канагаттандыру, бииктету ». Бул айтылгандарды мен тауып айткан созим емес, халык даналыгы. Бир мезгил барин де коя турып, осы накыл создерди кайта-кайта окып, жадымызга алайыкшы. Конил козинизбен карап, парасаттылык деген олшемимизге салайык та.
Казир карап, ойлап отырсан, осы конил козимен карау жагы томен болуда. Таннын атысы, куннин батысы бойында кок экранга унилемиз де отырамыз. Сонда биз нени коремиз, нени угынамыз?! Осы корилимдердин тобыктай идеясы – туйини деген бар емес пе? Сол идеяны конил козимиздин  таразысына неге салмаска. Коргеннин баринин туп идеясын ажырата биле беру деген акылдылыкты, билимдиликти керек етеди. Кез келген адам туа акылды болмаган, оки келе, билим ала келе, толгай, талдай билуи аркылы жеттиксе керек. Сонымен катар, окымай-ак акылды жандар да болган, бирак ол коп емес. Солай бола тура, билими бар болса да, акылга шала  адамдар болады делинген жогарыдагы айтылган «Жулдыз» журналында. «Билими бар болса да, адилетсиз адамдар болады» делинипти сонда. Демек, ол оз муддесин коздеуши деген соз. Бул «билимди» адилетсиздик жолына тусуши екен. Адам мен адамды бир-биринен ажырата, айыра билу тек адамгершилигинде болса керек. Сондыктан да адам баласынын, кала берди. Казак Халкынын данышпан акыны Абай «Атанын баласы болганша, адамнын баласы бол!» - деген емес пе!
                17/XII-2003ж.



«Адилетсиздикти корип,
  ундемей калу – онын
  ористеуине жол беру».               
27/XII-03
Армансыз жексурын-АЖ
Ретсиз айнага караганды оз басым уната бермеуши едим. Бирак сол айна созинин ауыспалы магынасы «газет – айна, онда халык тынысын коресин» деген угым тагы бар. Газет окуды адетке айландырып алганбыз. Халык тынысын билгин  келеди. Окып отырып, бирде жадырасан, бирде ренжип те каласын, ренжип емес-ау, тырысып, тырыскак ауруга шалдыгасын.  Осы жагдайга душар болган сон, иштеги дертимди сыртка шыгарайын деп, колыма калам алдым. «Онтустик Казакстан» газетинин №155 -156 (17632) 20.12.2003ж.
санын ашып отырып, «Сарыагашта «притон» бар...» деген рубрикамен берилген ири жазуга козим тусти. « Притон» созинин магынасын билмеймин де. А дегеннен-ак соз саптауы кулагыма унамады, бирак тугел окып шыктым.
Окып шыктым да, озиме озим сурак койдым: «Кандай когамга кошип барамыз?!». «Пикирлесетин катарын бола бермеген сон ба, кез келгенди турте берсен, кейистик алып каласын» дегеним бар еди. «Ал кагазды туртсен, биреуге керек, биреуге керек емес. Керек адам керегин алар, керек емеси озимдики гой» дейтин едим де, кагазды турткенге сени ешким жазгырмайды деуши едим. Ари сол адетиммен, ишим жарылып кетпесин деп, тагы шимайга басканым гой. Окушым, осыны жазганда, халык пикирин айтсын деген де шыгар. Оган айып санамассындар. «Тиршиликтин сыйкы мен сыры» деген атпен бирнешелеген ангимелерим бар болатын – ды. Сонда «Акылсыз ажар» деген такырыппен берилген кыска бир ангиме бар еди. Осы куни кыскарган создер колдан жасалгандай кобейип барады, тусине де бермейсин. Мен де сонын бири болып, «Акылсыз ажар» «А2» деп кыскартып колданып отырмын. Шешип айтсак, кактыгысып калуым да мумкин. Кыскартып колдансан, тусинбей де калар. Шындыгында, сол «А2» болмаса, солай истер ме еди, акылына салмаган сон, «А2» болып турган жок па! Ал, осы жазып отырганымды да кыскартып, «АЖ» деп ат коймакшымын. Соз сойлеу барысында «Аж» деп калып, устеме келип калган ойынды жалгастырасын гой. Мына тырыстырып отырган жагдайды «АЖ» дегеним дурыс шыгар.
Сонымен, окушым, сиз менин не айтпакшы болып отырганымды али тусине коймауыныз мумкин. Газетти алып окысаныз, менимен пикирлес болып шыга келесиз. Ангиме - али ерге шыкпаган сылкымдардын танин пулдауы. Тагы да ол мусылман халкына жексурын ис. Уялмайды – ау, уялмайды: базарга сататын зат сияктандырып багасын да айтады. Сол да бизнес пе? Осы Казакстаннын облыстарынын ишинде онтустикте мусылмандардын ен коп Жери емес пе?!
Мунымызга жол болсын!!! Осында турушылардын баримиздин бетимизге салык емес пе?! Калайша ундемей каламыз! Шет елдерде осындайларга арнайы ашылган орындар бар, онын бакылаушылары, даригерлери бар. Сонын озине биз, мусылмандар, жииркене караушы едик кой. Ал, бизде ше?? Бизде арнайы орын емес, асхана жанынан орын алыпты. Жукпалы ауруларды зерттейтиндери де жок, жартылай жасырын, жартылай ашык. Макала сонына авторы оз пикирин ири ариптермен берипти. Жукпалы индет келип калганда, букил ел дабыл  кагушы еди. Бул индет емей не? Елди баскарушылардын мурнына иси бара ма екен? Барса, миларына хабар барар да.

Жалганды жалпагынан баскан
Ар когамдык курылыстын оз саясаты болады. Сол саясатын халыкка мойындату ушин турли тасилдер жасалынады: бай, кедей деп жикке болу; диншилсин, ултшылсын деу т.б. осылай ша жиктеу жолдары жетерлик. Енди сол саясатын иске асыру ушин зандар шыгарады. Оны орындамагандар жазгырылады, айып тагылады.
Енди сол когам озгере калганда, сол когамнын белди окили болгандардын жана когамга тез бейимделип, откенди иске алгысыз етип шыга келетинин омирден корип журмиз. Бул коринис, асиресе, ССРО – нын ыдырауы тусында тайга танба баскандай анык болды. Шындыгында да, ССРО саясатынын туп идеясы – кызыл империя еди. Социалистик когамга озге елдер оз еркимен келип косылды(Казакстан, Балтык жагалауы, Орта Азия елдери) созинин сыры баскаша еди. Оны мен таптиштемей – ак кояйын. Тиисти баспа беттеринде кун санап аныгы ашылуда. Осы кулаган когамда «искер» аталынган, сонын саясатын мадактап, оз ынгайынша аскан шеберликпен пайдаланушылар да болган. Сондай биликке колы жеткендердин тонирегине жиналушылар, оны костаушылар(жагымпаздар) жайлы орындарга жайгасып та алган.
1986 жылгы Желтоксан шайкасында олардын козге тусип калгандары да болган. Креслосы жумсак болганмен, саясаттын не екенин билгенмен, коринип айта алмай, бугып калушы да жок емес. Осындай заманда, сол когамда биршама омирди жалпагынан баскан да болды.
Мен сонын биреуин гана айтпакшымын. Казир ол бул дуниеден откен. Бул дуниеде ойындагысы болды. Бул дуниени жалган дуние деп журмиз гой, ким билген. Аргы дуниесин жаны билер, тани отти емес пе? Туп тамырын айтсак араб еди...
Бул адамды мен Улы Отан согысынан бурын билетинмин. Бир мектепте окыдык. Майданга мен бурын кеттим. 1940 – 41 ж.ж. ауаткомда машинист – секретарь болып истейтин куйеуге тиген, ол кезде ол куйеусиз айел болатын. Мен оны анда – санда кенсе алдына шуакка шыгып отырганымда коретинмин; мен почтада телеграфиспин, кейде мен де сол жакта есигимиз болган сон, есик алдына шыгатынмын. Аты казак алфавитинин 2 - арпинен басталады. Онын толыгынын казир кажети жок...
Согыс аякталган сон, аупарткомдардын жанынан МТС – терге карайтын хатшы дайындалды. Сол баягы орта мектептен танитын адамым МТС жониндеги хатшыга тагайындалыпты. Ал баягы машинистка – хатшы онын айели болып шыкты, согыстан кейин уйленгени гой!
Бул калай дедим де, ман де бермеппин ол адам жогарылай келип,  - хатшы болып, бирнеше аудандарда истеди. Типти сол кездерде омырауына алтын жулдыз да такты. СОКП съезинин делегаты, онын мушеси де болды. Коп узамай, обкомнын    - хатшысы да болды. Сол жылдары елде астык мол болды; отирик акпар, коп жерге егип, жер колемин аз корсету етек алды. Жердин азып – тозуы соз де емес. Бир жылы миндет  орындалмай калып, жок онимди бар делинип акпар да берилди. Сол жылы 48 турли онимнин отириги Москвага жетти. Бари жуып – шайылып, отирикти тагы жапты. Бирак сол жылы облыста    14 адамнын белгисиз олими болды. Бул да жабылды. Жолы болгыш жигит Казак СРО президиумынын председатели де болды. Москвада кезеги келгенде ССРО – ны да баскарды.
Бирак бул узакка созылмады: бир ул баласы жугенсиздик жасап, кенседе отырган жеринде облаткару ком- н кызметкерин окпен жайгастырды, усталды, сотталды, олим жазасы берилди.
           Сол кезде жогарыдагы батыр томендеп, облыстык бир кишкене мекемеге ауысты. Онын найза отпес калканы бар, ол укимет мушеси болган, батыр атагы бар. Сол адам да дуниеден жетпистен асып барып отти. «Бир киси такка минсе, кырык киси атка минеди» болып, сонын бир араб туысы совхозга директор болды. Суйенери тактан тускен сон, директор аттан тусти. Бирак жумыссыз калган жок:елине барып, ажептеуир аты бар бир аулиеге шыракшы болып орналасыпты. Баста ата-бабалары бизди динге ендируге жиберген гой. Бул жумыстан ешким тайдырмас.
27.12.2003.
             «Озиннен тумай ул болмас,
                Сатып алмай кул болмас.»
(мател)
Тагдырдын иси
         Кейде биз колымыздан келери болмаган сон, онын олай болып турганын билмеген сон, тагдырдын иси гой деп, озимизге озимиз жубату айтамыз. Шындыгында, барлык истин бир себеби болады. Сондай бир жагдайларды мен билуши едим. Кешириниз, мен корипкел не данышпан емеспин. Тек болган шындыкты жазып отырмын.
         1941 жылдан 1942 жылга караган кыс оте суык болды. Биз Актобе каласында 101ОСБ-нын (отдельно стрелковая бригада) карауындамыз. Бул Казакстаннан курылган улттык бригада. Командири-полковник Яковленко, орынбасары подполковник Садыбеков.
Бригада орта дарежели билими бар жигиттерден жасакталган, Кызылорда, Актобе, Гурьев облысынын азаматтары. Мен байланыс батальонында телеграфист-морзистпин; Актобе облыстык телеграфында Чкалов каласымен байланыс жасаймын. Чкалов-ЮЖУРВО-нын (южноуральский военный округ) орталыгы. Аскери купия телеграммалар мен аркылы отеди. Москвадан К.С. Ворошиловтын ушып келе жаткан хабарын кабылдадым. Келип, аскери дайындыкты тексерди:али озин-ози жасыру жагы жеткиликсиз екен деген бага берипти (тез окоп казып жасырыну).
Артынша шыныктыру максатында кун батып бара жатканда 25 км. кашыктыкка поход жасатты. Бурын менин жумысым танертеннен кешке дейин телеграфта байланысты камтамасыз ету еди, осы жолы мени де тургызып, тун мезгилинде походка акетти. Кун кызарып батып барады, карсы алдымыздан ызгарлы жел, кар тизеден. Келе жатырган стройдын алдынан, еки жагынан барлау (дозор) жиберу бар. Сол жак дозорга бару маган жуктелди. Устимизде тон, былгары колгап, баста кулакшын ишинен жуннен токылган кимешек. Сал жургеннен терлей бастадым. Осыган дейин стройды кормеген басым шыдай алмадым. 2 – 3 минут сайын бетти, мурынды укалау, ойтпесе усип кетеди. Дозорды койып, строй сонына ауыстым. Терлеген сон отырсан, денени суык алады, тура алмай каласын, битти. Кайтып келе жатканда, жерлесимиз Жазыкбаев Калтай отырып калган екен, тура алмайды, астына плащ салып, казармага суйреп алып келди. Бирден киргизбей, кармен ыскылап барып киргизилди. Денесин усик шалган екен. Майданга кетерде бир кызы бар болатын, ол кайткан екен. Айели кутуде екен. Усиген адамнын урыгы да жарамсыз болып калады екен, даригерлер оны аныктады. Колдан урыктандыруга куйеуи келиспеди. Акырында еки рет бала асырап алды (бири айелинин инисинен, бири оз инисинен). Ози кейин паралич болып, сонын зардабынан дуние салды. Осы жолгы походтан 30 адам стройдан шыкты. Осындай жагдай биздин елде Рустемов Ауез деген кисиде де болды. Ол суыкка турмеде жургенде шалдыккан. Ол да параличке айналды, содан олди.
         Енди бир Тажимов Базарбек деген жигит ишип алып, уйден тунде шыгып кетеди. Далада абден тонып, есик алдына келип кулайды. Дыбыс беруге шамасы жок. Сол жерде жан тасилим жасауга айналганда, айели сыртка шыкса, куйеуи кулап жатыр. Даригерлер емдеуге арекет жасайды.букил дене жалкаяктанып кеткен деп, «цепцис» деген диагноз кояды.
         Тагы да турмеде 10 жылга сотталган «У» деген киси монша жагып журип, тонганнан кулап жаткан жеринен биреулер котерип алып, кармен ыскылап, аман алып калады. Бул журген жери Сибирьдин Калыма каласы екен. Келген сон, бул да паралич алады, сол параличтин асеринен сойлеп отырып – ак, журип кетти. Осындайларды биз тагдырдын иси деп, озимизди озимиз жубатамыз. Олай демегенде не дерсин.                27/XII – 2003ж.
               

МАХАББАТ
                «Махаббат–ыстык сезим,
                Бирак оган акыл, естилик
                амирши болуга тиис»
                (В.А. Сухомлинский)
         Махаббат деген мактанып, масаттанып айтатын соз бар. Осы махаббат иелери кай затта кандай дарежеде болады екен? Соган да бирауык конил болип корейикши.
         Арине, бул тири заттарда кездеседи. Сол тиршилик иелери адамзат жане хайуанаттар деп болингенин алгашкыда – ак айтканбыз.
         Махаббат созинин угымын оз дарежесинде сактайтындар кайсысы екен дегенде, ой толганысына душар боласын. Ойланып – ойланып, барлык арекеттерин сарапка салып, кешириниз, биринши орынды Аккуга (бас ариппен жазганым – курмет иеси санаганым) усынып отырмын. Оган далелим:
1. Акку – сулулык символы.
2. Акку кус болса да жуптасады, оз жубынан айрылмайды; адамдар тариздес опасыздыкка бармайды; аспанда ушып келе жаткан екеуинин бирин катыгез аншы атса, екиншиси оз денесин ози мерт болуга кияды, ягни озин - ози жерге тастайды.
3. Аспанда ушу кезинде болсын, суда жузу мерзиминде болсын сулулыктын, сыпайылыктын, адептиликтин, адам кызыга карайтындыктын иеси.
4. Тири заттарда болатын омир ушин куресудеги жауыздык арекетке бармайды. Сондыктан да адам баласы оны кызыл китапка ендирген, киели санаган.
         Екинши орынды кайсысына береримди билмей, дагдарып отырганым. Окушым, сиз де акыл – парасат иесисиз гой. Сизбен де ойласуды макул кордим де, сизге салып отырмын.
         Адам. Адамда акыл –ой, сезим – парасат, тил, дил, адет – гурып деген сикты толып жаткан жаксы касиеттер бар. Сол адам да махаббат иеси. Адетте, бойына су жугире бастаганнан «Махаббат»деп, тандайы так – так етеди. Бири магынасын толык билип айтса, екиншиси ол созге толык ман бермей, женил – желпи айта салушылык екинин биринен табылады.
         Кыскартып айтайын, косылады да ажарасады. Типти тураксыздыкка да барады. Осы адет ушыга келе «Армансыз жексурындар» деп жазган ангимеме душар болады. Акыры, махаббатты аякка басады.
         Соншама тукырдыныз деме, бул саналы деп санаган адамымызда бар болган сон, айтып отырмын. Шындыгында, махаббат иеси адам болуы керек те. Оны кадирлейтин де, шынына дейин шыгарып, букил омирин махаббатпен откизуи керек-ак. Сиз карттарда да махаббат бар ма деп сурагыныз келип отыр ма деймин. Бар. Сол махаббат иесине ие болган карттар  бир-биринсиз журе алмайды. Бирин-бири издеп, кайда кетти, неге кидирип жатыр деп ыждакатсызданады. Бири дуниеден ерте озып кетсе, екиншиси тири жетим болып (бала-шагасы, урим бутагы жеткиликти болса да), Абиржигендерин корип журмиз. Маселе, кушактасып, суйисип жату емес, сыйласу, сериктесу. Олай болса, карттардын да махаббаты зор екен дениз. Тек кана, жубайлардын ер сынары дуниеден бурын озсын деп тилениз. Кейуана калган бала-шагамен сыйыса биледи, келини карайды. Ал, шалына карайтын адам жок, келини жуыса алмайды, ар-уят сактайды. Баласы жаксы коргенимен, кемпириндей емес, икемсиз бола береди. Мен айели бурын кетип, ози мугедек болган карттардын куйин корген адаммын.
Жанагы екинши орынга умиткер ме деп отырганым – кептер (когершин).
Булар да жуптасады. Бирге ушып, бирге конады. Бирин-бири издеуде болады. Осы ауеской адамдардын ишинде кептер устаушылармен ангимелескеним бар. Буган да сениниз.
Тагы бир кептер туралы айтарым -  Кептер – бейбитшилик символы. Бул куста бейбит омирди калайды екен. Осы жагын ойласак, екинши орынга таласуы да ыктимал ма деймин. Сиз не дейсиз?
Махаббат иелеринин бари де мейиримди келеди. Мейримдилик – тири заттар бойындагы ен басты касиет. Ендеше, мейиримди болайык!
29/XII-2003.

Окы да ойлан!
Махаббатка негиз болушы еки жыныстагы адамдардын тан кумарлыгынан басталып, нагыз махаббат калыптасса, сол негизди бизнеске айналдыруга тыйылым салайык! Махаббаттын турактылыгын сактайык, ауыспалы махаббатка жол бермейик, танимиздин бииктик дарежесин рухымыздан жогарлатудан адамгершилигимизге нуксан келетинин тусине билейик! «Арым жанымнын садагасы» дегенди тусинейик.
Казак халкынын кыздарындагы жан сулулыгын – минезин, журис-турысын, майиндилигин, сыпайылыгын – барлык жаксы касиеттерин сактай билейик!
Жана куратын шанырагымызга «есик корген емес, бесик корген» тазалыгымызбен иеленейик! Сонда гана сен адал анасын. Еки жактагы ата—аналардын, кудалардын, жаксы карым-катынасы жуптаскан еки махаббат иесинин кызыгарлык омир суруине байланысты, муны есиннен шыгарма!
                20/I-2004.

Махаббат – газет емес, сатылмайды; газетиниздин атын озгертиниз демекпин шыгарушысына.
«Естимеген елде коп».
                (Мател)

Картайганда егизге айналгандар
  «Алемде талай кызык бар» деген китапта туа биткен егиздердин бирнешелеген тури бар екенин окыгандарыныз бар да болар. Мыналар ол егиздердин тури емес. Сиз тынданыз, мен коргенимди айтайын.
Кешеги Улы Отан согысынын зардабын кимдер басынан кеширмеди, корди, конди, басынан кеширди.
Едил озенинин шырайлы жагасында немис автаномиялы облысы жайгаскан еди гой. Ол жерди олар жер жаннатына айландырып отырган-ды. Немис десе, кулагымызга немис фашистери сарт ете калады. Аты жок, жони жок жазгырмайык. Халык кинали емес. Сол жылдары Едил жагасындагы елди Казахстан жерине аударды. “Балапан басымен, турымтай тусымен” дейтин кун туды.
         Балько деген жигит осы аласапыран жылдарында алмакшы болган кызынан ажырасып калады. Согыс аякталган сон, Казакстаннын Байгекум елди мекенинен издеп табады. Арада коптеген жылдар откен. Кыз ерленип, одан бир улды да болган, казир ери жок. Балько болса, карт анасы бар, ози тракторист екен. Кыздын да карт анасы бар. Екеуи табысканына катты куанады, косылады. Балькодан кызды да болады. Екеуинин де карт аналары абден картайган. Бальконын айели мектепте сыпырушы болып истейди. Бирде жолым тусип, Бальконын уйине барганым бар. Бир болмеде катар турган еки кроватта жас сабилер сияктанып, аппак тосекте еки карт жатыр. Жас шамалары да катар. Турлери де бир – бирине уксас, егиздер сиякты. Булардын кутушилери – улымен кызы – екеуине бирдей карайды екен. Картайганы болмаса, денсаулыктары бар, шуйиркелесип, жарасып ангимелесип жатыр. Кызыгып карап турып: “Бакытты екенсиздер” – дедим.
         Жанадан косылып жаткан жас жубайларга улги аларлык жагы мол екен-ау деген ойга келдим. Ата – анага деген камкорлыгын осындай болгай!

 
“Дуние кезек...”
Алматыда айелдер уйленип жатыр
Кунде той – думан екен деп те ойланып калып едик. Той жасамай-ак та, куда туспей-ак та, алдын ала ЗАГС-ке – неке куалигин алатын орынга, арыз бермей-ак та уйлену жолы табылыпты.
- Ол сонда калай? - деп сурады тусинбеген адам.
- Несин айтасын, осы куни жаналык табушылардын турлери шыгып жатыр емес пе! Ауылдан жумыс таппай, жастар жагы калага ыгысып жаткан кез болды гой. Ер балалардын жолын тауып, арекетке кирисип кеткендери де бар. Сол сиякты кыздар да айелдерге колайлы току фабрикасы, киим тигу шеберханасы сиякты жерлерге орналаскандары бар. Осы куни механизатор мамандыгы барлар жетерлик. Асиресе шофер дегендерине жумыс табу киын. Арине, оз машинасы бар болса, оны жумыссыз демейсин. Уй маселеси деген киыннын киыны. Сол жумыс тапкандарынын да, таппагандарынын сур бойдактары жетерлик. Уйлену ушин, алдымен, жумысы болу керек, жататын уйи керек. Бойдактардын ишинде айел жыныстылары ерлерден асады: тиип шыгып, баласы болып, махаббат жараспай ажыраскандар. Олар ери олип, тул болган емес, кайта-кайта турмыска шыгып, махаббатты ойыншыкка айналдыргандар. Ангиме сол жайлы. Туысынан ерди кыз баладан артыктау жараткан деп айтатынымыз бар емес пе. Сол ер жыныстылардын мандайы ашылмагандары да жок емес: жасы отызга алкымдаса да, али уйленбеген, жумыс орны да жок, айтеуир кун користе жергендери бар. «Сен тазга мен саз» демекши тажирибеси бар, уйи де, жумысы да бар, керек десен, 1-2 баласы болган айелдер уйленуде екен. Оган некеге туру кажет емес, машинасы бар; сол машинаны жургизуши, кол бала болатын керек. Ондайларга жанагы уй-жайсыз, жумыссыз, али уйленбегендер тап болады екен жане ол айелден он жаска тарта киши де кездесип калады екен. Тек айыбы- осы уакытка дейин жалгыз бастылыктын зардабынан ишуди дагдыга айналдырып алгандар ишинен кездеседи екен. Тажирибеси бар айел ондайды уйретуди билемин деп, колга оп-онай тусиреди екен. Адам асау атты да бас билдиреди гой, тамакка, жемге конеди десе керек. Бирак, мынаны ойлады ма, жок па, кайдам. «Жаман атка жал битсе, жанына торсык байлатпас» депти емес пе. Куйи келинкирген сон, ол жигит минез корсете бастайды. Машинадан тапкан табысын колга салмайды, типти, сылкиып тойып алып, еркек аты бар неме кол да жумсайды. Мине, енди сонгы махаббат осымен тынады. Уй айелдики, еркекти куып шыгады, закымданган жери ушин тагы ол айыпты. Мажбур турде жанагы озин артыкпын деген еркек сау басын саудага калай апарганын билмей, акауы бар, бракованный, болып шыгады. Айлакер айелдин кылы да кисайган жок. Керек десен, бала бина бола калган болса, тагы бопели болмак. Тан кумарлыгын алды. Мунын бари онын арманы. Суйтип, уйленип жаткан ер кисилер емес, айелдер.
24/I – 2004

«Ой - жаннын казынасы»

Ой елегинен откизейикши
Дуниежузиндеги жанды заттарды адамзат жане хайуанаттар деп екиге болгенимизди «Тиршиликтин сыры мен сыйкы» деген такырыптын басында-ак соз еткенбиз. Сол тири заттардын ен улыгы да, иеси де етип Алла адамды жаратканы бар. Сол адам оз игилигиндегилерин, калай пайдаланады екен. Соган бирауык ойланып, ой елегимизге салып, елеп корейик.
Адам хайуандардын тиисти онимдерин игеру ушин колга уйретуден бастаганы баримизге аян. Ал, кейбир сонын жырткыш тури бар ма, колга конуи киын тури бар ма оларды да игерген екен. Сонда калай дейсиз гой. Арине, ен алдымен, тири заттын бари коректенеди, тамактанады. Бириншиден, тамактандыру барысында озине тауелди ете бастаудан ис бастап, озине икемдейди, айтканына кондире бастайды, еликтетеди. Акырында, барлык буйрыгын орындатады: циркте турли ис-арекеттер де жасатады. «Жылы-жылы сойлесен, жылан ининен шыгады» созинин манин терен тусинуимиз керек сиякты. Осы ангимеден бурын «Махаббат» т.б. адам омирине байланысты кыска ангимелер жазганым бар. Сол махаббат иегери болып жаткандар бир анадан жаралмагандар, ботен-ботен жан уяларынан пайда болгандар. Минез-кулкы да алуан турли озгеше. Олардын артыкшылыгы сол – тил аркылы, сойлесу аркылы пикирлеседи. Ал хайуандар сол сиякты сойлеспесе де оз инстинктеримен тусиниседи ме дейсин. Адетте, биз кинали айел жыныстыга аудара салуга бейим турамыз. Олай жасау адилеттиликке жатпайды. Оттын тутануы еки жакка байланысты: кораптын ишиндеги шырпыны алып, сыртындагы суйкейтинине суйкемесен, озинен ози жанбайды. – Сонда калай болганы? – Оган ман берип, ой елегине салу керек сиякты. Адамда тан жане жан деген бар. «Тан кумарлыгы – аздырады, жан кумарлыгы – оздырады» депти. Таннен жан биик турса керек. Сонымен катар, адамда намыс деген тагы бар. «Коянды камыс олтиреди, адамды намыс олтиреди» делинген. Намыс – адамгершилик касиет. Осыган орай бир жазушынын шыгармасынан мынадай сатти окыганым бар еди. Окушым, сиз де осыган оз пикиринизди айтынызшы. Бир жигититин  конилдес айели бар екен. Сол онымен жолыкканнан сон, былай сурак койыпты: «Осы сен оз куйеуиннен мени жаксы коресин бе? – депти. Жанагы айел: «Екинши рет бундай созди маган айтушы болма? Бул менин тан кумарлыгымнан болган жайт. Тан кумарлыгым орындалган сон, сен де бирдей, ол куйеуим де бирдей. Бирак куйеуимнин жони болек. Ол менин асыраушым, жубайым, киыншылык кезде де касымдагы камкоршым» -десе керек. Осындай жайды хайуанаттардан да коргеним бар: бир уйирдеги айгырдан урланып  шыгып, баска уйирдеги айгырга барып, шаптырып келеди, тагы да ол ешнарсени сездирмей, оз уйирине келип косылды. Казакта  мынадай макал бар: “ Урлык туби – корлык”. Урлык билинбесе, жанагы тан кумарлыгындай да, билинсе, тиисти жазасын алса керек. Осыган орай «Жылан коп кимылдаса, аягын корсетип алады» деген тагы бар. Мына сонгы арекеттерде танин ойлау бар да, намыстан журдайлар емес пе? Ойланшы? Тагы бир жагдайга мойын бурып ойлайыкшы. Жас жубайлар суйдим – куйдим болып косылып, коп узамай суысады. Бул калай? онын алуан турли себептери бар. Онымен « Оз ойымен сойлескен адам» дегенде биршама айтканмын. Тагы бир тури – жуптасып алып, бурынгы ынтыгу таризди ыкылас босансып, оз мулким санаушылыктан, сылап – сыйпау азайып, конил сууга алып барады. Тек асыраушымын деп карап, тапканын колына салганы болмаса, баягы козкарас жок. Дореки турде айтсак, ишетин ыдысына тамак салгандайга кошуден. Мапелеуден айрылган. Мапелеуди хайуан да керек етсе керек.
Мапелеу, бойды ииту дегеннен шыгады. «Баганалы – балталы ел аман бол» китабында Алпеш ана атасына айел апереди. Енеси Алпештен жас болса керек. Ол оны кыз ене деп атайды. Сол кыз енесине акыл – кенес береди: атасын баптауды уйретеди, конилин оятады. Олай жасаудын орнына косылган жас жубайлар бир – бирине ман бермей, суысиды, акырында, ажырасып тынады.
 Жас жубайлар, уйлендин бе, уйлендин: - еки жарты бир бутин болганын. Косылып алган сон, бул менин базардан сатып алган затым деме, зат сияктандырып карама, тусин. Жане де махаббат деген осы екен деп, киси бар жерде шопилдесе берме, ол – казакка жат кылык. Аймаласатын уакыт табылады, жетеди. Осы сонгы газетте жастар «Валентин куни» дегенди керек етуде. Менин ойым – оган махабаттын ашык туринен гори жабык тури (жария болмаган тури) кызык па деймин. Бирак махаббатын берик болсын, косылмай турып, бир – бирине ынтыктыгын молая берсин, сонымен катар, тан тазалыгынды жутпасу тойына дейин сактай бил демекшимин. Еки жагыннын да ата – анан сол тазалыкты унатса, керек. Асыкпандар, «Асыкпасан, арбамен коян аласын»                15/II – 2004.

               




ЕЛЕН ЕТЕРЛИК ЕСТЕЛИКТЕР
                «Калгып жатсан, 
                Кайдагылар ойга
                келеди»
АЗЕРБАЙЖАНША УЙЛЕНУ
Казакта ата – ана миндети деп саналатын миндеттерге ер баланы суннетке отыргызу, окытып билим алдыру, уйлендиру деп жатамыз гой. Бул да сол сиякты болганмен, сонгы жумыс азербайжанша орындалганы бар. Смайыл деген акемиз перзентсиз болган сон, агасы Смайыл Бакир деген инисинин баласы Азимханды бауырына салган, ол Смайлов болып жазылган-ды. Отан согысы аякталган сон, акесинин калауы келиндикке калаганы – Култайдын Кулайшасы. Еки арада женгетайлар болган болуы керек, кызды кашырып алады. Куйеу жолдаска курдасы Айтбай дайындалады. Не керек, кун баткан сон, кызды ертип шыгуга Айтбай Барады. Алып та шыгады. Белгиленген жерде Азимхан жок болып шыгады. Азербайжанда кызды акелери баласына акелип береди екен. Соны Кавказда (Арменияда) армияда болган Азимхан билгенге уксайды. Айтбай мен болашак келин екеуи еки атпен келеди, Азимхан алдарынан коринуи керек еди, бирак жок. Не керек уйден 4-5 км жерде «Тектурмас» деген биик кум болатын. Сол кумга шыгып, ари турады, бери турады. Али ештене жок. Уры адам айкайлаушы ма еди, болмайды атын айтып шакыруга. Бир кезде жанагы кызды алып шыккан жактан бирдене карандайды. Булар бой тасалап тура калады. Ким биледи, кугыншы ма деп калады. Байкаса, сылбырап келе жаткан Азимхан. Бул 1946 жылдын аягы болу керек. Смайылдын уйи Жидебай шукыры деген жерде, 3-4 уй гана бар. Колхоздын негизги уйлери «Жана жер» деп аталатын жерде, кызды сол жактан акелди. Ертенине беташары да болды. Адамнын аздыгы болуы керек, куаликке Айтбай екеумиз турдык. Азербайжанша уйленген Азимхан 80 жыл омир сурип отти, ал айели Батыр ана атагына ие болган ана, азирге бар. Салбырап келе жатыр дегенге дым билмейтин демениз. Ел басшысы болган, жогары билимди, еки бирдей партия мектебин уздик битирген, КСРО депутаты еди.
16/II-2004

Орындалган тапсырыс
Менин «Алтын мен кумис жане мыс» деген такырыпта жазган ангимен бар. Сонын бас кейипкери, алтыны туралы тапсырыс. Курдасым болган сон, сонын баласы шиели базарында кездесе калды. Хал-жайды сурап билген сон, арнайы тапсырма бердим. «Уйине барысымен, затынды жерге кой да, шешинбестен ананнын бет-аузынан тук кандырмай суйе бер, суйе бер». Ол сол кезде саган не болган деп урсар. Сен «Тапсырыс орындап жатырмын-деп, - тагы суй». Жайды шешинин болып баянда дегеним бар болатын. Сол алтын ана ауыр наукасты екен, бир елге барганда, конилин сурауга айелимиз екеумиз бардык. Дуниедеп откен кызына конилдик те айттык. Тапсырысты сураганымызда, ыржиып кулди де. Ким калушы еди бул дуниеде, айналдырган ауру алып та кетипти. Бардык, бата салдык, куран окып, сауабын багыштадык. Жаткан жери унирейип, урпактары анасынын жузин откизу камында екен. Алтын болган ана, топырагын торка болсын, жанын жаннатта болсын, иманды бол айтамыз.
16/II-2004
Шаригат жолындагы миндеттерден кутылу
Акемнин туган иниси Таумай (Пирмаганбет) 84 жаска келгенде дуние салган болатын. Келеси жылы жылдык асын бердик. Ол кезде улгайган кисилердин басы бар кез екен – ау! Даулет кокемнин тунгышы Катай (кыз) болатын. Одан кейингиси менин акем Алтынбек те, сосын Таумай еди. Катай апамнан туган жиен апамыз Назипа да осы аска катыскан.
- Апа, казир ас беру аякталып та калды. Шалдардын кетпей турган кезинде бир кызык жасайык: мына Таукеннин айели Айжамалдын некесин бир кайнысына косайык. Айжамал казактын бул дастурин билмейди гой, ол татар кызы гой. Казир соны сизге ертип келейин, сиз менин айтканымды макулдап отырыныз. Онаша уйге Айжамалды акелдим.
- Айжамал, мына агамыздын жылын да жаксы откиздик. Агайындарга кызметине алгыс айтайык. Дегенмен, Бейсенби, Жума кундери агамызга куран окытып туруымыз керек. Казактарда ери олгесин айели тул калады. Жылын берип, аменгерине косу миндет. Олай болмаса, ол уйде тул айели бар, куран окылмайды, казыкка болса да некеси киылуы тиис. Сол ис казир орындалады. Оган сен тарбаяктама. Енди жолып тында: менин шешеме Таукен уйленген, етеги тиген, мени устай алмайсын. Сагынбайдын айели жас, оны каласан куни боласын. Достиярдын еки айели бар, Маденнин де айели жас. Саган дурысы Молдекен (Молдабек). Онын айели ал устинде, ауру. Дуниеден отуи де кашык емес; жеке басына калады, иеленисин. Казир кимди калайсын дегенде, сол кисини уста-дедим. Шалдар тамагын ишип, курап окып, туруга айналды. Тура да бастады. Мен: «Кайда барасыздар! Отырыныздар!» - дедим. Олар тусинбей, отыра – отыры кетти. Тым-тырыс узилис пайда болды. Тагы мен: «Мына Женгелериннин жумысын тындырмайсындар ма? Тагы да соган жинаймыз ба?» - дедим. Жадиктин Абии созди жалгап ала кетти, айтып жатыр.
- Кайындарыннын кайсысын калайсын, ешкайсымыздын да бас тартуга акымыз жок – дегенде, Айжамал: «Анау аксакал кайнымды калаймын», -дегенде, копшилик шу етип, «Аллаху акбар!» демеси бар ма. «Масимди жамап береди» - дейди. Кулип таркасты. Уакыт деген отуде. Бир куни сол аксакал агамыз Алайдар да дуниеден озды. Тагы да мен Айжамалга келип: «Коп кайындарыннан ишинен тандаганын тунде дуние салды. Казир бар да, Айшадан (байбишеси) томен отырып, жаулыгынды жайып (тусирип), ойбайга бас. Халыктан уят болады»-дедим. Ол: «Ойбай, аягым ауырады, журе алмаймын, - дейди: - Аягын сынса да барасын. Мен сени сонда коретин болайын! – деп, есиктен шыгып кеттим. Тус кайткан. Мен уйге де келгенмин. Шай ишип отырган кезим. Биреу уйге таяган тыкылдатып келеди. Суйтсек, Айжамал женгемиз екен. Биздин уй Алайдармен корши еди. – Неге отырмадын? – десем, - «Ешким отыр деген жок кой» -дейди. Тагы кулки...
   
Тиршиликтин сыйкы мен Сырынан                туйгеним мен туйиним
 «Терен  ой,  тузу    тажирибеси
   бар    адам    гайыптан    хабар
   береди. Аулие деген сол болса керек» -
          (Кудайбердиулы Шакарим).
                23/И-2004
                Есею мен ержету, токтасу
Аз да емес, тым копте емес жарык дуниеге келгели оз басымнан кешкендерим мен коргендерим жане сауатымды ашып, халык омиринен окыгандарымды (еки когамда, социалистик когам мен кайта куру деп аталатын когамда) бир жакты карамай, оз лабараториямнан, оз пикир корытындымнан, салыстыргандарымды кагаз бетине тусирген болдым: Жетимдиктин жети атасын да бастан кештим; оган себеп болган не, кай когам саясаты,екенин де жаздым. Арине, ертеректе, бала кезимде жазгандарым озинше бир болек. Ол ой орисим жеттикпеген кез. Тартымы да жок, кунделикти омир шындыгы гана. Есейе келе баланын сози сиякты жазылган жери де бар(кунделик). Сол кез ушин кей жерлерин морзе ариптеримен жазганым да бар. Согыс жылдары да сол сиякты узилис-узилис кунделик испеттес. Олардын барлыгы аркимде болатын жетилмеген жазулар. Бирак, сонда да болса, омир шындыгы. Курастырып, ишинен керек жери бар екен-ау дегенге бирдене табылып та калар. Ол – писпеген шики дуние. Умытылып кетпесин деп жазылган нарсе гана.   
Содан адибулыкка жарап, озимше Отан курганнан  кейин де жазгандарым сол кунделикте. Ол да баланын ангимеси дерлик.

Жогары дарежели билим алып, корген билгендеримди  ой  елегинен откизе бастаган кездеги жазгандарым – ол  озинше болек дуние  - «Бастан кешкен, коз корген».
Еки когамда (сон –к, кайта куру) омир сургендиктен екеуинин де саясатын тук калдырмай, толык мойындаган жан емеспин: занына багындым, бирак оз ой туйиним озимше ишимде болды. Солай болса да, соган деген коз карасым осы сонгысында жазылды. Муны окыган кейбир адамдар баспа бетине неге бермейсин дегендери де болды. Оны мен орындай койганым жок. Демократия деген соз бер. Ол тек айту ушин, сенин созин жакпай жатса, демократия деп желпилдеп журип, оспадардын шокпарына доп та болып кетуин мумкин. Бирак омир оте келе, шындык кейин болса да, жылтырап, жарыкка шыгады. Казак халкынын тарихы талай – талай озгериске ушырап, жокка айнала жаздаган тарих. Осынын барин жасагандар ел билеушилер, оз саясатын иске асырудын айласы. Сондыктан да мен, кейде, когам кайраткери болмасам да, саясатка да араласып, ойымды, шындыгын жазатындыгым. Когамды диншилдер билеп турган жок. Сонда да болса, дин туралы да коз карасымды жаздым. Солай бола тура, Мусылман динин кабылдаган, сол динге жататын казак болган сон, осы динде екенимди мойындаймын. Дуние жузиндеги халыктын бир гана кудайы, Алла бар. Соган ортакпыз.
Ар когам оз саясатын уагыздайды, тындамаганга зан да шыгарып жазгырады. Оны дариптеушини марапаттайды да.
Енди сол когамнын орнына жана когам орнай калганда, тез икемделетиндер де жок емес. Соган бейимделип сонын алдынгы катарлы азаматы болып шыга келеди. Осынын бари – саясат.
Саясаттын турин каранызшы: «Отан - отан» деп, аузын кере карыс ашып, халыкты сонына ертип журип, ел баскарушылар оз иштеринен ширип, баска елге кашып паналагандары да бар. Ширимей – ак ел байлыгын иемденип кеткендери де бар.
Ел ишинде кезинде елди жаудан коргауда 4 рет Совет Одагынын батыры  атагын алган Жуков омиринин сонгы кези оз уйинен тыска шыга алмай отырганы малим. Саясатта мактап, марапаттан келемиз де, аягы тайса, немесе дуниеден отсе, умытуымыз да болуда. Осы марапаттаудын аныктамасын дуниежузине айгили Нобель сыйлыгынын иегери Альберт Комью былай берипти: «Марапаттау идеясы – когамдык сананын ойлап тапкан ойыншыгы».
- Сонда не болды? Омир суру деген не?
- Дуниеде озгериссиз еш нарсе де жок сиякты.
Бари де оз жолымен озгериске ушыраса керек. Ол жеттиге ме, жойыла ма? Ол жагы тек биз кормеген бир  Аллага аян болса керек. Адам азды – копти омиринде когамды колдан жасаймыз, жеттиктиремиз деп босип те жургендери бар. Осылай жасаушылардын ишинде ондысы да, адам тозгисиз залалы да жок емес. Табигаттын оз даму занына шамадан тыс кол сугушылык анатка жетектесе керек. Басекелестик дегенге урынып, жане баимыздын астына алып, козди жуму да жок емес. Осыган сайкес «Мухаммет – акылды, М. Нострадамус - данышпан» дегенди жазганым бар. Мухаммет (ГС) пайгамбардын «Хадистеринин» №1 – окынызшы, ойланынызшы. Корыта келгенде, акыл, парасат, адамгершилик дегендерди иске асыру керек  - ау. Барлык халыкта «Алла - Алла» деп, тек ауызша айтканмен, Алладан келди деген ауыз уагыздарга толык бой усыну жок. Дин иесимиз деушилер, туптен келгенде, оз кулкынына бейимдейди, бурады. Ал когамдагы негизги зан – конституция деген бар, буларда да занды бурмалап озине икемдейди. Соны халык билмей ме? – Биледи. – Неге айтпайды? – Е, кимге айтады? Уйымдаскан топ бар, бирин – бири колдайды. Оны «Мафия» деп те журмиз.
- Неге олай?
- Тагы мынаган каранызшы.Адамды Алла топырактан жасапты.
Топырактын курамында барлык элемент бар, адамда да солай рас екен – ау дейсин. Адам барлык дуниенин егеси. Алла периштелерди де адамга багынсын деп, оларга айтканда Ибилис(Сайтан) былай депти: - «Сен адамды топырактан жараттын, мени оттан жараттын. Адамын сенин уагызынды толык орындамайды. Мен оган багынбаймын. Маган ерик берсен, мен оны жолдан тайдырамын» - деп, не керек дегенине жетеди. Ибилис торт тобе периштеге сабак берген екен. Сол акысын сурап, сураганымды берсен айтамын, - дейди. Калауын бергенде, адамды жолдан тайдыруды алган екен.
Сол Ибилистин арбауында жургендер аузында адилет те, исинде киянат барлар ойынан келгенин жасауда коринеди.
- Ойпырмай ах! – деп, буган да ойга каласын.
- Енди не исту керек? – Койынга кирип кеткен осы жылпостардан
 арылу керек. Бул жылпостар осы кундери жумсак орындарга мыктап орналасып алган. Ат тобелиндей алпауыптар. «Парасат» журналынын №7, 2000 жыл. 20 – 30 беттеринен «Бир узик сыр» дегенди окынызшы, калай байыган екен.
- Ендиги бизге калганы не?
- Не болушы еди. Шыдайсын, акырын кутесин.
Колынан келгенинше урпагынды адамгершиликке баулисын, ол ушин оз онегенмен коринуин керек.
Мусылман халкында еки айт – Курбан айт, Ораза айт – бар. Соган арнайы ас дайындалады. Сол астан арнайы табак жасап, «Камкоршылык уйи», деп  аталатын уйдеги мусапир халдеги карттага сый жасайык. Наурыз кунине дайындаган асымыздан да улес берейик. Бул исимиз де иманды жандардын иси. Уакытын тауып, ол кисилердин халин билип туруды да адетке айналдырайык. Олар ауру емес, картайгандар. «Атана не истесен, алдына сол келеди» - дейди емес пе! Сен де картаясын, саган да биреудин кол ушы керек кез тууы мумкин, оны жасау деген – парасаттылык жасау деген. «Ордалы жылан» китабын окыганнан туган ой: «Тилинди тисиннин ишинде сакта!» Пайда болган оз ойынды желпилдетемин десен, жыгыласын; жыгылып кана коймай жок болуын да мумкин. Сол китапты жазган адам казир кайда?!!
Казирги кез – сыйынганыннан суйенерин мыкуты болуды керек ететин кез.
Колыма гайыбынан «Ордалы жылан» тусип еди. Окыдым. Кидиртпей берген адам алып та койды. Оны ози биреуден окуга сурап алган екен. Осы китаптын орысшасы – «Чимкентская мафия» коринеди.
«Мафия» - еми жок кесел. Ол даримен емдеуге келмесе керек.

Селдиреп сексеннен аскандар
                «Жетписте сисектесен,
                Сексенде селдиребсин».    
Бир нарсеге ырза болганда «Коп жаса!» деп бата беру бар. Бата, арине, ырзалык ыкыласын созбен жеткизу болса керек. Адамга омир беру адамнын иси емес, бир Алланын иси. Табигатты багындырамыз деген жансак пикирдин небир зардабын корудемиз. Ар нарсенин осу, даму, озгеру зандылыктары бар. Оган зорлык жасау онын ашуына тиюмен тынатыны бар ма деймин. Сол зардап осы казак жеринен коринис берип жатканы халыкка аян. Сол зардапты Кызылорда облысы, Семей облысы айрыкша коруде. Табигаты тамаша Кавказ жеринде узак омир сурушилер карашайлыктар екен. Мен оны «Долгожители» деген китапшадан окып едим. Ал, казак жеринде табигаты тамаша жерге бугинги кунге салыстырмалы турде десек те болады, ол – Тулкибас жери. Бул онирде 90 – 100 жасагандар, одан да аскандар кездеседи. Бул жердин табигаты тамаша. Дегенмен дуниежузилик экологиялык апат бул жерде де зиянын тигизуде, бурынгы Тулкибас емес, озгеруде. Ал, Кызылорда ониринде селдиреу басым: ауырмай  - ак дуниеден озушылар жии болуда. Сонымен катар, бул жакта кейинги кезде аурудын бир турине санап журген асылу, атылудын да тури кун санап шыга бастаган. Аурудын тури де кобейген, асиресе, окпе ауруы биринши орын алуда. Буган басты себеп табигаттын ластануы.
Осыны тусинген де, тусинбеген де бир Алланын иси деушилик бар. Оны терендеу ойлаган да жон бе деймин.
Бес ата кыпшактын – Бултын, Торы, Узын, Колденен, Карабалыктын – ен улкени Бултын делинип жур. Сол Бултыннын Аргынбай деген бии бес ата кыпшактын бас бии болган екен. Сол Аргынбай атамызга бесинши урпак болып косылатын(Сыр бойындагы Бултындардын) адамдарынын ишинде сексеннен асканы саусакпен санарлык болып кана калган екен, ягни, ушеу: Есиркеп Омарулы, Жаппарбек Шаймерденулы жане Сагындык Алтынбекулы. Демек булар осы жердеги коп жасагандардын санында. Коп жасау дегенге тек кызык екен деп карау акылга сия бермесе керек. Когамнын курт озгеруинен, ар когамнын оз саясатынын асеринен адамдардын санасы да озгереди  екен. Казакты кабилетти халыкка санасак, сол кабилеттиликти дурыс пайдаланбай, жагымсыз, тиимсиз жагын да тез кабылдаудын салдарынан жастар жагы терис жолга да тусушилик орын алуда: ишкилик, зиянды нарсе шегу, тилин, дилин умыту т.б.
         Демек, улкейген сайып осындайларды корип, оган ырза болмаудан картайган шагында пушаймен кореди екенсин де, оны озине корлык санайды екенсин. Осындайга ундемей калу деген – оган жол беру. Ал, онын дурыс еместигин айта койсан, кабылдаудын орнына карсылык еситесин. «Сен тимесен, мен тимеййин» деп омир суру ойсыздыкка жатса керек. Ойсыз болу деген соз адам баласына лайык емес. Сондыктан да сонгы кезде «Тирликтин сыйткы мен сыры» деген такырыпка ойымды жаза бастадым, кейбиреулерин баспа бетине де усынып журмин, басылуда. Менин алдымдагы еки агамнын кишисинин орта дарежили де билими жок. Улкени болса, алгашкы айели олип, кейингиси озинен 35 жас киши. Сонын озине колы зорга жетип еди; онын  букил ерки сонын колында оган окпелеп те болмайды: онын букил бауыр ети, акыл – ойы содан жаралган. Не деуге болады? Ауырганнын жагдайын билейин демесе, олгенге бармаса, агайыннын кызыкшылыгын кызыктамаса. Алысымен бир бала туып берип еди. «Айел бир колымен бесик тербетсе, екинши колымен алемди тербейди» депти гой.
         Елге барган сайын оз аталастарымнын жастарына адамгершилик жайлы айткан боламын. омир сурген ортасына карап, айтканды иске асыруы канагаттангысыз. Содан барасын да, коп жасау деген киындыкты кору екен гой деген ойга келесин. Булайша тарыгу дарменеиздикке салыну емес. Сондыктан да ойымды кагаз бетине тусирумен катар, газет аркылы халыкка да окуга усынудамын.
         Дегенмен, ойымды озимнен кейинги угады, тусинеди – ау деген жеткиншектерге айтуды дурыс санап та отырган жайым  бар. Буларды жигит агасы, ел агасы дарежесине келди деп санаймын, солай болып та жур. Олар - Абидин Султаны, Маликтин Султаны, Темирханы, Пазилкаримдер.
         Ойландаршы, ендиги елбасы сендерсиндер. Айткызбай – ак, агайын арасындагы келенсиз жагдай бола калса, бас косып, акылдасып шешу сендердин тирликтерин, миндеттерин. Алдарында Жумагали, Сагынгали сиякты акыл сурарларын да бар. Бул екеуи ел тынысын дер кезинде биле бермес, сендер сол агайын ишиндесиндер.
         Мен оз омиримнен, корген – билгендеримнен жазып кеткен « “Бастан кешкен, коз, корген” деген атпен коптеген ангимелер жазып тастадым. Сондагы ангимелерде адам омиринде болган алуан турли жайлар айтылган,  жаксы жагын иске асыру керек.
«Улык болсан, кишик бол!» деген макал бар. Лауазымым бар, жетикпин деу кате пикир. Улкейген адамда тек бауыр болу керек. Кейинги урпак содан улги оларлык болу керек. Мен осы идеяныСерикбай инимизден байкай алмай келемин. Сол биыл жасынын 75-ке келгенин тойлады. «Буйрек жане безбуйрек» деген такырыпта да ангимем бар. Буйрек туысына карай тартып турды керек. Осы сонгы жылдары агайыннын кызыкшылыгы бар ма, кайгы-касирети бар ма соган араласуды басты миндетим санап журмин; озим зорга журуге жарасам да, барамын, катынасамын. Асиресе, олим-житимге бармау деген туыстыктан айрылуга алып барады. Бул улкен айып болып табылады.
Селдиреп, сексеннен аскандар-палекте жатып пискен кауындар. Узилип калмай турганда, булардын колынан келери тек кана уагыздары, кенестери, дурыс деп тапсан, акылдары. Булар кеткен сон, осыны айтатынды таппайсындар. Булардын орнын оздерин басасындар. Бул- тарихи зандылык.
Сонгы жылдары туыстарымыздын жарыга жуыгы Шилик жакта екен гой! Булардын да зиялыларымен кездестим, тусинистик. Енди осы агайындармен карым-катынас орнату керек,бауырласу керек. Бул да сендердин миндеттерин.
Сонгы бир айтарым-сонгы кезде ар рудын оз президенттери бар.Сол сендер де бар. Ол жумыс истеуи керек емес пе? Бизде сол жумыс бар ма? Кезинде мен осы туралы кенесшиси етип тагайындалган Азимханга, Бакирге айткан едим. Бул екеуинин бири дуниеден отип кетти. Екиншиси тосек тартып жатыр. Бул да ойланарлык жай. Бултындардын кими кайда турады, олар жайлы малимети бар адам шежирени шыгаруды колына алган, шыгарады, дайын. Коп изденди. Осы орынга осы адам лайык па деймин.

Есте сактайтын ен бир курдели жагдайлар
«Озгелердин халинен озине сабак ала билген адам- ен бакытты адам»  («Адамзаттын асыл тажи», 2 том, 318-бет)
1. Осы биз омирди тартыс деп жатамыз да, сол тартыстын барысында аса бир коинил калатын жагдайга душар боламыз. Мине, соны татуластырамыз деймиз, татуластырамыз да. Ким келисимге бурын келсе, Алланын жузин сол кореди деп те жатамыз.Сонда татуластыру дегенимиз – еки боликти бир – бирине косу. Сол косу барысында, косылган жерде туйин пайда болмай ма? Еки болинип турган жок, туйин аркылы жалгасып тур. Осыган ман берип карайыкшы. Туйинсиз – ак бир бутин бар,2 – туйин аркылы жалгаскан бир бутин (бир болек) былайша караганга, екеуи де бир бутин сиякты. Биринде туйин бар да, екиншисинде туйинсиз. Демек, омирди тартыс екен деп, бир бутинди узип алмауга тырысу керек. Узилгенди жалгаганда туйин пайда болып калады. Туйиннин аты-туйин. Сол бутиннин бойымен колынды жургизсен, туйиндеген жери колга билинип калады. Сондыктан сол туйинсиз бир бутин болайык.
2. “Оз колымды озим кесе алмаймын” деген тагы бир соз бар. Ол - оз бауыры не оз перзенти арасындагы кикилжин бе, алде одан ауыр бирдене болган жагдайларда айтылатын соз. Туйинге караганда женилдеу сиякты. Соны да болдырмау керек. Ата – ана деген Алладан кейинги сенин жаратушын, кудайын дегенбиз. Сол ата – ана солай бола тура, сенин  жалшын сиякты. Сонын кадирин тирисинде билейик те. Дуниеден озган сон, ах урып, аттеген – ай дегеннен гори, тирисинде конилин калдырма, конилине тиме демекпин. «Аке конили калса, ауырлыгы – алып таудын устине кулап, басып калганындай емес пе?» - депти Ныгмет Габдуллин. Ныгмет Габдуллин - ари галым, ари устаз – устаздардын устазы.
3. «Бука буга, азбан дуга» деген бир мател бар. Бул не? Адам дуниеге еки рет келмейди, бир – ак рет келеди. Ендеше, камелетке жетпек тугил, ол кезеннен отип бара жаткандар ишинде «Сейил де сейил, сергелден де сейил» курып жургендер бар. али жаспын деп жур ме, алде акылы жетиспей жур ме екен дейсин. – Жок, екеуи де жетеди.
- Енди не жетиспейди? – Парасаттылык жетиспей тур ма екен деймин. Суйтип журип, бири шал, екиншиси кемпир деген атка не болып та калады. Кемпир деген атка ие болганын – ана деген атак алудан кур алакан калганын. Ал, сонда сен жетилген болып шыгасын ба?! Жигитим, сен де ойлансайшы. Сенин де сол сиякты болып калуын узак болмаса керек. Жуп болатын адам тандап журген сияктысын дар-ау. Жыл мезгилинин кузге айналып келе жатканынан хабарларын бар ма? «Жазда шананды дайында» - депти гой. Аяктарыннын бури кетип, сырганап кететин кези келеди. Алде ол кезде сендер дуниеде болмайсындар ма? Мумкин, акем – шешем бар деп жургендерин де бар болар. Оларга сенбендер. Олар писип жетилген, тозган, омирден озбаса да, озгандар катарына бет бургандар.
4. «Озин билесин»деген тагы бир соз бар. Бул соз тусине билсен - оте ауыр                айтылган соз. «Келисип пишкен тон кен де, кем де болмайды» дейди. Омирдин ащы – тущысын басынан кешкендер - омир тажирибесин коргендер. Солар оз акылына кондире алмаган кезде, абден шарашаган сон, «озин билесин» дегенге душар болады.
5.    Сен дуниеге келген  кезден бастап, ата – ананнын мейиримине болендин, кайырымдылыгын кордин, остин, жетилдин. «Кус уяда не корсе, ушканда соны алады» дегенди умытпа! Сол уяда алган тарбиенди дуниеден озганша орындауга тырыс. Сонда гана сен адамзат катарындасын. Сонымен катар, канагатшыл бол. Канагатшыл болсан, корингенге урынбайсын. Сонын ишинде билимге жеттиктим деуден аулак бол. Биле бер, биле бер; билгенинди бойына жасырмай, кейингиге талим етип калдыра бил. «Бугинги заман - откен заманнын баласы, болашак заманнын атасы» - депти гой Ахмет Байтурсынов. Бул не? Откен заман - акен, акенди пайдаландын. Болашак замандагы жеткипшектер жетим калмасын деген соз. Откен заманын, озин омир сурген заманнын жетистигин кейинги урпакка калдыру деген. Демек, онегели омир суруге тырыс.
                5/III -2004ж.
               
ГОСПИТАЛЬДА
                4/VI – 2001ж.
                «Жулдыз», №12, 2000. Мамытбек
                Калдыбай. «Баукен айткан
                ангимелер» 13 – 30 – беттер.
         «Жазушынын жауы» -  21бет. «Менин байкауымша, жазушынын ен укен жауы - айели мен бала – шагасы. Олар шыгармашылык сырын тусинбейди. Мынаны, ананы кайтемиз деп ойын боледи. Улкен жау дегеним сол. Бирак жазушынын отбасы «Мен ойланып отырмын» дегенге тусинбесе, ой косу тугили оны куртады. От бытовщины писатель тупеет.
         Лев Николаевич кейде отбасынан кашып, подвалга барып жазган.
         Тургенев омиринде уйленбей кетти. Уйленбеуи – маган кедерги жасайды деуи.
        Мария Ильиничнанын естелигинде: «Ленин жумыс истеп отырганда тырс етуге коркатынбыз» - деп жазады.
         Чайковскииге бир байдын кызы куйеуге шыгады. Музыка ойнап, нота     жазып отырса: «Суйиктим, жур тамак ишейик» - дейди. Ойы болинеди. Бир емес, кунде солай,...
- Мен сени оте суйемин, - деп, Чайковский оны жерден котерип: - Маган сенин суйгенин керек емес, шыгармашылыгыма жанын ашуын керек, - дейди де, бурылып кабинетке кетеди. Акеси акылды киси екен, кызын ертин акетеди. Сонда ол уйленбеген.
    ... – Биздин ауылдын шалдары: «О, мына коксоккан, малдын жайылымын бузыпты гой»- дейтин. Бул создин мани терен.
    ...- Коп айелдер байынын жайылымын билместен баска жакка жумсап, булдирип жур. Менин байкауымша, биздин жазушылар Одагы бойынша жайылымын еки – ак айел билди. Биринши орында Габиттин уйиндеги Гусни женгей, ал екинши орынды Сабит Мукановтын жары Мариям женгейге кияр едим. Китуркылау, еркек минезди; акылды, устамды киси еди.

Адеби сын
  Адеби сын иштей 4 турге болинеди: Публицистикалык сын, гылыми сын, эстетикалык сын, органикалык сын. Органикалык сында сыншы жазушынын шыгармасын ари коркемдик, ари гылыми, ари палсапалык, ари эстетикалык, ари акикаттану тургысынан (иманы илим тургысынан) саралай отырып, сонымен бирге автордын омирдеги турли тынысына да айрыкша терен униледи. Сыншынын козинен автордын ерекшилигин, жаны мен жаратылысын танытатын ирили-уакты, улкенди-кишили фактилердин бирде-бири тасада калмайды. Жазушынын омирдеги болмысына бойлай отырып, онын ишки кайшылыктары мен сеним-таным дуниесин де жан-жакты ашады. Мине, жазушынын омирдеги болмысы мен онердеги болмысын катар ашатын осындай тутас хам толык сынды органикалык сын деймиз -  дейди Амирхан Мендеке, халыкаралык «Алаш» сыйлыгынын иегери. («Онтустик Каз.» №187 (17823) 21.12.2004. «Отимди хам омиршен сын» макаласында.
«Сыннын тореси жазушыга комектесетин сын. Адебиетти котеретин де- осы сын» - дейди.
Толгак
«Айы – куни жеткен толгак
сыртка шыгуга умтылады».
Осы телеэкранда кейбир кездерде омирлик ойланарлык ангимелер козгалып жатады. Оган катысып отыргандардын ишинде акыл токтаткандарынан али ой ориси улгая коймагандары басымдау келеди. Уйткени жастар жагы барин билгиси келе беретини табиги умтылыс кой. Сонда болган бир ангименин орта шенин корип калдым: Бойдак болып отырып калган кыздар мен уйленбей журген ер балалар жайлы екен. Осы адам баласы жаралгалы бери ер жыныстылардын (кай зат болсын) саны аз да, ургашы жыныстылардын саны алдекайда басым. Оган далел типти коп: мал болса, сойылып кетеди, ал адам болса, жаугершилик жагдайда жан тапсырады, онсыз да айел жыныстыга караганда, ер жыныстылар урыншак, соткар келетинин мойындауымыз керек. Жанагы жиналгандардын ишинен кыз балалардын екинши айелдикке алса, барар едим дегени де табылып калды.
Ал, сол баскарып отыргандардын ишинен бир айелден (психолог екен) сен куйеуине екинши айел алуына калай карайсын дегенде, зар ете калды: «Кызганамын, алдырмаймын, мен оны суйемин» - деп, отырып алды. Ерлер ишинен еки айел алуга зан шыгарса дегендери де бас котерип калды. Екинши биреулери осы жумыссыздык кезинде оз басынды асырап ала алмай жургенде еки айелге калай еге боласын деп те жатыр.
Былай караганда мемлекеттик маселе болмаганмен, омирден келип туындап жаткан жагдай гой. Ойлануды керек етеди-ак.
Жыл санап адам санынын осуи томендеп бара жаткандыгын да соз арасында айтып жатамыз. Экологиялык жагдайга тосыннан табигат апаттары косылып, жойылып кету болып жаткан жок па!
Мусылман динин орнатушы Мухаммед пайгамбарымыз кыздай тек Айшага гана уйленген екен. Ал баскаларынын бари аягынан (бурын биреудин айели болган) косылгандар екен. Оны алу (косылу) себептери де «Адамзаттын асыл тажи» китабында айтылады. Сонда бул калай шешилгени дурыс деген ойга келеди. Алгашкы когамда баланын (перзенттин) кимнен екени белгисиз болган коринеди. Еки жынысты табиги турде араласуын керек етеди. Сонда алгашкы когамга кошуимиз керек пе?! Олай жасау улкен кателик болады. Казак «Некесиз бала кебин урлайды» дегенди неге айткан. Осы соз жаксы соз бе? Онсыз да адам баласынын мейиримдилиги томендеп бара жаткан жок па! Ол саби туысын билмеген сон, онын келешеги не болмак!!! Осы когам илгери дамиды десек, кайда бара жатырмыз?! Бир кундик омирди кызык коруге ауысудамыз ба?  Нашакорлык, мафиялык, жезокшелик, денени бизнеске айналдырушылык, акырында жазылмас эпидемия-СПИД-ке урыну.
Тагы бирде телеэкранда килен жастар жагы. Екеу-екеу кушактасып та отыр, суйисип те жатыр. Айтпакшы, суйисуден онтустик онирде жарыс та отти. Сонда биреу еки Сагаттан астам бир-биринен ауыздарын ажыратпай суйисип, биринши жулдени женип алды. Соны дариптеп «Онтустик Казакстан» газетинде жазды да. Оны мен онегели ис демес едим. Сол жиналгандар бир-бирине сурак коюда: «Что такое любовь?» дейди. Берип жаткан жауаптары атусти угымда гана болуда.
«Любовь» созин «Махаббат» деп таржимелесек, далме-дал магынасы келип шыкпайды ма деймин. «Махаббат» созинин магынасы «любовь» созинен астамдау бола ма деймин «Любовь» - суйиспеншилик, сую созине барабар келетин сиякты. Осыган жан-жакты теренирек ойлап карастырайыкшы: Махаббат еки турли сиякты: тандик жане жандык-рухани. Тандик тури мол кездессе, рухани тури илуде гана болатындай. Огап далел: Мухтар Шахановтын «Бодене мен Кажымукандар» китабынын 15-бетинде «Жазагер жады космоформуласы» атты романынан «Жетинши туйсик» деген жеринен узинди келтирген екен. «Кунделик кумар сезимди орилгени ушин отпенен, Шатастырап алдык, кудай-ау, биртуар махаббатпенен» делинипти. Бул – тан кумарлыгынан пайда болган суйиспеншилик. Муны да махаббатка санап журмиз. «Уйлену онай, уйлесу киын» деп жатамыз. Уйлеспей жатканда, айрылысу келип шыгады. Сонда махаббатымыздын не болганы?! Оган М. Шаханов: «Бастысы – сулу жубайын озине ертен ким болмак?» деп сурау кояды да, оган ози жауап береди: «Махаббат – кайсар зангар шын, кез келген орлей алмаган, он мыннан, балким, еки адам умитин зорга жалгаган. Содан гой, сансыз кеудени жалгыздык дерти торлаган, каншама зангар тулгалар канатсыз жардан сорлаган» - деп, жауап береди. – Бул рухани махаббат таппагандар. «Не бермек таннин одагы? Жанына жаны косылмау. – Бул  - нагыз бедеу касирет, косылмау деген – ашылмау! Гул болып ашылмаганнын тилегин ким бар жактаган? Рухы косылмаганнын сезими шаттык таппаган. Рухы косылмагандар – жалынсыз, сансиз, жакутсыз, сондыктан мына жалганда екеудин бири – бакытсыз. Сондыктан махаббаттын да  сырт санын курайтындар коп, жай козге кулип жургенмен, жасырын жылайтындар коп. Тагдырдан кашу мумкин бе, журсен де кандай жолменен. Бир манди сурак алдында турагы ылги колденен: ...Уга ма ол шаттык мунынды  жетинши туйсик аркылы? ... Рухани терен туйсину жок кезде махаббат та жок». – Ой!!! Калай киын жагдай. Сонда рухани махаббат болуы мумкин емес демекпиз бе? – Жок, а! Сондыктан да омир дегенге терен ойлы парасаттылыкпен карау керек демекпин. Казагым текти деген созге улкен ман берген. Тексиз деген соз ен сонгы жексурын угым – жаманнын да жаманы. Отырар шахарынын ханы Кайырхан  жубайын олимнен кутыл, баланды алып, коршаудан шыгып кет дегенде, жубайы Акерке ерин олимге тастап кетпейди, бирге болуды артык санайды. Махаббаты – рухани. Сол сиякты Козы мен Баяннын да махаббаты – рухани.
         Токсан ауыз создин тобыктай туйини – «Тагдырдан кашу мумкин бе, журсен де кандай жолменен» - депти гой. Ата – анан, туысын болып жатса, «Келисип пишкен тон кен де, кем де болмайды» депти гой, осыны басшылыкка ал. Ажарына ас куйып ишпейсин» дегенди де тусин. Ойлы, парасаты бар, тектиге кол соз. Тагдырына шыдамдылык, сабырлылык жаса. «Сабыр туби сары алтын, шыдаган жетер муратка» депти гой. Сабырлыкпен де бакытты омир суруге тырыс. Мангилик ешнарсе де жок .Алгашкы когамнын курылуында сонын ен кишкене бир коринуи жуптасу, одан барып жекешеленуге ауысу келип шыккан екен. Жуптасудын еки тиреги – ери мен айели. Булай болмай отан куралмайды. Отаннан шыккан тутиннин де тузу шыгуы айелге байланысты. Маздап жанбаган оттан тутин буралып шыгады, быксып шыгады. Такта отырганда, ел басшысын ашкере турде даттай алмайсын, олай жасасан, жазгырыласын. Омирден откен сон, казирде олар туралы жазатын да болды: «котерем косемдер, мугедек президенттер» деген рубрикамен. Демократия, соз бостандыгы дегенди ту етип желбиретип, казирги тауелсиздик кезде кей газеттерде бурын айта алмаганды, жаза алмаганды жазу да басталды. «Шоптин басы жел турса кимылдайды» дегендей, ел басымыздын Сарасына да соз ерди. Алдарынан кара мысык кесип откен бе, кайдам? Оган да себеп бар болар. Кайда барса да тизилип журуши еди, тыйылып калды. Заманбек Нуркадилов Алматынын Акими кезинде – ак сыбыс соз шыгып еди, акыры шындыкка ауысып, анши Макпалга уйленип те алды. Унамаса, ауыстыра салу, озгерту деген отаннын еки тирегине ынгайлы нарсе емес, дуниеден озып жатса, ол бир баска. «Мешкей» деген жаксы ат па?» депти гой. Бул еки жагына да катысты айтылган соз. Кыскасы, улгили, онегели омир суруге тырысу керек.
                14/I -2005

СКЕЛЕТ – КАНКА
 «Канкага тил битсе, тарихты козгайды»

Алматынын Дзержинский кошесинин дал ортасында Ф.Э. Дзержинскийдин бюсти турушы еди. Ол – бурын. Ал, казир ол кошенин аты озгерген, бюстинин бар – жогын кайдам; аты озгерген сон, озин де алып тастаган шыгар. Мунын бари отпели кезен, озгермели когамдык курылыс.
Кезинде ол ким еди десейши! Бетине тура карай алмайсын, козинин откирлиги сонша - онмениннен отип кететин нагыз чекистин басшысы еди емес пе еди.
Когам озгерди, сайкал саясат та артын кысты. Ол когамды кормеген адам ол туралы айтпайды да. Сол когамнын жастары «Ленин – биздин бабамыз, саясында жатамыз» деп ан шыркаса, тили жана шыгып келе жаткан бала Лениннин суретин корсе, «Ленин – ата!» деп, акесин коргендей так – так етуши еди. Барин де жокка шыгардык. Жана когам, жана заман, жана адам» пайда болды. Ол калай келди, онда кейингилердин шаруасы шамалы. Осы ансаган когамымызды армандаган адамдарды, бир кезде жауыз саналгандарды кайта жарыкка шыгарып изденудемиз. Солардын идеяларын айтканымызбен, казирги жастар, типти, оз ана тилинде сойлей де алмайды. Тилден айрылу – халыктын жойылуы.
Жастарды былай койып, ел басшысымыз деп жургендердин ози тилин билмейди, билсе де, ески адетине басып сойлегиси келмейди. ОЛ намыстанганы ма екен?! – Жок, онын да каны таза еместиги.
Сол когамда туылып, соны сусындагандардын казирде калгандары картайды. Бойында каны таза болса, скелетке айналып, канкасы гана калды. «За Родину! За Сталина!» деп, кешеги Улы Отан согысынан аман калганнын ози сексенди енсерип отыр. Канка болмаган неси калды?! Кун санап азаюда, мугедектенген, журе алмайды. Женистин 60 жылдыгына карык болады – мыс, коликти болады, мемлекеттен уй алады – мыс; колында уй алатын купоны бар.
«Жарык дуниеде киындыкты коп корсен, тозак отын арам болады, жанын жаннатта болады» деп насихаттайды емес пе диншилдер.
«Терпи Казак Атаманом будешь!» деп орыстар айткандай, шыда – шыда!
Тири болган сон, «Умитсиз сайтан болсын!» дейсин гой, «Сексеннин сериктикке пайдасы кем» деп бекер айтпаган, козин сыгырайып, журуге де жарамай, колик, уй кутушилер али бар. Бирак олмеген сон, канкасын калбитып, зорга журеди, ентигип калады: курк – курк жотелуде. Соры кайнаган окпесинин айтуга тили жок, жотелгенде, шикылдайды.
Моторы – журеги тартпай, кызып кетип, ходовойы – аягы басуга келмей отыра кетуге мажбур, оган да отыратын жай табыла койса куба – куп.
Бул канканын окпе артатыны алдекашан дуниеден откен: Совет укимети кулаган, аке – шешеси каза болган. Кимге окпелейди? Денеден куат кетсе, бойдагы сол де азайса, ол канкада не калды?!
Катары да сиреген, жок десе де боларлык, озинен тараган перзенттери алыста; онын да перзенттери бар, бала камы, кун корис камы. Болса телефонмен «Калайсыз?» деу гана. Сорлы канка кеудесин суйретип те журуге шамасы жок. Кози булдырап, кулагы шуылдап, басы сыркырап, бир жатады, бир турады. Орыстар айтыпты гой «Старость не радость”  деп. Картайгандык куаныш емес. Тарыкпасан да, ойындагыдай болмаганга ренжисин, камыгасын. Кургак уадеге тонып, калтырайсын, нервине де тиеди.
Ермек таппай отыргандай, 9/I – 05 бастап, унатпайтын тумау айналдырып, типти алсиретип те тастайды. Берилмеймин деп – ак карсы уколды усти – устине айдаттым. Бети кайтынкырады, дегенмен, мени де жудетти. Мен сияктынын екинин бири оз ойын кагаз бетине тусирмейди, шамасы келмейди, немесе ойы жетиспейди.
Баягы  адет – тун мезгилин уйкысыз откизу кымталып жатсан, туншыгып барасын, ашсан, дененди суык алады, жотелесин. Содан турып, киинип алып, алиннин келгени – кагаз бетин шимайлау гана. Булай кимылдау да узак бола бермес, оган да куат, акыл – ес керек.

15/I – 05 тангы 6 10

Еки ерекше хабардын алгаш  еситушиси.

«Карттык аспаннан
тусе салмайды. Дуниеге
келген сон, тири болсан,
коре бересин. Сол карттын
коргендери кейингилерге
ертек сиякты».

«Алпыста акылын  токтайды,                Сексенде селдирейсин, токсанга
аяк баскандыгын
                тонкалан асуга бет бурганын»

Мине, кешеги елимизге туткиылдан жау тигенине, Улы Отан согысынын басталганына, 65 жылдан асып та кетти. Сол согыстын аякталып, Улы женис мерекесине жеткен кунимизге де 60 жыл толайын деп келеди. Осы согыстын басталуынын да, жениспен аякталуынын да халыкка радиомен хабарлануынын ен алгашкы еситушилеринин бири екендигим есиме келип, кейинги жастарга айткым келип отыр.
Карап отырсам, сол кезде мен 18 – ден 19 – га аяк баскан кезим екен  - ау!
Бул – 1941 жыл. Елимиздин карулы куштеринин Шыгыстан батыска карай ауыса бастауы алгашкыда елеусиздеу журе бастаган. Мен аудандык байланыс болиминде телеграфист – морзист болып жумыс истеймин.
21/ VI – 1941 жылы кешки сменага жумыска келгенмин. Тун бойы облыстык байланыс болимимен байланыста отырмын: телеграмма беремин, олардан кабылдаймын. 22/VI – не караган тун; тангы уйкы маужыратып та отырган кез. Тангы сагат 6 00 кези. Москвадан радиодан И.В. Сталиннин оз даусы санк ете калды. Жай ун емес, халыкты Отан коргауга шакырган ун. Туткиылдан Немис баскыншыларынын тыныш жаткан елимизге шабуыл жасаганын хабарлап, букил халыкты ел коргауга шакырган ун. Бул уакытта Казакстанда ояу отырган адам кем де кем – ау. Ал мен болсам, жумыстамын, байланыс торабында отырмын. Денем дир ете калды. Касымда ешким де жок. Маужыратып отырган уйкынын кайда гайып болганын да билмей калдым. Бирден ширыгып сала бердим. Кабак озинен ози туйилип те сала берген  - ау. Суык хабарды биреу билип, биреу али билмейди де. Смена ауыстыруга кезекши телеграфист Самков Алексей де келди. Сменамды откизип, уйге кабагым туйилип кирсем керек. Карт ажем менин ренкимнин катып кеткенин байкап:
- Балам, бир жерин ауырып келди ме?! – деп, усти – устине сурап
жатыр; Мен де ун жок. Айтуга тилим келмей тургандай.
- Аже – ау! Немис баскыншылары бизге согыс ашып жиберди гой! – дедим. Ажем не дерин де билмей калды.
Мине, алгашкы суык хабар осылай естилип еди.
Сол кезден бастап, аскери комиссардын шакыру кагазымен кунде майданга адамдар алынуда. Аудандык байланыс  торабынын канторы темир жол вокзалына жакын жерде болатын. Жумыс кезинде – ак майданга аттанып жаткандарды корип отырамын. Алгашкы алынып жаткандар бурын аскер катарында болгандар, бала – шагалы болгандар, ересектер болатын. Поезд кимылдаган  кезде, бауырлары, бирине аке, бирине жар саналгандар согыска аттанып бара жатканда, калып бара жаткандардын жылаган даусы куниренип кетеди. Дал кайткан адамнын майитин котерип, машинага салар кездеги уйдеги айелдердин оре шыгып жылаган даусынан да бетер шыгады. Тобе шашын тик турады, тула бойын муздап сала береди. Булай аттанушылар кунде, кун ара деуге болады.
Мен сол баягы байланыс торабында телеграфистик, жумыс жетерлик. Барлык купия хабарлар биз аркылы отеди. Оны шашпауга – айтпауга берген жазбаша антымыз бар. Кезек жастарга да келе бастаган кез. Келип жаткан телеграммалардын сериялары неше турге болинеди: «Серия - Г», «оперативная», типти, «Воздух» деген де тури бар.
Бирак «Воздух» тури келгенде, ол территория аскери калыпка кошкен деген соз. Елдин баскаруы аскери комиссардын карауына кошеди, калгандары сонын жарлыгымен орындалады деген соз. Сол «Воздух» хабарынын телеграммасы дайын туринде, биз отырган жерде сейфте пломбамен жабулы да тур. Оны ашуга арнайы буйрык болады. Ол телеграмма уш мекемеге 5 минуттын ишинде жеткизилуи керек: Аскери комиссариатка, райкомнын 1 – хатшысына жане банкке. Кунде сменаны откизерде, пломбасынын бузылмаганын корсетип, арнайы журналмен тапсырамыз.
  9/XII – 1941 ж. Кунделикти жумыска кешки сменага келгенмин. Тун мезгили, сагат 11 – лер шамасы. Телеграф аппараты “морзянка ” “Янк...” деп тыкылдай бастады. Мен дереу жауап бердим. “я Янк”- деп. -  “я Крд. 1 пп, серия “Г” – деп, такылдай калды. Дереу мен: “ПД”- деп жауап каттым.
  Ол кезде айтуга болмайды. Казир сонын мазмунын айтайын:
  1921 – 22 жылы туылгандардан, орта дарежели билими бар 40 адамды Актобе облвоенкомынын карауына, 40 атты Жамбыл облвоенкомынын карауына жибересин делинген. Телеграмманы кабылдап алдым да, есикти ашпасын деп, озим жазган телеграмманы конвертке салып, аудандык аскери комиссариатка карай жугире басып келемин. Келдим де. Аскери комиссар конверти ашып, окып болганша кутуим керек. Окыды да. Кетуге руксат етти. Мен: - Ертен келе берейин бе? – дедим. Бетиме бир карады да, ун каткан жок. Уйткени сол телеграммадагыга мен тура келип турмын. Келеси куни шакыру кагаз да (повестка) келип жетти. 42 адам шакырган екен. Баримиз де жарадык. Стройга тургызып; “Ким осы жолгы шакырудан калгысы келеди?” деп, аскери комиссар сурады. Ешкандай ун жок, тым – тырыс. «Тарандар» - деп, команда береди. Тарап жатканда военкомда истейтин агам:
- Осы жолгыдан каласын ба? – деди. Мен:
- Калмаймын. Бугин болмаса, ертен тагы шакырады. Мына таныс жолдастарымнан калмаймын! – дедим.
Сол куннен бастап, майданга баратын жолдастарымыз кезек-кезек уйлерине шакырысу да. Барган жерде оларга: «Ертен биз вагонга минип, журип бара жатканда бирде-бириннин туысын дауыс шыгарып жылайтын болмасын! Жылап шыгару деген жаман ырым, онда биз елге тири оралмаймыз. Вагон кимылдаганда андетип, олен айтайык!» - дедим. Солай да болды. Кетип бара жаткандар ишинен бирден майданга барамыз ба деп, озди ози талкыга салуда. Мен билсем де, айтпадым. Менин берген антым бар. Сонымен Актобе облысында курылып жатырган 101 ОСБ-нын (отдельно стрелковая национальная бригада) карауынан бир-ак шыктык. Кун суык, тукирик жерге катып туседи. Армияда да штаб бригаданын телеграфисимин, байланыс батальонында телеграфист станциясынын бастыгы, командир телеграфной отделениемин. Жумыс орным – облыстык телеграф станциясы, Чкалов каласымен (ЮЖУРВО) Онтустик Орал аскери округимен байланыс жасаймын. Шамалы дайындыктан кейин, кару-жарак алып, Москва тубине жакын жерден (Калинин майданы) согыска тусип те кеттик. Беларус жери, Балтык жагалауындагы елдер, Польшаны тазартып, Кенингсберг каласын алумен токтадык. Бизди каланы устауга «Оккупационный войск» ретинде калдырды.
... Берлин алыпган. Май айынын басы. 7/V 1945 Аскери болимдердеги телеграфистермен байланысып отырамыз. Биздин созимиз точка, тире «азбука морземен». Оны баскалар тусинбейди. 7/V – дан бастап, Германияны оккупацияга берилуине келис создер журе бастаган. Одан телеграфист – биздер хабардармыз. Тек жогаргы жактан «Сонгы хабарды» жибермей тындандар! делинеди.
8/V – 1945ж. тагыда тунги сменада телеграф аппаратында кезекте отырган кезим. 9/V – 1945ж. тунги сагат 1:10 (Кенигсберг уакыты бойынша) телефон шар ете калды. Тагы таныс дауыс, И.В. Сталин Совет Халкын жениспен куттыктаган даусы. Букил Кенигсберг бойынша тун ишинде барлык карудан аспанга салют берилуде, «Уралаган» дауыстар. Маз – майрам кулкиге кенелдик те калдык.
Мине, сол мерекенин 60-жылдыгын тойлагалы отырмыз.Жастарга ертек сиякты да болар. Сонын барин бастан кешкен биздер казир тирсегимиз майысып, белимиз букирейип, окпемиз сырылдап зорга журемиз. Майданнан келип, 60 жылдык мерекени коре алмай, ол дуниелик болып кеткендер каншама дерсин. Женис онайлыкпен келген жок. Каншама жандардын омирин киып кетти. Кейинги жастарга оны бермесин, кормесин де
20/I – 2005 12:55
Алгысымды билдиремин.
Тулкибас ауданынын акими Дархан Мынбай 24 акпан куни Т.Рыскулов ауылында туратын Улы Отан согысынын ардагерлеринин аркайсысынын уйин жагалап, Улы Женистин 60 жылдыгын куттыктаган хаты мен жанды жадырататындай сыйлык да улестирди. «Улык болсан, кишик бол» аталы создин магынасын толык менгерген жан екендигине масайрап калдым. Биыл 60 – рет тойлап отырган женис жылында дал мундай рухымызды дариптеген жылы лебизбен биздин букил енбегимизди толык тусинген мазмунды куттыктауды биринши алып отырмын. Еки ауыз оленинде курбан болгандарды, картайып катып калган биздерди жибитип те жиберген екен. Онегели ылтипатына аталык алгысымды билдиремин. «Енкейгенге енкей, басын жерге тигенше» дегендей, балам, гумырын узак, жумысын жемисти, денин сау болсынды айтамын. Сагындык Алтынбекулы. Улы Отан Согысынын ардагери.

28/II-05
Ким кандай?
Ар жануя – киши мемлекет. Сол жануянын уйткысы - айел-ана. Анасыз - айелсиз жануя болуы мумкин емес. Айели жок жануянын моржасынан кисык тутин буркырап шыкпайды. Абай атамыз айткан: «Сенде бир кирпиш дуниеге, кетигин тапта бар калан» - десе, сол кирпишти дайындайтын завод калып-ана. Енди сол ана кандай болганы дурыс болар екен. Болашак омирдин жалгасын, урыкты, еркектен - акеден алып, дуниеге акелуши, жеттиктируши-ана. Сондыктан да ар халыктын тилин ана тили деп атаймыз. Демек, соз уйретуши-ана.
Ананын кудиреттилиги сондай – бауырластыру да, бауырыннан алшактатушы да бола алады. Кабагын шытпай, келген адамды жайдары кабылдаса, ол уйге бауырларын келгиси келип турады. Керисинше, кабагын шытып, терис пигылды болса, ол уйге жан жуымайды. Акылды айел ерин пири деп санауы керек. Куран Каримде Аллатагала ананы еркектин кабыргасынан жараткан. Ерин пири санаган айел. Айел затынан биринши болып жумакка енгендигин «Азаматтын асыл тажи» китабын окысаныз билесиз. Ол айел Зенги бабанын айели екен. Сонымен катар, жануянын берекели болуы да, берекесиз болуы да айелге байланысты екен. Акылды айелдерден ел баскаргандары да болган. Ол акылымен баскарган, мысалы, Домалак ана т.б. Акылсыз айел – парасат ойын куйттеудин орнына бойын сылайды. Колымнан келеди салып, ашу шакырады; еринен таяк жеп, берекени кашырады. Жануянын уйткысы бола алмай, ажырасады. Еркек ар жануянын тиреги, асыраушысы. Онын жумысы тапканын уйге таси беру, уйе беру, уйе беру. Тилимиз ана тили деп саналганмен, омирдин жалгасы саналатын ул мен кыздын акеси. Сондыктан да перзентиннин иесисин, сенин атына, еркектин атына жазылады. Баланы жолдан тауып алган ана гана оз атына жаздыруы мумкин. Уйткени онын  акеси жасырын, тукымды урлап алган.
         Еркек оз манинде алдынгы саптагы жан болу ушин алдымен ол енбекшил болу керек. Канагатшыл болу керек, акыл – парасат иеси болуга тырысу керек. Адамгершилик достасуды билуи керек, адептиликти сактай билуи керек. Жалкаулык дегенди жауым деп санай билуи керек. Тан тазалыгын ойлап, ишимдик, кумарпаздык, зиянды нарсеге кумар болмай (темеки, анаша, арак –шарап), олардан бойын аулак сактай билуи керек. Жануянын басты тулгасы екендигин билуи керек.
         Омирдин жалгасы ата – анадан бина болган урпак ул мен кыз. Ул  дурыс болса, ата – ананын ырысы, акеге соз тигизбей, жолын жалгастырушы, акырында, аке – шеше картайганда асырушысы, шанырак иеси. Кыз – уйдин корки, гули, ата – анага деген камкоршылыгы улдан басымдау келеди. Биз кызды жат журттык деймиз. Ол еки елди бир – биримен жалгастырушы тулгасы. Онегели ананын кызы да онегели. Кызга букил тарбиени ана беруи керек. Кыздын сулулыгы минезинен, адептилигинен, инабатталыгынан, изеттилигинен коринуи керек. Сонгы кезде оркениетти ел деп, ар – намысын ойламаушылык, арын бизнеске апарушы да болып жатады. Алла ондайлардан сактасын. Булай болу казак баласына жат кылык. «Жаным арымнын садагасы» деген аталы созди терен тусине билу керек.
         Ул мен кыздын онегесиздигинен артык корлык жок болса керек деп есептениз. Алланын берген омиринде узак жыл жасасан, картаясын, кейуана боласын. Бул жасты да алып журу оп – онай емес, оз жолы бар. Болжамды болып, онегели омирди нускап отырсан, акылшысысын. Оз жолынды билмей, терис иске ауес болсан, куйиксин. адетте ата – ана кенжесин сагалайды. Кейде кенжеси болмай – ак, оз бетинше омир сурип кетуи киын болган перзентинин денсаулыгында кемистик болуынан, немесе жануясында баска бир кемшилик болуы мумкин болган жагдайлар кездеседи. Соны жеттиктиремин деп журип, картайган ата – ананын киындыктарды кобирек коруи болады. «Кус уяда не корсе, ушканда соны алады» дейди гой. Ата – ананын колында калган перзенттин есеюи киындау болады. Уйткени сенери – ата – анасы бирге, сол жауапты деген угым – бойын жайлап алган. Ылажын тауып, озинше отан болганын  карастыру керек. Куни жетип, карт ата – ана дуниеден озганда, еси сонда гана жеттигеди. Сондыктан да «Есейип кетсем де, мен саган сабимин» бола береди. Куда – кудагиынын еки жакты сыйлы болуына жуптаскан еки балаларынын тату – татти болуы алгы шарт. Солай болса, кудалар да шат – шадыман болса керек.
         Кудалардын алган – бергенин санасуы акылга сыйымды емес, дуние деген колдын кири, олай санаспау керек. Бир жагы алди болмай жатса,оган бола косылган жастардын омирине каяу салмау керек.
Жаксы сыйласкан кудалар туысканнан артык жандар болып есептеледи. Уйткени олар жуптаскандардын ата-анасы, ягни бир баласы екеу болгандар.
  Енди жора-жолдас дегенге келсек, жолдастын тури артурли.  Кызмети жолдас копшилигинде бир-бирине баскару бииктиги аркылы тауелди болып келеди. Кызмети озгерсе, сырт айналушылык мол болады. Сол сиякты студенттик жолдас, кластас жолдас, аскери жолдас, майдандас жолдас т.б. тури бар. Жолдас деген созге ман берейикши. Жолы багыты бир жакка карай дегенге келе ме деймин. Осы жолдастыктын осалдауы, айнып калуы, типти, бузылуы копшилигинде дуниеконыздыкка келип тиреледи. Осыдан сак болуга тырысу керек. Бола бастаганнан ашып айтып, кеширимге келу керек, зымияндыктан аулак болу керек. Пикир сактап калу кауипти тасил. Ен жаксы жолдас адалдыкты сактау, жасырмау. Озиннен бурын жолдасыннын жагдайын ойлау. Екинши жолдасын да дал осылай болса, бул барып турган достык десе болады.
Дуниеде не коп – су коп. Омир – мухит. Онын салалары алуан турли. Жануя болып, омир сурип жаткандардын жуптасу тарихы да алуан турли. Сонын бир турин аягынан косылу деймиз. Ягни бурын жуптасып ажыраскан, кайтадан жуптаскандар.
Казакта «Кундиз екеу, тунде тортеу» деген жумбактаган бир соз бар. Кундиз аркайсысы оз пикиримен ойлауга уакыты да болмай, тунде бир тосекке енгендегилердин басында болатындарды айтады. Булай жуптасу барысында осы ойдан арыла алмаушылык омир емес, тек тиршилик – «существование» дер едим.
Аягынан косылу болып жатканда, жогарыдагы ойдан аулак болып, бир-биринен сыр жасырмай, болган иске кунделикти талдау жасап, кем-кетиги болып жатса, кеширимге келу аркылы жаксы омирге жетуге болса керек. Дуниеге екеуинен саби келип жатса, барин де умытып, бири тиреги, бири журеги болып, екеуинин де тилеги сабиинин тарбиесине айналса керек. Жастайынан косылгандардын бирнеше жылга дейин саби кормеуи деген де бар. Булардын саби асырауы, алуы деген бар. Бар мумкиндигинше, саби тили шыкпай, еси кирмей турган шагында алганы жон. Осылайша асырау барысында, артынша оздеринен саби корип кету деген омирде коп кездесип жур. Есейип кеткенди асырау киындыкка апарады. Ондайлардын бирнешеуин корип журмиз, атын атамай- ак кояйык.
Аллатагала адамды топырактан алып жараткан екен. Топырактын да кунарлыгы алуан турли келеди. Солай болса, минез-кулык та алуан турли болып келеди адамда.
Текти, тексиз деп жатамыз. Осы да ойланарлык жай. Тарыны ексен, тары аласын. Бидай ексен, бидай аласын. Орыстар айтады: «Что посеешь, то и пожнешь» - дейди. Бидай да, тары да тагамдык аска жатады, коректенуге болады. Сол сиякты адамдардын да ойлау кабилети жагынан, саны жагынан бир-биринен айырмасы бар. Адам сойлеседи, билим алады, тарбие алады. Дегенимен, текти, тексиздик кундердин кунинде бир жеринен коринип калу болады. Катесин мойындап, оны тузеп, кайталамаган адамды мен текти катарына косар едим. Керисинше болып жатса, оны кай катарга жаткызуды, окушым, сизге калдырдым. Улкен кисилердин бир нарсеге, биреуге ырза болгандыгын билдиргенде «Коп жаса» деп жататыны бар.
Осы созди мен Алла жарылкасын, рахмет, танир жарылкасын созимен айткан дурыс па деймин. Уйткени омирди Алла береди. Сол сиякты «Шал» созин «Карт» созимен, «Кемпир» созин «Кейуана» созимен айтсак, сыпайы да, жумсак та естилетиндей.
Сол картаюдын кызыгынан гори киыншылыгы молдай болады. Картайган сон букил организм тозады, сыркырайды; кимылдауы да епетейсизденеди. Бул занды. Кашангы тозбасын, темир де сынады. Соган коса ауру-сыркат та айналдырады.
Булардын баринен де баска бир ерекшелик – биреудин исине канагаттанбау пайда болады. Бул да занды сиякты, уйткени озим жасасам, олай болмас деу. Тагы бир сезим окпелегиш келеди. Бул жас баланын конфет бермедини емес, созди ауырлайды, сыйламаганды унатпайды, алдаганды жек кореди. Бул жагы екинши бала болганга уксаганы сиякты болганмен, айырмасы бар. Картка шынын айту керек, кеширим сурау керек, сол дурыс болады.Сондыктан да, окушым, сендерге айтарым - «Атана не истесен, алдына сол келеди» созине ман бар. Ертеде картайган кисини ози журип келе алмайтын жерге апарып тастайды екен гой. Бир адам картайган акесин сол жерге апарып тастаганда, акеси баласына карап кулген екен. Суйтсе, сол карт киси дал сол жерге оз акесин апарып тастаган екен. Оны баласына айтпаган да. Ал баласы болса, акеси сол бабасы тасталган жерге акесин тастап тур. Соны айтканда, неге кулгенин, баласы акесин аркалап уйине акелип, амалы келгенше, жасырып сактап, ешкимге корсетпей устапты деген соз бар.
16/V – 05 17:20

Есинде болсын, балам!
Мерекели кундерде, асиресе, оз туыстарына, онын жасы улкендерине арнайы жаксы тилектеринди билдирип тур. Олар сенен соны кутип отырады. Жакын жерде болса, арнайы барып колын алып, салеминди бер. Саган деген мейирими арта туседи. Улкенинди курметтеп, жануяннан, отаныннан дам таттырып отыр. Ол сени ансап турады, келе беруди озине уят санайды, сен кишисин, улкен адам шакырусыз келгенди жон кормейди. Булай жасау коргендикке жатады. Ата-бабамыздан калган адет-гурып осылай болады.
Бауырластарыннын басына ис тускендей бола калганда, мезгилинде кешикпей араласып тур. Бул кагиданы орындамау агайыннан алшактауга апарады. «Озинди озин сыйла, жат бойыннан тунилсин!» деген соз осыган айтылган.
Улкенине курмет корсетуди ешуакытта умытпа! Сен де улкейесин, сонда сен де елейтин боласын. Сен мен сиякты жетим болып оскен жоксын. «Аке корген ок жонады, ана корген тон пишеди» деген соз ата-ана тарбиесин коргендерге арналган. Менен тарагандарыннын ешкайсын да жас емессиндер, барин де ата-ана болдындар, кудайга шукир, барин де улды-кызды болдындар. Типти, ата деген лауазымга да жеткендерин бар. Адеби китаптарды коп окындар. Ондагыларга сын козимен карап, толгаммен байыптандар. Онегелисин есте сактап, жаманынан жирене билиндер. Жастыкта болатын тан кызыгына салыну опалы иске жатпайтынын тусине билиндер. Жарык дуниеде жургенде опык жеу деген тири кезинде-ак тозакка тускеннин болып саналады. Буган ушырау, адетте, ойсыздыктан болады. Ойсыз болу деген – адам пошымды хайуан болу. Сондыктан да Абай: «Акырын журип, анык бас, енбегин кетпес далага...» демей ме?
Жазгандарымда мына китаптарды окыныз дегеним бар. Сен де окып корши, кокирегин ашылса керек.
17/V – 05

«Жаксынын жаксылыгын айт, кадири тасысын!»

Кайырымды Сейткали
Устаздын мартебесин шакирти котереди деген бар. Шакирти онегели, улгили, кайырымды болып жатса, сол шакирт окыган мектептин барлык устазы шаттыкка боленеди екен. Шиели ауданында Абай атамыздын атындагы орта мектептин тулеги Балаби ауылынын урпагы Алшынбайдын Бегманынын Сейткали деген баласы бар. Агамыз Бегман деген киси ойын кара созбен бергеннен гори оленмен айтканды женил санайтын киси еди. Ол кисимен талай сухбаттасып, алдында жугирип кызмет етип те, саркытын ишип, колынан ет те асадык. Енбек жолы темиржолга байланысты отти. Жыл сайын темиржолшылардын билимин тексерип, кауипсиздик техникасынан емтихан алганда, сонын озин олендетип айтатынын айтып отырушы еди, рухын жаннатта болсын агатай дейикши. Осы кисинин улдарынын кишиси Сейткали еди. Сейткали акеси сиякты олендетпесе де, онегелилигин аркезде-ак байкатып келеди. Былай караганда моп-момын, коптин бири болып кана журеди. Бойшан да емес, мактанын-масаттану дегенди есине де алмайды, бирак оз шаруасына мыгым, кисиге деген ылтипаты мол. Акеси Бегманнан еситип, бойына токыгандары мол екен.
Букил елимиз болып Улы женистин 60 жылдыгын калай карсы аламыз, калай тойлаймыз деп газет – журнал беттеринде жарнамалап та жатты. Улы жениске жеткизген согыс ардагерлерин ардактайык деп, тобемизге котерсек те артык емес делинип журди. Осы Балаби аулында Улы Отан согысынан мугедек болып жане сау жарадарсыз болып келгендери де баска ауылга караганда молдау екен. Женистин 50 жылдыгы тусында бар саны 65 еди.
Ал женистин 60 жылдыгын тойлар тусында ауылда 13-ак ардагер калган екен, ен улкени 100-ге де толган екен. Мемлекеттин, облыстын, ауданнын, ауылдык акимнин сый-сыяпатынан тыскары Сейткали инимиз осы 13 ардагердин аркайсысына бир-бирден кымбат багалы когилдир экранды теледидар сыйга тартты. Бул Сейткалидын корсетип отырган биринши кайырымдылык сыйы емес, будан бурынгы жылдары ардагерлердин бар кезинде, уйме-уй жагалап журип, согыс ардагерлеринин аркайсысына еки каптан ун да тараткан еди. Буган коса женистин 60 жылдыгына окыган мектебим де сыйсыз калмасын деп, мектепке компьютер сыйлады. Озин тарбиелеп, мектеп битирткен сынып жетекшисине де когилдир экранды теледидар сыйлады. Осылай жасай отырып, Сейткали инимиз тасиын демейди, мактанайын демейди, сол баягы бир калпы. Мартебен биик болсын, Сейткали, деймиз! Жасаган Кайырымдылыгына мактанбаган – адамнын адамы. Адамгершилигине, осы сыйынды еситкен биздер тан риза болдык. Бир Алла тилден, козден сактасын айтамыз, инишек!
28/V-05
Мангилик козгалыс
Осы биз билетин омир тарихи деректерге суйенсек, бари де озгериске ушырап отыратындай. Типти хабарымыз оте кем дуниеде де осы заманнан артык билим дарежеси болган ба деп ойланасын. Уйткени бизге белгисиз турли биз ушин тылсым (белгисиз, сырын билмейтин) кубылыстар бар: « Вермуд ушбурышы», козге коринбейтин тиршилик иелери т.б. Ал, билетин, хабарымыз бар тарихи когамга келейик. Патшалы Россияга карайыкшы: еки таптан- бай жане кедейлерден турды. Осы еки таптын бир – бирине деген карсыласынан иштеринен ойшыл адамдар шыгып, солардын идеясымен (К. Маркс, Ф. Энгельс, Ленин) жана когам (ССРО) орнады. Жана когам жай созбен – угитпен келе койган жок: белгили дарежеде кан тогис, адам олими аркылы келди. Енди сол курылган когамнын ишинде оган карсылары да болды: бири ашык турде коринсе, екиншилери жасырын турде журди. Куш иелери ашыктарын тап ретинде жау санап, турли тасилдермен жойды. Жасырындары сол когамда ис-арекетин жасай берген. “Бир карын майды бир кумалак ластайды” деп бекер айтылмаган. Сол жасырын арекетшилер акырында СССР-ды кулатты (кан тогис болмады деп айтуга келе бермейди, олим – житим болды). Саясаткерлер оз ис-арекетин иске асырды. Кайта куру, когамы келип шыкты. Кайта куру когамы Аттиль патшалыгынан кейинги хан талапай болып шыкты. Осынын болатынын атакты данышпан Мишель Настрадамус алдын ала болжаган екен. Бирак жана курылган когамда кетип бара жаткан багытында “Темирказык” жулдызындай нускалып турган, нускап турган данышпансыз келип отыр. “2030” деген гана цифр бар. Хан талапай али толык токтаган жок, жалгасуда. Бул когамнын ишинде де оган карсылары жетерлик: Ол – коп партиялык оппозиционерлер. Олардын оз максаттары бар. Максаты – билик басына келу. Сонда олардын бири билик басына келип жаткан кунде, оган карсы болмай ма екен? – Жок, болады, болганда кандай! Билик басына келу онайлыкпен келмейди, жауласу жолымен гана болады.
Ар жанадан орнаган когамнын оз идиологиясы бар: “жана когамнын иеси – жастар!” деген уран. Сол жастарымызды биринде динге карсы угиттесе, екиншисинде жетилген ел деп, сонын мадениетине умтылу аркылы, казак деген ел озин-ози умыта бастады: адет-гурып, салт-сана дегенди умытты. Тилди де керексинбеушилер етек ала бастады. Тилден айрылу – халыктан айрылу. Жер – ана саудага сатылу басталды. Букил дуние жузи космоска умытылудан экология бузылуда. Онын зардабын халык шегуде.
Компьютерлик когам келе бастады: кинонын артистери де робот бола бастады. Сонда адамдары да оз акыл-ойымен ойланып истемей, роботша омир суруге коше ме екен?!
Мухаммед Г.С. - сонгы пайгамбар делинген екен. Шет елдерде небир ойшылдардын оздери ишинен осы динди кабылдагандарын баспа бетинен окып каламыз.
Гылымнын, онердин дамыганы дурыс-ау. Галымдардын ишинде де адамгершилик касиети кемдери, жоктары болады дегенди “Адамзаттын  асыл тажи” китабынан корип едим. Ал соны акылды Мухаммед Г. С. озинин № 1 хадисинде айтып та кетипти гой: адам баласына аса кауипти уш нарсе делинген. Сиз де осыны окып, ойланынызшы. Жаппай кырып – жоятын каруды ойластырган, жасаушылар кимдер екен?! Ангиме осында. Булардын жасырын  идеясы – космосты игеру. Дуниежузин бир киси игеру мумкин емес. Ол тек Алланын гана жумысы.                29/07 – 2005.

                “Енкейгенге енкей –
                Ол акеннин кулы емес.
                Шакайганга шалкай –
         Ол Кудайдын улы емес”

“Ойшылдык – адамдыктын негизи. Ойсыздык – надандыктын негизи. Ой – жаннын казынасы.
“Тан кумарлыгы – тоздырады,
Жан кумарлыгы – оздырады”
“Танинди тояттандыру – напсинди канагаттандыру да, жанынды канагаттандыру – ойынды, билиминди, адамгершилигинди, кисилигинди канагаттандыру, бииктету.

“Айел бир колымен бесик тербетсе, екинши колымен алемди тербейди”. Айел – ана, айел – жар, айел – отбасынын уйыткысы. Бирак айелдердин кылмыс жасауын ешкашан актауга болмайды. Бул – индет.
Изетти – ине етип,
Иманды – туйме етип,
Инабатты – куйме етип,
                Журши, балам, жамандыкты куйретип.

Кандай аскар болса да,
      Ана алдында аласа.
Жакынынды жат корме –
   Жаман деген атка ерме.

Акеси мен шешесин тусинбейтин бала бар,
Осы болар касирет, ондырмай жан жаралар.

Жетелей берсен жаманды,
Талады карын акыры,
Тогытсан да ойга наданды,
Толыса коймас акылы

       Ата журттын кадирин алыста жургенде билерсин.

« Ар уйдин тиреги болады, журеги болады, тилеги болады: Тиреги – ери, журеги – жары, тилеги – бала-шагасы».

Халкымыз дарежеге емес, дастурге багынган. Мартебесин – тори деп билген, изеттилигин – келининен таныган, татулыгын – абысынынан тапкан; кызын – арга, улын – нарга балаган; дархандыгын – даласымен олшеген; Откирлигин – кылышка, намысын – найзага тенеген.
Канатты создерин дауга – дару, жауга – кару, араздыкка – араша, татулыкка – тамыр, тазалыкка – нар, пактикке – пармен, дастурге – дармен ете билген.
«Елуде есин жинамаган, Алпыста акыл токтата алмайды. Алпыста акыл токтата алмаган, Жетписте желигин нокталай алмайды. Сира, «Шашынын агы кобейсе де, акылы азайган» деп, осындайларды айтатын шыгар.


«Напсини тиганын – акылынды жиганын».
«Жакынын жат туткандарга айткан акылын далага кетеди».
«Мына дуниеде жасалган кателиктердин ен улысы – саясы гылымнын адамгершилик гылымнан болинуи болып табылады» (Шеллц).

«Уры касын жейди, саудагер досын жейди».
Бабамыз Ал – Фараби: «...Адамга ен биринши билим емес, рухани тарбие беруи керек, тарбиесиз берилген билим – адамнын кас жауы, ол келешекте онын барлык омирине апат акеледи» - деген екен.



«Тай оссе – ат тыныгады,
Улы оссе - аке тыныгады».


«Азатын елдин урысы билейди,
Озатын елдин дурысы билейди».


«Айттырган жаманнын иси,
Камшылаткан шабаннын иси».


«Бакыт колыннын кимылында,
Конилдин пигылында».

«Тили шолактын ойы да шолак».

«Коздин тимейтини жок,
Создин имейтини жок».


«Тилмен сойган, кан шыгармай сояды».

«Конилдин кулпын тил ашады».

«Жылататын да – тил, жубататын да - тил».

«Уждансыз ул уйкыышл келеди,
Кытыксыз кыз кулкишил келеди».

«Акылды айел агайыннын абыройын асырады,
Акылсыз айел  кут – берекени кашырады».

«Адепти айел жан тазалыгын киялдайды,
Адепсиз айел саусагын корсетуге уялмайды».

«Акша сойлегенде,
Акикат кумилжип калады».

«Кедей аулетин ойлайды,
Бай даулетин ойлайды».
«Таннин жаланаштануы – уятсыздыктан, ал уятсыздык – жаннын жадау жаланаштыгынан. Сусыган жамылгы жабылар, турилген етек тусирилер. Кандагы казаки рух аман болсын».

«Акеннин колына карама, конилине кара».

«Бала жаксы болса – ажарын,
Жаман болса - ажалын».

«Жетесиз жети улдан жетели бир кыз артык».
«Шыгармаса да ушпакка, бала керек кушпакка».

«Еркектин кайламен буза алмаганын
Айел айламен бузады».

«Отанына оралган – гулге,
Оралмаган – кулге айналады».

«Жат ел - Огей шешеннин огей шешеси».

«Туган жердин кыран кусы –
Жат елдин буралкысы».

«Жат жердеги мола, озин жатсан да,
                Сеники емес».

«Туйенин бари – атан емес,
Туган жердин бари – Отан емес».

«Жат жерде таяк жеген елине оралады,
Елинде таяк жеген кайда барады?».

«Оймактай болса да,
Отанын болсын!».

«Алыптан кетсен де, Халыктан кетпе».

«Жол жети тунде,
Арак тал тусте адастырады».

«Аракка адам тоймайды,
Тоймагасын коймайды».

«Ишпесен – момын торысын,
Ишсен – елдин зорысын,
Отбасынын сорысын».

«Арак алдымен даулетинди,
Акырында аулетинди куртады».

«Тазда бас бар, шаш жок,
Маскунемде ауыз бар, бас жок».

«Арак алдымен кулдиреди,
Кулдирип отырып булдиреди».

(Кадыр Мырза Алиден)
Агамыз Абубакирулы Мырзагалидин
асына арналган соз
Агузу биллахим Нишайтан нирражим
Би – исми – л – лахи – р – рахмани – р – рахим
Ал – хамду лиллахи рабби – л - аламин
Ар – рахмани – р – рахим
Малики йауми – д – дин
Ияка нагбуду уа ияка настагин
Ихидина – с – сирата – л – мустаким
Сирата – л – лазина ангамта галейхим
Гейри – л – магдуби галейим уа лад – д – далин.

Осы сурени куран каримнин килти деп те, анасы деп те атаган екен.
Бугин биз агамыз болган Мырзекеннин дуниеден озганына бир жыл толганына ас беру расимине жиналып отырамыз.
Алла адамды топырактан жасап, танине рухын коскан екен. Сол Мырзекеннин танин жасалынган топырагына, акеси Абубакирдин жанына апарып жайгастырганымызга да жыл толып отыр. Мырзекеннин рухы осы кезде ози омир сурген уйинин устинде, бауырластарынын бейнесин корип, олардын рухына куран окыту расимине риза болуда ма деп ойлаймын.
Адам  баласынын дуниеге келуи рас болса, ертели – кеш сол дуниеден отуди де акикат. Алла ози берди, ози алды. Ол – бир Алланын гана иси. Берсе куанып, алса, ренжу деген пендешилик кана.
Кадыр Мырза Алидин «Ой арманы» оленинде:
«Адам кулип тумайды, туа сала кулмейди.
Уйренеди кулуди, бирак кулип олмейди.
Адам жылап туады, жатады журт жубатып,
Жане жылап оледи, озгени де жылатып.
Жылайтыны туа сап – жамандар бар кинайтын,
Жылайтыны олерде – жаксылар бар кимайтын».

Агамыз Алланын озине лайыктаган омирин сурип, киынщылыгы мен ракатын да корип откенинен хабардармын. Агамыз озиндиги бар, ел курметине боленип откен жан еди. Мундай жандарды олди деуге болмайды: озинен кейин каншама урпак калдырды, онегели жандарды тарбиеледи, солардын ылтипатын корди, ракаттанды. Мырзекеннин жубайы болган Кызсулу Нуркенкызы агамызды алаканына салып куткенин оз козиммен кордим.
Мына бугин жер – жерден жиналып келип отыргандар Мырзекен агамыздын кимайтын бауырларымыз. Биздердин колымыздан келери рухына дуга окып, сауабын багыштау гана.
«Оз агасын агалай алмаган, киси агасын жагалай алмайды» деген соз бар казакта.
Агамызды ага тутып – ак остик, сонгы сапарына шыгарып та салдык. Сол кисинин тарбиесин коргендер ага изин, онегесин жогалтпайды.
Сиздин бастауыныз, шыгу тегиниз бес арыс кыпшак елинин бас бии болган Аргынбай атамыз болса, кала берди Аргынбай тарбиесин корген Балаби(Бименбет) даткамен сиздин акелериниз жатырлас, бир анадан тарагандар еди. Сол корегендик сиз де бар – тын. Балаби атамыздын кесенесин котеру, ас беру, куран окыту расимин козиниздин тирисинде кординиз, катыстыныз. Сандыбай атаныздын басына тамын орнаттыныз, куран окытып, кейинги урпактарынызга онегели ис корсеттиниз.
«Оли ырза болмай, тири байымайды» деген парасатты созди уга билдиниз, насихаттадыныз.
Оз акениз Абубакирди де букил Туркистан халкы марапат тутып, улкен бир кошесинин атын сол кисинин атымен атайды. Бул жумысты да сиз оз козинизбен аткардыныз.
Топырагыныз торка, жаткан жериниз жайлы, жайыныз жумактан болсын деп тилеймиз.
«Би – исми – л – лахи – р – рахмани – р – рахим
Кул  хуа Аллаху ахад
Аллаху – с – самад
Лам йалид уа лам йулад
Уа лам йакун лаху куфуан ахад(3 рет) »
Окылган дугалардын сауабын Абубакирулы Мырзагалидин рухына багыштадык.
«Раббана атина фиддуня хасан
атан уа фил – ахирати хасан атан
уа кына газабаннар уа саллаху
гала хайри халкихи Мухаммадин уа
гала алихи уа асхабихи аж жагин».
(кагаз бетине тусируши Бултын Текебай тармагындагы Аргынбай аулети, Алшынбай теги Алтынбекулы Сагындык)

20 сауир, 2003 жыл.
Коширмесин балаларына табыс етемин.

«Уакыт аузы ашык калган спирт таризди,
Оны жумыспен тыгындап кою керек».

«Адам алдымен енбектеп оседи,
Содан кейин енбекпен оседи».

«Абырой – аса биик мунара
Енбек – соган котерилетин баспалдак».
№ 4 2002ж.




«Ванга Ажейдин емдери» китапшасынан узинди. «Жибек жолы» баспасы.
19.09.2000 жыл.
Журек ауруларынан сактандыру ушин арбир адамга жылына торт рет торт кун катарынан долана гулинин тунбасын ишуди усынады.
Инфаркт алдындагы жагдайда танертен ашкарынга торт кун катарынан шомырттан (терновик) жасалган шай ишкен дурыс дейди.
Бел ауруы (аскынган) – ески уйдин кышын алып, майдалап електен откизеди. Содан кейин бир стакан жузим шарабы, кептирилген уш жумыртка агы мен тартылган техникалык кара майды араластырады. Коспаны зыгыр матасына салып, тунге карай белге байлап жатады.
Жарык (грыжа) – ески кышты унтактап, еки дана жумыртканын агын араластырып, оган унтакталган ак ладан шоби мен бир шагын пиалай жузим шарабы косылады. Коспаны бир жапырак жун матага жагады. Матаны ози ажырап тусип калганша белде устайды.
Кубиртке (тырнак туптериндеги) – бир ащы бурыштын куйрык жагын кеседи де, урыгынын жартысын алып тастау керек. Бос орынды таза аракпен толтырамыз. Тунге карай саусакты бурышка салып байлап тастайды (аракты тогип алмауга тырысу керек).
Простатит (ерлердин зар сындыра алмауы) – жанган жокенин кулин жети кун катарынан бир кеседен шай орнына колданады.
Буйреги ауыратын жас жигитке аскабак данектеринен шай жасап иш деген кенес береди.
Аяктын исинуинен киналган айелге балауыздан жане зайтун майы мен судан тартпа жасап, сол тартпаны исинген жерлерге тануды усынады.
Созылмалы жотелден кутыла алмай жургендерге Ванга зыгыр данинен шай жасап ишу керектигин айтады.
Аллергия – жарты литр суда бир аскасык жусанды, судын жартысы калганша кайнатып, таулигине 2-3 рет ас касыктан кабылдайсыз.
Аменория (айелдер етеккиринин кемуи немесе жогалуы) – 2 кели пияздын кабыгын 3 литр суга каракызыл болганша абден кайнатып, тунбасын танертен ашкарынга немесе бир шай кесесин ишип туру керек.
Асказан ауруы – кунде жонышканын бир жапырагын шайнап, тек солин жутасыз.
Асказаннын бузылуы – жалбыздан жасалган шай ишу керек.
Журек согуы (жуйкенин асеринен) – жарты килограмм лимонды кабыгымен усактап, 200 гр. Бал мен сары орик данегинин унтагын косады. Танертен – кешке бир ас касыктан ишеди.
Дененин кышып дуылдауы – наукасты кайнатылган арпа суымен шаяды. Екинши адис – 50 гр. таза спиртке, 50 гр. аспиринди араластырамыз. Танертен жане кешке кызарган жерлерге жагады.
Бериш (цирроз, бауырдагы) – ак унмен араласкан ана сутин ишкен абзал.
Туз жиналу – бир бас пиязды ортасынан как болип, еки жагына да бир шоким кара май тамызылады. Боликтерди тунге карай ауырган жерге танып жатады.
Туз жиналу (белде) – алма сирке суы синген, унтакталган ладан себилген алакандай жун токыма матаны белге танады.
Демикпе – 200 гр. бал, зейтун майы, жузим шарабы араластырылады. Таулигине уш рет ишеди.

«Омир деген пияз сиякты. Кабыгын аршисын, бирак ен сонында ештене таппай дал боласын»
                Джеймс Гиббонс Хьюнекер
«Тил суйексиз болса да, суйекти сындырады»
«Ат тизгининен, адам тилден усталады»
«Акикат ащы болар, акыры жаксы болар»
«Айел – уйдеги ырысын, ул – айбарлы кылышын, кыз туздеги орисин, келип – кенейген тынысын»
«Конил – гул, тил – булбул, сезим – серт, напси – бори, сабыр – алтын, акыл – билгир»
«Дини бир дем береди, дини баска динкилдетеди»
«Мангурт барин мансук етеди»
«Келимсек басынса, кемдигин»

Мамытбек Калдыбайдын «Бауыржан Момышулы шерткен сыр» атты газет макаласынан узинди.
(«Онтустик Каз» 22.06.2002 ж. №78 (17394))

«... Тартыс – таласты биз терис ис деп ойлаймыз. Бул – табиги, занды кубылыс. Тартыс – таласты жуып – шайып журетин бир-ак нарсе бар. Оны бейнелеп айтканда, дипломатиялык карым – катынас деймиз. «Адамсыз, ак ниеттимиз, бир-биримизди суйемиз, куйемиз, бир-биримизсиз омир суре алмаймыз, деген секилди уйреншикти создер толып жатыр. Оны бир жаксы дипломатиялык адис оп-окай шеше алады. Дипломатиялык адиссиз омир жаксы да болмас еди. Онын грамнан бастап тоннага дейинги бир касиети бар. Оны орысша лицомерие дейди. Биз оны унамсыз жай, унамсыз коринис деп согамыз. Ал шынына келсек, бул да табиги, занды кубылыс.

Аты жок абыржудан айыгу.
(шежиреге соз соны)
Исти бастау бир киын болса, соны аяктау – корытындылау да керек сиякты. Бастап алып, сол наресте испеттес буйымтайды коярга жер таппай, кимге корсетип, акылдасарлык жан таппаган да кезен (осыдан 30-40 жыл ертерек) болгандыгы бар еди. Ол колжазба даптердин «ой коленкеси» деп аталатын тарауында «Аты жок абыржу» такырыбымен берилген. Бул такырып адепкиде ой коленкеси болганы анык. Ойдагы маселе орындала ма, жок па – маселе сонда. Шукир, халык арасы казына екен, сурастырдым, издедим, коп нарсени таптым да. Мен сиякты ешкимнен тапсырыс алмай-ак, оздигинше менин издегенимди издеуши жан, иним бар екен; оган да кездестим, куанысып калдык. Екеу болып издестирдик, тагы да кем-кетигин жидык, курастырдык. Буйымтайымыз ата тегимиз жайлы шежире сипаттас нарсе болган сон, кириспесин олен туринде бергенди жон кордик: адам омирге олендете, андете келип, омирден аларын да андетип, конилденип журип иске асырады, солай жасадык та. Букил кыпшак атанын урпагына талдау жасау биздин колымыздан келмесип билемиз. Сонын бир тармагынын озин толык камтудын ози киын. Турли тарихи кезендер откен, коныс аудару дегендер каншама. Солай болса да, сыр озени бойына (Сырдария) ауысып келгендерди шамасынша камтыдык па деп отырмыз: жоктан бар жасадык. Бурын – сонгы бул ис баспа бетин корген емес – ти.
«Биткен иске сыншы коп» болары анык. Маселе сынауда емес, жана дуниеге келгенди демеу,жургизип жиберу, толыктыру, аягынан тик тургызу. Окушым, дуниеге келип отырган жас саби емес, сол сабилердин аргы ата теги, бабалары. Егер сиз бир кездерде мангурт болсаныз, есинизди жия бастадыныз. Ким екенинизди, кимнен тарайтынынызды билип отырсыныз. Бул – жерден казып табылган казба байлык емес, сиздин рухани байлыгыныз  курметтей билиниз, аяланыз. Аргы ата тегин умытпай, ауыздан ауызга таратып айтып журип, естеринде сактаган бириннин атан, акен, аган бола ма, соларга ылтипатынызды билдириниз. Барды толыктыру жетилдире тусу кейинги талапкер сыбагасына калып отыр.
 Сонымен, агайын – бауырлар! Колдарынызга тиип отырган шежире жобасы дерлик китапшыларыныз барлыгынызга куаныш акелсин, ажырамас бирлик болсын! Жануяларынызда денсаулыктарын мыкты болсын! Бакытты бола бериндер! Жинаушы – курастырушылар алкасы – Сагындык Алтынбекулы, Нургали Сарыпбекулы.                Июнь 2002ж.

«Ойшылдык – адамдыктын негизи. Ойсыздык – надандыктын негизи.» («Жулдыз»,№9,2002,112 – б)
«Тан – жаннын алтын сарайы.» (сонда,112 – б.)
«Тан кумарлыгы тоздырады, жан кумарлыгы  - оздырады.» (сонда, 114 – б.)
«Сулулык карини жасартады, жасты саби етеди, ал сабиди периште етеди», Омар Хайям (сонда,117 – б.)
... «Бул дуниенин адам – жаны, акыл – мани, сулулык сани.» (сонда, 117 – б.)
«Мун –акылдын сынары» (сонда, 120 – б.)

Торелигин окушым айтар.
Менен он жас улкен немере агам Сагынбай 80 жаска келгенде наукастанып журди. Жубайынын дуниеден озганына бир жыл бола коймаган кези. Сол наукас аганы журип – туруга да муршасын келтирмеуге басты. Мен бул кезде зейнетке шыккан кезим. Менин де кулшынарлак шамам жок. Бир жамбастан устаган куян (ток бас жиликтин уршыгынын жамбаска  орналаскан жери) жургизбейди. Кейде 100м. Жерге жетер – жетпесте отырып каламын. Еки уйдин арасы калайда 1,5км. келеди. Кунде аганын касында боламын. Кун санап томендеуге басты. Аяктын исиги котериле бастады, жогарылаган сайын хали томендеуде. Тек бугилген куйинде Тикесинен отырады. Бул киси мусылманща мешитте де болып жургендерден билими артык. Тек дин жолын устамаган еди. Жагдайы томендегенин сезген сон, агамнан кеширим сурап, дем салган жаксы дейди гой, дем салдырсаныз калай болар екен деп едим, оган келисим берди. Бул узилерден еки кун бурын еди. Дереу елде Берден деген молдашылык жасап журген бизге нагашы болып келетин агам катарлы киси болатын. Соган окталып, уйден шыга бере, кенеттеп ой тусти. Мен келгенше, агам журип кетсе, басында отырган ешким де жок. асиресе ауылдык жерде биреудин аузына какпак бола алмайсын, аякпен журудин орнына ауызбен журетиндер де табылады. Иманы  айтылмады деген осекке калармын. Дереу уйдин касындагы Кудияр деген туысымды жибердим де, озим уйге кайта кирдим. Берден келди, дем салды. Дем суткесине жетеди. Ертен тагы келемин деп кетти. Ертенине тагы келди, дем салды. Агам калтасынан шамалы тенге шыгарып берип еди. Ол киси алмаймын, маган сауабы керек десе де болмай, акыры алдырды. Ушинши рет келетин уакытына жетпей-ак, 11/IV – 1993 ж. сагат 17:10 сонгы демин алды. Мен болсам, билегин устап, оз билгенимди (иман) ишимнен айтып отырмын. Касымда Кулзипа деген перзенттеринин улкени бар болатын. Ол да сезип тур. Бирак мен журип кетти демедим. Балаларын шакыруга жибердим. Уйдин жанындагы Пазил деген фельдшер инимизди алдырып барып, балаларга узилгенип айттык.
Бул киси омири окытушылык жумыс истеген, совхозда парторг та болган, офицер, Улы Отан согысынын ардагери, Кызыл ту, Богдан Хмельницкий, Улы Отан согысынын I – II дарежели ордендары, кызыл жулдыз орденинин кавалери, Берлин каласын алуга катыскан аудандагы белгили адам еди. Осы агамнын кузетинде 20 кун болган екенмин. Казакшылык жолмен намазын да жасадык, мектеп окушыларын да катыстырып, шыгарып салуда каралы митингисин де жасадык. Омир жолын мен озим баяндадым. Будан бурын да дуниеден озган Тажимулы Базарбектин каралы митингисинде сойленетин создин текстин жазганмын. Окуын бир бауыры болып келетин окушы кызга (дикциясы тамаша еди) окытканбыз. Жиналган халык тугел дерлик коздерине жас алгап. Одан кейин Орманулы Достияр агамнын да (менен 12 жас улкен) каралы митингисинде омир жолып айтып едим. Арине, баяндау барысында козден жас домалап агып жатты.
Молдаларга куран шыгаруын да бердик. Жетиси, кыркы, жузи, жылы бари де отти. Жетисин откизер куни маган бир ой тусти де, соны орындадым.
Мен ескише мешитте арабша дин окуынан хабарым жок, ол кезде мен жаспын. Бирак 1960 жылдардын кезинде колыма Академик Крачковскийдин «Коран» деген мусылмандардын куран каримди орыс тилине аударган китабы тускен. Соны тугел окыганмын. Арине, тили оте ауыр, ески славян создери де кездеседи. Дегенмен, магмумат алганмын.
Кейин куран казак тилине аударыла бастаганнан, газеттеги тоте жазумен (арабша) берилген нускасын, осы арипке аударып та жаза бастаганмын. Бир куни китап жарык корисимен, аударуды койып, китапты бир емес, еки рет калдырмай тугел окыганмын. Екинши рет окуыма себеп болган, елдеги, кешириниз, думше молдалар оз беттеринше лага сойлеуди шыгаргандыгы еди. Соларга тоскауыл жасау ушин, ар суреде не айтылганына шейип конспектиледим. Бирак кемшилигим сол-намаз окыганым жок, ораза устаганым жок. Оразага деп саулыгыма тура келмейди. Намаздын жолын таза устауды орындай алмаймын гой деумен журдим. Биле тура, бузуды улкен куна санадым. Уйткени шаригат туралы арабша оки, сойлей алмасам да, шыккан казакшаларынын баринен хабардармын, озимде бар.
Солай бола турса да, агамнын жетисинде келген ойыма келейик. Агама куран хатимды казакшасын окып, сауабын багыштау.
«Арапша – казакша салыстырмалы куран хатим», Алматы – 1991 ж. Китап Имам Ж.Н. Ески сагаттын таржималауымен 1982 ж. Пекинде, 1987 ж. Уримши шахарында басылган. Окылатып дугалар бари казакшалапган. Тек сонында «Дуга хатим ал куран ал карим» ( курап хатим дугасы) сози арабша туринде екен. Оны мен «исламнын шарттары жане кураннын сурелери», 1991 ж. китаптын 74-бетинен казакшалаганын жазып алганын
Толык тазарып, дарет алып, дугаларын окып, тек багыштауын жасау калган. Сагынбай агамнын ул-кыздарып тугел жиып, тек соларды катыстырып кана, курап хатимды багыштадым.
Бул исим дурыс па, терис пе бир Алла кеширсин. Сондагы менин копшиликке жарияга бармагандыгым-осек-аянга баспасын еди. Бирак ниетим тузу.
Осы жумысты тагы кайталауга тура келди: Алматыда туратын туган иним Амандык 26/X – 2002 ж. Кайтыс болыпты. Оны маган 27/Х – 2002 жылы тунде хабарлады. «Ертен сагат 11 00 – де шыгарамыз» - дейди. Жетуге мумкин емес, сондагы киши балам Нуржанга: «Аганды жерлеуге катыс, топырак сал!» - деу гана болды.
Жетиси 4/ХI – 2002 де отти. Алматынын Аманкелди – Комсомол кошелеринин киылысындагы «Кристаль» кафесинде туски 13 00 басталды. Куда – жекжат, туыстар жуздей адам катысты. Менин озимнин ул балдарым тугел, иним Тасболат, Келин, озинин еки улы келип, балалары болды. Жора – жолдастары т.б. таркаган сон, озимизге караган куда – жекжаттар(30 шакты адам) калды.  Отыргандарга тусиндирип, Куран Хатимнын не екенин айтып, окып келгенимнин сауабын тагы да багыштадык.
Бул исимди мен молда болайын дегендигим емес, Аллага жалбарынып, ак ниетимди билдиру дегеним. Бул кезде мен намаз да окып журген кезим болатын. Аке – шешеден жастай жетим калгандыгым жайлы озим туралы деген ангимеде айтылган – ды.
Еки кызым(Татихан мен Пернеш) Актау каласында турады. Пернеш халык емшиси атагы бар бир айелге (ози Актобелик, Актаудагы кызына келип турушы) коринеди. Ол айелдин емшилигинен баска корип келдик те касиети бар екен. Соган Пернешке косылып, бирде Патихан да барады. Бирак Патихан толык сенбей, куманданып барады. Соны сол айел бирден билип кояды. Келсен, толык сениммен келге басады. Бирак билетиндигине кози жеткен сон, ол да коринеди, емделеди.
Ол айел кыздарыма биздин аргы аталарымызда улкен касиет барлыгын айтып, биздин жануяларымызда болган жагдайларга дейин айтады екен. Сол аруактарга барып зиянат жасауды уагыздайды екен. Тагы бир барганында, еки жыл болды, али барган жоксындар деп, тагы бизде не жагдай болганын да коргендей – ак айтады. Не керек, ата – бабаларымыз жаткан жер, белгили аулие Окшы атага барып, сонда тунеп, тагзым етуге бел байладык. Ол Аулие де Жети Аулиенин басы косылган жер: Окшы ата, Асан ата, Абыз ата, Гайып ата, Кыш ата, Бала би, Досбол би.
Актаудагы еки кыз – Патихан мен Пернеш, Кокшетаудагы Райхан, Алматыдан Бектас, Нургалым, Нуржан, Жанакорганнан Патыма, Шиелидеги Галым мен Нурлан тугелдей, Арине мени мен Раушан да бар, Келиндерден Абиба, Балбыраш, немерелерден Айдос, Абдолла болып, оларга косыла Шиелиден Бакир Токбаулин, Балаби аулынан Тазагул келинимиз еки баласы, бир келини, жолектеп балдызым Рауза – барлыгы 20 адам. 17/IX – 2002 жыл. Окшы ата аулиесине малымызды алып барып тунедик, зиянат жасадык.
Мен, Раушан, Бектас, Нургалым, Нуржан жермен машинамен 16/IX-2002 куни жеттик. Жолдагы аулиелердин барине (Туркибас аулиеси, Кожа Ахмет Яссауи, Жолшыбай аулиелердин барине) дугамызды оки оттик.
Осындай жолга бет бурган сон, бурын мойынусынбай жургенмен 15/IX – 2002 куни памдат намазынын кезинде «Дауан» аулынын имамы болып журген Бауыржан деген адамга уйып, намаз окуга киристим. Айтылатын создер араб тилинде болган сон, мен олардын казакша таржимеси бойынша окимын. Жаттауга ми устамайды, тилдин келуи де киын. Тек еки сурени – Патиха, ыкылас (бурын жаттагам) арабша айтамын.
Казакша «Бей намаздан кей намаз жаман» деген созди билуши едим. Колга алган сон, кей намаздан аулакпын. Шамам келмей бара жатса(инфаркт алган жагдайым бар, бир жыл бойы), отырып окимын. Бир Алла ози кеширсин!
Жас та келген сон(81 жас), киын екен, умытшактык молайып барады, инфарктын дарилери де асери кушти екен. Осы истегендерим дурыс па, бурыс па деген ойга келген сон, умытпай турганда кагаз бетине тусиргеним еди, кешириниз.
14/ XI – 2002 ж.

Уйге, Ванновкага келген сон, 12/ XI – 2002 ораза кундери еди, сиз – биз дескендерге кешкилик ауыз ашар жасап, куран окыттым. Уакытысында биз жаспыз, аке – шешем, апкем Ханбибиге куран шыгарылмаган. Шанырактын иеси киши баланын уйи деп, 23/ II – 2003 ж. Нуржаннын уйинде озим хатим куранды окып, соларга багыштадык.

Ойда журген сауалдын жауабын журналдан окыдым, кудиктенсениз сиз де окып кориниз.
(«Парасат» журналы, №7, 2000 ж. 20-30 бет)
«Бир узик сыр». Казакстан Республикасы Улттык гылым академиясынын корреспондент – мушеси мемлекеттик сыйлыктын иегери, Казакстан Республикасынын гылымына енбеги синген кайраткер Рымгали Нургалиевпен сухбат макаласынан: «- Заман озгерди. Жап – жас жигиттер мен сулу кыздар Сейфуллин, Сайын кошелеринин бойында тур. Биреулер «Мерседес» минип жур, биреулер кайыршы. Профессордын енбек акысы коше сыпырушы толем акысынан кем. Осындай омир сурип жатканынызга намыстанбайсыз ба? Озгерис бола ма?
- Империя кулады. Бир казаннан ас улестиретин заман отти. Арким оз котырын ози каситын болды. Коз корип, кулак естимеген озгерис келди. Биреу гурилдеп байып барады.
Егин осирмей, мал бакпай, оним ондирмей аяк астынан бай болып шыга келгендерге кудикпен карау занды нарсе. Кеше гана ел катарлы кызмет еткен, жалакы алган, табыс тапкан коныр тобел бугин темеки сатып, арак саудалап кана миллионер болды дегенге бала да сенбейди. Дал казир биз корип журген мал табарлардын (бизнесмен емес) улкен байлыгы – улкен урлыгы. Онын ар жагынжа улкен пара, бурынгы мемлекет мулкин талап алу, мол несиени синирип кету, сыбайласкан жемкорлык сиякты кылмыстар барлыгын тусину ушин экономист, сот, прокурор болудын кажети жок. Биз коремиз бе, кормеймиз бе, ол Алланын колындагы ис. Бирак заман жаксарады, дуние оналады, даулет келеди, бак конады. Сенимсиз омир суруге болмайды, ойткени умитсиз шайтан». Сухбаттаскан Талаптан Ахметжанов. Осы журналда (19-б) осыган орай Кадыр мырза Али: «Дуние – тузды тамак, жеген сайын шолдейсин». «Акша алдымен иесин сатады». «Акшалы адам арыстанга жол бермейди». «Сары алтынга сайтан да кызмет етеди». «Байлык колынды да, жолынды да узартады». «Байда бари бар, иман жок, кедейде тук те жок, Кудайы бар». «Кедеймин деп камыкпа, байлыктын тамыры - тамукта» - деп жубату айткан екен.
«Жазып отырган адамнын артык айтканнан гори жеткизбей айтканы жаксы» (Альбер Камью (1913 -  1960) – Новель сыйлыгынын лауреаты, классикалык емес философиянын классиги).

Бакытты болудын 4 шарты:
1. Таза ауада омир суру.
2. Озинди жаксы коретин адамдардын бар екенин сезину.
3. Данкумарлыктан адалдык.
4. Пайдалы испен айналысу.
«Акыл – созде, мейир – козде».
«Айнага карап емес, адамга карап ос».
«Акылсыз сурак берип, акылды жауап кутпе».
«Ашу деген агын су,
Алдын ашсан аркырар.
Акыл деген дария,
Алдын тоссан токырар» (Айтеке би(1644 – 1700))
«Билик басына жеткен дос – жогалган дос» (Генрих Брук Адамс(1838 – 1919). Американ тарихшысы, жазшушысы).
«Татулыктын аркасында шагын мемлекеттер осип ныгайады, ал жанжалдын кесиринен улкен мемлекеттер кулап ыдырайды» (Генрих Сенкевич(1846 – 1916) поляк жазушысы).
«Отириктин уш тури бар: отирик, пасык отирик жане статистика». (Бенжамин Дизрагли (1804 – 1881) Англиянын премьер министри, жазушысы).
«Кулки – кун: ол адам жузинде ызгарды жылытады» (Виктор Марко Гюго(1802 – 1881) Француз жазушысы). «Марапаттау идеясы – когамдык сананын ойлап тапкан ойыншыгы».
«Мольер: адамдар изгиликтин озин кылмыска айкалдыра алады».
«Акша куган гумырдын кай – кайсысы болсын – ажал. Кайта тирилу ушин кайырымдылык жасау керек».
«Мангиликке кайта оралу идеясы азап биткенге деген шыдамдылыкка шакырады» (озимше тусиниги – куран идеясы).
«Биз не жендет, не жемтик болудын бирин тандайтын дуниеде омир сурип жатырмыз. Ушинши жол жок».
«Адетте биреуди жау етип шыгаргысы келгенде онын озин емес коленкесин кустаналай бастайды».
«Азаттык тарихы дегенимиз карсыласу тарихы».
«Ойынызды окысын десениз, оны бир беттен асырманыз» (Томас Видро Вимсон(1856 – 1924) Американын 28- президент;
«Отириктен тилин тыя алмаган адам арамдыктан ындынын тыя алмас».
«Ести адам тилин тыя алады, бирак ойын тыя алмайды».(Шакарим Кудайбердиев, 1858 – 1931, акын – философ).
«Алалык бар(тенсиздик) жерде аялы достык болмайды» (Джавахарлау Неру,1889 – 1964, Индиянын премьер – министри).
(Казактын макал – мателдери, 2001ж.)
«Мемлекеттин гулденуи, халык турмысынын жаксы болуы миндетти турде адет – гурыптардын мейиримдилигине байланысты, ал адет – гурып мейримдилиги миндетти турде талим – тарбиеге байланысты болады». (Николай Иванович Новиков(1744 – 1818) орыс агартушысы, каламгер, журналист, баспагер).
«Картаю дегенимиз – сезимталдыктан сериктестикке кошу».
«Баскага залалын тигизген жан оз касиретинин отына ортенип оледи».
«Адилдик дегенди изден аурей болмай – ак кой: ол мулдем жок, тек алде бир шектеулер гана бар».
«Тажирибе жане теория: сал жансактык кетсе болды, дуниенин аягы аспаннан келеди».
«Биз омир сурип отырган гасырдын ащы шындыгы: не бир катал сындардан отин барып, акыр аягында отирик – шиге айналамыз».
«Биз маймылдан жаралган жокпыз, маймылга айналып бара жатырмыз».
«Рух аспаннан туспейди, жерде жасалады. Гумыр бойы рух жасау процесси аякталган жерден барып ажалдын шекарасы басталады».
«Ештенемен айналаспайтын жан багу  ажал философиясына жатады».
«Шектен шыккан сезимталдык дуние мансиз екендигине деген сениминди кушейте туседи. Ал ойшылдык болса, букил тиршилигине магына береди». («Егем.Каз.» 18 казан, 2002ж.)
Минез – байтерек секилди, ал бедел – онын коленкеси. Биз коленкенин жайын жагдаяттаймыз, ал шын манинде байтеректин камын ойлауымыз керек (Авраам Линкольн (1808-1865) Американын 16-президенти.


Машхур Жусип:
« Достык аспандагы жарык жулдыз, тениздеги гаухар тас. Жулдыз да, асыл тас та киршиксиз молдир. Бул екеуин ешким де, еш кудырет те кирлете алмайды. Олар манги-баки таза куйинде кала бермек. Достыкка кишкене сызат тусти дегенше, Кудай урды дей бер. Егер шын дос болса мал-басынды сонын жолында курбан ет. Досыннын кишкене сыйын коптей кор. Ойткени, ол сыйда досыннын жаны, конили, кози, журеги, саган айтпаган, омир бойы айта алмаган алгысы жатыр ».
(«Онтуст. Каз.». №18 (17494) 8.02.2003ж. 9-бет)

Достыктын еки тури:
- Достыктын еки тури болады – дейди шешен Айтимбет деген киси. Ажыратып айтынызшы дегенде, шешен:
- Достык – адал достык жане амал достык болып екиге болинеди. Адал достыктын омири нуска, амал достыктын омири кыска болады, - деп жауап берген екен. Достыкты саясатка да, кызметке де, байлыкка да айырбастауга болмайды. («Онтуст. Каз.» №25(17501)22.02.2003ж. 5-бет.)
               
«Талап пен акыл»
                ( Шакарим Кудайбердиулынан)
«... Тапкыш ой гой акылдын магынасы,
      Туби – журек, болады мида басы.
      Орынсызга умтылтпай токтатуга
      Талаптын алты турли бар ноктасы.
Ынсап, рахым, ар, уят, сабыр, сактык –
Талапка алты турли нокта тактык.
Алтауынын ишинде ынсап адил
Озгесинин тизгинин соган устаттык.
... Ойменен,талаппенен болды сегиз,
Айтылмай енди калды неменениз?
Озге жаксы минездин бари-дагы
Шыгады осылардан тугел дениз.
Сабыр, сактык, ой, талап болмаган жан
Анык томен болмай ма хайуаннан.
Ынсап, ракым, ар, уят табылмаса,
Олген артык дуниени былгаганнан!» 
« Карилик – шал деген бир, ат кылгандай,
Айнадай акылынды тат кылгандай.
Женилди ауыр, алысты жакын кылып,
Бир туыскан жакынды жат кылгандай.
Бойдагы бар куаттын барин алып,
Кайрат, онер, талапка кат кылгандай.
Ойым – у, омирим – су, умитим – бу,
Калмады бир суйениш шат кылгандай.
Токтаусыз томендетти куннен-кунге
Тури жок аз гана аял, дат кылгандай,
Шатыраш ойнап утылган сыкылданып,
Байкаймын, кешикпей-ак мат кылгандай.
Ойлай берсем кайгы емес онын бари,
Коп жасаган коя ма болмай кари».
«Немкурайдылык – адам баласын жеккориништиликке итеретин угым урыгы» В.А. Сухомлинский 

Момын тозакылар кайдан
 шыгады?
«Мен жауымнан корыкпаймын,
 коп болса атып кетер.
Мен досымнан корыкпаймын,
 коп болса сатып кетер.
Мен енжарлыктан коркамын.
Енжарлык катыгез жауыннан да,
Саткын досыннан да кауипти»
 Шерхан Муртаза.

-   Оз акылына салып истелинген ис пен айту аркылы орындалган истин ара салмагы, парасатында айырма бар ма, жок па?  Бар.  Бар болса кандай? - Атам казак айтып кетипти гой: “Айттырган жаманнын иси, камшылаткан шабаннын иси” деп, ози билип, акыл – ойына салып истелинген иске ол адам ози – ак канагаттап, ари ракаттанады. Ал айтумен истелинген исти ол оз еркинен тыс, ыктыярынан тыс кабылдап, керек десен, ренжу аркылы орындайды. Ол исти ол оз басы мажбурлик ис деп есептейди. Сол исти ол айткызбай – ак истеуге акылы жетпей турган жок,онын кемшилиги парасатылыгында. Мине парасатты, парасатсыз деген еки угымын айырмасы осындай кишкене нарселерден, елей коймайтын – ак аректтерден сезиледи, коринеди. Осылайша ол улгая келе, керек десен, карсылыкка да алып барады. Ондай адам басканын кенесин тындамайды; оз акылы озине жетерлик. Оз пигылын ишке бугин алып, карсылык жасамауы да мумкин, бирак ол сенин айтканынды иске асырмайды. Енди осыган тагы кайталап айтып кор, сен дурыс емессин, бузык болып шыга келесин. Булардын да баска адамдардагыдай басынын сыртында кулак бар, бирак айтылганды кабылдайтын ишки кулак, ойга салып талгамга салу жок. Ондайлар бас биткеннин баринде де калканды шемиршек бар, бирак ондай кулагы барлар еситкенимен ой ористен журдай, акыл-ойсыз хайуанаттар гой. Дегенмен, акыл-ойсыз болса да, зоопарктерде айтылганды орындайтын хайуанаттарга карап тан каласын, унатасын. Олар сол кимылдарды айтуды кайталаганнан исин адетке айналдырып алган, былай караган адамга акылды сияктанады. Ол исти дагдыга, адетке айналдыруда турли адистер бар: коркыту, мажбур ету.
- Ал, адам ше? Адамды да сол хайуандарды уйреткендей, коркыту, мажбурликке келтиру керек пе екен?
-  Жок, адамда сойлесетин тил бар, угатын ми да бар. Бирак онын ишки есеби озинше баска. Ундемей-ак оз пикирин иске асыруга тырысады, солай етеди де. Осындайдан келип шыгады: Абден шамадан асып кеткенде, акылынды ашу басып кетип, сондайларга «хайуан» деп те каласын. Бул соз-шыдамын таусылганда айтылатын соз. Одан ол хайуан болып калган жок, бирак соган уксассын деген соз. Хайуаннын еликтеуден жасаган кимылына суйсинсен, адамнын укпаган исине ренжисин, иштей куйзелесин. Осыдан келип, оны хайуанга балайсын, уксатасын. Арине, ашуланганда осылай «хайуан» деп калу да дурыс емес, соны солай деп айтпаган жон. Шыдамдылык керек деп жатамыз, кейде ойга келип калган созди айтпай калудын да пайдасы бар депти гой.
Еситеди, тусинеди, бирак ишки пикирин жасырып, оз муддесин гана иске асырушыларды Момын тозакылар катарына жаткызуга болар деймин.
Келисимсиздиктин, иш араздыктын акыры достыкка келмейди: кыныржактылык, ерегис, кыргикабактык, тилге келип кала берушилик, акыры, бет жыртысу, достыктан ажырасуга апарады.
- Енди осыны осылай жасамау ушин не керек?
- 2003 жылдын 8/III – кунги «онтустик Казакстан» газетинде бир жеринде: «Улттын дамуы да, жогалуы да анага байланысты» деген жери бар екен. Ангиме рухани тарбиеге акелип согады: адам атаулынын баринин де анасы болган, бар да. Демек, сол ана баланы туган кунинен кас-кабагына караушы, барлык нарседе улги-онеге беруши, тарбиелеушиси, тилди уйретуши. Казак халкына тан жаксы касиеттерди уйретуши сол ана. Сол ана ози тарбиеленген болса, ози онегели болса, парасатты болса, сол касиеттерин туган баласына да бере алады. Сондыктан да ананын колынан коп нарсе келеди. Аке керегин тауып беруши де, ана соны уксатушы, берекесин келтируши, орын-орындарына келтируши, калыптастырушы, жануя уйткысы.
- Осыны барлык аналар биле ме екен?
- Е, билетиндери де, билмейтиндери де бар, Момын тозакылары да жетерлик.
- Ол калай?
- Билу, оны орындау деген улкен ойшылдыкка келеди.
Арбир исти жан-жакты ойланып истеушилер де, ойланбай-ак истеушилер де бар. Сонын сонгысы кобейип бара жатыр-ау. Адам унеми ой устинде болу керек: типти сойлейтин создин озин ойлап сойлеу керек: «Андамай сойлеген ауырмай оледиге» бармау керек.
«Ойшылдык – адамдыктын негизи. Ойсыздык – надандыктын негизи». Ойсыз болу деген – ол хайуандарга гана тан нарсе.
Маймыл мен адамнын сырттай уксастыгы бар болганга, кейбир «галымдар» биз маймылдан жаралганбыз деп жургендери де бар сиякты, бирак олай емес: ойсыздыктан, парасатсыздыктан маймылдан жаралмаса да, маймылга айналып бара жаткандар бар сиякты: олардын адамша сойлегенинен не пайда, ис-арекети, адамга тан касиети кем болып, кейде намыссыздыкка да жетип, хайуан истемейтин иске де кетушилер кездесип калып журген жок па?! «Куран каримде» астамшылыкка жол жок. Аналар, менин колымнан бари келеди екен деп, астамшылыкка барманыз! Ой елегине салып, акыл-парасаттылыкка женгизип барып, болашактын иелерин – балалардын тарбиесине аса жауаптылыкпен караныз. Ар, намыс, адептилик, сыпайылык, изеттилик, татулык тарбиесине баланы жоргектеги кезинен калыптастырыныз. Бала жастайынан осыларга дагдыланбаса, есейип кетип, коше баласы дарежесине ауысса, оны кайтару киыннын киыны. Осыны есинизден шыгарманыз. «Жан», «тан» деген еки соз бар «Жан кумарлыгы – оздырады, тан кумарлыгы – тоздырады» депти. Жан – рух, тан – дене, тулабайын. Ой – жаннын казынасы, ойлау аркылы рухын оседи, жетиледи екен. Солай бола тура «Жаным арымнын садакасы» деймиз. Арды жаннан да артык багалаган казак екенбиз. Осы биз кайда барамыз? Ар дегенди аякка басуга да келип калган жокпыз ба! Ангиме анага айтылып отарган сон, келешек ана – казак кыздарынын тарбиеси, ана, сиздин колынызда. Алдымен, кызга жауапты ана болып саналады. Сол казак кыздарынын кошелик болып бара жатканына калайша тозесиздер, неге унсиз жатырсыздар?! Намыс кайда?! Ешким аштан олип жаткан жок. Неге олар тан кумарлыгына бой алдырады?! «Тан – жаннын алтын сарайы» - депти. Неге олар алтын сарайын ластайды, жанды неге жаралайды?! Казак деген улт осылайша дами ала ма?! Атымызга неге кир келтиремиз, суйегимизди неге сыркыратады?! Баримиз де ойлайыкшы!! Мен осы жазып отырганымды акылды болып, данышпансынудан емес. Улкеннин миндети – айту, уагыздау, тусиндиру. Бирак осыны угушы да, керексинбеуши де бар  болар. Типти акылынды басына жак деп, кейис соз айтып калушы табылуы мумкин. Уйткени кей создерим жарадардын жарасынын аузын тырнап та кетер. Ол кейиген созин болса, маган жукпайды да, тек аныгы  сол – айтушынын озинин багасы келип шыгады. Сонымен катар, ман бермей не ундемей калушы да болар. «Ундемеген уйдей баледекн кутылады» дейши болса, оны да мен момын тозакы дер едим.
                17/III 2003         20.00 ч.






АДИЛЕТТЕН АДИЛЕТСИЗДИККЕ АУУ КАЛАЙ БАСТАЛАДЫ?
«Адилдик дегенди издеп,
 ауре болмай – ак кой:
Ол мулдем жок, тек
Алдебир шектеулер гана бар».
«Адилет» деген соз кулакка кандай жагымды естиледи. Осы создин туп тамыры бириккен созге жатады мен деймин. адил + ет - адилдик жаса. Осы адилдик жасайтын орынга келушилер, алдымен, халыктын калаулы ул – кыздары болуы керек сиякты. Булардын журеги таза, киянат дегенге жол бермейтин жандар болулары керек сиякты. Енди осынын торешиси ким деймиз гой. арине, ол, ен алдымен, прокурор – зан иеси.
Газет бетинде тауир деген прокурормен тилши сухбатында: «Прокурор болу ушин кандай касиет керек?» - деп сурак койыпты. Жауабы: «Табандылык пен тазалык керек» - депти. Осынын таза болуы деген оте киын коринеди: озинен жогары отырган басшысы томендегисинен бирдене даметеди екен. Оны ол кайдан алады?
Казакта озиннен жогары турганга кажетинди сурап, кунде бара бергенше: «Жаман адам бара береди, жаксы адам пара береди» деген соз бар. Кимнин жумысы орындалатыны, арине, белгили болып тур. « берсен, аласын;ексен, орасын» деген тагы бар. Сол адилет басшысы бирдене сурамайды – ау, соны есебин тауып, озимиз, откиземиз, ягни ауыздандырамыз. Осылайша каттыны жибитуге кирисемиз.
Адетте, дау маселеси кеминде еки адам арасында болады да, соган адилет иесинен торелик издеймиз. Осыган байланысты казакта мынадай соз бар: «Кырка – кырка айтпайсыз ба?» - дегенде, адилет иеси: «Жузин корген сон, айта алмайды екенсин» - депти.
Бул – коринистин бир гана тури. Будан баска осы казакта туыстык, жек – жаттык, тамыр – таныстык т.б. жайлар жетерлик. Букил казак халкына айгили атакты уш би – Толе би, Казыбек, Айтеке билердин де кезинде оз купиялары болган екен. Оны билгиниз келсе, Казыбек бек Тауасарулынын “Туп тукиянымнан озиме шейин” Китабын окыныз.
Енди ауызданган тореши даниге келе, бергенди турли жолмен ала бастайды. арине, бул тауир арекет емес. «Уры уры емес, усталган уры» деген тагы бар соз бар. «Жылан коп журсе, аягын корсетип алады» деген де соз бар. Жыланнын аягын корген адам болды ма, болмады ма, бул созде бекер айтылмаган. Еки адамнын билгенин кундердин кунинде ушинши адам билип кояды. Енди купия дегенимиз осылайша жариялыкка айналады. Бул туралы «Оз ойымен сойлескен адам» деген такырыпта бир ангиме жазганмын, толыгын одан окырсыз. Урлык усталса, пара жарияланып кетсе, ол талкыга туседи, акыры аныгы шешиледи. Сонымен, бул арекет сыбайластыкка айналган болса, бир сылтауы табылып, кызмет орны ауыстырылады, орнына тагы баска жактан осы типтес жана жемкор пайда болады. Ол кашан айгиленгенше жумысын жалгастыра береди. Егерде ушыккандай жагдай болса, оны да кылмыскер туринде жазалаган болады. Сонгы кезде айыпты акшамен де отеу деген шыкты. Ягни коп суммада айыбы толенсе, жазыкты актала салатынды шыгарды. «Акша сойлегенде, акикат кумилжип калады» болып шыгады.
Сонымен, «омир деген пияз секилди. Кабыгын аршисын, бирак ен сонында ештене таппай да каласыныз»- деген екен Джеймс Гибсон Хьюнекер. Корытындысында: «Биз омир сурип отырган гасырдын ащы шындыгы: небир катал сындардан отип барып, акырында отирикшиге айналамыз» депти абден шаршаган бир журналист газет бетинде.
Осыдан барып, барлыгымыз да- адилет издеуши де, галым да, дини адам да кимге айтарымызды, кимге бас урарымызды таппай, бир Аллага келип тирелемиз де, пешенеге жазганы дегенге келемиз.Уйткени Алла оте улык,  колынан бари келеди. Оны ешким де жараткан жок. Ол ешнарсеге муктаж емес. Ишпейди де, жемейди де. Ол мангиликти. Онын туратын орны да белгисиз, ешкм оны корген емес, кормейди де деп, тагдырымызды бир Алладан коремиз. Олай етнегенде не истеймиз???
Бул- омирдин акыры, тиршиликтин акырына келип жеткенин болып шыгады.
Бул- сары уайымга салынгандык емес, керек десен, омир зандылыгына айналып та бара жаткан кагида болып барады. « Онтустик казакстан» газетинин 22.06.2002ж 78(17394) санында «Омир акылдары мен конил накылдары» деген макалада белгили акын Камардин Бектурсынулы:
«Алгашкы кауымдык когамда гана
  Рас, шындык болганы,
  Онан кейинги дауирлердин
  Ешкайсысынын жок онганы!» - депти.
18.03.2003. 11-00
    
Фантастикалык ой.
                «Сокырдын ен соракысы – конил сокырлыгы»    
                («Адамзаттын асыл тажи», II-том,  318-бет).
« Кеширим отинудин ен жаманы - олим аузында суралганы» (сонда, 318-бет).

« Ен тамаша байлык – конил байлыгы, кенпейилдилик» (сонда, 318-бет).

 «...Адамга ен биринши билим емес,
 Рухани тарбие берилуи керек, тарбиесиз
 берилген билим – адамнын кас жауы,
 Ол келешекте онын барлык омирине
 апат акеледи» - депти Абу Насир Ал- Фараби.
   

 Дуние жузиндеги адам баласы улт болып калыптасуынан кейин-ак, ар улттын оз омир суруине, турмыс тиршилигине байланысты ар кайсысынын оз ерекшеликтери - адет-гурып, салт-сана, тили, дини калыптасып, соны сактап омир сургени малим. Сонын ишинде Турик тилдес халыктардын дини бир болганымен, салт-сана, адет-гурыптарында елеули айырмашылыктар бар. Казак деген халыкта улкенге ылтипат, кишиге мейирим, жарлы-жакыбай, мугедектерге камкорлык дегенге ерекше ман берген. арким озине лайык сойлеу жолдарында да улкен сыпайылык, адептиликти сактау болган. асиресе сыйласу жолына келгенде, казак халкындай конак куту расими еш халыкта жок десек те болады. Адам тарбиесине, адамгершиликке тарбиелеуде ойларын тужырымдап, бир ауыз созге сыйгыза билген тапкыр, шешен халык болган: «Халкымыз дарежеге емес, дастурге багынган. Мартебесин – тори деп билген, изеттилигин – келининен таныган, татулыгын абысынынан тапкан; Кызын – арга, улын – нарга балаган; дархандыгын – даласымен олшеген; откирлигин – кылышка, намысын – найзага тенеген. Канатты создерин дауга – дару, жауга – кару, араздыкка – араша, татулыккы – тамыр, тазалыкка – нар, пактикке – пармен, дастурге – дармен ете билген». Осылайша адамгершилик касиеттерди сактауда:
« Изетти – ине етип,
   Иманды – туйме етип,
   Ибанатты – куйме етип,
Журши балам, жамандыкты куйретип» - деп, оз болашагынан тилеген.
Осындай казак  халкынын канатты создерин оки калсак, биреудин сойлеу барысында аузынан есите койсан, онбойын жадырап, масайрап каласын.
Типти кешеги советтик кезенге дейин ар ауылда ауыл аксакалдары деген болатын. Айелдер арасында да ерекше кадыр тутатын аналар болатын. Ол ауылдын азаматтары ол кисилерди сыйлайтын, орескел иске бармайтын – уялатын, каймыгатын. Осындай адептиликтерди ойлап, армандайсын. Казирги кейбир жастарга осыны айтсан, ертеги, аныз сиякты кореди.
Неге осындай халык сол салт-сана, адет-гурып, дастуринде журе бермей, озгериске ушыраган деген ой келеди. Оган да озинше жауап бергин келеди.
Аргысын былай койганда куни кешеге сияктанатын Шынгыс ханнын булиншилиги, кала берди Жонгар баскыншыларынын ойраны – «Ак табан шубырынды, алка кол сулама» уакигасы улкен асер еткен. Бери келе казак халкын Ресейге оз еркимен косылды деу, 70 жылдан астам казак халкына жургизген кызыл империянын саясаты халыкка онай тиген жок. Тагы бир сурак иыгын тыгып, кимелеп тур:
- Казак халкы калайша букил дуние жузине ыдырап, боскын болып
кеткен?
- Дуние жузинде казакстаннын жер аймагындай бир халыктын
меншигинде жер жок. Сол жер ушин талай айкастар болган. Сол
ыдыраудын басты бир себеби сол болар. Бир куанатыны – осы казак жеринен, ата-бабасынын киндик каны тамган жерден канша кашыкта болмасын сондагы казактардын тилинин, дининин, адет-гурып, салт-санасынын сакталуы. Осыган орай, айтуга да уялатын осы казак жеринде турып, осында туып, осип, тилин, дилин, типти кейбиреулери динин де керексинбеуи ушырасады. Буган бир созбен гана жауап бару киын, жогарыдагы казак халкынын басынан откен жагдайлар деймиз де, солай деп турып, бир созге тужырымдаймыз. Ол-рухани тарбие.
         Ата-бабамыз коптен армандаган арманымыз орындалды-егеменди ел болдык.
         “Мын косшыга бир басшы” деген улагатты созге ман берейик.“Тарихты халык жасайды” деп те келген кезимиз болды.
         Ойлап карасан, тарихты жеке киси де жасайтынга ауыскан сиякты.Халык сол бир басшынын сонынан ереди. Соган сол когам зан да шыгарып береди. Жандай шаптар динимизди де соган ыкшамдайды. Алланын айтканы – парыз да, елбасынын айтканы – уажип, орындауга тиистисин. Аргы дуниеге бармай-ак, орындамаса, осы дуниеде-ак жазаланасын.
 Кызыл империя кулады.  Жана когам – кайта куру когамы орнады. Бул сонгы когамды да бурынгы когамдагы басшы баскарады. Саясатты бетимиз шимиркенбестен озгерте салдык: бурын тапсыз когам куру ушин курессек, ендиги максатымыз тек баю-баю. Саясат басындагылар кайта куру когамында бай болып шыга келди, ягни бурынгы когам ханталапайга айналды, айналуда. Колы жетпеген кедей болып шыга келди. Онын барар жери – базар. Базарда ондирушилер аз да, керек десен, жок. Алып сатушылар, алып сатушылар. Заттын наркы кун санап улгаюда. Базардын ураны – «Алдамасан, сата алмайсын!».
«Егемендик» колга тиген кезде, кайта куруды бастауда, шаруашылыктарды жекелендирмейик, болинбейик деушилер болды, оган биз али дайын емеспиз десе, бирак есил-дерти ханталапайлар оган ман бермейди, озинин ойын иске асырады. Кайта куру кезенинде гылымга да ой болу умытылды: гылыми мекемелер де ыдирады, токтап калды. Гылымга да жеке меншик келди: Университеттер санырау кулактардай коринген жерден ашылды. Онын сапалык жагын дариптеуге келе бермес: сонын кейбир студенттери толем акшасын берсе болды, оздери саудада жур. Емтихан кезинде экзаменин тапсыруда, бир кундери дипломды болып шыга келеди.
Сонымен, «егемендикти» колга алдык деп, ширкин, коп уакыт бугауда болган казагымыз, енди ким калай омир сурсе, солай дегенди кагидага айналдырып алды. Демек, ойына не келсе, соны истеуге ауысуга ынгайланды. Ойга келгенди истей беру деген акылга сыя бермесе керек.
Адамгершилик, рухани тарбие деушилер баспасоз бетинде гана коринис береди де кояды. «Ханнын айтканын Кара да айтады, Каранын аузынын дуасы жок» дегендей, жай гана уагыз, тындаушы да, иске асырушы да табыла бермейди. Адамгершилик, рухани тарбие деген созди азын-аулак бас коскан жерде бирен-саран карттар гана ангиме етеди. Олардын колынан келери жок; картайган, кауын сиякты писип жетилген, ешким тимей-ак, сабагынан болинип калуда. Сонын бири осы менмин. Бирак кагаз бетине тусирип арманымды арттагыларга калдырып барамын.
- Сонда, сол карттын бири екенсиз, не айтпакшысыз? Сиздин ойыныз
не? Кайтсек рухани тарбиени бойга синиремиз?
- Е, осы уакытка дейин айтылып койгандарымыз, жогалткандарымыз жетерлик. Одан айрылуымыз бир кунде гана болган емес: ар кезен (когам) оз саясатын жасап, бойымызды уландырып та кетти, типти канымызга синирип жибергендери де бар.
- Калпына келтируге 1986 жылгыдай жастар котерилуи керек пе?
- Жок а! Ол егемендик ушин курес еди гой. Ендиги маселе – рухани
     тарбие. Танимизди жайлаган адам деген атка сыйыспайтын ис-   арекеттерден тазару.
- Оган калай жетуге болар еди дейсиз?
- «Конилдин кулпын тил ашады» дей келип, «Тилмен сойган, кан шыгармай сояды» депти де, былай етип тилмен сойып та жиберипти:
«Озатын елдин дурысы билейди,
Азатын елдин урысы билейди!»
- Елди ким баскарып отыр?
- Елди президент, кала берди зан шыгарушы халык калаулылары деп журген парламент мушелери.
Ен алдымен, осыган конил болу керек. Екинши, жастарга рухани тарбие беру. Осы рухани тарбие беруде Куран Каримде адамгершиликке байланысты айтылган уагыздар да насихатталса.
Ел баскару маселеси – ен бастысы. Казак халкында «Аяз би» деп аталатын ертеги бар. Бул – халыктын арманы. Баскаруга колы жеткенше, уйип-тогип бар жаксылыкты халыкка жасаймын деп уаде етеди де, сайланып алган сон, бирден оз муддесине ынгайланып жургендер аз емес. Типти осы биздин казакстанда да кездести: премьер министрликке шейин котерилип, казир АКШ-та бой тасалап журген жок па! Халыкты бир мезгил есинен таса жасаган ел басшысы онды ис жасай алмайды. Парламентке мушеликке жету деген акыл – ой парасаттылыгына карай емес, кимнин акшасы коп болса, сол жетип журген де жагдай бар. Ол не ондырады? Сонын бай болу жолында да кудик бар: адал енбек пе, баска жол ма? Баска жолмен барган адам сол шыгарган шыгынын кайтаруды гана ойлайды, онын устине халыкты емес, баюдын жолын карастырады, онда парасаттылык атымен жок.
- Ал жастарга рухани тарбие калай жасалганы дурыс болар еди?
- Бул маселе саби дуниеге келген кезден-ак басталганы абзел. Баланы дуниеге акелген-ана. Сол саби ананын жумсак жылы алаканындагы кезинен дурыс тарбиеге дагдылануы керек. Бул ушин сол сабиди акелуши ананын парасаттылыгы керек. Мен мусылманга жататын халыктын дини китабы деп есептеп журген Куран Каримди осы халыктын негизги заны-конституциясы дер едим. Мунда дуниеге келгеннен, топыракка кайта косылганга шейинги омир заны камтылган. Адепсиздикке жол жок. Сонымен катар, дини деп жур гой, укиметке зияны келетин де ешнарсе жок. Кайта тартиптилик, парасаттылык, бейбитшилик, достык, адам баласына киянатка бармау жолдары уагыздалады. Бала тили шыга бастаганнан ана адептиликти уйретсе. Бала бакшага барганда да журип – туру, бир-биримен сойлесуинде де (амандасу, кеширим сурай билу, коштасу т.б.) парасаттылык жолы дагдыга келтирилсе.
Мектепке келгеннен кейинги кезде де пан есебинде сабак откизилсе, ол кем дегенде аптасына 1-2 сагат болса. Сонымен катар, биздин ески мадени мураларымыз араб алфавитимен архивтерде жатыр. Келешекте соны зерттеушилер де осы жастар. Казирден бастап сол алфавитти менгере бастаган жон. Мамандар табылып жатса, араб тилин де, окуын да жастар тез-ак менгерип кете алады. Жогары оку орындарында араб тили факультеттери бар. Соган тусип окимын деушилер осы бастап бейимделсе, нур устине нур болар еди-ау!
Жогаргы оку орындарында эстетика, педагогика, психология деген сабактар жургизиледи. Осыган арнайы пан ретинде парасаттылык келип косылса.
Сана, саналылык деген соз бар. Бул адамга тан адамгершиликтин басты маселеси. Биз осыны жогалтып барамыз, айрылып барамыз. Буны жогалту деген адамга оте ауыр нарсе, ягни хайуанга айналу болып шыгады.
Ойланатын уакыт жетти. Бул маселени созбаланга, соз буйдалыкка салуга болмайды. Егеменди ел болдын. Халкындагы казак деген атынды сактагын елсе, жастарды парасаттылыкка тарбиеле. Тагы бир ойым – ертеректе турли омир талкегине тусип, букил жер шарына ата-бабалары ауып кетип, сол елдерде дуниеге келген кандас бауырларымыз ата-баба жерине келгиси келип турганда, соларга бар жагдайды жасап, келтиру, орналастыруды ойластыру керек. Олар биздин кандастарымыз, бауырларымыз. «Отанына оралган-гулге, оралмаган-кулге айналады» деген соз бар. Елимизде толып жаткан келимсектерден булар коп артык, булар - озимиз. Булар ата журттын кадирин алыста журип ансауда, сагынуда. Олар оз ишимизде журип, ана тилин билмейтиндердеп, баска динге ауушылардан артык.
Келгендерин баурымызга тартайык, жатсынбалык, икемдейик. Оларга сол тарбие кажет-ак. Казак деген атымызга танба болып басылатындай казак кыздарын кошеге шыгып, ар-намысып саудага салды. Бул не деген Маскара! Аштан олип жаткап адам жок. Буган тез тыйылым салу керек!
Тагы бир сумдыктын басы-жер жеке меншикке сатылуы. Атам заманнан жерди екинши анамыз санадык. Сол жердин топырагынан жаралып, соган кайта косыламыз. Адам баласы тарихындагы согыстын, кан тогистин бари сол жер ушин болган. Енди жерди жеке меншикке сатуымызга жол болсын!!! Сатылган нарсени ким алса, иеси сол болып шыгады. Сатыла-сатыла келип, жер акшасы мол, алтыны, казынасы бардын иелигине айналады. Саудада онын кай халык екени ескерилмейди. Казакстанда казакстаннын азаматтыгын алып журген баска улт окилдери кем бе?! Ал, солардын дени жеринди, казак жерин алды делик. Енди сенин отанын кайда?! Осыган ар-ожданын жете ме?! Алде алгашкы космодром бизде, космосты игерудемиз. Космостан колайлы жай таптык. Кошпели казак емес пе едик деп, космоска ушпакшысын ба?! Байып алып, Ресей президенти Горбачев сияктанын, шет елден дайындап койган жайлы жайын бар ма?! Ойлан! Сондай елге барсан да, букил калган омирин жалтактау да болар.


Тогыскан ойлар.
«Акенин ен улкен
сыйлыгы - адепти тарбиеси»

«Ата – ана кадирин билмеген
                Халык кадирин биле
алмас»      (макал)

«.....Ислам дини кез – келген ата – анага мынандай уш миндет жуктейди. Бириншиси – балага жаксы ат кою. Екиншиси – диннин адепти тарбиесан синиру. Ушиншиси – тарбиели отбасымен куда болып, баланы айттырып уйлендиру.»
«....Баланды 5 – 7 жаска дейин патшадай сыйла, 10 – 15 ке дейин кулша жумса да, 15 – 17 жасынан акылына акыл косар дос, жолдасындай сыйла» деген гибратты создериндеги урпагына калдырган аманаты, осиети тегин емес.
...«Тарбиени кайтип жаксартамыз дегенде, аулие Л.Толстой былай деген екен: алемде болып жаткан зулымдыктардын себебин издеумен куннен кунге терендеген устине терендей беремин. Ауелдеги буган кинали – залым адамдар деп ойладым. Сосын кате калыптаскан когамдык курылым, сосын кисык курылган когам, колдау корсетип отырган зорлык – зомбылыктар, сосын сол зорлык зомбылыктарга катысып, кырылып жаткан адамдар, сосын сол адамдардын динсиздигинен деп есептедим».
(Аманбек Нургабылов, Шымкент агратехник. Колледж жогары категориялы устазы).
Осы мазмундас ангимелерди мен муны окымас бурын жазганмын. Мынау да сондай екен, бирак мен газеттен узиндисин созбе – соз аударып отырмын.
Айтарым – абайла, балам, абайла! Алдында талай асу кырлар бар. Сол кырларда сенен де бурын омир сургендердин издери жатыр, соны ой токтатып, санана синире бил!

Отанга уят – стыдно Родине.

Мине, Улы Отан согысынын аякталганына 58 жыл да толды. Ал Улы Отанды жаудан коргауга алгаш ун тастаганына 62 жылдын толуына да коп калган жок. Сол отанды коргауга шакырган, сол Отаннын басшысы болган И.В. Сталиннин даусын радиодан алгаш еситкеннин бири едим. 19 жастын алгаш сатысына аяк баскан мендеги Отан ушин деген намыс али кунге дейин басылмаган сиякты.
Отан деп канша жан жер жастанды – каза болды, каншасы мугедек болды, мугедектик дарежеге жасы жетти.
Олардын да калгандары саусакпен санарлык кана калды. Бугинги кун сол Отанды жаудан тазартамын деп, букил Россияны жаяу аралаган мен сияктылар бугинги куни жаяу журуге жарамай да калдык, таяк суйенип, ар жерге бир дем алып, отыра коятын да ынгайлы орын болмай, сол таякка суйенип турганымыз.
Жас кезимизде бизге рухымызды котерип, мактап жибергенде, олимди естен шыгарып, ушып турып, кокирегимизди окка тосеп, шабуылга шыктык та. Майдан кезинде алган наградалар да, Сталиндик алгыстар да жетерлик. Олар каттаулы туринде кагаз туринде сактаулы.
Согыстан кейин де 58 жыл бойына ебине лайык сый – сыяпаттар да болуда гой. Оган рахмет. Ол бизге истелинбегенде кимге истелинуши еди.
«Карнымнын ашканына жыламаймын, кадиримнин кашканына жылаймын» депти гой бир абиржиген бейбак.
Ол биз коргаган Советтик когам куйреди, озинен ози жокка айналды, колдан жасалынды. Олай болуы мына биздер ушин тусиникти. Бизге онын кулауын далелдеудин кереги жок. Ол далел биздин кулагымызга кирмейди.
Сонда деймиз гой, осы рениш сиякты созимизди кимге айтпакшымыз.
Журуге жарамай калганда, казирги алдилерди «Жана казак» деп атапты гой, соларга айтамыз ба?! Казирги елдин егеси солар коринеди гой. Олардын балалары, оздери кос – костап минип журген машиналар, аренда – жалга берип койгандары каншама десенизши!
Согыска  катыскандарга машина береди деп, куте – куте козимиз де когерди, кормеуге айналды. Сол женистин 58 жылдыгын карсы алуга кошеге де шыга алмай отырмын. Еки аягым да, косымша колымдагы таягым да маган ренжип: «Кашанга сен шалды тасимын!» - дегендей шикылдайды. Тири кезимиздеги бермеген колиги кимге керек?!
Аягым мен колымдагы таягым кай жерге жеткизсен де ерик сенде калып тур. Бар сенерим де, серигим де озинсин бе деймин. «Окпелесен, кошке берген тайлагынды ала кой!» деген Отаннын журтында отыргандаймын. Коз коргендер, бизди пайдалангандар дуниеден откен. Олар да асарын асаган, жасарын жасаган.
Журтта калган деген осы шыгар. Тиринде бейнетти коп шексен, олгенде рахатка боленесин деген де угым бар коринеди. Алла буйырса, содан баскасы таусылгандай.
                2003 ж. 9 мамыр, сагат 9:00

«Марапаттау идеясы – Когамдык сананын ойлап тапкан ойыншыгы» деген созди сол Нобель сыйлыгынын иегери Альбер Камюдин ози айткан коринеди. «Ойыншыктармен» ойнау сайкал саясатпен араласып та кететин кездери аз емес.

                «Онт. Каз.»  15/XI – 2003
Мухтар Шахановты билу деген  - казакты билу, алдынгы катарлы ел деп журген евро – азия алдынгы катарлыларынан хабардар болу, XX – XXI гасыр саясатынан, идеясынан омир шындыгын тусине билу.

7/VII – 2003 ж.   10 сагат 33 минут Алматыша.
Оз ойым.

«Аллага отпей парамыз,
Тамукка кетип барамыз.
Парамыз отсе пейишти
Жекешелендирип аламыз» Н.Н.
                (Нурмахан Назаров)
        «Онт. Каз.» №102(17418), 8/VIII – 2002 ж.

«Жамандыктын устемдик алуы ушин жаксы адамдардын арекетсиз отыруынын ози жеткиликти». Эдмунд Берг, агылшын философы ари саясатшысы.

«Адамдар арасындагы карым – катынас жинишке жип сиякты. Жип узилип кетпеуи ушин бир – бирине деген берик сеним мен сыйластык керек. Ойтпесе жип узилип кетуи мумкин. Оны кайта жалгауга болады. Бирак арасында туйин калады.» Унди философиясынан.
(«Онтустик Каз.» №153 - №154(17630) 13.12.2003 ж. 10 – бет.

«Жулдыз» №9, 2002 ж. Абубакир Дастанулы
                «Сегиз сыр» - дан 120 – б.

«Адам минезигдеги купия кубылыстын бири мун болса керек.»
.....«Адамнын ишки муны, сырткы муны болады. Ишки мун сырткы унмен ундестик тауып, кыран ой канатын дур силкип, сыртка шыгуга талпынады». «Мунды адам – акылды адам. Акылсыз адам мунды бола алмайды. Мун – акылдын сынары».
.....«Мунды адам – ишти адам, ишти адам – кушти адам. Ол ешкимге жарамсактанбайды, оз кушине ози сенеди».
....« Бул кунде шындыктан жалганнын енсеси биик. ...Талантты талтиректеп жур, талантсыз талтандап жур. Адилдикти адилетсиздик кылкындырып жатыр...Даналар аштыктан катып жур. Неге булай? Откен заманда гой Сократ, Платон, Аристотель, Сенака, Ал – Фараби, Спиноза, Кант, Гегель сиякты улы ойшылдар дуниеден ишер ас, киер киимге жарымай откен. Сол дастур куни бугинге дейин неге жалгасып келе жатыр?».
....«XXI гасырга дуние акыл дагдарысына тап болып келип отыр. Олай дейтиним, жана гасырга жана идея, адамзат тандай каларлыктай жаналык ашып келген, когамдык кубылыстарды терен тусинетин, алемди дур силкиндирер даналыгымен дараланган ешким болган жок кой. Онын орнына адамзатты жалпылай кырып – жоятын сурапыл каруымыз бар».

Озамыз ба, Тозамыз ба?
«Улын оссе, улы оскен ауылмен ауылдас бол, кызын оссе, кызы оскен ауылмен ауылдас бол» деп жатушы еди. Улгини кайдан, кимнен аламыз деген ойга калдым. Елбасы, ел баскарушысы деп те жатамыз. Осы создердин бари де жаксы жандарга айтылгандай. Саби дуниеге келгенде, биздин тусинигимизше периште деуге болады: ол али ешкандай кунага баткан жок; жаксы – жаман дегеннен хабарсыз. Не уйренсе де озинен бурын дуниеге келгендерден уйренеди. Олар кимдер? Олар – устаз, окытушы, тарбиеши, ата – ана, акырында, замандасы арине, ен ауеди билим керек. Билим аламыз деп журип, казак халкынын озине тан адет-гурып салт – сана, тил – дилине ман бермеуден тарбиемиз бузылып бара жатыр гой. Осынын кориниси «Балык басынан шириди» деп басталды. Жазушы Дукенбай Досжаннын «Ине ушындагы омир» такырыбымен берилген «Жулдыз» журналы, 2002ж. №8 санындагы хикаятын окып отырып, катты ренишке душар болдым. арине, кейинкерлери оз атымен берилмеген, бирак омирден алынган. Улгини жогарыдан жетилгендерден, баскарушылардан аламыз деуден уйыкка батып та бара жатырмыз ба, ойлайыкшы. Саналы дегенмизден санасыздыкка урынуга барган. Европага еликтеймиз деп, жазылмас индетке отип барады. Осы журналдын 28 – бетинде берилгендерди отирик дей аласын ба, жок, бари солай болуда. Хикаянын эпилогында немен тынганы берилипти. Сонда осыган урынамыз ба?
     - Жок. Буган жол беру казак деген атымызга тусе бастаган лан. Дак тусти деген тесиледи, шириди, жок болады. Намысын бар казак болсан, халыктыгынды сактаймын десен, аш козинди,карсы шык!
                9/ Ш 2004ж.
Иним Нургали Сарыпбекулына арнайы сеним.
Бул сонгы соз испеттес нарсе кейинирек (коштасар кезде) жазылу не айтылуы керек еди, оган мумкиндик бола ма, болмай ма, алдын ала жазганымды артык кормессин деп санаймын, сондыктан да жызып отырмын.
Бир – биримизге алгаш жолыкканда, бирден  - ак ага – ини тапкандай куанышпен амандысып едик, солай да болды. менин онтустикке кошип келуиме Шиели жактагы бауырларым: «Кайда, кимге барасын картайган шагында?» - деген еди. Мен адаспаганымды озине алгаш жолыкканда – ак тусиндим: сырттай гана емис – емис еситип, толык билмей жаткан бир атадан тараган еки елди екеуимиз таныстырдык, костык деп есептеймин. Сонда мен адасып бара жаткан жок екенмин; агайынымнын жартысын издегендей келген екенмин, таптым да. Ол – сен.
«Аты жок абыржу» деген ангимемде абыржуым солай созылмай, аукымына тусти, ягни «Аты жок абыржудан айыгу» деген такырыпта ангиме туды.
«Агасы бардын жагасы бар» болса, «Иниси бардын тынысы бар» болып шыкты. Тынышкандай болдым. Шаршаган шагымда ойлаган ойымды жалгастырушы, тындырушыны таптым.
Ол - озинсин.
Ким бизге тапсырма берип еди дейикши. Ешким де тапсырма берип, не зорлаган жок. Каранызшы, еки жактан еки игиликти бир такырыптагы максаттын туйисуин; бири бастаушы да, екиншиси костаушысы. Буган куанбаганда, ырза болмаганда, неге ырза болар един!
Тусинген ойлы адамга осы исимиз куптарлык ис кой деп санаймын. Мен болсам, палектеги иси шыгып пискен кауындаймын: улгайган адаммын. Сен болсан,гулдеп оркендеген осу сатысындасын. Жемисин мол, халыкаа калаулы, суйкимди болуынды тилеймин.
«Халыкпен коштасу» деген такырыпта да бирдене жазган болдым: осыдан кейинги ангиме сол.
Дуниеден откен уш адамга коштасу расиминде (намазга жиналгандарга арнап) соз де жазганмын. Онын екеуин озим окыганмын. Ол туралы менин «Козбен корген, бастан кешкен» атты ангимелер жиналгымда жазганым да бар.
Маган белгисизи – кандай жагдайда, кай уакытта, кай жерде коз жумуым жане халык алдында калай шыгарып салатыны. Бул ис, арине, калгандардын (бауырларымнын) иси. Осындай жагдай бола калганда, хабарлануга тиисти жандардын тизиминде озинди де жазганмын. Хабарланып, топырак салуга мумкиндигин болып жатса, озин баскарасын ба деген умиттемин. Шилик жагын жетик билмеймин гой, Шиели жагы саган онша таныс болмаганмен, маган таныс кой. Сондыктан да бастаган исимди оз колына тапсырган едим гой.
Мактанатындай енбегим де жок, бирак букил омирим ой устинде откен адаммын. Маган окып, билим алгандар терис пикирде болмас, барымды аяган жан емеспин. Солай бола тура, умыт болып бара жаткан ата – бабаларымызды зерттеп, онымен бауырларымды таныстырудагы – хабардар етудеги енбегимди озиме улкен Жубаныш санаймын. Оны аяктаушы, жарыкка шыгарушы озинсин.
Менин осы жазганымды оз балаларыма корсетип, тосыркамай батыл кирисип, букил Бултын атаулыгы басшылык, агалык ис жасайды деп умиттенемин. Ересектери картайды, кейингилери озиннен аспайды.
Шошан еткизип намаз жасап, жузин жасыруга (комуге) асыккандыкты улгили ис деп ептемеймин. Бул дуниеден отетин адам казир отип бара жаткан адамнын ким екенин сонгы минутта тагы да ойына алып, толганып коштасканын абзел деп санаймын.
             Аган Сагындык Алтынбекулы
                18/IV 2003ж.   11. 50
(Коширмесе конверттелип, иесине табыс етилди)
«Устаздын ету – уакат уту емес,озгенин бакытын аялау, озиннин аукытынды аямау». Жан –Жак Руссо.
«Жаксылыкты жыксыдан тап» (Аристотель)
Акыл мен сезим сиякты спонсоры бар сулу гана – нагыз сулу. Баска сулулык – сахнадагы «суык». «мис» кой...
                (Ныгмет Габдуллин).
Шар сиякты айналган омир.
Тан атып, кун батуы кун санап кайталануы анык болса, адамнын омири де дал сол сиякты: дуниеге саби болып келеди, оседи, жеттигеди, жуптасады, урпак акеледи, акырында, картаяды – дуниеден отеди. Буган тан калатын да, окинетин де ештенеси жок.
Сол кезен кезинде омирдин ащысын да, тушысын да коруге тиис.
Дуниеден озган бауырына калган урпагынын куйинуи – азалауы да занды. Бирак уакыт оте келе бари де умыт болады. Кимасым еди деп, бирге кету жок, солай жасаймын деу акылга сыйымсыз.
Калгандардын колынан келери – еске алу, жерлеген орнын дурыстау, ансаганда басына барып, маукын басу.Калдырып кеткен енбеги болса, сурети болса, соган карау. Бул- танин кормесен де, рухымен пикирлесу.Осылай жасау аркылы озин де бир жасагандай боласын. Демек, сенин де улкеюге бет бурганын. Тула бойынмен толганып, абиржудин кереги жок, ол сени жасытады; жасымаган жон. Табигаттын зандылыгы деп тусин.
Менен тарагандар ешкайсын да жетимдик омирди корген жоксындар. Бул – сендерге улкен бакыт. Сол бакыттылыкты дамыту оз колдарында. Денсаулык, бакыттылык басты армандарын болсын!
Менин жеттиктире, шыгара алмаган биигиме жетуге тырысындар! Аз жасадым демеймин, оту занды. Куанышым – алдыма урпагымды салмай бара жатыргандыгым.               
                13/Ш – 2004ж. 23.00

Мени билгиниз келсе
Жазгандарымнын ишинен, «Бастан кешкен коз корген» ангимелер жинагынын №2 даптеринде 98 – 110 – беттеринен «омир корсеткиши» жане «Ойдын таягына суйенип откен адам» такырыптарын окысаныз тез малимет аласыз («Адам – заттын асыл тажи», II том, Алматы 2003ж. 318 – б.)

Озгелердин халинен озине сабак ала билген адам – ен бакытты адам» (Адамзаттын асыл тажи, II том, 318-бет)

Халыкпен коштасу
Мен Шакарим Кудайбердиулынын «Уш анык» деген китапшасын окып едим. Ондагы укканым адамда тан жане жан – рух болатыны. Сол рух адам дуниеден отсе де, озимен бирге болган танге карайлай беретини айтылган.
Дуние жузине айгили болган еки адамды узак сапарга аттандыру салтында болганым бар. Екеуи де Москвада жургенде дуние салды.
Бири - айгили анши Кулаш Байсейитова. Кулаштын танин Абай атындагы опера – балет театрына койып коштасты. Сонгы сапарга шыгаруда озинин  суйип орындайтын «Гакку» ани орындалды. Коштасушылардын козинен ериксиз жас шыгып кетти. Не деген асер, не деген куш!!! Ан орындалганда, шаттык леби емес, кайгылы леп ескендей сезилди.
 Екиншиси- Мухтар Ауезов. Бул да опера- балет театрынан шыгарылды. Табыттын басында Валентина да, Фатима да отырды. Екеуи де Мухтардын айели еди. Мухтардын тири кезинде олар бир мезгилде осылай отырды ма екен?! Енди таласатын, кызганатын неси калды! Екеуине де аяулы болган жан еди. Енди рухымен коштасарда ол сезимнен аулак болгандыктын жолы ма дедим.
Сол Мухтар дуниеден кетуине еки сагат калганда, операция алдында, жора – жолдастарымен коштасты емес пе! Ол кейин «Казак адебиетинде» жарияланды.
Булай коштасуды мен естилик санаймын. Мухтарга шакирттик жолым да болган – ды. Сондыктан да сонгы сапарга шыгарып салуда каралы веногын биздер алып журдик.
Омиримнин сонгы кезинде озим туратын жайымды ауыстырып едим. Ол туралы жазгандарым да бар. Онымды себепти, орынды деп санаймын.
Кадыр Мырза Алидин макал – мателге айналып бара жатырган мына создери – «Жат жердеги мола, озин жатсан да, сеники емес» ой салды, катты толгандырды. Озим инфаркт алып калганымда, есил – дертим ел бола берди. «Туган жердин кыран кусы – жат елдин буралкысы» болды да турды.
Сондыктан да туган елим деп, халкым деп рухым танимди алып келип тур.
Омир деген – талас. Сол омирде, сол таласта ешкимге карыздар емес сиякты едим. Айтарлыктай конил калатындай жай да жок сиякты еди. Ырзалык айта алмаганымыз болса, кеширерсиздер.
Мен омир бойы окытушылык жасап едим. Менин катты айткан созим, ашулануым достыкка, адамгершиликке итермелеген жагдайда болган деп санаймын. Ол болган жагдайларды шакирттерим оздери мойындап, уактысында тусинип, мени аймалагандары да болган – ды.
Озим дуниеден озсам да, мен окытушы едим гой. Жазып кеткен «Бастан кешкен, коз корген» атымен берилген сериялы ангимелер калып бара жатырганын кейингилерге тарбиелик мани болар санадым.
Дуниеге жаланаш келип, азгана бойымды, танимди, жасырган затты гана алып барамын. Сонымен катар, сендердин жылы лебиздеринди, шуакты конил куйлеринди алып барамын. Тагы да Кадыр Мырза Алидин “Ой арманы” деп аталатын бир ауыз оленин  ту етип желбиретип алып бара жатырмын. Ол:
«Адам кулип тумайды, туа сала кулмейди. Уйренеди кулуди, бирак кулип олмейди. Адам жылап туады, жатады журт жубатып, жане жылап оледи, озгени де жылатып. Жылайтыны туа сап – Жамандар бар кинайтын, Жылайтыны олерде – жаксылар бар кимайтын.
Озин айта алмасан, айта билгенди де тындаган дурыс сиякты.
   
                Сагындык Алтынбекулы

Коп екен омирдин буралан жолдары
«Неменеге жетистин, бала батыр,
Кариялар азайып бара жатыр.
Бири минип келместин кемесине...
Бири кутип, анеки, жагада тур».
                (Мукагали Мукатаев)


Мухаммед пайгамбардын  Хадистеринен.
№212. «От басындагы унемшилдик – букил тиршиликтин тен жартысы. Адамдармен достасу – акылыннын жартысы. Сурау койып, адепшиликти уйрену – билиминнин жартысы».
                «Улагат», №14 (16), тамыз, 2002ж
.
                «Бугинги заман - откен Заманнын баласы,
                болашак Заманнын атасы» (А. Байтурсынов)

Тарих туралы
«Онтустик Казакстан» газетинин №110 (17425) 24.08.2002ж. санында Зейнеп Рысбекованын «Бурмаланган тарих,талкыга тускен ел, жер, тулгалар" макаласын окысаныз казак халкынын тарихына жасалган зорлык туралы айтылады. Будан бурын да Мурад Аджи «Кыпшак даласынын жусаны» деген китабында Кыпшак деп саналатын халыкка жасаган кызыл империянын зорлыгы жан жакты баяндалган-ды.

Ел баскару жайы.
«Онтустик Казакстан» газетинин № 20-21 (17657) 14.02.2004 ж. санында ел баскару жумысында коп жылдар жумыс истеген, казир де сол жобада журген парламент мушеси Амалбек Тшановтын «Жиган – тергенин о дуниеге аркалап кетипти дегенди естигем жок» деген журналиске берген сухбатында халык сайлаган парламент мушелери мемлекетке жерасты байлыгынан тускен каржынын кайда кетип жатканынан, канша тусип жатканынан хабарсыз екенин айтады. Парламент мушелеринин оны билуге кузыры жок дегенди айтады. Жасырын турде игерилуде дейди. Укимет парламентти озинен томен коретиндигин баяндайды. « - онын устине, укимет оз максатын «алпауыт партиялар аркылы жузеге асырып жатыр гой...», шетелге жонелтип жатыр дегенди айтады. «Биз унеми алдап – арбаудын курбаны болып келе жатырмыз». «Мысал ушин Парламент оз кулшынысымен бир занды берди делик. Егер укимет каламаса, кайткенде де сылтау тауып, мынау болмайды» дейди. Битти. Кандай керемет зан болса да, укимет карсы болса, артурли сылтаумен откизбей тастайды. Ал, мажилисте оз козкарасын ашык билдире алатын 15-20 гана депутат бар. Калгандары – «Отаннын», Азаматтык партиянын жане Аграрлык партиянын сойылын согушылар. Мажилис депутаттарынын 60-65 пайызы – солар». «Укиметтин ис - арекетинин халыктын алеуметтик жагдайына кайшы екени анык». «Гылым академиясын жауып тындык». «Ал, шын манинде, соз бен истин арасында алшактык коп». Мине, газеттин еки бетин тугел алып жаткан сухбатта суйсинерлик жай жок. Буган коса «Асар» партиясын курып, оган да тиисти орын берип отырмыз. «Асардын» да илейтин пушпагы тусиникти сиякты.
Сонда елимиздин зан жагын реттеуши парламент бар деп журмиз. Шын манинде, ол егинди кус жеп кетпесин деп койган каракшы сиякты. Шыккан заннын бузушылары-бузыктардын ози сол зангерлер екенин газеттен окудамыз. Ол бузык одан кутылудын жолын да билсе керек. Кыскартып айтканда, «Болатын елди дурысы баскарады, болмайтын елди урысы баскарады» деген жана макал да пайда болды гой. «Байда бари бар, иман жок, кедейде тук те жок, кудайы бар». Кудай деген халыкпызгой, умитсиз шайтан болсын, умитимизди узбейик!

Алгашкы ауыр кун
Улы Отан согысы аякталысымен – ак елге ерте оралган едим. Менен майданга еки жыл кейин (1943 ж.) алынган агамнын Алга – Серик деген баласы ол майданга алынган сон туган екен. Совет Армиясы алга кетип бара жатканда туган сон, атын Алга койган екен. Мен Майданда журип сендерге биз барганша Серик болсын деп койганмын. Сонымен, аты – Алга – Серик еди. Мен уйге 25/XI – 45 ж. келдим. Серигим журген де екен. Тили енди шыга да бастаган. Мени коргенде: «Шак, ага» деп маз болушы еди. Сол Сериктин ауырганына бир ай болды. Ески кунделик даптеримди ашып отырсам, мына жолдар козалдымнан шыга келди: «19/V – 46 ж. Тустен кейин Алганын касына келип карасам, нашарлап жатыр екен. Аягында жан жок. Салден кейин колынан да жан кетти. Кози аударылып жатыр. Озим олимди бурын – сонды аткармагандыктан, Байгекумга  Таумай агама жаяу тартып кеттим. Отырган жеримизден ара кашыктыгы 7-8 км болады. Байгекумга сагат 1655  шыгып, 1740 жеттим. Кидирместен жагдайды айтып, 1900 Таумайды ертип келдим. Ол киси жургиш есегинде мен жаяу. Артын ала Молдабек те, Палбике де, Раш та келди. Байгекумга кетер алдында Алганын касына келип, озим койган атым бойынша Серик дегенимде, маган карай колын созды. 4 жыл Отан согысында олик жастанып, тас бауыр болып кетсем де, козимнен жас шыгып кетти. Келгенимше дуниеден кете койсан деп, ырзалык билдирип, мандайынан бир суйип, жылаган бойыммен шыгып кеттим. Келгенде дал бизди (мени) куткендей, сол калпында жатыр екен. Коп узамай-ак, кешке 2030 да жан тапсырды. Адепки дауыстап жылаганда, журегим дурсилдеп согып, козимнен жас шыкпай, сонынан барып шыкты. Сондагы ойымдагы: «Папан келгенде, не деймин, не бетимди айтамын. 3 жылдан бери сагынып куткен папанды кутпей – ак, бир ауыз соз катпай – ак кеткенин бе? Кош, Калкам Серик! Дуниеге келгенинди кормесем де, кеткенинди кордим.Папана кызык ойынынды, татти тилинди, кылыгынды баян етип айтайын. Сонда да оз козимен коргенге не жетсин. Сойлеген созин али есимде, «Шак, ага!» - деп, алдымнан жугирип шыг ушы един. Урыссам, «Папама айтамын» - деуши един. «Папам велосипед акелип береди» - деуши един. Неге папана карамай кеттин! 3 жаска толганында, жансыз коленкенди де тусирип алып калмадык. Сонгы туринди, тилинди жеткизип калай айтып беремин. Папан жокта Серик болады гой деп едим, кеттин гой. Сен ненин кызыгын кордин? «Папа!» дегенин болмаса, папаннын кандай киси екенин билесин бе, билмейсин бе? Папаннын атынан кош бол, ырзамын дегенди мен айтайын.
Арамызда кип – кишкентай болып жур екенсин гой. Карап отырсам, адам болып калган екенсин гой. Анау жаткан узыннан созылып жатырган денен, тоймайтын кара жер сени де бойына синиреди гой. Еш болмаса, папаннын алдына бир шыгып, бир кулдирип айтатын оленинди айтканында, папан кумарланып корип, бетиннен суйсе, армансыз болар ма еди деймин гой. 1943 жылы  14 апрельде сагат 02.30 – да Отанга кауыпты кун туганда, Кызыл армия алга басып бара жатканда, жарык дуниеге шыгып един. 1946 жылы 19 май 20.30 – да бейбитшилик уакытта кызылша ауруына бирнеше турли аурулар косылып (делбе, ит тию, иш ауру, аспи), 18 апрельде жаткан сени 31 кун дегенде бари косылып женди. Осы уакытка дейин кимастык жасап куттин. Сени кимаганмен, ауызын ашкан тоймас кара жер саган ынтык болгандай алып тынды гой.
«Мангилик кош бол! Аган Сагындык. 20/V – 46» делинген. Денеси 19 рзд тусы, ески жердеги бурынгы мектептин кун батыс жагында 150м. жердеги ак шенгел ишине койылды. Ол жерде 4 – 5 бала гана койылган екен.

Таутекедей таудан таска секирген албырт шак.
Ой.
Негизинде, напсим – борим, ойым – койым, напсиге ойды «Жемей» жок кой тойым. Биле алмай кайсысына карарымды, болып жур осы уакытта дел – сал бойым.               
                Турмаганбет Изтилеуов(1882-1939)

Оленмен орнектелген ойлар.
(Кунделиктен)
«Окыдым мен шырын –палдай созинди,
Жасап калдым бир коргендей озинди.
Бугинги кун манги есимнен шыкпайды,
Себеп, кордим сенин кара козинди.
Алдым саулем атыма атап суретинди жолдаган,
Кара козин Магынамен карайды гой дал маган.
Дегендей ол: - Кутесин бе жаным саулем мени сен
Унайды ма мынау турган саган менин коленкем?
Бирактагы конилим менин тыныштыгын бермейди,
Сондагы журек сырын менин шешким келмейди.
Журектеги жалын шогы азаймайды, улгайяд,
Ойлама сен сонеди деп, ол омирде сонбейди» 
26-хаттан  8.10.1945.

12.10.1945. 27-хаттан:
«Жазган соз жету киын адамзатка,
     Сен ушин жазылган соз осы хатка.
   Сагындык, курбыласын менен салем,
   Как дела, дениниз сау саламат па?»
.--. -. - га 12.03.1946
Калкам-ай, капа кылдын жауап бермей,
Журмисин колын тиип рети келмей.
Жолына карауменен саргайдым-ау,
Мен журмин сол кападан арен олмей.
Журегим суйгеннен сон болды дертти,
Озине ертеректе бердим сертти.
Согыста жургенимде естуши едим,
Конилим осы жерде саган кетти.
Кабагын сонгы кезде ашылмайды,
Журегим сени ойлап басылмайды.
Жауабын канша кутсем сенен болмай,
Конилим котерилип тасымайды.
Жауаптын болар жерин озин айттын,
Егерде ойды айтып биз барармыз,
Кидирмей, коп ойланган сени алармыз.
Сондыктан осы бастан айтам саган
Кидиртпей жауабын бер арнап маган.
Кетпесин истин басы киындыкка,
Ертерек айтпай турып биздер оган.
Жазганым он еки ауыз журтка жайма,
Жастык шак зуылдаган жеткизбейди,
Кабыл ал курбын сози кушак жай да.
Казыкты канша каккан ыргалады,
Жолдаска айтылмайтын сыр калады.
Хатымды бурын жазган айтканын не?
Сыр шашкан суйгенинен кур калады.
Уйине барып едим шакыргасын,
Бетине карамадым урыспасын.
Шакырган себеби еди сыр билуге
Деп ойладым кеткесин тырыспасын.
Тускенде козин козге жайдарлы бол.
Ашу-душпан, акыл-дос деген бар гой
Тусинсен, калкатайым, айтарым сол.
Бар ойын акенди ойлады акылын,
Шаршама жолдан шыгып, жаркыным.
Сопда да жастык шагын есинде ме,
Жан жолдас туысканнан жакынын.
Хат жазсам колым менин иркилмейди.
Осымен оленимди кыскарттым мен,
Демегин акыргы соз бул битпейди.
Жазамын оленимди гулге арнап,
Атынды атамастан гулге балап.
Жазганды окымастан ишин билер,
Жургеним анда – санда сырттан карап.

21/III-46.
Атына калам алып жазамын хат,
Алманыз ойынызга кайдагы жат,
Арнаган курбын хатын окыганда,
Ак жузин кулимдеген болар ма шат.
Иилип колындагы саусактарын,
Икемге келесин бе жан сактарым.
Именип аузыныздан суйгизсениз,
Ирилип кушагына алшактармын.
Журмисин сау-саламат калкам айнам,
Жарыксын карангыда туган айдан.
Жарылкап жолыгатын кун болар ма?
Жан саулем жолыгасын алде кайдан?
Асылым артык един аткан таннан,
Акылын табылмайды мунша жаннан.
Аулына адейи издеп мен барайын,
Ардакты калкам сени сагынганнан.
Назарым тусип еди озинизге.
Нанганым осыншама созинизге.
Наушадай сулу денен корингенде,
Негылып коз туспеген козинизге.

Жазылды атын, асыл затым тауып окы, конилге токы. Жазушы озим, корген козин, есинде бар ма айткан созин? Соккан журек, устаскан билек, косылар кешикпей тилек. Саусагын бестен, шыгарма естен, сойлескен тунди, косылган унди, кайыр хош сау бол жолыкканша енди.

22/III-46.
Саргайып тан аткандай,
Ансап жарды жаткандай.
Гасыр отпес осылай
Ыкшамдап суй жасканбай.
Ниетин жаксы баскадан
Деген жерден кашпаган.
Ыкыласпен суйгенди ал,
Капада бол ма, калкажан!

23/III-46
Коктем келди кулимдеп масайраган,
Жер бетине кулимдеп гул жайнаган.
Енбек еткен жастар да кимылдауда,
Колхозшы жур егисте кос айдаган.
Кыздар сулу коринген кызыл – ала,
Кызыкты омир суру бара-бара.
Жигиттер, кадамынды каршылай бас,
Уакыт сендер ушин келди жана.
Кыздар шашын тарайды жылтылдайды,
Кулкиси кандай жаксы сынкылдайды.
Белинен кушактасан суйген жардын,
Наз кылып алде неге ынкылдайды.
Биреулер жур жастыкты биле алмай ма?
Билсе де кызганумен коре алмай ма?
Арага еки жастын су куюмен
Шарбану алде сени бай алмай ма?
Карагым, сыртын бутин, ишин тутин,
Алдымен, уйде журип, озин кутин.
Тутинге шашаларсын, булыгарсын,
Шашалмай осы бастан алдын тутын.
          _ ._._._._._._._._, оз басынды озин биле,
Жолдасын мактаганмен созине име.
Достыгы душпандыктан оза алмас,
Суйгеннен калып койып, жанып куйме!
Коктемде ким кулмейди, ким журмейди,
Гашыгын кушак жайып ким суймейди,
Биреудин айтканына сен ермесен,
Шауилдеп кайта – кайта ол урмейди.

27/III-46
Уш рет суйдимдагы колдан кыстым,
Талаптан Байгекумнын жолын тостым,
Шаршаганнын барлыгы естен шыгып,
Жол устинде сырласып конил костым.
Шаршаганым коргенде ойдан калды,
Аузыннан суйгенимде шолим канды.
Сойлесип еки сагат турсамдагы,
Артыннан карай-карай козим талды.
Жумыстан сонгы уакта шаршаганын,
Коргин келип суйгенди ансаганын,
Айтпасан да билдиреди бет ажарын
Куанып соз таппастай тамсанганын.

14/IV-46
Ойлаймын жатсам-турсам калкам сени,
Сендагы ойлайсын ба саулем мени,
Уйктасам оне бойы тусимдесин,
Кориндин таусылмастай алтын кени.
Ояндым тан саргайып атканда,
Касымда жок екенсин жатканда.
Ыстык бетин бетиме келип тиди,
Кун шыгар деп ойладым батканда.
Кундей болып кориндин дал козиме,
Шын айтамын кулагын сал созиме.
Кундиз кун, тунде айдай жаркырайсын,
Суйгеним сулу болдын сен озиме.
Карай – карай сыртыннан козим талды,
Талса да ойынына мейирим канды.
Суйгендиктен бойыннан мин таппадым,
Журегиме жазылмас ауру салдын.
Шын гашык конилимди налындырма,
Отпенен суга салып жалындырма.
Жастыкта налыганым жаман болар,
Суйгенге соз таппастай карап турма.
Артында уй ишине карасармын,
Озинмен ойнап кулсем жарасармын.
Дегенде осы уакытта жас емессин,
Курбыннын енбегимен санасарсын.
                18/IV – 46
Салем бердин кабын ал атын Балдай,
Журмисин сау – саламат жайын кандай?
Бурын барып сыртыннан корип едим,
Сойлесуге болар ма бугин жагдай?
Казакта мен боламын орта жузден,
Тындасаныз айтайын корыта созбен.
Орта жуздин ишинде Кыпшак болам
Жолдастыкка жарардай ойладым мен.
Ишинде Кыпшактын мен Бултын атты
Байгекум алкабында олар жатты.
акем аты Алтынбек деген киси
Сагындык котер конил болар шатты.
Еситкен сон данкына мен келемин,
Шаппасам да аяндатып желгеним.
Талаптанган жумысым бир озинде,
Орындалар жумысым деп сенгеним.
Макул десен омирде конил коссак,
Айрылмастай тату дос биздер болсак.
Осы бастан жумысты киын етпей,
Косылатын кундерде жолды тоссак.
                22/IV – 46
Коктемде кулимдеген жердин бети,
Коз салсан, коринбейди конил шети,
Кей жастар пайдаланбай уакытын,
Кор болып козин ашпай жумып отти.
Жиырма торт осылайша откенин бе?
Шыгармай атынды бир кеткенин бе?
Казагым уйренбедин мадениетти,
Жиырма бес асыгыспен жеткенин бе?
Онсегиз жигиттерге албырт ойлы,
Издейсин конилин шатта кунде тойды.
Кызыгып кызарганга маз болумен,
Билимнен басын тартып, окуын койды.
Суйткенше он тогызга келип жеттин,
Отанга кауип туып армия кеттин.
Басына кун туганда акылын кирип,
Санынды бир соктын да жерди тептин.
Согыстын зардабымен киналганын,
Асып – сасып аттаныска жиналганын.
Отаннын тилегин сен орындаумен,
Торт жылын торт наградамен сыйланганын.
Умытпадын ескиликти казак атын,
Келуде туысканга жазган хатын.
Кажымай жауды женген асыл затым.
                15/VI – 46
            Колыма калам алдым хат жазуга,
            Журегим балгадай сок кен казуга.
            Асыл зат шыгар жерин ойлаган сон,
            Болмайды карап журип азуга.
                Биик тау егер казсан шыгады кен,
 Адаспай акыл ойга болар ма тен,
 Коз кормей мактаганмен ере берме,
 Куткенин узак жолдан болды ма кем.
Жастайынан билуши едим Асанды
Адамнын  паркын билмей мастанды.
Иыгына тагып алып жезди ока,
Шалкайып белбеу шешип жастанды.
  Аскерде елден шыгып басты асырар,
  айелим бурын жок деп жасырар.
  Ежелден бирге оскен сыры малим,
  Журмегин котырдай – ак касынар.
Байкадын ба айтылган соз ынгайын,
Жамандап саган тауир болмайын.
Буйрыкка ешкандай да таласым жок,
Жолдастыкка жараймын деп ойлаймын.
Зорлаумен ынтымаксыз жолдас болмас,
Жаратпасан жолдасына конилин толмас.
Суйиспеншилик ниетин болса бурын,
Тамыры киылмаган агаш солмас.
Карагым ойласайшы он мен солды,
Ниетим баска да емес сенде болды.
Ойлаймын жатсам, турсам дал озинди,
Касирет кайгы болгандай ишим толды.
Айтпап па едим баскага сырды шашпа,
окпелеген ойынды енди таста.
Анау – мынау  сылтауды коя турып,
Бел байла ынтымактан енди кашпа.
Жакын еди бурыннан да ауыл арасы,
Жазылар кашан журек жарасы.
Болайык бурынгыдан жакынырак,
Журейик бир кисинин ажырамас баласы,
Сызгыштап ак кагазбен колды кыстым,
Аныгын сенен жауап тагы тостым.
Шаршамай жауабына кана койсам,
Айтылган сертке турдым енди достым.



Шежиреге толы шегиртке
жылдар
Маркум анам Айнакулдин айтуы бойынша, мени шегиртке келген жылы бидай орага кезинде туган екен. Кызылорда облысында 1946 жылы да егискке шеширтке келди. Сол шегирткени егиннен айдап журип, тусте отыра калып, коптен кондире алмай журген Раушаннын да уадесин алып, узатпай некемизди костык. Алтын тойымызды да уакыты отип кетсе де, 2000ж. шегиртке жылы откиздик.
Биз дуниеге келген кезде, казак даласында тууы туралы куалик деген атымен жок кез еди. Анамнын есинде калганы бидай орылып жаткан кез екен де жане сол жылы егиске саразбан шегиртке тускен екен. Бул шамасы 1922 –шамасы сиякты. Менин алдымда бир ул, Суйиндик, жане бир кыз, Ханбиби болган екен. Суйиндикти коргеним жок, Ханбиби апкем 1936 жылдары дуниеден откен екен. Мен ол кезде Кармакшы ауданында 6 – класта Маденнин колында окуда едим. Анам да сол жылдары кайтыс болган, оны да Ханбибинин касына Байгекумга жерлепти. Мен окудамын. Елге келгенде, коргендеримнен есимде калганынан туган ангиме «Алтын мен Кумис жане мыс» болатын – ды. Бул  - омир шындыгы. Ержету,  азамат болу, Отанды коргауга аттану кездери озинше бир сала ангиме. Ол туралы да жазылган кунделик сиякты жазбалар бар. Олар, арине, шикили – писили буйымдар десе  де болады. Озим де сондай болуым керек – ау. Оларга кайтып оралган емеспин, оз коринисин калпында берсин дегеним еди.
Екинши шегиртке келер кезенинде туган албырт шак кезинде, сол кунделикке жазылгандардан «Оленмен орнектелген ойлар» деген туынды берилген. Бул да олкылы – толкылы балкып журген кезди коз алдынызга акелсе керек. Ушинши шегирткеге дейинги кез калыптасу кезени ме деймин. Омирге жан – жакты ой болип карап, оз ойымда жургендерди берген екенмин. «Коргенимди айтайын ба, еситкенимди айтайын ба?» - дегенде, «Еситкен шын бола бермейди, коргенинизди айтыныз», - депти гой. Сондыктан да бул омирди «Бастан кешкен, коз корген» деп атауым содан. Омир деген бари туп – тузу бир сызыктын бойындай бола бермейди. Копшилигинде, ауыр кезени молдау болады да, кызыкты, рахаттанатын кезендери одан аз болады. Сол киындыкты женемин деп, онымен арпаласып оту, арине кажытады, шаршатады. Мынаны каранызшы: «Отызында орда бузбасан, кыркында кыр аса алмайсын» депти гой. Ол солай да болды; 1963жыл. Мен алты перзенттин акесимин. КАЗГУ – ди сырттан окып, битирип турмын. Маган аспирантурага калуды усынады. Осы жылдар арасында алгаш рет озиме баспана (уй) салганмын. Шаршагандыгым соншама – китаптын бир бетин еки болип окимын. Аспирантурага окыган кунде берери 120сом. Ал, ойлана гой. «Адепки байлык – денсаулык» деген бар емес пе. Денсаулыктан айрылып калуга болмайды, шамалы болса да тыныгу керек сиякты. Сонда да болса, тыным таппай калмаган адетке басып, бар билгенимди шакирттериме беруге бет алдым. Сонын натижеси 1975 жылы аудан бойынша 900 – дей окытушынын ишинен «Курмет тактасына» иликтим. Менин билим алган оку орным Казакстан бойынша ен тандаулы орын еди. Устаздарым килен алдынгы катарлы Казакстаннын мандай алды галымдары – И. Кенесбаев, Темиргали Нуртазин, Бейсенбай Кенжебаев, Зейнолла Кабдолов, К. Аханов, Маулен Балакаев т. б. Галымдар – академиктер.
Шакирттин билим сапасы устазынын биликтигине карай болса керек. Устазын осал болса, сенин дипломындагы койылган артык бага ол билим болып саналмайды. Тыныгайын, демалайын деп журип денсаулыгымнын томендеп кеткенин бирден сездим. Тапкан табысым ремонтыма жетпейтинин билдим де, жумысты койып, бирингай демалыска шыгуыма тура келди, солай жасадым да. Алты жыл бойы сауыгу орындарына жолдама алып, ух деп, катарга тура бастадым. Бул жылдары «Выслуги лет» деп аталатын акым 52 сом гана еди. Акшанын куны бар, омир суруиме жетип турды. Содан бастап жумыска араласканым жок. 1982 жылы толык зейнетке шыктым, зейнет акым ол кезде 120 сом болатын – ды. Ол деген казиргимнен еки еседей кунды еди. Осылай журип, 5ул, 4кыз осиру, оны асырау, окыту, уйлендиру, адибулыкка жеткизу тек кана бир менин басымда. Кудайга шукир, бари де уйли – жайлы, балалы – шагалы болды. Дал бугинге 29 немере, 8 шоберем бар. Онын устине улкен байлыгым – алгашкы алган косагыммен елу сегиз жыл бирге турып жатырмын. Кемшилигимиз – менин моторымда акау бар, жолдасымнын ходовойы жарамсыз. Бул заман – ата мен аже баланы, немерени,шоберени асырайтын заман болып тур. Ебине лайык асарын асап, жасарып жасаган сияктымыз – ау, оган окинуге болмайды. Казир биз палектеги писип жаткан кауын сияктымыз, ози – ак узиле салады. Бизге суйенин отырган немере, шоберелердин хали калай болар екен? Олар бизди киймайды, биз керекпиз. 29/2-2004ж.   





 
Тагылык омир.
«Каскырдын болтиригин               
Канша асырасан да орманга               
Карап улиды».               

Биздин билетинимиз омирдин алгашкы кезинде (Алгашкы когамнан да бурын) жабайылык – тагылык омир болган сиякты                Келе-келе уйымдасу, енбек ету аркылы алгашкы когамга карай уйрету жолдары болган. Сол сиякты хайуанаттарды да колга уйрету жолдары болган. Сол хайуанаттарды колга уйрету али жалгасуда.
Ал, али дуниежузинде менгерилмей жаткан жерлерде жабайы адамдар бар сиякты. Арине, олардын тиршиликтери омир баки далалык жерлерде отеди: табигатына бейимделеди, омир суреди. Дегенмен, мадениетти омир сургенге не жетсин!
Осы биз укым куалашылык – «гена»деп жатамыз. Кейде «канына тарпаганнын кары сынсын»деп те жатамыз,ягни каны жибермей тур, букил минез-кулкы озгеше деймиз. Канша  тарбиеленгенмен, ишки пикири озинше терис, жасырын калпында тура береди деймиз. Бул соз адамга да, Хайуанатка да катысты айтылады. Осындай тагылык омирдин дал ози болмаганмен, сонын саркыншагын ел ел ишинен байкаганым бар. Кешириниз, аты жонин айтпаймын, бирак ангименин барысын байыптаган адам ким екенин ангаруы мумкин.
Кай халыктын-рудын шежиресине униле карасаныз, сол руга кирме болып косылатындар, ягни турли тарихи жагдайлармен оз туыстарынан айырылып калып, осы руга синискендер бар. Биз оларды билгенмен, баскасын демеймиз, кайта кауымымыздын мол болганын калаймыз. Сондайлардын кейбиреулери синисип кетпегенмен, оздерин баска руданбыз санайды. Тегинде жети атасын таптиштеп айта алмайды, уйткени билмейди. Булар сол елмен кыз алысып, кудандалы – жекжат болып, бауырмашыл болып кеткендери жетерлик. Дегенмен, соддайлардын ишинде пикири болек, озинше есеби бар сияктанып, тагылык минезди жандары коринип-ак турады, арине, байкаганга.
Сол тармактан калгандардын ен улкени куни бугинге 84-ке келди де. Бул осы елге синисип, осы елдин кызына (турмыска шыгып, отаспай келген биреуине) уйленди. Одан улды да, кызды да болды. Кешеги Улы Отан согысы кезинде есебин тауып, армияга барган жок. Денсаулыгы жарайды.  Сонын жакын агасы армияга алганымен, Россия жерине барган жеринен кашып, елдимекендери аз жерлермен жаяу журип отырып, елге келди, жасырынып паналады, уйленди, балалы – шагалы болды. Казир дуниеден откен. Баласы, кызы тагалык омирден тазарган. Бирак мына бар агасымен катынасы жоктын касы. Оган тартып турган агасы болмагандыктан ба деймин. Жанагы карттык дарежеге келгени али озин картайдым деп есептемейди, жартылай тагылык омирде десе де болады. Типти сонысы жасы 60-ка келмей-ак, уйленген. Айелинен дуниесин (малын) болек багып, одан катты кауиптенип(мени дуаламакшы деп), безип журди. Согыс аякталган кезде бул мал бакты (ойсыл кара). Малдан босаган кезде ол ирили – уакты 52 бас малмен шыкты. Килен дала, баска уйлерге тунеп, кирлеп, биттеп те журди. Солай журип, Усталмаса да баска биреулердин малына суганактык жасап та журди. Ерегискендер оны да аяган жок., алдыртып та журди. Солай журип, корши ауылдан бир жесирге уйленди. Баласы бола койган жок. Урыспай-ак одан да ажырасты, шамасы, пикирлери дурыс болмаган сон болуы керек. Алгашкы айели екиншисине уйленген кезде, ауыр наукастанып (рак) дуние салды. Еки келинди, кыз берген кези болатын. «Олим кайда барасын, малы бардын малын шашуга, малы жоктын артын ашуга»деген соз бар емес пе? Шашылган да, ашылган да жок. Балалары, оздери арекет жасады. Екинши айелден ажыраскан кези сексенге келген кези. Кайда барады, кимди паналайды? Бул кезде мунын 12 мойнагы бар кез екен, далада жайылады, ози бакылайды. Алгашкы айелинин дуниеден озган уйинде киши келини бар еди. Оган келип косылмады, касында бурынгы ози салган ески тамы бар еди, соган келип паналады. Баласынын отанына косылгысы келмейди.
Ширкин, кабак шытын урыспайды, айтыспайды, бирак пикири болек. Сырт козге артист сиякты, тили майда, айналуы да бар. Сол касындагы баласынын бир бастауыш мектепте окитын кызын баурына баскан болыпты. Типти, дал касында отырып, тамакты болек ишеди екен. Урыс – Кагыс жок. Озинен киши карындасы бар болатын,онымен де катынасы жок. Сонгы барганымда, акпан, 2004ж., ол картайганын мойындамаганмен, бет алпети шаршаганын билдирте бастапты. Бир кудасынын олгенине жуз кун толганында кордим, мойындап турмын демейди. Ози биздин елге куйеу еди. Жузи отип жаткан кудасы да 80-ге келип откен. Сонын ол шилдеханасына келип едим деп тур. Тилинин тикени де бар. Сондай омир сурсе де, бетинин каны тамып турушы еди, казир ол кайтыпты, бетин ажим енди басайын деген екен. Сайтан емес кой, омир оз дегенин истейди. Ешким де аргы дуниеге еш нарсе ала кетпейди. Орыстар  «Закалка» деп, жатады гой. «Закаленный» болса да, спортпен айналыскандар да отуде гой.
Бирак  осы адамнын канындагы  тагылык гена али сол калпында сакталуда. Оз перзентине еримеген жатка жаны ашушы ма еди. Жамандап отырганым емес, шындык каз калпында  берилип отыр. Хайуаннын тагылыгы колга икемге келсе, мынаники келмей-ак барады. Каскыр такилеттес болганы да. 15/3-2004ж.







Алтын тойдан кейинги адымдар.
«Сезимталдыктан
Сериктестикке
Кошу -  картаю».
Айтуга оп- онай сиякты болганымен, алтын той мерзими деген оп-онай келе салатын уакыт емес. Елу жыл бойы ак некели (биринши некемен омир суру екинин биринин тагдырына жазыла бермеген). Алгашкы той жетим баланын тойы болып откен. Заманда да ол кезде жокшылык кез еди: дастарханда нан жагы кем кез. Улы Отан согысы аякталганнан сонгы кез. Елде ер кисилер бирен-саран гана, али армиядан келе койган жок, келгендери жарадар, мугедектер, карттары десе де болады. Бирак согыстан кейинги жуптасу тойларына кызык жетпес деп айтуга да болады. Согыс жениспен аякталады, жастар той жасап косылу болады деп пе еди!? Килен киындык, жетиспеушилик, таршылык. Озин ишпесен де бари майданга деген кез. Кудай жарылкан, женис тойы да тойланды. Майданнан келген ауылдагылармен косылып , той думан да бола бастады. Сол кездеги сана, кисиге деген ылтипат, канагат казирги кездегиден жогары болатын-ды. Алтын той 50 жыл бойы отандаскандарды «Алтын китапка» тиркеу болгандыктан, бул тойда халык алдында жаппай салем беру расими орын алды: келиндер биринен сон бири ата-енеге салем берип жатты; алтын той жасап жаткан ене жас келиндей жиналган халыкка салем жасады, алтын той иелери омирлик бир туруга кайтадан ант бергендей куалеримен кагазга кол койысты. Кутыктау лебиздер айтылды.
Дегенмен, алтын той  иелери кылшылдап турган жас емес, аякты арен басады, енкейген де жагдайы бар. Бул - картаю Улгайгандыкты мойындасан да мойындамасан да конесин. Ендиги Калганы сол озине лайык жолына тус болады екен: «Озгелердин халинен озине сабак ала билген адам – ен бакытты адам» - депти гой «Адам – заттын асыл тажи» китабында.
«Оли ырза болмай, тири байымайды» деген де бар. Аруактарга зиянат жасау керек болды. Озимнен тарагандарды тугел жиып, Окшы атадагы аулиеге баруды жобаладым. Ол ушин алдымен намазга жыгылу керек болды. Солай жасадым да.
«Махаббат» такырыбында жазган ангимем бар-ды. Сонда карттардын махаббаты бар, керек десен, жастардагы айнымалы туринен тауир, озык дегеним бар еди. Соган далел болсын деп, алгашкы некеге турганда дастурли «бал татыган ай» серуенин жасай алмап едик, «Ештен де кеш жаксы» деп, 2004 жылы акпан айынын аягында алтын тойдын бал айы есебинен Сарыагаш санаториясына екеумиз барып кайттык. Бул да есте каларлык ис саналды.
Улгайгандык ай сайын, кун сайын билинуде, сезинемиз, мойындаймыз. Осы кезенде Дамира Омирзаккызы Ибрагимнин «Адамзаттын асыл тажи» китабы  колыма тиди. Оны тауып берген киши келиним – Гулсим Шынтайкызы. Мухаммед (С.А.У.) пайгамбардын омири туралы толык малимет алдым. Букил омирин шыдамдылыкпен, тозимдиликпен откизгендигине козим жетти. Типти озинин дуниеден отетин кезин де сезинген екен. Бар осиетин, насихатын калдырып кеткен. Омирбаки киыншылык корип журип, мусылман динин халыкка таратып, мойындатып, максатына жеткен екен. Мен оз ойымды «Халыкпен коштасу» деген созимде берген болдым. Бирак мен дуниеден отер кезимди  билмеймин.
Ол ертели – кеш болары анык. Содан дейинги ойым да, исим де кудай коскан косагыммен сыйласып оту. Колымнан келип жатса, озекти маселе козгарлык ой туып жатса, кагаз бетине тусиру.
24/IV – 2004
Алтын тойдан кейинги сейил осы даптердин ен сонындагы сурет еди.

«Таза ауа жутканан, талай жылды утканын»
« Сыбагана тигенди ише берме, жей берме. Мынау алем дуниени мал кора екен дей корме».
«Ылас ауа жутканын, омиринди куртканын».
(«Онтуси. Каз. № 94-95 (17731) 3.07.2004)

Казак болып тудын ба, казак болып от!

«Кадирлисин аялай алмаган ел басшыга не дерсин!» (Дала комиссары Алиби Жангелдин кызы Куралай туралы сыр)
(«Ак жол Казакстан», № 20(93) 25.05.04. 8-9- беттерден туган ой)
Улы Отан Согысынын жениспен аякталганына 59 жыл да толуы курметине согыс ардагерлерине 15.04.04 – 31.05.04 арасагында ауе жолымен де, темиржолымен де тегин журу мумкиндигин пайдаланып, Алматы каласындагы Нуржан балама, кокшетау каласындагы Райхан кызыма, Актау каласындагы Патихан, Пернеш кыздарыма барып кайтуга ниет еткенмин. Осы жолгы саяхатымда колыма жогарыдагы айтылган газет тусти, оны архивиме сактап койдым. Казагым – ай! Жеттиктик, тендик алып, егеменди ел болдык деп, аузымызды кере карыс ашып мактанамыз–ау! Сол тендикке калай жеттин, кадирлин ким еди, онымен жумысын бар ма,  жок па?! «Бар болса, мынау не?» деген ойга келип, оз ойымдагыны кагаз бетине тусирдим.
Газетте а дегеннен «Еки аты, еки улты бар адам» деп соз бастапты да, «Казак болып тудын ба, казак болып от!» деп уран тастапты. Адепкиде бул неше адам деген ой сап ете калды. «Казак генералы Рахимовтын жесири, ари озбек генералы Рахимовтын «Халал жубы» делинген екен. Бул калай деген ойга калдым. Жумбак соз. Айел адамнын сурети де берилген. Тууы туралы куалик те екеу: биринде Куралай Натуллаева, улты-казак, екиншисинде Санавар Султанова, улты-озбек. Омырауы толган орден, медальдар, аскери шени полковник дарежесинде. Картайгандыктын белгиси-колында таяк, креслода жайгасып отыр. Осы газет бетинде бес орденди генерал-майор, Совет одагынын батыры Рахимовтын да сурети берилипти. Тууы туралы куаликте казакшасында Созак ауданында 01.07.1924 ж. туылса, озбекшесинде де 01.07.1924 ж. туылган делинген. «Ордендеримди озбек шапаннан шешип, казакша камзолга кададым» деген жазу тагы тур. Куралайдын он колынын жудырыгы жумулы, сал котерилген турде, «Мынаны танисын ба!» дегендей кадала карап отырган сурети де бар. Окушым, ангимени жумбактап, шыркырата бермей, калай болганына кошеик. Кыскаша айтсак-Куралай дала комиссары болган Алиби Жанкелдиннин кызы екен , анасы – Гулбаршын, Совнарком болган Спандияр Кенжиннын туган карындасы. Алиби Жанкелдиннин алгашкы айели Елена Афанасьевна еки баласын тастап, ренжу болуы керек, Ресейге кетип калады. Алиби Гулбаршынга уйленеди. Кейин алгашкы айели ашуы басылып келгенде, Гулбаршыннын аягы ауырлаган кез екен. Гулбаршын торкини жак Туркестанга келеди. Бул кезде мунда болыстар съезине келген Нурман Натуллаев ушинши айелдикке Гулбаршынды алады. Куралай осы жануяда дуниеге келеди. Бирак куралайды Нурманнын екинши айели Аксулу емизип осиреди, сут анасы болады.
В.И. Лениннин тапсыруы мен азамат согысынын жылдарында кару-жарак тапсыруга озбектин Ахунбабаевьна келгенде, кару-жаракты кабылдауда полковник Сабыр Рахимов та бар екен. Алиби: «Мынау ким?»-дегенде, Ахунбабаев: «Бул полковник Сабыр Рахимов – казак» деген екен. Алиби Сабырга: «Отыр, Сабыр! Мынау менин кызым. Байка. Бир сарт кагып акетпесин!» - дейди. Коп узамай уйленипти. Бул согыстын карсаны екен. Сабыр Майданга кеткен сон, куралай ози суранын, аскер катарына алынады, Панфилов дивизиясына, одан Бас штаб Академиясынын жанындагы жарты жылдык барлау мектебине окуга туседи. Осы жолы академияга емтихан тапсыруга келген сабырмен кездеседи. Майданда жургенде, Роман мен Дарикосы омирге келеди, екеуи де тылда оседи. Дарикосын 19 жылдан сон табады. Казирде ол генерал Батовтын келини, байланысып турады.
Сабыр Куралайга озинин казак екенин айтады. Сабырмен бирге журген Куралай Сабырдын генерал-майор Комдив Совет одагынын батыры кези Москвада академияда окып журген Бауыржан Момышулымен вокзалда кездеседи. Сабыр Ташкентке отпуска алып, билет алмакшы екен. Бауыржан Сабырдын кужаттарын сурап алып, билетти мен акелейип деп алады. Бирак Бауыржан билетти Алматыга алады. Сабыр оган соз катпайды. Бул Сабырдын Алматыда сонгы дам татуы болып шыгады. Отпуск битип, майданга келеди, дивизияны кабылдайды. Осы дивизияга келген штрафник казактарды стройга тургызып, Команда бергенде, тусинбейсин деп, аскери трибуналмен аттырган устинен шыгады. Сабыр трибунал мушелерин стройга тургызып, казакша команда бергенде, олар тусинбейди. Сол жерде Сабыр оларды аттырады. Бул хабар ставкага жетип, Сабырдын геройлыгын алып тастайды, бирак генерал-майор, комдив. Алгы шепте куралай 22/IV-1945ж. жагынан ок тиип, жау колында калады. Ал Сабыр жениске 15 кун колганда Власовшылардын огынан каза табады. Куралайдын жарадар болуы Сабырдын каза болуынан торт кун бурын. Куралай атакты Освенцим концлагеринен бир-ак шыгады. Интернационалист партизан отрядынын командири Кыргыз Кахар Шарапов аркылы каза болган озбек медбикеси Санавар Султанованын кужатына ие болады. Куралайды немистер № «586»танбасымен атайды. Туткындагы даригер еврейка Алла Карповна Едисова деген Куралайды Фашистерге устап береди. Сол куннен бастап, азаптаудын астына туседи. Туткыннан поляк партизандары азат етеди.
Елге келген сон, туткынга тускендери ушин айыпталуга душар болады. Акеси Алибиге шагынганда, Алибидин бир баласы Темирлан да туткын болган екен. Алиби «Хватит мне одного Темерлана! Дай старику спокойно умереть   с партийным билетом!...» деген хабар береди. Куралай Алибимен 1950 жылдары табысады. Акеси Куралайга сом алтын билезик, платина алка, титан самаурын мен табак, аса багалы Кытайлык фарфор табак береди, Алматыга коширип акеледи.
Бауыржан Момышулы мен жазушы Дмитрий Снегиннин комегимен Куралай Ворошиловка хат жазып, И Алматы вокзалы  алдына Алиби Жанкелдинге, Акесине, ескерткиш орнаттырады. Астына: «Дочь Алиби Жанкелдина, вдова генерал-майора С.Рахимова»деп жазылган .
1965ж. Юрий Андроновтын И хатшы кезинде Сабырдын геройлыгын калпына келтиреди.
Сабырдын казак екенин жеткиз деген аманатын да Куралай орындайды. Мухтар Шахановка кездесип, телеэкран аркылы казактыгын жариялайды.
Куралайды Озбектер Кадир тутып, каладан кортедж де садырып  береди. Бирак Куралай Казагым деп елге келгенде, Алматыда саяжайда турады екен. Еки рет елбасына жазыпты да, хабары жок.
Жасырак кезинде Алматыда бир милиция генералынын банкетинде Куралайга жанагы генерал кырындап соз айтканда, касында Бауыржан, Малик Габдуллин де бар екен. Сол кезде Малик жанагынын тобесинен шампан ботелкисимен койган екен.
Бауыржан: «Пах! Жигит екенсин, Малик!»…деген екен. «Бауыржан, Сабыр, Маликтер бар болса, мен осылай саяжайда отырар ма едим»,- дейди Куралай. Санавар кезимде санатта едим, Куралай болган сон ... «Оли арыстаннан тири тышкан артык» заман гой... Кайран Сабыр!... Аманатынды орындап, атынды да, озимди де елге алып келдим, Мине!.. Бирак мекеним –саяжай... Озбектерден де уят болды»,-дейдиКуралай. Согыстан кейинги жылдарда Куралай Самархандагы аскери училешеге де директор болыпты.
Озбек болып жазылып журген уш кенес Одагынын батыры бар: Нурманов, Омаров, Ергешов дейди Куралай. «Отанга уят – стыдно Родине» деп ангеме жазгыным мынанын касында тукке турмайды екен-ау дедим. «Окпенди окпелеуге турмайтынга  айтпа!» деген казагым билген сон айткан екен гой деген ойга келдим.
7/6-2004ж.
Рухани парасаттылыгымыз неге
озгерип барады?
«Жаксыдан уйрене бил,
Жаманнан жирене бил!»

Казак халкына тан адам кызыгарлык жаксы касиеттер деп саналатын журип-туру, Карым-катынас турлери, улкенге-кишиге дерлик ылайыкты адеп, сойлеу мадениети жыл санап конилге конымсыз калыпка тусип бара жаткандай. Сулулык деген тан коркемдигимен емес, адамнын букил ис-арекетинин коринисимен багаланса, олшенсе керек деп ойлаймын. Осы биз Европа халкы жеттиккен, мадениетти, билимди дегенди ту етип жогары санаймыз да, содан уйренейикке басамыз. Дуниенин пайда болуы, адам баласынын жер бетине келуи дегенге униле карамаймыз. Казак деген халык мадениеттен, билимнен кем де болган емес. Оган далел турли тарихи жагдайларга- жаугершилик, басып алу, тарихын жоюга айналдырушылыктан, ягни турли ел баскару саясатынан жойылып кету дарежесине жакындап та калган. Каранызшы, дуниежузинде биринши галым Аристотель деп санасак, екиши галым Абу Али Ал- Фараби казак. Дуниежузиндеги ен бай китапхана Абу Али Ал- Фарабидин Отырар каласында болган. Ендеше, неге биз козимизди ашып карамаймыз, рухымызды неге жудетемиз, парасаттылыгымызды неге аздырамыз! Бир елмен екинши елдин жауласуында, согыс айла- тасили- стратегиясында женилиске де, жениске де талдау жасалады екен: неге женилдик, неликтен жендик дейди екен. Биз де осылай ойлап карайыкшы. Ендеше казак деген халыктын кемшилиги кайсы?
1. Биликке кумармыз. Билик ушин барин сарып етип, жан- танимизди де аямаймыз.
2. Куншил халыкпыз. Керек десениз жакыныннын да сенен асып кетуин каламаймыз, есебин тауып, аяктан тартамыз, осирмеймиз, кайта ошируге алып барамыз. 
3.  Еликтегиш халыкпыз. Калайда болмасын дурыс- бурысына карамай,  коринген жана санаганымызды кабылдаймыз, типти соны бойымызга синирип аламыз.
4. Жагымпаздыкка  кумармыз. Калайда болмасын тек жаксы жагымызды корсетип, курдай жоргалаймыз, колтыгына кирип кетуге бейимбиз. « Бара бергенше, пара бер» созин колымызга ту етип желбирететин халыкпыз. Сонын салдарынан адилетсиздиктин кулына айналамыз.
5. Ынсап, Канагат дегенге ман бермеймиз.
6. Жалкаумыз. Енбектену жолдарын толык менгермеген жандарданбыз.
7. Динимизди, дилимизди, тилимизди кадирли сактауга толык бет бурмаган халыкпыз. Булардан да баска кемшиликтеримиз болар, басты негиздиси осылардын салдары неге  алып бара жатканына ойымды кагаз бетине тусируимди тауекел етип отырмын. Окушым, мен данышпан емеспин, бирак оз парасаттылыгым кагаз бетине тусир деп отыр, сиз оны кешириниз.
Бир елде бир когамнан саясаты болек екинши когамга согыссыз, кан тогиссиз- ак, кошуди « Балык басынан ширидиге» жаткызуга болады: Капиталистик когамнан социалистик когамга оту,социалистик когамнан кайта куру когамга кошу осылай орындалган сиякты. Адеттегисинде ел басындагылар тугел озгерсе, сонында ел басындагылар толыкка жуык орындарында калды. Муны иштен ириген деуге болады. Енди кимди киналар екенбиз  Жана курылган когамнын курмакшы елинин тупки максаты, коздегени не екен деген сурак туады. Бул суракка жауап беру киын сиякты. Жол бастайтын корипкел данышпаннын жоспары беймалим. Тек баю- баю. Ескини озгертудин жолы – болину, кайта куру: ептилер еки- уштен асау, хан талапайга салу. Колы жетпегендерге курылыстарды бузып, кирагандарынан улес беру. Тагы да аякталмай калган, битуге даяр тургандарын арзан багамен тагы болису, бузып керек жерге апарып кайта иелену. Курал- саймандарды да есебин тапкан оз улесине карату, талау. Маган не калды деп кози жаудирегендерге купон деген кагаз улестиру, оны да сатып беру. Кудан бетер сум шыгып, сол куподарды озине аударып , муликтерин оз меншигине карату тасилдери журди. Енди аягына турып келе жаткан ауылшаруашылыгымыз болшектендирилди «Болингенди бори жеген сон» кайта бириктируге кошейин деп еди. Ол бола коймады болинбей турганда, ол шаруашылык мемлекетке палендей карыз екен, сонысын толеу керек дегенде, жиналган журт орындарынан турып кетти. «Ауылшаруашылык жылы» жарияланып, несие беру саясаты басталды. Ол несиени алдыру жолында еки ортада журген делдалдар тагы улеске ие болуды коздеди. Несиени алушы иесине ол сумма жету киындыкка айналды, тек айту гана. Бул эканомикалык дагдарыс болса, жумыссыздык салдары кылмыстык иске итермеледи: Урлык, корине козге тартып алу, олтиру сияктыга ауысты.
Дуниежузи мадениеттиликке ауыса бастаганда теледидар деген пайда болган-ды.Сол телеэкранда багасы арзан, зияндылыгы шаш етектен коп парасатсыз, адепсиздик жолдарын уйрететин корилимдерге коштик. Буларды мадактау коп сериалы корилимдер  деген айдарлы атымен атадык, корсетудемиз. Жетиккен елдеги желиккендердин модасын кабылдаймыз деп, корсетуге уялатын танимизди кызыктыруга коштик, жаланаштана бастадык онымен тынып коймай, казак халкына жат айтуга ауыз да бармайтын, жас кыздарымыз танин бизнеске айналдырып та жиберди. «Неси бар екен Шет елде бул бурыннан бар»- дегенге кулак кояйык, еликтеуден ессиздикке коштик. Бул газет- журнал бетинде жарияланып та жур. Осылайша арымызды аякпен таптауга коштик, ай дейтин аже, кой дейтин кожасыз болдык. Буган коса бурыннан етек алып улгерген ес алатын ишимдик, темеки сиякты шегу, уколмен канга беру косылып, типти бир кундик омирди гана ойлаушылыкка ауыса бастады, «Но- сыз- кемшиликсиз» жануя кездестиру киынга айналды.
Бурындары тосек жангырыктыргыш еркектерди жексурын деуши едик, «Дуние кезек» болып, 2-3 бала тапкан ( Ар байдан) айелдер уыздай уйленбеген, озинен 7-10 киши жигиттерге уйлену басталды, унатпаса куып жибере алады онын уй- жайы, машинасы, дуниеси бар. Сонымен, онай жолдармен есепти тауып багыт алгандарды « Жана казак» деп те «Крутой» деп те ат койылды. Онын да естиси бар,  есери бар копшилигинде, есерлеринде адилетсиздик коп орын ала бастаган кастандык арекеттерге кошуге уласты: «Олсем де жастыгымды ала олейтинге» кушти жарылыс жасау, атып кету. Осындай тартипсиздикти жоятындардын ишинен оны колдаушылар да, типти баскару орындарындагылар да ашкереленуде.
Акырында пара алу маселелери басталып мемлекет басшыларына жетти. Осындайдын боларын мусылман динин орнатушы Алланын елшиси Мухаммед пайгамбарымыз 1- Хадисинде айтканда екен-ау. Билмесениз окыныз демекпин.
Ынсапсыздык деген тек адам баласында болатын жагдай екени белгили. Солай бола турса да адам жане адамгершилик манине тусине билсек, адамгершилиги бар адам ынсапты келеди. Ынсапты билмей катыгездикпен байыган адамды ешким де унатпаса керек, бир Алла да оны жаксы демейди. Дуниеге жаланаш келип, буйырса кебин деп аталатын шуберекти гана акетесин, оны да Алла буйыртса. Сол сиякты канагат та жаксы касиет, канагаттанусыздык бир жаман жагдайга душар етеди.
Мактан суйетин халыкпыз. Сол мактанудын тубин ысырапшылдыкка айналдырамыз. Ысырап жасауды Аллатагала да дурыс санамайды. Артыгын болса, оз мугедегине, оз жарлына усынып отырсан нагыз шын адам болатынынды бил! Акырында, мусылманбыз деймиз онына дау жок, бирак сол мусылмандык жолын толык орындап жургенмиз кем де кем. Мусылмандык жолын сактау кагидаларын орындасан, барлык терис арекеттерден сау болар едик. Тым болмаса жудырыктай журегинди таза устай билсейши.
Динимизге келсек, казак халкынын адет-гурпы, салт-санасын еш елде терис кормесе керек. Нагыз сулу, адамгершилиги мол, конакжай, кисиге камкоршы, улкенге ылтипатты халык едик. Бул да умытылып барады.
Тилди билмеу, ана тилинде сойлей алмау деген барып турган мадениетсиздикке жатады. Тилден айырылу – халыктыгыннан, улттыгыннан айрылу, жойылуын. Цыган деп те, долы деп те жатамыз. Коп емес, азгана халык, унеми кошип-конып журеди. Мектеби, арнайы бала-бакша да жок, бирак оз тилин биледи, умытпайды, сойлейди. Уялсаншы, цыган курлы болмаганын ба!? Казак тили оте бай, оралымды тил, оны толык менгере билуге тырыс. Бир ауыз созбен адамнын тагдырын да шеше алгандар болган. Тилинди корлаганын - озиннин кор болганын!
Халкымыз дарежеге емес, дастурге  багынган. Мартебесин-тори деп билген, изеттилигин-келининен таныган, татулыгын-абысынынан тапкан, кызын-арга,улын- нарга балаган, дархандыгын-даласымен олшеген, откирлигин-кылышка, намысын –найзага тенеген.
Канатты создерин дауга-дару, жауга-кару, арыздыкка-араша, татулыкка-тамыр,тазалыкка-нар, пактикке-пармен,  дастурге-дармен ете билген халык едик. Парасатты болайык Намысымызды аякка баспайык, корламайык. Намыстан айырылу-хайуандыкка кошкенин. Сондыктан ерди намыс олтиреди, коянды камыс олтиреди деген соз бекер айтылмаган. Осы айтылгандарга ман бер, енжар болма.
Шерхан Муртаза айткан екен:
-Мен жауымнан корыкпаймын, коп болса атып кетер. Мен досымнан корыкпаймын, коп болса  сатып кетер. Мен енжарлыктан коркамын. Енжарлык катыгез жауыздан да, саткын досыннан да кауипти-деген екен.
               
Омир кезендери
«Омир деген кызык та,
киын да, кызыгына
малына бил, киындыгынан
корыкпай, карсы тура бил.!»
 Будан бурын «Омир деген не?», «Омирдин алиппеси», «Махаббат, акыл жане есеп», “Озине озин есеп бере билесин бе», «Семья- жануя омириндеги адеп, психология», «Кимге ким», «Ен ,ен, ен кымбаттым не екен? », «Жылтыраганнын бари  бирдей алтын емес», «Ерли-зайыпты омир суру кезени», «Аке мен баланын ангимеси», «Астамшылыктан аулак бол !», «Кудайдан корку да акылга сыйымды», «Катарынды кай кезде издейсин?», Есте сактайтын ен бир курдели жагдайлар  т.б. омирге баайланысты ангимелерге калам тартканым бар еди. Осылардын бари де адам баласынын омиринде кездесип жатады. Негизинде адам баласынын омири мына басты уш кезеннен турса керек. Олар :
 1.дуниеге келу;
2.Турмыс куру-некелесу.
3.Картаю омир онегелеринди кейинги урпакка насихаттау, акырында, омирден саки болып аттану.
  Алгашкы екеуи жаксы-ак екен, ал ушиншиси унамсыз екен деп шошыма, ол болатын акикат. Жазайын деп отырган ангименин манисин бурын-ак айтып койган сияктымын. Оны билгин келсе, жазгандырымды парактауына, окыуына тура келеди. Сол кезендердин ишинен екинши кезенде болган бир коринистен узиндиге токталмакшымын. Бул кезен омирдин ен бир шешек жарып, гулденген, иси анкыган, бакытка кенелейин деп турган, кайтып оралып келмейтин кези екен-ау дерсин. Сенин дуниеге келуин  Аллатагалага байланысты десек, екинши сонын себепшиси болып отырган аке-шешен деймиз, ягни, екинши жаратаушын, кешириниз, кудайын болса керек.
   Турмыс курмакшы курбылардын екеуинин де аке-шешеси бар. Турмыс куру салты толык казакша жасалынган: курбылар бирин-бири унаткан; кудалар барлык расимин мултиксиз жасаган.
   Той Шымкент каласында 6\6-2004ж. отти. Кыз беруши жагы менимен бауырлас киси еди. Тойга, калайда, 4-5 жуздей адам шакырылган-ау. Солардын ишинде ен жасы улкени мен екенмин. Бул кез менин 83-ке аяк баскан кезим. «Селдиреп сексеннен аскандар» деген такырыпта жазган ангимемде карттык туралы айткан болатынмын.
    Той кешкурым «Наурыз» тойханасында отти. Адеттегидей асаба тойды бастап та жиберди. Бари де сценарий бойынша отуде. Тилек айтушылардын алдынгы катарында маган да кезеги келип жетти. Халыктын уакытын алмау керек, кыска да нуска боларлык сойлеу керек болды. Сондагы ойыма келип, тилиме оралганы: «ассалаумагалайкум жиналган кауым!»
    Мына бугин биздер атамыз казак дастурге айналдырган ата салтымен кыз узату тойына жиналып келип отырмыз. Нагира кызымыздын ани-мине дегенше ержеткенин билмей де калган екенбиз. «Коринген таудын кашыктыгы жок» деген осындайды айтса керек. Айгили акын Аскар Токмагамбетов: «Оз бакытын озге жактан издеген, уйдеги бир жолаушы гой кыз деген. Ак ордасын киып-тастап кетеди, журемин деп ана журген избенен» деген екен.
    Кызымыз онегели жануясы басшысы Нургали инимиздин, келинимиз Рахиланын сут кенжеси болып, аялы алаканында ости. Сол жануянын шешек атып гулдеген гули еди. Улды уйлендиру, кызды оз тенине косу ата-ананын парызы болса, бул да салтанатты турде аткарылгалы тур. Кыз еки елди байланыстыратын басты тулга десек, еки елдин кудандалы болуы кутты болсын деймиз! Кызымызга тигетин отауыннын шанырыгы биик, керегеси мыкты болсын, косагынмен коса агар, бакытты бол, осип-он, барган елине улгили, ата-енене сыйлы бол деп айтамыз!»- деп созимди аяктаймын. Ду кол шапалактау! Той жасаушы инимиз шапан жауып, калпагын басыма кигизип, курмет корсетип жатыр. Осыдан кейин соз алган туган-туыскан, жора-жолдас небир адеми лебиздерин билдируде, ан шыркалуда, оленмен де арнау айтылуда. Той аякталар кезени де болды. Кудандалы жек-жаттарга соз тиди. Еки жагы да куанышты. Арине, кыз беруши жагы, инимиз катты толкуда турганы коринди. Ол солай да болу керек кой. Тагы да улкенимиз деп, соз кезеги, бата-тилек айту усынылды. Косылып жаткан жас жубайларга куни бойы айтылып жаткан тилектерге косарым: «Аллатагала маган осы жаска дейин омир берип, сендерге ак тилегимди айтуга жазган екен, буган да куануга болады, Алла кабыл етсин, периштелердин кулагына шалынсын, жугысты болсын демекпин: алдымен, сендерге денсаулык берсин! Мен жасаган жастан да артык омир суриндер. Мен корген киындыгымды сендерге бермесин, тек куанышыммен кызыгымды, бакыттылыгымды берсин. Мен тогыз перзент корип, оны осирип, одан жиырма тогыз немере, тогыз шобере корип, осирген адаммын. Сендер де солай урпак осириндер демекпин. Кудандалы еки жакка да осы балалардын кызыгын кориндер, тату-татти жекжат болындар демекпин. Биз алтын тойды да откизген жанбыз, косагымызбен  бирге турып келемиз, махаббатымыз али басылган жок, сол сендерге жугысты болсын! Махаббатарын уласа берсин! Косактарынмен коса агарындар демекпин. Тилегимди Алла кабыл етсин!-деп аяктаймын.
Енди осы омир кезендеринин ар кезендеринин ишинде бирнешелегенин атап отерлик мезгилдер бар. Оны биреу дастурге айналдырса, мысалы, туган кун, екинши биреу жай гана откизеди. Акылга шаксан, асире кызылга урынбаган абзел ме деймин. Оз жануянда гана еске алса да жетип жатады.
     Ушинши кезенде тирисинде мапелемеген жанды бакилыкка кошкенде шамадан тыс шашылып откизуди мен баки болганга жасалган сый демеймин. Ол оз атын мактаншылыкпен осируге арекеттену дер едим. Мундай жагдайлар, омирде болып жатады. Дегенмен, «оли ырза болмай, тири байымайдыны» умытуга болмайды. «Атана не истесен, басына сол келеди» болады. Мумкиндигинше, ата – ананын айтып, жазып кеткен осиети болып жатса, иске асыру абзел.
                11/VI – 2004ж.

               
Киялдан пайджа болган тылсым Хикая.
               
                «Шыдамдылык та керек сиякты». 
                «Сокырдын соракысы – конил
                сокырлыгы»
                («Адамзаттын асыл
                тажи» II том, 318-б)                17/VI-2004.
Коп нарсени бастан кешкен биреу «Тайга да алган бир катын, танага да алган бир катын...» - деген екен. Алганы ойдан шыкты ма, шыкпады ма, ол жагы оз ишинде болса керек. Аспанга шапшыган ойын сабырга жендирсе керек. « Сабыр туби – сары алтын, шыдаган жетер муратка» макалын басшылыкка алып, куйзелгеннен гори, шыдап – шыдап, катарынан калмай да, озбай да, омир сургендердин алдынгы тобына араласып, омир сурсе керек...
Килен жуйрик ойын байгеден оздыруга тырыскан, шыккан муйизи де жок екенине ман бермегенге сырттай карайтын – ды. Асылынын кадирин билмей, онысынын жан сулулыгын да байкамады ма екен!? « Биреудин кансыгы екиншиге тансык» деп те айтса керек казагым. Сонымен, алтынын мыска айырбастап, жана тапкан мысын ыскылап жалтыратумен (жагымпаздыкпен) омир сургендер де бар. Онысын ози мактаганмен, баска кауымга онын жасанды екени анык – ак. Байкаганга килен ол озин алдауда, алдануда, алдандыруда. Баска халык онын оз багасын билип – ак турады. Бирак ол кездесе калсан, мактанудан тайынбайды. «озин - ози мактаган олимнин кара басы» деген кайда? Кариялык кезенге де жетти, бирак онын бойынан кишиге деген казак кауымына бирлик жайлы улагатты лебиз шыкпайды; билмеуи мумкин емес, биледи. Енди оны ол кашан уагыздайды деген ой туады. Жас емес, али сылануды унатады. Сылану – жагымпаздану. Бойынды сылаганша, ойынды сыласаншы. Агайын – туыс бауырларынмен аралассайшы: дуниеден озгандарына барып, тирисине конил айтпау казак болудан калу емес пе? Тири турган кезинде барин койып, осы парызынды оте. Бул сенин карызын да, парызын да.

Акындар айтысынан туган ой
«Тауир болса басшылар,
Айтпайды ел ащы зар»
(Камардин Байтурсынулы).
13/VI – 04
Ежелден казак халкынын акындар айтысы болып жатыр десе, ишкен асын коя салып тындайтыны бар. Сол айтысты тамашалаганда, ел тынысын беруде тилге шеберлерди, акындарды, суйсине тындап кана кою емес, бурысты тузеу, тезге салу козделсе, екиншиден, халык ушин  ел басшысына жеткизу козделеди.
Казактын атакты ханы Абылай хан да жанында отырган ари акын, ари жырау Бухардан сескенуши еди, тындаушы, кенесуши еди. Ал, казирги ел басы да, онын кенесшиси парламент мушелери, министрлери де, типти атын атаган кунде де кулагына аспайды. Сонда олар санырау болганы ма, алде санкулакка айналганы ма деген ойга каласын. «Соз суйектен от еди, таяк еттен отеди» деген кайда? Осы макалдын алгашкысы адамга тисе, сонгысы хайуанга айтылган сиякты. Сонда созди укпаганды таяктау керек болганы ма дейсин. Таяктауга басуды  хайуанга урма, жабирлеме! онда ес, акыл жок» деп те жатпай ма? Сонда акындар айтысы деген тек тамашалайтын ойын – сауыкка айналганы ма!?
Олай дейин десен, ол айтысушыларга бага берип отырган жюри мушелери халкымыздын ен тандаулы азаматтары – галымдар гой. Озгандарына сый – сияпат та жасалынып жатыр. Ал, тындаушы болса, кышыган жерине тиип, рахаттанады, кол согысып, маз болады. «айтар созинди биреу айтып жатса, аузын кышып барады ма га» келемиз.
Бирде осы айтысты уйымдастырып, жургизип отырган Журсин Мырза акындарды кидиртип, «Елди баскарушыларга катты тил тигизбендер, типти, айтысты токтатып койса кайтесиндер! намысына тигенин ушин сотка берсе, не болмакшы?!» - деп те тастады. Айтысып жаткан акындарга ой тусти. Халык атынан айтып турса да, «Батырга да жан керек» деген бар емес пе! «Журексиз – коркак, тирексиз – жалтак» деген угым тагы бар. Батырмын деп, тирегим – халкым деп сога беруге айбынады.
Сынды бетке жасырмай айт деп, соз бостандыгын бердик деп жатамыз «Тилмен сойган, кан шыгармай сояды» депти гой. Кан шыгармай сойылып, тири журмин деген адамга, адамгершилигимизге жараспаса керек.
                13/VI – 04
Коп уакыттан бери халыктын кызыгын котеретин, тындайтын акындар айтысы да болмай калды. Ким биледи, акындардын тили тиисти адамдарын кан шыгармай соя берген сон, оган да кысым жасалды ма деген ойга каласын. Бурын да ел билеушилер ашып айткан акындарды унатпаушы еди гой. Оларга «Ода» - мактау олен унайды гой. Казак халкы басынан кешкендерин бир ауыз созге сыйгызып айта берген гой: «Колынан келген конышынан басады» болып жатпаса. 4/XI – 04ж.
13/XI – 04 куни Москвада акындар айтысы (68 жылдан сон) тагы басталды. Бул айтысты дуниежузине мактанарлык деуге болады. Ел басшыларды сынау( 1 – болимде) жок.

Тустен кейинги ой ма екен?!
2004 жылдын маусым  айынын 23 куни Шымкент каласына баруга бир жумыс болып калды. Бардым да. Бир аталас келетин иним, ари оз шакиртим болган, казирде зейнетке шыкан, сонда да болса билимин жалгастырып, мусылманша дини жогары дарежели арнайы мектебин тамамдаган бауырымен ангиме дукен курып та кетпеспин бе. Ангиме барысы Мусылмангершилик жайына ауысты. Улкейген кезде бар онеген болса, кейингиге уагыздау керектигине кошти. Жакында «Киялдан пайда болган тылсым хикая» такырыбына кишкене бир ангиме жазганымды баян еттим. Арине, ол туралы оны билетин де. Осы 1-2 кун гана болды, ол агам мени телефонга шакырып, 26/VI куни туски сагат 13:00-ке 50 шакты адамнын басын кафеде коспакшы. Айтары да бар болуы керек, куран окытпакшы. Журип – туруы да киындагандай, денсаулыгы да онша маз емес – ау демеси бар ма. Типти сиздин телефонынызды умыткан екен, менен жазып та алды деди. Сонымен, келеси куни исим орындалып, ол куни кейин журмей, кидирдим. Бирак Шымкент ауасы маган тарлык жасады. Тан атысымен, 25/VI куни, уймен хабарлассам, уйге хабар бермеген. Кун ысып барады. Салкын кезде жетуди ойлап, уйге тартып кеттим. Бул жакка келген сон, керек жасайды-ау деген биреуинен сурасам, ол да ешнарседеп хабарсыз екен. Баска бир жагдай болып калды ма, алде тустен кейинги ой, кун батуга айналган кез болды гой дегени ме екен деп, тамсандым да койдым. Ким биледи, «Оз акылым акыл-ак» - ка басты ма екен?
29/VI-2004

Токыраудан токтауга бет алу
Букил табигаттагы жаратылыстын басталуынан бери карай талай кезендер откендигин галымдар да, ойшылдар да, типти, карапайым адам да ой козинмен карасан, коринип – ак тургандай ма дейсин. Сонда сол кубылыстын даму барысында даму жолдарынын шапшан да, баяу жерлери де болатындай. Дегенмен, осу, улгаю, баска турлерге де озгерип кету барысында бастапкы турин, касиетин, типти тиршилигин де жойып алу болса керек. Бул нарсе когамдык курылыста да болады. Кашан калай пайда бола бастаган деген маселеге адам баласы накты жауап айтуы киын, уйткени ен алгаш басталуы туралы малимет жазба турде жок. Сондыктан да биздин айтарымыз бари бир Аллага гана белгили деймиз. Олай дейтинимиз жаратылыстын бир жаратушысы, бизше Алла, зандылыгы бар екендиги  еси дурыс адамзатка аян. Дуние жузиндеги халыктардын кейбиреулерин жеттиккен деп те жатамыз. Сонда да болса, сол жеттиккен дегендеримизге де али сыры белгисиз шешуи табылмаган табигатта кубылыстар, тылсым дуниелер де бар. Тагы да муны бир Алла гана биледи деп, озимизди озимиз жубатамыз. Сол узак жаратылыс кезендеринде нешелеген когамдык курылыстар болган. Олардын оз зандары, диндери де болган, Сол занын да, динин де ел баскару куралы механизми деп санаймын. Бир когамнан екинши когамга ауысса, заны да, саясаты да озгере салады: жана идеология пайда болады. Оны костамасан, багынбасан, ол когамда омир суре алмайсын, бейимделуге тиистисин. Улкен нарсенин осылайша болинуинен, болшектенуинен, ыдырауынан киширейе беруге, жок болуга бет ала ма деп ойлаймын. Сонда да болса, сол когамды баскарушынын алдиси алсизин турли жолмен озине тауелди етуге тырысады. Ал бирак онын акыры бузылып, ягни озгерип, озгергенде зиянды жагына карай (экология) кетип бара жатканын билсе де, сол багытымен бара жатыр ма деймин. Оны дини жолмен айтканда, акыр заман дейди-ау. Ол кашан болады, арине, белгисиз. Белгилиси сол-ким омирден орын тебеди, ягни, омири таусылып, о дуниелик болганы. Мине, сол адамнын акыр заманы басына туганы болса керек. Сонын ози аркимге артурли жолмен келеди: аурумен, кездейсок апатпен т.б. жолмен, ен сонында, картайып, букил муше тозумен келсе керек. Осы сонгы жолмен омир сурушинин басында токырау деген картайып, бойынан ал кетип калган кезде болады ма деймин. Осы токырау деген когамдык курылыста да кездесе ме деймин. Соны биз бастан кешкен жокпыз ба?! Токыраган когамды калпына келтиру акылды елбасшынын жумысы дейик. Калпына келтируге болады, ол оте киын, акыл-парасат керек-ак. Мунын экономикалык жагын коп узамай – ак жондер – ау, адамда озгерип кеткен парасаттылыкты калпына тусиру – киыннын киыны: адамды адамгершилиги бар, парасатты жасау деген соз. Билими бардын барлыгын парасаттыга коса алмаймын. Келиспесениз, Мухаммед Г.С. нын 1-хадисин окыныз. Жасы улкейип, картайып барып токыраудын когамнын токырауынан айырмасы бар. Бул-тозган, куни озган. Ендеше осыны кез келген картан тарткан адам биле бере ме екен дегенге келейикши осыны билетини де, билмейтини де бар ма деймин. Билмейтини – акыл-еси ертелеу бузылып калгандары ма деймин. Билетини ол топка жатпайтындары – ау деймин. Ол неге токырайды деген сауал туады. Осыган оз шамамша калам тартып корейин. Картаю – екинши бала болу. Бирак бул бала есер емес, ести; алди емес, алсиз; алдай алмайсын, шынынды айтуын керек. Даусынды котергенинде корыкпайды, кайта журегине дык-танба пайда болады. Озинен кишинин коп истерине конили толмайды; дер кезинде орындалмаган иске кеширим сурауды керек етеди. Озим билемин дегенди унатпайды, келисип отыруды унатады. Бар ыкыласынмен аялауды, камкорлык жасауынды кажет етеди. Акырында, айткан созине тез жауап беру, карсы келуди типти унатпайды. Онын заны Аллага карсы келуге болмайды деймиз гой, аке – шешеге де карсы келуге болмайды. Ол – сенин екинши жаратушын, кудайын испеттес екенин тусинуин керек. Жане де уйиндеги карт  аке – шешен – сенин конагын. Казак деген халык конагын бала – шагасынан артык куткен, кас кабагына караган халык.
Осылайша, картайып, кейде токырап та отырган картын болса, азды-копти дуниеден ырза отуине камкоршы бола бил! Ол саган борыш. Умытшактык пайда болганына коп болган осы сонгы кезде намаз окып турып-ак не окыганымды да умытуга коше бастадым. Бул жагымды кубылыс емес. Осы ойымды да жаза алмай каламын ба деп, кагаз бетине тусиргеним.
                1/ VIII 2004

               
Не анык!
«Билесин бе? Билмесен ойланшы!»
1. Дуниеге адам болып келуин анык (ата-ананнын денсаулыгы дурыс болып жатса).
2. Дуниеге жана келген кезинде жан тазалыгын анык, салыстырмалы турде периште дерликсин.
3. Дуниеге келгенде ишсем, жесем, билсем дегенин анык.
4. Танине кажет уш нарсенин-уйкы, кулки, лапсинин керектиги анык.
5. Омир сурген ортана карай минез-кулкыннын калыптасуы анык.
6. Омир бойына жиган-тергениннен заттай ол дуниеге ешнарсе алып кетпейтинин анык.
7. Ен сонында, ертели-кеш дуниеден отетинин анык.
8. Оз катесин мойындамаган адам тузу жолга туспейди, озиникин жон кореди. Керисинше, оз кемшилигин билген адам уш кисиге акыл-кенес бере алады.
9. Табигат унеми даму-озгеру устинде, онын жаратушысы бар деймиз. Ол жаратушы-бир Алла гана.

Еки кубылыс.
Окушым, не болса соны жаза берген екен деп айыптаманыз. Бул Колжазбамнын атына караныз: «Бастан кешкен, коз корген.» Олай болса, бул да болган жагдай. Мумкин бул сиякты окига сиздин де омиринизде ушырауы мумкин. Ол не десениз, тынданыз.
   1. Кезинде инфаркка берилген дарилерди мултиксиз дер кезинде ишип жургенимде, демалып жатып, уйкылы-ояу кезим екен ау деймин, бир ракаттанып жатырмын. Денеде болатын сыркырау, сыздаудан мулдем хабарсыз.Мамыракан ойсыз да, армансыз да ракаттанып жатырмын. Бул сонда калай деп, Кол-аягымды кимылдатсам, денемде жаным бар екен. Сондагы туйген ойым-даригерлердин берген дарилери оте кушти асер беруинен, мидын хабарлау кабилети томендеп, кетуге бет бурганы ма дедим. Букил организм тынышталуга бет алган екен гой деген ойга келдим. Наукас адам тынышталып, шагым жасамаса, даригерге кереги де сол гой. Ози карттык жаска келген адам, оны кызметке косу дарежесине жеткизу максат емес, тек тынышталдыруга. Дарини сол уакыттан ишуди токтата койдым: ойсыз болу деген хайуанга тан нарсе. Даригерге осы жагдайды айтканымда, ол еш нарсе карсы айта алмады. Менин медицинадан хабарым бар екенин билетин еди. Тек кана айтканы мулде токтатпаныз, журегинизге дари  ал берип турады дейди.       Шамалы куннен кейин даринин осалдауын (предуктал) кайта ишуди бастадым. Онын да комегин еки кунде-ак сездим.
    Картайгандыктын, организмнин тозу белгилерин кун санап сезинудемин, ол занды да. Енди екинши бир озгерис арада айлар откен сон, тагы бирден пайда болды. Бул  6/IX 2004ж. куни танертенгиликтен сон асказанымда кышкыл (кислотность) кем екени мени коптен мазалайтын. Ертенгиликтен кейин аз да болса, ишкенимди жайгасканша сезинетинмин, оган не жасауды да орындайтынмын. Бул жолы бурынгыдай арекеттер жок, тыныш. Канагаттанган сон, кисайып жатырмын. Бирак алсиздик пайда болды: еш жерим де ауырмайды. Тек тыныштыкты калайды. Таза ауа керек пе деп, сыртка шыктым. Жок, ол да асер етпейди, жатканды, кимылдамаганды калайтындай. Кой, алим, есим барда осы еки кубылысты жазып тастайын деп, колыма калам алдым. Бул сагат 11-ден оте бастаган кез. Бир уакытта денем серги бастады, карасам сагат 11.20 екен. Бул кауиптенгендик, корыккандык  емес. Ойыма келгени – жарык дуниеден отетиндер осылай оте салады – ау екен деген. Киналмай кеткенге не жетсин! Арине, Алла соны буйыртсын деп ойымды туйиндедим. Жок, калпыма келип, бул кубылысты да кагаз бетине тусирип отырганым гой.

Сонгы соз – туйин.
Кунделикти  ис арекетке жарамай, жасыннын улкейип картаюын, катарыннын азайып, кадириннин кашуы кун санап молаюы деген окпелеуге жата бермейтин нарсе болса керек. Уйткени сен жасарынды жасадын, уй шаруасына да жарамсызсын. Тек кана айтуга кариян бар ма болганы. Бул жас тек кана жылы жумсакты  кажет ететин кезенин. Алиннин кеткени – о дуниеге жеткенин дей бер.
Шаман келсе, омирден туйгенинди уагыздау гана. Сол уагызынды тындайтындай перзенттерин жануя мушелерин табылып жатса, картайган кезиндеги бакыттылыгым деп есепте.
Бар болып жатса, жастай косылган косагын серигин де, ой болисерин де сол гана. Егерде ол болмаса, онда сенин кунин каран болганы. Оган еш айла жок, орысшалап айтса, «конец фильма» болганы.
Осыган жалгас есебинде «омирде кездескен ерекше кезендер», «Ен кызык деген кезениниз кай кез болды?», «Уакыт откизу» деген такырыптарга да бирдене турткен болдым. Ол косымша даптерде. Ал «Картайгандарга» деген пикиримди баска бир кишкене блакнотта, «Омир мазмунынын корсеткиши» деп аталатын блокнотта жаздым.
№6 даптерге косымшада  (16-24-беттери)  «Киялдан туган хикая. Баю»деген такырыпка да бир пайда болган ойымды костым.

Бир такырыпка еки эпиграф
Жар тандау
«Озин суйгенди алганша,
озинди суйгенди ал!»

«Суймесимди суйемин,
  суйгенимнин аркасында».

Табигатка келген адамзатта да, хайуанатта да жуптасу деген бар. Бирак хайуанатта да жаппай жуптасу жок, тек кейбиреулери гана: акку, кептер, маймыл, каскыр т.б.
№4 колжазбамда «Махабат» такырыбымен таныссаныз болады. Казак халкында жуптасу жайы бурындары ата – ананын калауында болушы еди, казирде де осы жай сакталып журген жерлер бар. Ертеректе, клуб, театр, кино деген жок кезде, казак ауылында озине жуп издегендерге «Кыз кору» деген болатын. Ал «Кызды кырык уйден тыю» кези болатын. Ал «Кыз коруге» тыйылым жок, кайта дастурли турде ел аралап, кызы бар ауылга бару, байкау, сынау дегенге жол ашык болатын. Жеке тигилген уйге кыз да, коруши жигит жолдасымен барады. Оган жеке онаша (улкендер катыспай) кыз жигиттерди кутеди, дам – тузын береди, созге де тарту жагы болады. Сонда еки жакты сыннан оту сайысы сиякты отырыс журеди.Мен Улы Отан согысынан келсем, оз жагым да , жездем жагы да оздеринше бир тужырым жасаган екен:суйек жангырту.
Бирак онысын маган айткан жок.Жездем: «Мен бала кезимде маган алатын кызын женилтек болып журмесин.Минезинин ауыр екенин билуин ушин калай да шай куйып отырган кыздын минезин байкауын керек.Ол ушин саган караган кезде,козинди кысып кал.Карамаса, кесени берип жатканда, жибермей устап кал, сол кезде ериксиз карайды.Сол уакытты пайдаланып, аузынды кисайта кой.Сонда ол ондай жагдайларга сыр бермесе, ауыр минезди, салмакты болганы»-деп, акыл-кенес бергени бар еди демесе бар ма? Сонымен, Жездем касындагы жолдасымен коп ауылды аралайды.Мына сыннан ешбир кыз оте алмайды: мырс етип куледи,не баска да арекетке барады.Уйге келген сон,  жанагы кенес берушиге: «Сиз маган уйленбей отсин дегенсиз»-деп, окпесин айткан екен.
Ал, биздин заманымыз ол емес, кездесемиз, бирге окимыз, кыдырамыз да, сырласамыз да.Дегенмен, жар тандау, жуптасу деген оте жауапты жумыс деп сананыз.Бул жумыста ата-ана дегенди тындаган да жон.Сол ата-анан сенин тупкиликти жаксы болуынды калайды.Кейде «Уйленетин мен бе, алде сиздер ме? »деп те жатамыз.Арине,кыз бен жигит.Ендеше, ата-ана оган неге кириседи?» дейсин гой.Олардын омир тажирибеси бар: «Гул-кыз, кобелек-жигит».Ушкан кобелекти гулден гулге ауысып кона береди.Конган кобелекти гул уната ма,унатпай ма?? Маселе кайда? Уят болискенде уяттын 1/10 болигин ер кисиге,9/10-ден айел жыныстыга тиген екен деген соз бар.Сондыктан да созди ер бастайды екен.Кейде жигит унатты деп, кыздын унатуын кутпей-ак,онын ойымен санаспай,узатушылык та кездеседи.Зорлаумен алган косагын омирине екиталай бола ма деймин.М.Шахановтын «Жазагер жады космоформуласы»романынан «Седьмое чувство»олени (Айелге берилген минездеме) мен «Жетинши туйсик»оленин окынызшы.Ай акыл токтата коймаган кезин,коринген гулге ушып-конып журген кезинде,сынадым-ак дегенмен,мылт кетип журген жоксын ба?!
Кыз бен улды жуптастыру – ата-ананын борышы. Солай болганды еки жагы да унатады, кызыктайды. Арине, кыз берген жагы иши ашынкырап турады, ол занды да. Сиз Аскар Токмаганбетовтин «Кыз узату» оленин окыныз, сизге жубату айтылган. Сонда да болса, омир деген – талас; сол талас барысында акылды ашу женинкиреп те кететин жагдай болады. Ол ушин апта сайын «Жануя отырысын» жасаныз. Жазгандарымнын ишинде «Озим туралы» болиминде “20 жылдан кейинги кездесу” дегенди окыныз. Иштеги келиспеушиликти дат  (тот) баспай турып, талкыга салып, жойыныз.
«Семья (жануя) омириндеги адеп, психология» такырыбын да оки салыныз.
№4 даптерде «Ерли-зайыпты омир суру кезени» деген такырыпты окысаныз, ойынызга сактап, оны орындасаныз нагыз адамгершилиги мол жан болып шыгасыздар, осы даптерде «Ой елегинен откизейикши» - ни де миндетти турде окыныз. 
Акырында айтарым – ис бар жерде кемшилик кездеседи. Сол ушин кунделикти омирине, апталык омирине озине-озин талдау жаса: Кемистилигин мойындамаган адам ешкашан да тузелмейди, муны жадында сакта! Кателигине кеширим сурай бил!
Жан-жакка силтеу жасай берипсиз деме, такырыбынын ози-ак мазмунын айкайлап тур гой.
Казак деген атынды кайткенде сактап каласын?
«Азат халыкта гана
Улттык минез болады»
(Жермене де Сталь)
Егемендик алып, жеке Казак Республикасы атанганымызга да талай жыл (13 жыл) болды. Солай бола тура али тилимизди, дилимизди жолга коя алмай келемиз. Тил туралы зан да шыгарды, орындалуы ше? Тек айтуга гана. Жакында гана зиялы кауым деп санаган парламент мушелери елбасы мен кездесуинде кок экранда ана тилинде сойлей алмайды, халыктан шимиркенбейди де, орысша сайрап тур. Калаларда, кошеде кетип бара жаткан еки казак казакша сойлеуге намыстана ма, кайдам, ана тилинде сойлеспей, орысшаласып барады. Дил маселесин, адет-гурыпты, типти керек те етпеймиз.
«Батыс тарбиесин алган зиялыларымыздын аянышты жери – рухани жагынан оз халкына огей болып калуы еди. Батыс тарбиеси коптеген жумыстарымызда халкымыздын жан-дуниесине синген, улттык тарихымыздын он бойында жаткан «Шыгыс зердесинен» айырды» - дейди Мустафа Шокай. Осы жакында гана парламент депутаттарына дауыс берерде, рекламадан аяк асып журе алмап едик. Биликке таласу барысы бурын – сонды болмаган дарежеде –отти. Соны турли газеттерде жазды да. «Билик деген саясаткерлердин омир суруине аса кажетти апиын. Саясаткерлер оны сайлаушылардан оздеринин акшасына сатып алады» (Ричард Нидем) болып шыкты.
«Дуние жузинде зиялыларсыз ултка айналган саяси, алеуметтик халык букарасы ... ешкашан болган емес Сондай-ак халык букарасынан колдау кормеген жагдайда зиялы кауым ештене истей алмайды» - деген М.Шокай. Сол Мустафа Шокай казак халкына егемендик аперемин деп, елге сыймады гой! Енди егемендик алып едик, сол сиякты зиялыларымызга жол бермей, оздери ешнарсе тындыра алмай, созбуйдалыкка салып бара жаткан жок па деп те ойланасын. Сайлау алдында казирги шени жогары Бутя басшысы алган купондарын жинап, жарылкамакшы болып еди, ол да бос рекламага айналып барады.
Адет-гурып, салт-санамыз аркылы дуние жузиндеги халыктардан ерекше айырмашылыгымыз бар. Халык едик, сондыгымыз аркылы ауызбирлигимиз мыкты болушы еди. Умытканымызды кайта жангыртып, ата-бабамыздан калыптаскан салт-санамызды, рухани парасаттылыгымызды калпына келтируге бет бурганымыз абзал болар.
Асиресе, батыска еликтеуден бойжеткендеримиз тым жаланаштанып барады. Бойындагы ыстыгы асып бара жаткандык емес, «Таннин жаланаштануы-уятсыздыктан, ал уятсыздык – жаннын жадау-жаланаштыгынан. Сусыган жамылгы жабылар, турилген етек тусирилер. Кандагы казакы рух аман болсын» - депти гой, агайын, билген аталарын.
4/XI-2004
Даналык создер
 «Саясаткерлердин колын еркине жиберсен, оны коп узамай оз калтаннан табасын»
Эдмурт Берк
«Мафия ажалсыз, себеби – биздин баримиз уакытшамыз»
А. Давидович
«Билик деген саясаткерлердин омир суруине аса кажетти апиын. Саясаткерлер оны сайлаушылардан оздеринин акшасына сатып алады»
Ричард Нидем
«Азат халыкта гана улттык минез болады»
Жермене де Сталь
«Зан каракурттын торы сиякты: алсиздер шырматылып калады, куштилер бузып-жарып шыгады»
(Салон(б.э.д. VI гасыр) – улы философ)

Омирде кездескен ерекше кезендер
«Жарыса да бил,
Алыса да бил;
Ол - омир»

Омир деген кызык та, киын да. Кызыгынан киындылыгы, адетте, басым болып жатады ма деймин. Кызыгымен кызыктап жарыса да билген жон де, киындыгына шыдап, алыса да билу керек. Алыспасан, женилесин. Женилген деген омирдин узилгени болып шыгады. Сол алысу барысында айтарлыктай умытылмас есте калгандары болады. Ангиме сол жайлы.

Омир мен олим алысканда.
Улы Отан согысынын ен ауыр кезени Жау Москва тубине келип те калган. 1942 жылдын кыс айы. Калинин Майданы. Москвадан поезбен «Погорелье - Городище» деген жерге келгенде, поездан тусип, Ржев багытында майдан шебине кештетип орналастык. Шабуыл барысында Актобеде курылган 101 ерекше жасакталган казак улттык бригадасы, курамында 9 мыннан астам жауынгери бар, уш кун шабуылда 10 км. гана илгери жылжыды. «Мишуково», «Зайцево» деген елди мекендерге жетти, Мишуково ушин шайкас кушти болды: уш рет  алынып, уш рет кайтарылды. Уш кунге созылган согыста бригаданын 75%-и катардан шыкты: жарадар болды, олди. Мен байланыс батальонынын телеграфистимин. Шабуыл кезинде килен комбригтин, комдивтин бакылау пунктин телефон байланысымен камтамасыз етемин. Ол пункт майдан шебине орналасады: жауды бинокльмен корип отырады, шабуылды баскарады; алдынгы окоптарга жакын 200-300 м. жер гана.
Урыста турыс болмайды: барлык карулардан ок жауып жатады. Бир кезде байланыс сымы узилип, (Кыстын куни, кундиз) дереу жалгауга кеттим. НП – бакылау пункти (Наблюдательный пункт) комдив полковниг Воробьев калган-ды. Мен шыгысымен алдынгы шептен артиллерия бизге карай ок жаудырды. Алдынгы жагымда минометчиктер батареясына орын азирлеп, казып жатыр екен, олар сол шукырына жата-жата калды, мен де колымда винтовкам (карабин) бар, устерине кулай кеттим. Бир мезгил саябырлады, турдык. Минометчиктердин козел жасап койган винтовкаларына осколка тиип, кулап калыпты, кейбиринин стволдарын осколка кыркып кеткен. Тура сала, телефон сымын куалай жондеуге тарттым. Узилген жерин тауып, жалгап та келемин. Багана мен жугирип бара жатырганымда, майдан откен далада бир солдат етпеттинен винтовкасын коздеп жаткан сиякты еди, али жатыр. Суйтсем, ол жауынгерге ок тиген екен. Жарадар болгандарды жинап журген атшаналы санитар келип, аударды да, калтасынан кужаттарын алды. Олгендерди жинайтындар олардан баска, сол алып кетуге тиис. Тагы жау артиллериясы ок жаудырды. Ат шанадагы жауынгердин, санитардын, бир аягына ок тиип, тизеден томен сал гана илинип, аягы салбырап калыпты. Копти корген санитар дереу балтасын алды да, салбыраган аягын етигимен коса шананын жактауына койып, шауып тастады. Дереу жуан сан жагын бинтпен байлап, тизе жагын плащ-палаткасымен орап, шанасын санбатка карай айдап, шаба жонелди. Снаряд ату токталысымен, НП-га жетип келсем, комдив есик алдында кулап жатыр. Сойтсем, мени келе жатыр ма екен деп караган кезде, андып отырган жау снайпери мандайынан тигизген екен. Енди ол снайпер дереу оз орнын ауыстырады: максатына жетти, ол жер енди озине кауипти болады. Ол жерде комдив бар екенин билип, мысыкша андып отырган екен. Маган ок шыгармай, билип кояды деп, комдивти андыган екен. Сол комдивтин айелин Москвадан алдырды. М.Маметова жерленген  корымга жерленди. Мен курметти карауылында 15 минут турдым. Булай туру деген оте киын екен.
Екинши бир жагдай Беларуссия жеринде болды. Бул кезде 101 ОСБ тарап, 51 СВКОСД (стрелковая Витебская Краснознаменная ордена Суворова  дивизии) карауындамыз. Бул кезде Комдив полковник Серебряков деген болатын. Начальник штаб – Коновалов. Менин комротам – капитан Кузьмин (украинец), комвзводом старший лейтенант Матошин (Гурьевтик). Мен дивизияда штабта нач.телеграфной станции, ком. отделениемин. Карауымда бир-ак телеграфист – Антипов, кари киси. Жогаргы колбасшыдан Беларуссия жеринде жау тылында согысып журген торт партизан отрядын жау коршап, курту каупи тонген кезде, биздин дивизияга жау шебин (оборонын) бузып кирип, партизандарды алып калу тапсырылган. Жау шебин бузып (ени 800 м.) отисимен, жау бизди де коршап алды. Мезгил, калайда, киши бесин кези. Штабты «Триполье» деген елди мекенге орналыстыруга буйырган (40 шакты уй). Бул туралы «Ойга келген оралымдар» болиминде «4 партизан отрядын ажалдан куткару» такырыбында жазганым бар-ды. Осы жолы да маган атылган ок мени ажалга жумсаган адам комрота Кузьминнин оз аягына дуалдан отип келип тиди.
Умытылмайтын ушинши бир жагдай Беларуссия жеринде оборонда турган бир болимди тун ишинде ауыстыру керек болды. Кыс айы, кун суык. Калын орман иши. Тун ишинде полкка байланыс тарту керек болды. Бул туралы «Ойга келген оралымдар» болиминде  «Полкка байланыс сымдарын тарту» такырыбында айтылган еди.
Улы Отан согысы жылдарында унеми майданда алдынгы шепте журдим. Бирак менин миндетим аскери болимдерди байланыспен камтамасыз ету болды. Керек десениз, винтовканы арбага калдырып, озимиз кабель аркалаймыз да, шегинис кезинде журт бугып журсе, биз кабелимизди жинаймыз, ол биздин басты куралымыз. Майдан, согыс жайлы ангимелескенде, мен: «Жарадар болган жокпын, жауга карсы ок та шыгарганым жок» - десем, «Сен бугып жаткансын гой» дейтиндер бар. Байланыс узилсе, онын зиянын айтып болмайды: типти оз зенбирегин озинди кырып та жибереди.
Сол киындыктын зардабы мени 53 жасымда-ак жумысты тастауга мажбур етти емес пе!
Ендиги бир умытылмас жагдай тек менин басымдагы гана емес, букил казакка келген ылан жылдары: кызыл империянын коркау каскыры Голощекиннин жалган акпары жылдары жане казактын ози  озине жау болып тиису кези- ашыршылык. Акем 1930 жылдары дуниеден озган. Шешем агайындар арасында да, мени жездем жетим балалар уйине орналастырган кез, 1932 жылгы ашаршылык уакыт. Аштык пен индет косыла келип, балалар уйиндеги олгендерди кунде топ-тобымен жерлеуде. Осы жолы мен «Куркулак-цынга» ауруына шалдыгып, орнымнан тура алмаймын, тизеден устаган, аяк иликпейди. Апкем Калбиби Даулеткызы, онын улкен баласы Зайыр мени балалар уйинен шыгарып алып, Тауипке корсетип емдетти. Булар болмаганда, кун баскаша еди.
Ендиги бир тарыккан кезим уйленген кезимде болды: ерли-зайыптымыз, бирак немере-агамнын жануясындамыз. Жазгытурым. Агамыз бала-шагасын алып, сыртка еккен кауынынын басына кошти. Биз зайыбымыз екеумиз кыстауда бир корпе, бир корпеше, бир жастыкпен гана калдык,. Бул 1947 жылгы коктем. Жинаган корымыз жок, мугалиммин; тек айлыгымызбен кун коремиз. 1кг жугери 65 сом. Раушаннын анасыннын сауынга берген бир ешкиси бар, ол болса, егиз лактаган. Айлык уактылы тимей калып, бир кун унемсиз отырдык, коршимизге де билдирмедик. Карыз алуга намыстандык, сонда да мойымадык, ешкимге сыр билдирмедик, жеттигип кеттик.
Барлыгын да жендик деп жургенде, картайганда, табан астынан кездейсок жагдайда кездестик. Бул 2001 жыл. Галым аварияга ушырады: ози жарадар болды, касындагы айел олди. 5 ай ауруханада устадым, операция да жасалынды, истин бир жагы сотта. Мен болсам Алматыда аскери госпитальда едим. Госпиталь жайына калды. Сот болатын куни сотка арен жеттим, содан кейин де 3-4 кун уйде жаттым. Бурын асказанымда кемшилик болатын еди, сол екен деп журсем, даригерлерин койган диагнозы – крутоочаговый инфаркт миакарда левой стенки, острая стадия – делинген. Сотка жете алмай отырган жеримде уйдин касында туратын адай кемпирине: «Мени издей калса, осы корген жеринди айтыныз» гана болды. Журип кетсем, кайда екенимди билсин деген ойым еди. Осылардын барин де женип, али киыншылыкпен алысып-ак келемин.
Килен киындыкты айтыпсыз, кызыктайтын кезиниз болмаган ба деуин мумкин. Куанган, конилденген кезим де болган гой.

Ен кызыкты омир санаган кездерим
Улы Отан согысы аякталып, сол жылы ноябрьдин 20 куни болу керек, отпуск алып елге келе жатырмын. Козим уйыктагысы келеди, конилим ояу, уш кун уйыкысыз, ауылга жеттим-ау. Поездан тускенде, кай жактан келгенимди де (тунги сагат 12 еди) билмеймин, мен-зенмин. Поезд журип кетуин куттим, сонда гана кай жактан келгенимди билдим. Ойлаймын, куаныштан уйыктамадым-ау деймин. Елге келсем, ел аш емес-ау, тунде жарык етуге шам да, керосин де жок, кесенин тубине май койып, соны билтемен жагып, жарык етеди екен: Бирак халыктын парасаттылыгы казиргиден коп илгери.
Арине, жас емеспиз бе, соз айтып журип, уйлендик те гой.Бул да озине лайык кызык сиякты болды. Бирак той дегеннин салтанаты казиргидей емес кой. Тагы да айтамын, халыктын кызыктауы казиргиден артык: бирнеше жыл тойды умыткан кез екен – ау! Омирдин жалгасы – бала кордик. Алдымызда турган аке-шеше жок, онын егеси озимиз. Алгашкы кызыгымыз да, ермегимиз де, кинотеатрымыз да сол сабиимиз сиякты. Кулсе, кулемиз; наукастанып калса, арине, абиржимиз. Макау екенбиз-ау, куни-туни жылайды, ембейди. Денеси ыстык (1947 ж. аягы, 1948 ж. басы). Мектепке кетип бара жатып, Раушанга айтканым: «Каналдан (суы лай) бир шелек су акелип, шылапшынга салып денесин жу!» - деппин. Ол оны истепти де. Тусте келсем, Райханымыз тым-тырыс уйыктап жатыр. Денесинин сау жери жок кып – кызыл. Суйтсек, Кызылша шыга алмай (тыстай алмай) жылаган екен-ау. Сол жылы кызылшадан жас балалар кырылып калды: бир кунде бир уйден еки бала да кайтты. Кызылшадан жел калды деп те журди. Осылайша ар сабиимиздин дуниеге келуи, онын осу барысында былдырлаган тилин кызыктадык. Кейин немере, шоберелеримизди кызыктаймыз. Бизге казир алдымыздан «папа» деп шыккан баладан гори «ата, аже» деп шыгып еркелеген баланын кызыгы, артыгырак саналады. Ендиги бир кызыктайтынымыз – бир перзентимиздин жануясынан екинши перзентимиздин жануясына сагынганда кыдыру, ебине лайык сый – сияпатымызды апару, соларды маз кылу. Немере – шоберелеримизди аймалау, еркелету. Дегенмен, картайганда кыдыру да онай емес: денсаулык керек, жол киындыгы тагы бар. Оздери биздин турган отанымызга издеп келип жатса, ол да кызык, маз – майрам болып жатамыз. Барымызды алдына тосып, сактаганымызды усынып жатамыз.
Озимиз онаша калганда сагынып та жатамыз. Ол кезде тусирип алган видеодан бейнелерин корип, оздерин коргендей боламыз. Альбомды актарып, жансыз бейнелерин (суреттерин) карап, олардын кылыктарын еске тусиремиз, козимиздин сагынышын кандырамыз. Кештеу болса да (2000 ж. 29/VII) алтын тойымызды откиздик. Еки кассетага видеосы жазылды. Барлык коринис сонда бар. Той 7,5 сагатка созылды. Бул – улкен бир есте каларлык жай болды. Онаша отырганда осыны корип, бир жасагандай боламыз. Балаларымызда да сонын коширмеси бар, сагынса, карайтын шыгар.

Хабар – ошарсыз калган Баянымды табуым
“Сатти жип сабагымен…..”
Ауели Алла деп жатамыз, содан кейин Баян кызымнын жарык дуниеге келуине мен себепкер болган едим. Бул – 1963 жыл маусым айы. Баянды дуниеге акелуши Шахарбанумен ол кездеги С.м. Киров атындагы казГу-ге сырттай окуга тускен куннен бастап, битиргенше бирге окыдым да, типти, екеумиз де бир кунде, 28/IY 63ж. куни, дипломды да коргадык. Осы уакыт ишинде бир-биримизге канык та болдык. Дам-тузы жарасып,Шахарбанумен менин иним Амандык жуптасты да ,ебине лайык тойын Шахарбанудын агасынын уйинде, Алматыда откиздик. Сонымен 6/YI-63ж. куни Павлодар каласына поезбен журип кеттик. Ол кезде Шахарбанудын мамасы бар кези.Ол киси сол кезде димкас екен-ау! Кыска карай сол киси сол наукасынан айыга алмай, дуние салганы туралы хабар да келди. Синлиси болса, ЖенПИ-ди битирип, турмыс курган-ды. Ол да иис тиип,о дуниелик болган екен.
  Отпуска алып, айелимизбен 1964 жылы жазда бата салуга барганбыз. Сол барган куни Шахарбану самаурынга шай кайнатып, алдымызга акелип койды да, бирак шайды баска биреу куйды. Суйтсек, келинимиз Шахарба-ну толгатып жур екен, айелдер босанатын уйге кетип калыпты. Барысымен босаныпты да,хабар да келип жетти. Бул-1964ж. 20/YI. Дуниеге келген –Баян.Бир апта болдык, бирак келинди босанган уйинен шыгара коймады, жол журуге тура келди. Раушан барып, тамак та берип келди, кызын тере-зеден ораулы куйинде корипти де. Кейин Амандык иним истеп журген жумысын койып, жолдастары да дурыс болмай, ишкиликке салынып ке-типти. Сонын салдарынан кетип те калыпты. Мен болсам, хат-хабарсыз калдым. Жазган хатыма  жауап келмейди. Кейинги билгеним Шахарбану Алматыга келген екен деген гана. Арада коп жылдар откен де. Сол ишки-лик салдарынан Амандык дуниеден озган да.
Мен болсам, Шахарбануды да, Баянды  да издеудемин. Килен кай каладан кай калага ауысканынан гана хабардармын. Хабарын адрес столынан ала-мын: Алматыдан Таразга, одан Астанага, одан Алматыга келеди. Бирде Алматыга келгенимде, тагы да адрес столына келдим,сурадым. Маган бер-ген жауабы-Алматыда, Розабакиева 270/2, Керимсалова Баян Амандыков-на. Айдап отырып, уйди де таптым. Сол уйден бир кыз шыгып, кетип бара жаткан машинаны, таксиди, кидиртуге тырысты. Мен дереу: -Кызым, ки-дире туршы, №270 уй осы ма? –дедим. Ол: - Сизге кай квартира керек? –дейди. Мен: -№2 уй- деймин. Ол: -Ол уйден мен шыгып турмын гой – дей-ди. Мен? –Сен Баянсын ба?- дедим де, мандайынан суйдим. Бул- 2005 жылдын аягы.
Баяннын уйине кирдик те,билисип те жатырмыз. Баяным: - жасымда ке-рексинбеген акенин не кереги бар? – деп, козине жас алды.Мен: - Осыган, сенин дуниеге келуине, себепкер болган менмин. Маман, анан болса, бире-уге косылар-ау, бирак дуниеге келетин сен емес, сенен баска биреу бола-ды. Ал бул жерде сенин дуниеге келуине себепкер болып турган мен-мин.Сондыктан да мен сени коруге озиме арман санадым. Мине, корип те турмын.Маман, апан, бар екен гой, оган да кездесермин. Ол да мунын ша-гар. Барине де себепкер менмин. Окпелеуин де дурыс, кабылдай-мын.Ендиги калган бауырын, туысыннын улкени менмин. Бурын жалгыз-сырасан, жалгыз емессин, апке, синли, ага-инилерсиз емессин. Баримен де танысасын, коресин. Окпени койып, бауырга, бауырласка айналайык! Тор-кинсиз емессин, сабилериннин, Айсулу мен Даниярын да нагашысыз емес. Бул табысуымыз кеш болса да, куанайык! Куанышымыз узагынан болсын. Сендер жассындар, бакытты болындар! Осы тапканыма бауырластырга-ныма куаныштымын. Мен оз басым да жетимдиктин жети атасын бастан кешкенмин. Ол туралы жазгандарым да бар. Тексиз жерден емеспиз, апан Шахарбану да солай екенин бурын-ак билгенмин. Сондыктан да, акыры издеумен журип таптым. Мунымызга Аллага шукиршилик етейик»-дедим. Баяным ер балага бергисиз, кыз да болса, отан иеси,бир отан-шанырак екен.Балаларым, келиндериммен катынасып та кетти. «Асыл –ой тужы-рымдары» китапшамда арнайы жазганым да бар.
Уакыт откизу
Казирде козайнекпен окысак та китап – газет окимын. Кызыктаганнан гори ренжип калуым молдау болады: заманнын агымы, парасатсыз тирликтер оган коса сози бар да, иси жок кур уаделер. Кейде сол газеттерге озим де тарбие жайлы, парасатты омир суру жайлы материал да жазамын, шыгады да.
Ертеде бастаган «Бастан кешкен, коз корген» циклды ангимелеримди шабыт келип калганда, кун демей, тун демей кагаз бетине тусируди токтатканым жок. Осыным да сол адеттин жобасы гой. «Ауру калса да, адет калмайды дегендей, бул маган адетиме айналган сиякты. Оны истемегенде, не истеймин. Колдан келери осы гана. Бул да койылатын уакыттын боларын билемин, азирге токтаган жок. Оз катарымнын азайганын, Типти жокка да айналып бара жатканын «Селдиреп сексеннен аскандар» деген такырыпта жазганмын. Типти болмаса, оз жазгандарымды тагы да окитыным бар. Ол – менин омирим, болган шындык. Сол омириме жалгыздап жалгыз журип саяхаттагандай боламын.
Сол жазгандарымды кейде екинши кулагы (миындагы кулак) бар окшелес инилериме окып та беруши едим. Оны да азайтып барамын: «тындамаган соз жетим» болгандай сияктангандай сезингендигим болар. Окушым, мынау адам утопист, пессимист пе демениз. Мен аке тарбиесин коргеним жок. Маган акыл айтып, мынау дурыс, мынау бурыс дейтин ага да болган жок деуиме болады. Бурынгы жазгандарымда айтканмын: акылды данышпан емеспин. Буларым менин корген омирим, окыганнан туйгеним. Кейинги урпагыма, казир ой дарежеси мендей емес, казир керексине коймаганмен, куни ертен аттеген – ай демесин деп жазып бара жатканым.
«Керек тастын ауырлыгы жок» деген де бир ангимем бар-ды. Бул да сол сиякты болганмен, бул тас емес – ау, билгенге алтын десе болады.
7/XI – 2004 ж.

Киялдан туган хикая
Баю

«Артык байлык адамды адастырады, басекелестик булдиреди».

Байлыктын басты 3 тури бар ма деймин:
1. Мемлекеттин байлыгы.
2. Ертеден бай болган мурагерлик байлык.
3. Жеке тулганын байлыгы.

Осы баю жолынын ушинши турин соз етип корейикши. Биз билетин когамдар феодалдык, капиталистик, социалистик, акырында, осы биздин омир сурип келе жаткан когамымызды кайта куру когамы деп атап журмиз гой. Сол когамдарда жеке тулгалардын байын бир кезде кугынга да ушыраттык. Ал енди осы кайта куру когамында калай байысан солай байы, бай бол деп те журмиз. Сонда баюдын кандай жолдары бар екен деген ой туады. Окушым, мен баю жолын санамалап корейин, сиз де оз пикиринизди саралап коринизши.
1. Апта сайын бир миллионер шыгып жатыр деп, жарнама берип те жатыр. Онысы «бингодан» утыска ие болу немесе «латорея, спорт латореядан» жолы болып, ойламаган жерден баю деймиз. Булай баюды Алла жарылкады деп те айтамыз. Уйткени мунда зорлык, урлык, залымдык жолы жок па деймин.
2. Осы кайта куру когамы кезинде есебин тауып, еки асады ма, алде хан талапайдан улкен улеске ие болды ма, калай екени купия, бай болып шыга келген де бар.
3. Галымдар арасында бирден болмаган жаналык ашып, ари атагын айгилеп, ари бай болып, шыга келгендер, Нобель сыйлыгынын иеси де бар.
4. Сауда – саттык, бизнес, жолымен баю.
5. Жерге енбек етип, жерди еме билип баю.
6. Мал осирип, шаруашылыкпен баю.
7. Жер койнауынан кен издеп журип, тума алтынга кездесип, билдирмей баю.
8. Ендиги бир баю жолын коздеушилер адамнын акыл-есин жоятын наркотикпен айналысу жолымен баюды карастыруда. Бул жол барып турган зиянды жол болумен катар, адамгершилик кагидасына кас жау жол. Оны коздеушилер оз омиринин озинде-ак, сонын курбаны болады, азабын шегеди, шегуде.
9. Сонгы кезде парасатсыздыкка салынып, танимизди, рухымызды жогары кою етек алуда, ягни танин бизнеске шыгару. Бул жол казак атаулыга естуге жатпайтын кылык, жеркениш ис. Буган тыйым салуга болады, когам болып колга алып, аскындырмауымыз керек, тыю керек. Ар турли баюдын жолдарына таптиштеп те талдау жасауга болар-ау, оны сиз де билерсиз. Оны коя турып, сол байыган адамдар арасындагы карым-катынас, парасаттылык жагына келейик. Бай болдык дейик. Байлыгын оз кажеттилигиннен артылып та жаткан жагдайда, оны кандай кажеттиликке пайдаланасын дейик. «Кейде бай болсам, бай Кудай болсам деп армандайды» деген де соз бар. Бул топтагы адамдардын арасында бирин-бири коре алмаушылык, екиншисинен аса туссем екен деген басекелестик туады. Басекелестик бар жерде бирин-бири ыгыстыру деген болады. Ыгыстыру деген екиншисин болдырмау болып шыгады. Мунын соракы тури жауласуга дейин алып барады. Байдын барин бир тарынын кауызына сыйгыза бермейикши. Парасатты, адамгершилик дегенди тусинетиндери де жок емес, бар. Дуниеге жаланаш келип, дуниеден кетерде, буйырса, шыны киимди гана озимен коса, бойын жасыруга асып кететинин билетиндер дер едим. Сол артык байлыгын кемтарларга болисетиндер жок емес, бирак олар мол емес кой.
Теледидардан озин-ози асырауга шамасы жок аурулар, мугедектер, асыраушысы жок жастарды корсетуде, онын есеп шотын корсетип, артык акшасын аударуды жарнамалауда.Муны да бир жолы дурыс деп айталык. Ал, елимиз солардын сондай жагдайда екенин биле турып, оны корсетип жариялаганды артык па деп ойладым. Адамда намыс деген бар гой, кайыршы сияктандырмай, елимиздин соларды асырауга али келеди гой, оларды уйымдастырып, не сол оздери турган орнында тиисти акимгершиликке тапсырып, камкоршылыкка алган жон бе деймин.
Биз мусылман дининдеги халыкпыз гой. Басты-басты 4 диннин ен жаксысы бизбиз деймиз. Осы атымызга осы жарнамалау мин сиякты сезиледи. Мен мунын ел басындагы басшыларга каратып айтып отырмын.Ел басындагы басшылардын барлыгы да бай адамдар катарына жатады. Сол байлык жети атасынан мурагерлик жолмен келмесе керек деп ойлаймын. Калай байыганын оз иши биледи. Жарнамалаганша, мемлекет карауына толык алган жон бе деймин. Мен муны сыпайы гана жазып отырмын. Куни кеше откен сонгы сайлауда парламентке депутаттыкка таласкандар калай шашылды десенизши. Семиз сойлеп, арык шыккан жаксы емес. Каттырак айтатын болсам, сол сайлауга кеткен шыгынымды толтырып алайын демей, бас камын карастырмай, халыкка берген уадени орындауга тырысу керек емес пе!
Осы сонгы кезде бирлескен жемкорлык дегенге тыйылым толык салынбай келеди. «Уры уры емес, усталган уры» деген соз бар. Сол жемкорлар билинип калса гана жазгырылган болады. Онда да есебин тауып, баска жердеги сыбайласына барып сыйысады, жузин аударады.
Озимизше бир мемлекетпиз деймиз. Мемлекеттин каржысы салыктан жиналады деймиз. Салык толеушилер бурынгы уйымдаскан шаруашылыктарымыз болшектенип, жекешеленген.
Сонымен, салык полициясы – сол салыкты жинаушы, мемлекеттик корга куюшы.
Тагы бир полиция – бурынгы милиция, тартипсиздикке жол бермеушилер. Сырттай байкагандарга осылардын ози тартип бузып та жатады. Сезилгени жазаланады. Копшилигинде «Акша сойлегенде, акикат кумилжип калады»-га барады, ягни таныс, таныс болмай-ак койсын, амандаскан болып, колына устатып жибереди, енди таныс болып шыга келеди: аузына кум куйылады, осыларды да ашкерелеушилер табылып та жур, коп емес, дегенмен, бар. Булар ким дейсиз де? – Е, оз ишинде басекелестикпен из кесушилер. Пара алганын сезе калса, адам тауып, акшанын номерин жазып алып усындырады. Сырттай бакылап, алысымен кылмыс устинде устайды. Бул да онай олжамен баюшылардын озара басекеси, бирин-бири ыгыстыру жолы саналып жур.
Мундайлардын ушынып кеткен тури  адам олимимен аякталуы мумкин.
Аллатагала адамнын оз козин озине жау етип, карауыл етип, орналастырыпты деген бар. Еки коздин ортасында мурынды орналастырмаса, бирин бири унатпайды екен-ау. Сонын ис жузиндеги коринис жанагы ис кой.
Жогарыдагы камкоршын деген сенимдилерди белгили акын Камардин Бектурсынулы былай суреттеген екен:
«Небир зымияндыкты торып,
Мемлекет ордасын корып...
Каншама шенкорлар жур
Халык казынасын сорып!
Жеме-жемге келгенде типти
Жибереди-ау тамагыннан да орып!» -
Депти.

«Енбек етсен еринбей, тояды карнын тиленбей» - деп, дана Абай айткандай, таза енбегинмен байыганга не жетсин! Ол байлык озине жугымды да, озиннин кадиринди арттырып та турады гой. Бирак мен саралап айткан баюдын коп жолдарында алдау, арбау; урлау болганды да бирлескен турдеги тури болып келеди. Денин сау болса, жумыс кабилетин бар болса, арине карттар емес, намыстанбай енбек ету керек. Тагы да Абай атамыз айткандай «Есектин артын жу да, мал тап!» - деген гой. Бул мысал ушин айтылган намыстан ба, жалкауланба! Сенин аузына ешким акелип салмайды. Ата касибимиз деп, тажик халкы сияктанып, есик кагып актаганша, енбегинди сат, жумыс исте: жер-анан, емшегин сор, еме билсен, жер жатыркамайды, тойынасын, байисын.

12/XI-2004.

Байлам.
Соз соны, туйин, пролог деп те жатамыз. Суйтип турып, тагы да ой устиндеги адамга тагы бир тын ой келе кояды екен де, оны да турте салайынга кошеди екенсин. Дегенмен, таусыншак кезге келген кисиге айта коярлык курдели маселе келе бермесе керек. Ондай жаска келген адамдардын (сексеннен откен сон) кадамынын кыска тарта бастаганындай ойы да теренге бара бермесе керек. Шаршауы да оп-онай, шабытынын тарап кетуи де капелимде екен. Сонымен, шаршап отырып. онеге бола бермес бирденеге урынбас бурын каптын аузын байлаган да дурыс па деген тужырымга келдим.
29.XI.2004 1233





Асыл ойлар тужырымдары

«Кагазга туспеген ой - жогалган казына»
Д.И.Менделеев

Акылдын килти – созде, онердин килти кимылда, карым-катынастын килти – сыйда; барин угып, иске асырудын орны бастагы мида.

Конили ояу, кози ашык талимгер боламын десен, китап окы, жаксылармен сухбаттас болып, бойына тугел жина.

Ишинде сактап саргайтпай, курбыларына насихаттау аркылы ари умытпас ушин кайталай берсен, бойына синеди, жаттап та аласын.

Озин тарбиеши, тындаушын онегели шакирт болады, халыкка кария атана-сын.

Коп жасап, шалкайып жаткан шал атанганша, кария болганын артык.

Сойлеген созинде ари кыска, ари нуска боларлык тиркестерди пайдалану, колдану - сойлеу шеберлигинди арттырады.

«Акыл - парасат куши –  адамнын ойлауына,
пайымдауына, гылым мен онерди угынуына
                жане жаксы кылык   пен жаман кылыкты
                айыруына комектесетин куш»
Ал-Фараби.

ОЙГА КЕЛГЕН ОРАЛЫМДАР

Парасаттылык- адамгершилик негизи.

Сыйлаудын торкини – корку.

Корка билмегендик – санасыздык.

Жаксы кору – тан сезими.

Акыл-ой туйсиги – парасаттылык.

Дени саудын кайыршы болуы – уятсыздык.

Арынды сатсан, айуандыкка айналасын;
кушинди сатсан, байлыкка кенелесин.

Оз ойын тилмен бере билмеу – билимсиздик, мортыктык.

Билимсиздик – талпынысы кемдик, куштарсыздык, ойсыздык.

Ойсыздык – хайуанга гана тан категория.

Коз – ерекше сезим куралы: тилмен жеткизе алмаганды жеткизеди.

Кози жаманнын ози де жаман.

Жалданып киси олтиру - озин курбандыкка шалу,
 акырында, тарихка жексурын атын калдыру.

Кек алу – акымактын иси, есенди мойындатып ондиру – акылдынын иси.

Тил – кушти курал: олтире де алады, тирилте де алады.

Патшанын бас уазiрин ауыстыра беруи – кадрларды молайту емес, душпа-нын кобейту.

Картаю – букил организмнин шаршауы, кажуы.

Шамадан тыс мадактау – суриндиру куралы.

Сапасыз жарнама – кадирди кашыру.

Озимшилдик – жеке бастын муддесин гана ойлау – эгоистик.

Кагилездик – тез сезинушилик.

Ауыр дегенше, ауру де.

Мейиримсиздик – жауыздык сезим.

Мейиримдилик – таннин иуи.

Адептиликти истеп уйрет, куштеп уйретпе!

Кайырымдылык – барды болисудеги парасаттылык.

Сумнан суркиялык туындайды;
Суркия колтыгына кирсе, ишине енеди .

Пара калтана кирсе, дененди бойлап, басына ормелейди,
баска шыкканы - сени жыкканы. 

Кору козинен,  конил козинин жуйриктиги- акылдылык, ойшылдык.

Сезимсиздик – жансыздык, олик.

Билуге умтылу –ойшылдык белгиси, акыл – парасат жолы.

Жагымпаздык – жасырын жау.

Туралыгын айткан туганына жакпайды.

Узак жыл суринбей откен ел баскарган Д.А. Конаевты «Человек гибкой политики»  деген екен.

Кайырымсыз байлык жексурындыкка жетелейди.

Жасаган кайырымына мактанбаган - адамнын адамы.

Бар болганга асып-таспау, иыгын котермеу адептиликке жатады:
ондайлардын мартебеси айтпаса да биик.

Аска аузы тиер-тимес дандайсу – надандыктын белгиси.

Байтеректин коленкесинде турып, коленкеге дандайсу – жарыместик.

Улги алмаска таныркап карау да адепсиздик болады:
ондагы ылас кылык бойына жугады.

Бастаган исти аяктау – укыптылык,
укыпсыз  бастайды да тастайды.

Козин кормесе де, конилинди ояу сакта,
баска сезим мушенмен туйсиктей билуге тырыс.

Мугедектигин ешкимге миндет емес, биязы болсан,
 барлык адамнын камкорлыгына кенелесин.

Картайганда оз жолынмен журмей, аузыннан ак ит кирип,
кара ит шыгып жатса, сени ешким де курметтемейди,
айналып отеди, ыласыннан жииркенеди.

Алыстагы аке-шешенди сагынтып саргайтпай,алдына келип,
саби бейненди корсетип тур, тым болмаса, сым тетикпен
 хабарласып тур. Ол – оган куат, куаныш.

- Конил жуйрик пе, кок донен жуйрик пе?!- конил жуйрик;
журуге жарамай жаткан карттын конили тулпардан да жуйрик;
онын коргени, токыганы мол. Сонын шабысынан, коргенинен
 талимдерин бойына жина, иске асыра бил!

Кози сокырдан конили сокыр жаман: ол – ешнарсеге де тусингиси келмейди де. Алла осындайдан сактасын де.

Алла – жаратушы, билгенге ата- ана – жасаушы.

Ата-ананын конилине тию – Аллага жармасканмен бирдей.

Ата-ана бар жаксылыгын баласынан аямайды;
Ата-анага жасаган кызметин Аллага жалбарынгандай.

Саби биткеннин бари гул сиякты, сабиди жабирлеуге ешкимге

де ерик берилмеген. Сабиди жабирлегенин - омирин узгенин.

Адептилик майда нарседен-ак  басталады: журген жолынды
 тазартып журу де адептилик - озиннен кейинги суринбесин
дегенин, изеттилигин.

Ата-анасын аяган оз сыныгын сылтауратпайды, сергек журеди.

Баланын басы ауырса, ананын журеги ауырады; ананнын журеги ауырмасын десен, ауырганынды сездирмеуге тырыс.

Коз ашык отырганда ,кору объектиси улгайып, ойлау да шашыранды келеди; коз жумылганда, кору объектиси  токтап, ой нуктеси бир орталыкка ыкшамдалады, асиресе, шабыт осы кезде келеди: ой ориси кенейеди, удей туседи.

Жасы толса да, зейнетке шыкпай, орнын босатпай отыргандарга: суринип кулаганша орын босатпау сыпайылыктын тайыздыгы, билик кумарлык, туптеп келгенде, озин-ози кадирлемеу, киналу.
Ол –даналык емес.

Сыйластыктын ортасына тосыннан иритки туссе, бири куйреуи мумкин. Сондыктан адам Алладан «Досымды  кас кылмасын патша кудай» деп тилеген.

Сондыктан да досыннын кимасына сугынды кадама:  оны да ренжитесин, озиннин де конилин калады екен.

Дуние-муликке кызыгу – акылдынын иси емес: онын туби ренишке айналады.

Озимде гана болсын деу  - козсиздик: козсиздик козинди жойып тынады.

Дуниедеги ен кадирли нарсе – татулык.
Татулык таусылган жерден жауласу басталады.

Омирдин биик шыны – тату омир суру.

Табигаттын бермесин тартып аламын деу акылдылыкка жатпайды.
Табигат жомарт: ол ози-ак сыйлайды; оган асыгу - омиринди жоюга асыгу.

Санасыздык- балык та емес, ет те емес, хайуан да емес:адамдык касиети кем тулга гана; озин адаммын деп санайды, озине - ози есеп бере билме-удин барып турганы –кур кеуде: жаны бар да, сезинуден макрум калган жан.

Дандайсу –сезимсиздиктин алгашкы сатысы;  аскынып кетсе,акесин де та-ныгысы келмейди; озин болдым-толдым санаудан кисык жолга тускенин де сезбей калады; каргыска ушыраган деп осыларды айтуга болады.

Кишипейилдилик- жагымпаздык емес, адептилик.
Кишипейилдилик- улылыктын алгашкы сатысы. Солай бола турып-ак, се-ни озине игерип алады,улгили онегесимен марапаттауга ие болады. Тусин-ген адам сол курметке бир жасап калады.

Тырнак астынан кир издеу – урыскактын белгиси , жауласуга жол издеу.

Битпей жаткан иске колгабыс  тигизу –адамгершилик жолы, сыйлас болуга умтылу.

Катени кайталау –тексиздик.

Тексиздик – тукым тазасыздыгы, еси тугелдей дурыс еместик, туптеп кел-генде , парасаттылык кемдиги.

 Сауданын да оз купиясы бар : алган –берегенинди шын айтсан ,табыс кози молаймайды. Оган окпелеуге болмайды.

Арын- асылын , жонсиз айрылсан ,
Омирбаки жарымессин.

Жастык шакты естинiн естиси гана дурыс алып журе алады .
Есери урынудан опык жейди.

Кателиктин де катеси бар:
Кеширимдиси , кешируге келмеси де болады . Ауырына ушыраганын –айыгудан айрылганын: не танин мугедек , не жанын мугедек болып отке-ни.

Кози загиптын кору сезими баска сезину мушесинде, олар сулулыкты ру-ханилыгынан издейди.

Бойдын сулулыгы адастыруы мумкин, ойдын сулулыгы ондайдан аулак журеди.

Адемиликти сыртынан издеме, табигатынан изде, ишинен – адамгершили-гинен изде, кателеспейсин

Ашуын кысканда , аузынды жап та, басынды бук: жарылгалы турган  бом-банын жарыкшагынан аман каласын.

Тарыгып,  зарыгып, жабирленип жылагын келгенде, дауысынды шыгарып, жылап-жылап ал; ешкимге соктыкпа;  одан сон озиннин бойыннын женил-деп калганын сезинесин, шерин таркайды. Бул – жуйкени  кажыта  берме-удин  тасили.

Албырт шакта алданудан аулак бола бил!

Есинде болсын: есею кезени- еси кететин кезен.

Арсыз деген-ауыр соз. Казак арын артык санаган: «Жаным –арымнын са-дакасы» деген.

Картаю деген – улгайганга улкен сын:биреулеринин есейгени коринеди-онегели,улагатты создерин тындасан, екиншилеринин есинен ауысып,
жолынан адасканын коресин. Алладан екинши туринен сакта деп сура.

Сексен! Жастарга акылын болса, айтып кет.
Акыл –акшадан да кадирли.Калдырган буйымын – акша.
Атадан балага акша калганша, акыл калганы артык. Акша жумсаганга тау-сылады, акыл – жумсай билгенге, таусылмайтын казына.
Отетин уакыттын жылдамдыгы  еки турли: бири зымырап отеди де, екин-шиси баяу журеди.Зымыраганы –бакытты, кызыкты, конилди курметте-линген кез де, баяуы – кириптарлык, конилсиз, корлыкта болу, абиржуши-лик кез.
Сондыктан карттардын жастарга айтатын алгысында «Бакытты бол, Алла жарылкасын» сози айтылганы абзал. Биреулер «Коп жаса» деп жатады; жас беру бир Алланын иси.

Кулак еки турли болады:бири еситу ушин жаралса, екиншиси – уга билу ушин жаралган. Арнайы айтарын болса, екиншисине айт,бетин кайтпайды.
Онын да акпасы бар,куймасы бар. Акпасынын екинши жагы тесик, агызып алады, куймасы устап калады.

Сагаттын да турлери коп: уакыт сагаты, диеттик сагаты жане т.б. уакыт са-гаты кун тауликтин кай кезин билдирсе, диеттик сагаты ас казаныннын ко-ректик затынын кажеттигин хабарлайды. Хабарды сездин бе, кидиртпей сураганын бер. Режимин сакта, бузсан, абиржисин.
Созге токтау – топтасу жолы, бирликтин негизин куруга бетбурыс.

Партиягершилик – пикир таласы, акыры, устемдикке таласу.

Мафия – уйымдаскан жемкорлык жолы, адилдиги кем топ, оз ишинен-ак бирин бири осып та жибереди.

Бирлиги жоктыктан ел тозады, акыры, корингенге тауелсиздикке душар болуга апарады.

Жерден айрылу – елдиктен айрылу. Жер халык мулки болу керек те, оны пайдалану жолы-уйымдаскан шаруашылык болганы жон.

Жер-ана: жерден айрылу – анадан айырылу. Жер – асыраушы. Жерди сату – ананы сатуга кошу.

Кореген карттарын болсын, карттарын ынтымактасуды аузынан тастама-сын!

Араздасу айелдерден басталса,
Жауласу еркектерден шыгады.

Жеке меншикке болину жан-уя кураудан, уйленуден басталады.
Жануянын иеси – уйде туракты отырушысы, кузетшиси - айел де, басшысы – асыраушысы – ери.

Аналар татулыгы бар жерде бирлик мыкты да, араздык араласса, ыдырау басталганы.

Ыдыраушылык – бирликтин бузылуы, куштин алсиреуи. Осыдан барып, «Болингенди бори жеу» шыгады.

Коз – тойымсыз муше; корингенде умтылма, канагатшыл бол;
жей бергеннен жетилмейсин: желкеннен шыгады.
Карнын астык сактайтын койма емес, корыта алмаса, бузылады,
ауырасын: «Ауру - астан» деген сол.

Жау сырттан келсе, ылан иштен шыгатын нарсе.
Екеуи бириксе, алмай коймайды.

Жиберген кателигинди мойындамагандыгын – букил бойынды жексырын-дылык жайлагандыгы.

Кайта куру когамы тусында жуйели дамыган шаруашылыктарды болип та-ратудан, ханталапайга айналды.
Ханталапай – галымдар тапкан ойын емес, залымдар тапкан ойын:
Мулик иеси – Залым да,
багалы кагаз «Купон» иеси – калган халык.

Соз барысында созге токтамаганнан женилу де – женис жолы:
ол создин паркын билип турган жок емес пе!

Карапайым болу – сулулыктын бир белгиси,
жасандылыкка салыну - алпетинди кашыру жолы.

Ой болису – изгиликти ис, адептиликке жетектейди, конил ашу жолы.

Ишимдегини тап деу – ишмерездик, топастык, достасуга кедергилик.
Уадеде туру достыкты ныгайтса, алдау – алшактату жолы.

Ойыннын пайдалысы да, пайдасы кеми де бар.
Пайдалысы ой орисинди кенейтеди, шыныктырады.
Пайдасызы табысынды шашады, кейпинди кашырады.

Кунделикти жумысын жоспарлы болсын,
ол укыптылыкка дагдыландырады.

Укыпты болу – утымдылык жолы.
Укыпсыздык – утылу жолы.

Ангарымпаздык – жаксы касиет,
ангармаушылык – салактык.
Сондыктан да «Олактан да салак жаман» делинген.

Адамнын артыкшылыгы кииминен-ак байкалады:
маселе кииминин кундылыгында емес, укыпты киинуинде, тазалыгында.

Изеттилик, инабаттылык – мадениеттилик те; кокиректик - оз кадирин ози кашыру жолы.

Уйкышыл болсан, артык ет басады,
сергек болсан, артык етин кашады.

Тандик сезимнен пайда болган махаббат осал болумен катар туракты да бола бермейди, ал рухани сезиммен болган махаббат ари орныкты, ари ту-ракты келеди.

Омирде кездескен кисынсыздыктарга бола оз омирин жоюга кошу акыл-дылыкка сыйыса бермесе керек. Оган борынша шыдамдылыкпен жол тауып, парасаттылыкка жендиргенге не жетсин! Ондайлар табылып жатса, нагыз кайраткер деп соны айтуга болады. (Кадыр мырза Алидин «Жазмы-шын» окыганнан туган ой)
Данышпандык – парасаттылыктын шыны.
Кайраткерлик – барлык киындыкты женип, парасаттылыкты устем ету.

Сенимди  серик  етесин,  максатына  жетерсин.
Сары  уайымга  салынарсын  азып-тозып  кетерсин.

Артык  санаган  устазын , аке-шешеннен  кем  емес,
Оганда  да  кайрылып  салем, берип  туруды  умытпа

Коз  айна  коз  ажарына  бойынпен  карасан,
Барин  де  байкауга  болады:
Суйиништи  де,  коркынышты  да,
Жеккорушиликти  де,  жаксы  коруди де,
Кайгыны  да,  тарыгу-зарыгуды  да,
Барин-барин  ангаруга  болады.
Оны  билуге  тек  кана  ангарымпаздык,  зейиндилик  кажет.

Кыздын  сулулыгын  адептилигинен  изде.
Ажарынан  издесен,  адасасын.

Жигиттин  жалпостыгынан  сактан,
Табанды  болмаса,  опык  жегизеди.

Асылыннан  ак  табалдырыктан
Аттаганша  айрылып  калушы  болма

Некенин  бериктиги  екеуиннин  сыйластыгында,
Жалгастырушы  сабили  бауларында.
Сабили  болгандыгын-кепилдик  килти.
Сабидин  кызыгы-омирдин  кызыгы,  гули,  жалгасы.

Ишкеликке  кумар  болсан,  иш  майыннан  айрыласын,  басындагы
Миын  аталага  айналады:  акылгой  де,  уадешил  де  болып  шыга
Келесин.  Корсе  кызарлыкка  салынсан,  суринесин,  суринип  журип
мертигесин.
Мертиккенин-мугедек болганын.

Омирдин  онегели  кездерин  екшеп  айтатын  кариян  болса,
Ол  осиеттерин тындау да  бир  ганибет.
Айткан  осиеттерин  далага  жибермей,
Тындайтын  жастардын  болуы,  екинши  ганибет.

Карттын  акылын  угын  алып,
Кайталап  айту-тил  ширату  гимнастикасы.
оз  ойыннан  соз  курастырып  сойлеу-
акыл-ой гимнастикасы.
Осыны  дагдыга  айналдырсан,  парасатты  азаматка  айналасын. 

Былапыт  созге  уйирсек  болсан,  мылжын  боласын,
Кадирин  кашып,  кылжакбас  боласын.
Ондайлармен  бирге  болудын  озинен  бойына  жугады,
Бир  кундери  сен  де  сонын  катарына  енесин.
Жолдасы  жаманнын  ози  де  жаман деген  сол  болады.
Халкымыз  кызын  оссе,  кызы  оскен  ауылмен  ауылдас  бол.-
Дегенди  осыдан  айткан.
Онегели осиетти окып  кана  кою-
Маре  емес,  иске  асыру -  маре.

Сулулыктын  шыны-адептилик.
Жексурындыктын  шыны-адепсиздик

Апта  сайын  моншага  тусип  жуыну-
Сырткы  кириннен  арылу  жолы.
Иштеги  ласынды-асказанды  тазарту,
Ишегинди  тазарту  аркылы  жетесин.
Абу  Али  Ибн   Сина  осыны  осиет  етип  кеткен:
Кунине  бир,  аптасына  бир,  айына  бир,  жылына  бир-деген.
Жогарыдагы  бирер- аптасындагы,  жылындагы  бирлери  гана.
Ал,  сана – сезиминдеги  адамгершиликке  жат  кылыктардан
Куран  Каримди  байыптап  окысан  арыласын.

Адам  баласынын  кундылыгы  дуниеге  келип  кетумен
багаланбайды,
кейинги  урпагына калдырып  кеткен онегели  осиетимен
багаланады,
истеп  кеткен  адамгершилигимен багаланады.

Айтып  болмайтын, окпелеуге  жатпайтын  омирдин  азабы-
Жалгыздыкты  омир  суру. Мунын  зардабын  кобинесе  айел
жыныстылар  шегеди: ози  унатканына тил  катуды уят  санайды;
Кундылыгынан  айырылып  та  калады.
Сондыктан  курбысымен  не  женгеси  аркылы  сырласканы  жон .

Айел  жыныстынын  ана  болып ,  саби  суюинен
артык  бакыт  бола  бермес.

Кокек  ана (белгисиз )  болу  акылдылыка  жатпайды ,
жексурындык  арекет .

Тосек  жангыртуды  адетке  айналдырган  ерлерди  жаксылардын 
катарына  жаткызуга  болмайды :
казирги  заманда  ол  адетин  коймаса,  айыкпас  дертке  ушырауы
мумкин.

Занды  некеге  турып  алганнан  кейин ,  ерин  бул  менин  жеке
меншигимдеги  затым  деп, ерине  ман  бермей  карау-бабында
кутпеу  опык  жегизеди: еркектин  журегин  айнытып  алады ,
«Кыргауыл  куу  даладан»  осындайдан  болады . Уысында  устаса,
Узап  шыкпайды . Ата – ананды  киып  тастап  косылдын  ба ,
омир – баки – кас – кабагына  кара, бабында  уста .

Салауатты  созге  иилмеген , агаш  уй  жасаушы  шебердин  тезине  де иилмейди,
тезден  босаса , калпына  кайта  келеди .
 Сондыктан  иилмести иемин  деп  ауре  болма  деген.

Манди омир суру деген – жануя мушелеринин келисимимен,
Акылдасып аткарылатын истеринен, ол ис берекели де, орныкты да.
Келисимсиздиктен берекесиздик туындайды, ыдырау,
болину шыгады.

Баска улт окилимен жуптасу кундердин кунинде оз коринисин тудырады:
адет-гурып, салт-сананы иске асыруга келисе бермейди, оз ултына жетпейди.

Жазушынын тирисинде жарияланбаган мурасынын
жариялануы калган зайыбынын сауаттылыгына байланысты.

Адамнын да, хайуаннын да оз толин асырауга, жетилдируге
кабилети жетпейтиндиктери кездеседи, ондайларга сутана кажет.

“От басында унемшилик – букил тиршиликтин тен жартысы делинген.
Мухаммед пайгамбарымыздын Хадисинде”. Демек, отаскан ерли
зайыптынын айели унемшил болганы абзал. Затында айелдер
унемшил келеди; табысты шашатын айел болса, банкротка
ушырайсын, акыры, отан дегенин таркап битеди.

Ерли – зайыптынын бири басшы, екиншиси косшы болганда,
жануя берекели болады. Басшылыкка таласып, каржы бирикпесе,
Берекетсиз деген сол болады.
Айелдин айнага карагыштап, бойын сылауга кошуи жаксы
касиет емес. Айнанын аргы жагында ибилис (шайтан) тур,
Алданасын. Карапайымдылыгын, табигилыгынды сактаганга не
жетсин! Жанын, рухын сулу болмайынша, сулулыкка жете алмайсын.

Жаны таза – корикти де, текти де. Дуниеде барлык зат озгериске ушырып отырады деймиз. Дегенимен, адамнын тани конере келе, бурынгы калпы ескиретини малим. Ал, жан – рух деген, менинше,озгермесе керек. Ол бурын кандай болса, сол калпында сакталса керек.
Рух – конил, сезим, адамгершиликке тан барлык жаксы касиет. Типти, маркум болган жандардын да рухына дуга жасап, багыштап жатпаймыз ба, ойланызшы.

«Акыл азбас, топ тозбас» деп жатамыз. Аракка уйир болганын – акылын аза бастаганы, оз еркимен жындану деген соз. Сау кезинде жап – жаксы – ак адамсын; аракка сылкиып тойсан, кутыла алмайтын жамансын.

Карилик – еми жок индет. Онын еми – сый – курмет. Бала сиякты окпелегиш те келеди; алдауга конбейди, кателигине кеширим сурауды унатады.
Картайганда кыдырымпаздыкка салынсан, кадырын кашады; шакырган жерге барсан, курметке кенелесин, ал салгырттыкка салынып бармай калсан, шакыруга зар боласын.

Картайганда жасалынган сый – курметке умтыла беру – сыпайылыктын кемдиги; жастарга да жол беру - онегелилик.

Жастар уйымдаскан жерге карттын араласып отыруы – унамсыз тирлик, кадирди кашыру жолы.

Келиннин келисти болганы ата – ананын ажарынын жанганы де, келиссизи кездессе, жанарынын солганы де.

Косылган жас – жубайлар тату болса, кудалар да тату болар.

Кызым! Тусине бил; сен жатжурттыксын. Анан да солай болган, оз журтын-келин болып тускен един. Бул елге тастай батып, судай сине бил! Изетшил бол, жениле бил, тубинде женис сеники. Жауласпай – ак изетинмен женесин. Булай болу акыл – парасаттылыгын.

Шетелдик коп сериялы телекоринистердеги адепсиздиктерге униле берме, «сыныктан басканын бари жугады» дегенди тусин. Жуктырып алсан, айыгуын киын, жексурын болганын.

Таза затка кир жуккыш келеди. Адам оны тазартып отырады. Ал, мал тазартуды билмейди. Тазалыгынды сактамагандыгын – мал болгандыгын.
Асиресе картайган шагында озинмен араласкан адамдармен жай кезде узир – мазир айтысып койган да артык болмаса керек. Бул – ести адамдардын иси.

Откен омирге карасан , тарихта жарымжан президенттер, котерем косемдер де болыпты – ау! Мансапкорлык – акылдылык емес, ауыскандык , тири кезинде – ак тозакка, оз жанын ози кинаушылык.

   
Диетиктер мен карттарга кенес.

«Ауру – астан, дау – карындастан» деген. «Канагат – карын тойгызады, канагатсыз жалгыз атын сойгызады» - делинген. Осыган ман берейик: адам организимин курастырган жасаушымыз бир Алла, барлык жагдайды жан – жакты ойластырганына ойлайсын да, тан каласын. Бари есеппен, бари бир-бирине байланысты, тауелдилиги де бар, ари биринин кызметин екиншиси кажет жагдайда орындап та жибереди. Сонымен катар, тартибин бузсан, таксыретин де шегеди. Соны биз тусине билмегендиктен де жаксыны да, жаманды да бир Алладан дейтинимзи бар. Ол – кате. Мысалы, машина жанармай – бензинмен журеди, оны механизмдерин кажалмас ушин арнайы майымен майлап та турады. Сол майды, автолды, артык куйсан, машина туншыгып калады, шашын жибереди, екинши болшегине май тиин, типти, сонин те калады. Сол сиякты адам да асты артык жеп койса, тиисти муше игере алмай, жагдайсызга душар болады. Муны биз купти болды деймиз иемесе уланды деймиз. Бул канагатсыздыктан екенин тусинбеймиз. Бузып турган озимиз. Диетиктер мен карттардын организими кушти дамди асты игеруи киын, ягни майлы асты игере алмайды. Сондыктан олар режимди катал сактаганы абзал. Даригердин берген кенесин сактауы керек. Сауыктыру орындарында кунине бес рет коректенеди: танертен, саскеликте, тусте, бесинде жане кеште. Осы бес мезгилдин баринде де канагат жасайды да кояды жане женил ас, ари синимди, ари пайдалысы мол. Мактаншактардын бир айтатыны бар: бир койдын не тайдын етин бир отырганда, бир адам тауысады екен. Бул шаригаткада кайшы келеди: канагаттанганнан артык жеу – купир. Олар сонысын синире алмай, агып жаткан муздай суга барып тускенде, судын бетине майы калкын шыгады екен дейди. Басекелестин, жулде алдын дейик, бул да шаригатка сай келмейди, ари озине зияндыкка барып турсын. Бул – атын шыгару ушин тогайды ортеу. Абай атамыз айтыпты гой: «Тогайды ортен шыгарган атын курысын!» демек, Алла сактаганды сактаймын дегенди тусину керек. Адамнын хайуанаттардан артыкшылыгы – бир-биримен карым-катынаста болуы, сыйластыгында. Казак халкы бул жагынан келгенде баска халыктармен салыстырмалы турде караганда алдынгы катарды саналады. Сол катынасты дастурли турде сактауды умытпаган абзал. Бауырларынмен, достарынмен катынасып туруын – бойындагы буршигиннин гулин ашуы, мейирленуин, масаттану- мактанышын. Ол жылдын мезгилин кутпейди: конилиннин калауынан, сагынуыннан туындайды. Корисип, дидарласып туру деген кандай куанышты, кандай рахат!               
Досыннан айырылу деген – бир жулдызыннын сонгени.Тутынган заттарыннын касиети кандай? Кушигинен асыраган итин жаксы. Ол жети казынанын бири. Асыраган буркитине урсушы болма! Ол – кекшил кус, озине тусуи гажап емес. Сиырын саудагер: берсен гана береди; артыкшылыгы – берген шобинди, жеминди сутке айналдырып береди. Койды баксан, конагынды аткарады, абыройынды арттырады.
       Мейирим шапагат – адамнын алпетинен кун саулеси сиякты шашырап туратын илтипаттык коринис, оган ие болган адам бакытка кенелгенмен бирдей. Бул касиет жаксы адамдардын бойынан табылады.
Мейиримсиз жаннын бет бейнесинен жылылык сезим белгиси коринбесе керек. Ондай адам сусты келеди. Коз откирлиги тесип жибере жаздайды. Алладан ондайларга жолыктыра корме деп тиле!
         Дуниеге келгенде ингалаган дауысына адам баласы куанып жатса, букил омиринде халкына еткен енбегин де куантатын болсын! Булай жасау – адамгершилик борышын.
          Конили сокырдын кози корип турса да сокырга тан: ой талгамына салмайды, тусингиси келмейди, демек кози бар да конили – загип.
          Ойсыздар мунсыз келеди, олар меланхоликтер тобына жатады, талгамдык кабилети кем емес, эгоистиги басым келеди.
Оз кателигин мойындаудан да кемшил болады. Минези салмакты делинеди, дене салмагы да кем болмайды.
           Каргыстын ен жаманы – «Озин билме, билгеннин тилин алма!» екинши бир тури тойымсызга, жемкорларга айтылса керек: «Козинен шыксын». Сондыктан канагатшыл бол!
            Ен жаксы атак иеси – устаздык; тек жаксылыкты уагыздаушы.
   Окы да токы; уйрен де уйрет, бойында сакта да иске асыр!
                2005ж. 22 Кыркуйек, бейсенби куни. 
          
Сезимталдыктан сериктестикке кошу – картаю.
Таза ауа жутканын, талай жылды утканын.
Сыбагана тигенди ише берме, жей берме. Мынау алем дуниени мал кора екен дей корме.
Ылас ауа жутканын, омиринди куртканын.
Омир деген кызык та, киын да; кызыгына малына бил киындыгынан корыкпай, карсы тура бил!
Артык байлык адамды адастырады, басекелестик булдиреди.
Жетписте сиректесен,сексенде селдирейсин, токсанда токтап, жузде жок боласын.
Осы кунге дейинги окыгандарым, корген – билгендеримнин корытындысы  №5 даптерде – «Онеге соз - орисин, онегели ис – ырысын» деп аталатын даптердин 42 – 51 – беттеринде топтастырылган екен.
Булардан артык айтамын деу – «аурешилик: «РУХ» аспаннан туспейди, жерде жасалады. Гумыр бойы рух жасау процеси аякталган жерден барып , ажалдын шекарасы ашылады» делинген екен.
«Жазып отырган адамнын артык айтканнан гори жеткизбей айтканы жаксы» - депти гой Альбер Камью-Новель сыйлыгынын лауреаты, классикалык емес философиянын классиги.
Демек, омирге деген козкарасынды тужырып тастамай, басканын да ойлауына, айтыуына, соз калдыру, ой орисин дамытуга шек коймаганды да жон санаган дурыс болар.
Мына кагиданы басшылыкка ал да, иске асыр:
«...Бакытты болудын 4 шарты:
1. Таза ауада омир суру.
2. Озинди жаксы коретин адамдарын бар екенин сезину.
3. Данкумарлыктан адалдык артык.
4. Пайдалы испен айналысу.»

Есею кезен – еси кететин кез;
Кулекештикке салынсан, кулкин де тыйылуы гажан емес:
Кундылыгын жойылып, кун болып шыга келесин.
Кейинги омирин шешилмес жумбакка айналганы: «Кундиз екеу, тунде тортеу»
Болып шыкканы, козин кургак, конилин жылаумен откени дей бер.

Оним ондиру-адал енбек

Косымша кун-Карл Маркс тапкан гылым

Оним ондируди табигатка зиян келтирмей дамыту – ой парасаттылыгы.
Онген онимди алып сатудагы уш есе осим табу – касип; бес есеге осиру – касипкерлик; Елу есе осиру – монополия, жуз есе осиру – канын шыгару: Халык наразылыгын тудыру.
          Халык наразылыгы туса, карсылык келип шыгады, пыксиды, ортке айналады.

         Оним ондирудин жолында асыгыстык жасап, табигатка зиян келтирип ондиру-жауыздык жол, Экологияны бузу жолы.
         Осы жерде келип, Мухаммед Г.С. пайгамбардын 1- хадиси келип шыгады.
Адамзатка аса каипти уш нарсе делинген
         Коз – адам бойындагы ен сулу муше. Сонымен катар ол тойымсыз муше. Оган ерик бере берсен, барин де оз бойына синируге тырысады, бирак канагатсыз болмау керек. Акырында, коз устине бир уыс топырак тускенде гана толады. Осыган ман берген жон. Парасаттылык деп соны айтса керек.

Шындыкты бурмалап, сол когам идеологиясына бейимдеп босу-жагымпаздык.
Шындык жасырынбайды, жасырынганмен алтындай жылтырап турады.

Елдеги барлык касипорнын жекешелендирип, сауда наркын осире беру, акша кунын томендетип, жалакы, пенсия косу (бурынгы куны томендеу) халык наразылыгын тудыру жолы. Акша куны томендеу деген – ел басынын кунын томндету.
Халык тынысын билгиси келген басшы алдын ала хабарламай-ак кун кориси киын елди оз козимен корсе, толык билер еди.
Дайын болган курылыс орнынын лентасын кию да керек шыгар, ал ойсырап жаткан жерге, басшыны жолатпауга тырысу – жергиликти орындагылардын келешекти жасыру адиси.

Кемшиликти жасыру – тузелуге кедергилик. Ондай басшыны искер деуге келмес. Мундайлар уадешил, жылпос келеди.

Бизди куртып журген нарсе - отирик акпар: болмаганды болады, болды деу.

Оним ондирушилер аз да, онген онимди алып сатушылар типтен кон. Бул – заттын кунын кетиру жолы.

Арак – азазилдик дари: болмасты болдырады, достастырды да, ишине енди дегенше, тула бойынды билен алуы да киын емес. Дурыс пайдалана билгеннин жолы болады да; миы аталага айналганы иси онбак тулгил, оз басын жойып алуы да гажан емес, ойы осылып тынады.

Хабарсыз кеткен бауырынымен табысу –шырагыннын жанганы. Коздескенде бауырынмен жана таннын атканы, туысканмен кауышип, орисин кенип жаткыны бир ганибет.

Картайганда, мугедек халге келгенде, Алладан озимнин косагымнан - айелимнен бурын ала кор деп тиле, айелин кажет жагдайда ашылган танинди жабады.
Инфаркт (журек ауруы) алып калудын негизги уш туринен (кан кысымы, астма кездейсок уакига) баска бир тури сакнада онерди корсетуши артистерде де болады. Коруши халыктын кошемети кушти болса, ду колшапалактау, немесе курмет жасамаса да журек толкуы пайда болады екен. Енди бир тури ойнаган ролине шын берилип ойнамаса, роль шыкпагандыктан, шын берилип ойнаудан (жындынын роли) кейде ол уш кун психбольница жындыханага тусип емделеди екен. Бул да онай емес. Махаббат иесинин ролинде ойнаушы рольди шыгарамын деп журип, берилип те кетсе керек. Артистердин бир некеден екинши некеге ауысуы осыдан болса керек. Сондыктан оларды катты киналауга жата бермесе керек.

Еркелейтин атанын да болганы немереге улкен бакыт.
Жинактылык – адам бойына жарасымды ис-арекет натижеси.

Салгырттык – пошымды адам болганымен ис-арекети калай болса солай шашырап, ускынын жииркеништи корсетип туратын кубылыс тури. Бул ойсыздыктан туындаса керек.

«Куш казандай кайнайды, - куресуге дармен жок» - ойлауы бар да, оны иске асыруга ал-куаты жоктын айтканы. Адетте бул карттын картынан шыккан соз болса керек.
Сондыктан да орыстар «Старость – нерадость» - деп айтады емес пе!

«Кашып кетсен, шашып кет!» - созинин шын магынасына ман берип карайыкшы. Бул тартипсиздик ис емес. Жаугершилик кез коктемги егис кезиндеги айтылган. Кашып бара жатсан да, егис егип кет, кайтып оралып, елге кайта келсен,озине астык, дам.Осынын екинши бир тури – картайып, ол дуниеге аттанар кезинде, бойында ал-куатын барда кейингиге айтар осиетин болса, айтып не жазып кет. Онерин болса, урпагына уйретип кет, пасыктык жасама.

Кызгану – адам сезиминде болатын озинен баскага не озинен баскада бар болгандыгын кимагандык сезим. Кызганудын тури алуан турли.Оны баскага сездиру не сездирмеуге тырысу жолы да турлише. Кызганудын теги кызганатын нарсесин ози унатканнан шыгады. Адам унатпаган затын еш уакытта кызганбайды. Кызгану процеси кобине жасырын туринде журеди. «Кызганганнын кызыл итке жем болды» деген де корытынды бар. Сондыктан сырттай жаксы корип, иштей сездирмей, не оган ие болмау озинди-озин кажыту болса керек.

Опасыздык – адамгершиликке жатпайтын барып турган жаман арекет. Мунын да тури коп: Отанга, жолдасына, берген уадксине т.б. Тыйылымы – жазалану, ажырасу, достыктан айырылу.
Мейиримдилик – адам бойында болатын ен бир назик сезим: букил жан сезимнин жаксы коруи, берилип кетуи, рахаттануы десе де болады. Мейирленуден бала кормеген ана бала асыраганда, емшегинен сут те шыгады, жан-жануарларда биринин сабиин екиншиси асырау да бар.

Мейиримсиздик – жексурындык, тугелдей мейиримдиликке карсы жол.

«Айгактаган айбынын аталардын,
Тулгаларын турганда табалар ким?
Келер урпак кешпейди мангиликке,
Тирилтпесен рухын бабалардын!»
Нургали Сарыпбекулы.

Жасандылыкка коше бастагандыгын – жарыместиликке бет бургандыгын.

Алла жауып – жасырып журуге ынгайлаган мушенди корсетип кызыктырамын деуин – ар-уятыннан айрылуга асыгуын.

Мода куганнын дода – додасынын шыкканы дей бер.
2006 ж.
Орталарында отырган тири тарихтын коргендери де мол, жазып айткандарынан али де айтары мол, бир гасырга жуык омири кейинги урпакка сабак болса керек.

Узилип кеткен умиттин калпына кайта оралуы – ол дуниеден бул дуниеге (тири жарык дуниеге) келуимен пара-пар кубылыс; Алладан ендиги урпагымыз жалгасын тапсын деп тиле, аналар осыны уксату сендердин колдарында екенин билиндер!

Арман – ойлы адамнын изгиликти жаксылыкка умтылудагы муддеси. Онын шеги жок: Улкенди-кишили тури оте мол болады. Арман – акыл парасаттылыктын козгаушысы.

Налага калу – екинши биреудин шын ыкласын орындамау, опык жеу.

Галым – жаналык табушы.

Залым – билген илимин терис жолга жасырын пайдаланушы.

СУМ – ишки ой-пикирин тисинен шыгармай жасырушы.

Суркия – терис арекетти билдиртпей орындауга арекет етуши.

Уйкымшылдык – таннин ракатына боленуди колдаушылык, жаннын (рухтын) кажеттилигине ман бермеушилик.

Пасыктык – билгенин баскага билдирмеуге, уйретпеуге тырысушылык.

Акжаркындлык – ойындагысын жасырмай, екинши биреумен актарыла ой болису.

Ишмерездик – акжаркындылыкка карама-карсы арекет.

Адасу – ис арекетке жол таба алмау биликтинин комегин кажет етуге мажбурлик.

Сергектик – билген устине биле беруге умтылушылык.

Жалгыздык – айтып болмайтын рухани жетимдик. Бул процесс жесирлерде, баласыздарда, туысы жоктарда, акырында, оз катары дуниеден озган карттарда да болады. Сондыктан да жалгыздык «Бир аллага гана жарасады».

Канагатшылдык - озине нактылы керегине гана бой урып, артык иеленуди керек етпеу.

Канагатсыз – осынын кери тури.

Максат. Максатсыз адам туйыкка тириледи. Оздигинше ары карай жол табуы екиталай.

Максат – жетуге коздеген ен сонгы нуктен.

Сезимталдык – коршаган ортага нем курайды карамай, болып жаткан тиршилик атаулыга жан-жакты ойланып, оз лабораториясынан откизу, ой корыту.

Сериктестик – жеке даралана бермей, озине де акылдасар, ой болисушини сагалау, издеу.

13/III-2006 600

Рух – Идея – Пикир - Елес

Адетте дуниеге келген ойдан (муликтен) колга устап коруге келмегенимен ойлай билгенде соз етип айтатындай, ягни сол ойлаушынын буйымтайындай зат пайда болады екен. Онын адамдагыдай тани де, жаны да (рухы), болмаса керек. Бул жагдай творчествомен айналатындарда болса керек. Соны дуниеге акелген адам озине саби санайды екен, ол затынын ози ойлау – толгану аркылы, саби тугандай киналыстармен келсе керек. Айгили акын сатирик Аскар Токмаганбетов бир китап окушыларымен кездескенинде, озинин 72 китап шыгарганып, оны дуниеге келтиргенин балага санап, сол сабилердин дуниеге келерде ана толгагындай болатынын айтып еди.
Адамзат сабии 9 ай, 9 кунде-ак дуниеге келип жатса, ой толгагынан пайда болатын творчестволык Сабидин дуниеге келуи тез де, узак уакыт алатыны да болады екен. Соган ылайык озине байланысты онын аты да аркилы аталса керек. Менин буйымтайымнын дуниеге келуи букил омиримди дерлик камтыгандай болды да, онын аты да соны мензеп тур – «Бастан кешкен, коз корген»: онын рухы – жаны жок, жанын мензейтин идеясы бар; ойшыл окушысына оз жалгасын бере де алса  керек. Онын аты-Пикир. Сол пикирдин жалгасынын атын Елес деп айтуга тура келе ме деймин. «Атадан бала батпан кем туады» дегендей, бирте-бирте аты жойылып, аяксыз да калуы мумкин. Карл маркстын тапкан гылымы косымша кун емес пе еди. Содан улкен дуние – Марксизм деген гылым пайда болган жок па!
Акын Аскар Токмаганбетов бирнеше саби акелсе, ол жас кезинен-ак творчествомен айналысты гой. Мен болсам, он жакта отырып калган бойжеткендердей, ари оны ишиме коп сактап, туйенин етине жерик болган аналардай жасагандыгым да бар. Кешириниздер, тастап коймай, не, иште ширитип алмай, айтеуир, киыншылыкпен жарык дуниеге акелгениме.





Компьютер тусирушиден.

Атамыз Алтынбекулы Сагындык 1922 жылы Кызылорда облысы, Шиели ауданы, казирги Балаби аулында туылган. Акеси оку жасына жетпей-ак, шешеси 1936 ж. кай-тыс болган. Балалык кези, есею кезинде, омирдин таршылыгын коп корген. Улы Отан согысыннын ардагери, букил омиринде окытушы – устаз  болган.

Компьютерге тусируши жиени Батешов Асанулы Ержан
2005 жыл тамыз айы
Кокшетау каласы
http://kokshetau.online.kz/bateshov/
e-mail: 5276989@mail.ru