ЮСУФ МАХУЛЬДУР
OЛУР БИЗИМ ТОЮМИЗ.
Арекет эткен шахыслар:
Мурад мырза
Сулейман мырза – онынъ огълы
Азамат мырза
Ненкенджан ханым – онынъ омюр аркъадашы
Дилляра – оларнынъ торунлары
Баба
Огъул
Ана
Къыз
Биринджи левха. «Келюв».
Мурад мырза. Аллам, санъа юз бинъ кере шукюрлер олсун! Хош кельдинъиз, огълум.
Сулейман мырза. Сагъ олунъыз, баба. Къолунъызны алайым да.
Мурад мырза. Хош кельдинъиз эвинъизге. Сонъ, яхшы-яхшы келип чыкътынъызмы?
Сулейман мырза. Аллагъа шукюр, эр шей яхшы. Я мен мытлакъ бугунь келирим деп, къайдан бильдинъиз?
Мурад мырза. Японларнен дженк биткенине алты ай олды. О вакъыттан берли Сарабузгъа трен келювине мен Мустафаны фаэтоннен ёллайым.
Сулейман мырза. Сагъ олунъыз, баба. Ботен раатсыз олгъансынъыз. Станцыонда фаэтонлар пек чокъ; бир чаре этип келир эдим.
Мурад мырза. Ойле олмаз. Огълум дженктен аман-эсен къайтаджакъ та, мен онъа раатсызланмайып, эвде отураджам. (Эки адым арткъа чекилип, огълуна бакъып). Къана-къана бир бакъайым да. Ай, машалла! Энди мыйыкъсыз яштан бир шей къалмады. Эй, Танърым, санъа чокъ шукюрлер олсун. Огълумны къартлыгъымда менден айырмадынъ. Чокъ шукюрлер олсун санъа! (Огълуна) Ай, машалла сизге!
Сулейман мырза. Я мен сав къалгъанымны къайдан бильдинъиз?
Мурад мырза. Иншалла, огълум, энди эвленирсиз; къысмет олса, балалы-чагъалы олсанъыз, ана-баба юреги не олгъаныны билирсинъиз. Бильмейим, огълум, амма бу куньлери коксюмде бир сыкъынты бар эди. Оны мен сизге анълаталмам. Сабадан кунеш де нурчыкъларыны башкъаджа сача, коресизми?
Сулейман мырза. Баба, мени гузелликлерден кечкен мутхиш дженк сыртымнен чевирди, мен энди бу шейлерни чокътан абайламайым.
Мурад мырза. Айды-айды, иншалла, эр шей яхшы олур.
Сулейман мырза. Сиз озюнъиз насылсынъыз, баба? Савлугъынъыз, ишлеринъиз эйими?
Мурад мырза. Сагъ олунъыз, огълум, сагъ олунъыз. Не оладжакъ манъа? Яваш-яваш къыбырдап турамыз иште.
Мустафа табакънен кире. Табакънынъ устюнде къаве, фильджанлар, шекер, къурабьелер кетире.
Ана-а, къаве де етишип кельди. Буюрынъыз, акъшам шерифинъиз хайырлы олсун. Сулейман мырза. Сагъ олунъыз, баба. Алла разы олсун. Савашлар арасында акъикъий къавенинъ къокъусы пек чокъ акъылыма келе эди. Сиз Петербугкъа кельгенде, Сулейман эфендининъ эвинде къаве ичип, гузель лафлар эткен узун акъшамларны Порт-Артурда токътамай хатырлай эдим. (Бираздан сонъ). Акъылынъыздамы, чарнынъ кенди конвойында насыл хызмет эткенини икяе эте эди.
Мурад мырза. Я эбет. Къырымтатар Лейб-Гвардия команданынъ унтер офицери Сулейман Суиновны насыл унутайым. Ичте разы олмай эди де ордудан озгъаргъанларына. Къараман киши эди. О конвой, Петербургнынъ энъ аджайып ерлеринде, Чар Кою шеэрде ерлешкен эди.
Сулейман мырза. Ондан сонъ сиз онынънен корюшмединъизми?
Мурад мырза. Ёкъ, мен Петербургкъа башкъа баралмадым. Сизни Узакъ Шаркъкъа йиберген сонъ, анда бармагъа истемедим. (Бираздан сонъ). Билесизми, огълум, мен Къырым атлы дивизионында хызмет эткенде, Сулейман эфенди манъа чокъ мектюп яза эди. Сонъ, ничюндир мектюплешмекни быракътыкъ…
Сулейман муыза. Баба, салкъын дегильми сизге? Бельки, эвге кирейик?..
Мурад мырза. Кирейик, огълум. Сиз де ёлдан ёргъунсыз, раатланмакъ керексинъиз. Юринъиз ичери.
Экинджи левха. «Къудалыкъ».
Огъул. Вот зачем керек эди именно сегодня бармагъа?
Баба. Чокъ лаф этьме, юре вер.
Огъул. (Мыскъыллап). Юре вер. Айт на литературном, или вообще сёленме. (Кене де).
Юре вер.
Баба. На литературном сен даин акъыллылар сёйлесин, мана озь Дерекой дилим гелише.
Огъул. Я дарени неге взял? Как колхозники, а не къудалар.
Баба. Билерсин не? Сен энди отуза гельдин, эп даа эвли диильсин. Сенин яшында олгъанда меним беш балам вар эди.
(Йырлайлар) Яшым гельди отуза
Бенъзим солмады.
Шу яшлыхта бир яр да севдим
О да меним олмады.
Огъул. Баба, мен оны даже не видел, насын она жениться этеджем?
Баба. Сен оны баштан горьсе эдинь, башыы джоярдинь. Анавы дели Сеитсале даина ошап, хырхха гелип эвленеджексинми? Охуп, охуп уруса варып урулдю. Онын профессорлигинден не файдаси вар, башында ахыл олмаса.
Огъул. Э-э, хватит, лекциялар Университетте надоели. Сен де как профессор…
Баба. Айды, гельдик. Китаби сахла, ахыллы. Анда да ата-кокуш гиби охуп отурма.
(Йырлайлар) Аман. Яврум де Салгъырнынъ бою
Озь тувгъанымнынъ да тою.
Кефеден, Керичтен, Джанкойдан келир
Озюмни яхшы да союм.
Ана янларына келе.
Ана. Ва-ай мысапырлер бар экен де. Къош-сепагъа кельдынъыз. Кырынъыз. Сынъ, къайдыйсыз, арувсызмы? Ийдекилер къайдыйлар, арувлармы?
Огъул (четке). О-о! Даа бир дане ходячий фольклор.
Баба. Сагъ олуниз, сагъ олуниз. Озюниз насынсиз, яхшысизми?
Ана. Шукюр, арувмыз. Вай, къапы джанында не тырамыз шо? Кырсенъыз ырметли мысапырлер, кырынъ. Анавы къакъоллар айткъан таин: «Ой у поли два дубки» деп, бызде мында тырамыз. Кырынъыз.
(Йырлайлар) Мына селям алейкум, бизде кельдик асабам.
Мына селям алейкум, бизде кельдик асабам.
Байрамынъыз гурь олсун аманим-аман,
Ляле чечек, асабам.
Баба. Я бельки эве гирип отурмайых, аваси бугун бек яхшы.
Ана. Сыз не айтасыз шо. Ырыслар айткъан таин: «Пагода ощен абманщива». Сызлерны къасталатып, озгърайыммы? Кырынъ, сопрам ащикъ, торым бош.
Баба. Озгъарайым дерсин, я беким биз мында халаджамиз. Не дерсин буна? А?
Ана. Къалынъ таа, бызлер къаршы тывылмыз. Ийде де кымсе къалмады. Тек Сарещикмен экымыз къалдыкъ. Патма акъайи Ператман «Пантамас» киносыны къарамагъа кеттилер. Барып сопрамны къарайым. Сыз отурынъыз. (Чыкъа).
Огъул. Ну и шакъа. Хоть стой, хоть падай. Сёйлегенде хоть думай азчикъ. Халаджах экен.
Баба. Сана охшап пусуп отурайыммы? Гельген сон бир шейлер сёйлемее герек те.
Огъул. Баба, штанын не утлемедин? Стрелкалары корюнмей де.
Баба. Етиштиралмайым, хайсин бирин япайим? Сен бильмейсинми бир озюме хыйын. Эм фиделер, эм хойлар, азбар, чамашыр…
Огъул. Э-эй, хватит а. Хойларны нада соймагъа, огород зачем такой балабан?.. Всю жизнь топракъкъа бурнынъ сокъып ишачишь. И вообще, эвинъ сатта, шеэрге переезжай.
Баба. Эбеть. Сенин сёзюне бахып гочерим шеэре. Мен анда гочсем, эпсиниз ачтан олерсиниз.
Ана табакънен кирди. Табакънынъ устюнде къаве, фильджанлар, шекер, къурабьелер кетирди.
Ана. Ана къавемизде пышты. Буюрынъыз мысапырлер. Акъшам шерипинъиз къайырлы болсун.
Баба. Алла разы олсун. О-о, нехадар лезетли хохусю вар. Ким пиширди, Сареми?
Ана. Я эбет, къызым пышырды.
Баба (бир ютум ичкен сонъ). Пек яхшы, хаве пиширмее биле экен, энди эвлендирмее де мумкунь. Озю не чихмай?
Ана. Магъа шап пек ытанщакъ та; мен де джашлыгъымда шылай эдым. Ырыслар айткъан таин: «Скромнист – первий щастя» бола экен.
Баба. Утанчах олмая шимдеки девирде гелишмесь. О эвельде хызларимизь утанчах эдилер. Шимди исе чохсу вурдум-дуймаз.
Ана. Джо-окъ, меним къызларым шындай тывыл, ырыслы-намыслылар.
Олар къаве ичкен вакъытта, къызы артта – санки башкъа одада - рок-н-ролл ойнай. Устюнде топик ве джинсий штан.
Ана (къызына). Къызым, Саре, кельщи сенде мында.
Баба. Бельки иши вардир. Бизде даветсиз гельдик иште.
Ана. Сиз не айтасиз шо, бек арув эткенсиз. Саре дерсин къарай. Университетинде де сессиясы башлайджакъ тезден, шынынъ ищин кеще-кындыз чалыша. Татарлар айткъан таин: «Щекышме дыньясы».
Баба. Чекиш балам, чекиш.
Ана. Барып щакъырайым, о да кельсын, бызлерге къошылсын. Сара! Ой, Саре! (Чыкъа).
Огъул. Биз не, мында къаве пить пришли что ли? Айтаджакъ лафынъ скажи и кетейик. Тоже мне дипломат.
Баба. Бойле иште ашыхмая герекмесь.
Огъул тура ве азбаргъа бакъа.
Огъул. Азбарлары ничего: и теплица балабан, вон там кумес что ли, и къойлар туталар. Бир шейден не отстают. Я анавы бочка неге керек экен?
Баба. (Мыскъыллап). Бочка экен. Бизим дилимизде бу сёзнин беш терджимеси вар, сен исе бир данесини де бильмейсин.
Огъул. Сказанул, беш тане экен. Къана, айтчи бакъайым.
Баба. Сай. Чапчакъ, метий, сакъы, варель, фучу.
Огъул (джеваб тапалмайып, пенджреге бакъа). Азбарлары ничего дейим, бир шейден не отстают.
Баба. Я эбеть. Ногъайлара машалла, чарелилер. (Огълуна бакъып) о бизимкилери – сана охшап анхавлар…
Огъул. А-гъа, эбеть.
Баба. Мына сенде охудын, амма сону хайыр олсун. Барып бир явура урулмасан…
Огъул. А не олар не люди что ли?
Баба. Оларда яхшы сойлары озюнкилерине варыйлар, ярамайи исе мана герекмесь. Анладынмы?
Огъул. Как будто сен эвленеджексин.
Баба. Ханым бозмайя истемейим.
Ана ве къызы кирелер. Къыз устюне узун халат кийген, башына да явлукъ байлагъан.
Ана. Ырыслар айткъан таин: «Заждалис наверна».
Къыз. Селям алейкум.
Баба. Алейкум селям.
Огъул (джидди). Хош кельдинъиз.
Къыз экисинин къоллларыны опе, ве, софраны джыйыштырып, табакънен чыкъа.
Огъул (четке). Меним де къолумны поцеловала. Бу обязательно, что ли?
Ана. Айтаман да бир ытанщакъ; зорман щикъардым.
Огъул (бабасынынъ къулагъына). Кенефлери къайда экен? Не знаешь?
Баба (огълуна). Ахылсыз, айттым да о хадар пиво ичме деп.
Огъул (къычырып). Мен тышкъа чыкъайым, шимди келирим. (Чыкъа).
Ана. Айтаманда, акъшам салкъын щикъа. Къа, джырщынъ ийге кырейык. (Кетелер).
Къыз халатнен явлукъны ташлап, азбаргъа чыкъа. Агъызында сигара. Санки эв тарафына бакъып, серник къыдыра.
Къыз. Тоже мне къудалар. Таптылар время. Афтада один раз дискотека ола, ондан да къалайыммы. Ничего, ольмезлер без меня.
Артындан яваш Огъул келе.
Огъул (серникни якъып, атешни узата). Прикуривай. Утанасынъ что ли? Озюне чек.
Къыз. Сэнъкью, мой дост.
Огъул. Уч сёз – уч тиль. Круто. Не, на дискотеку, что ли?
Къыз. Эвде мусафирлер олуп, какая там дискотека. Огород сувармагъа чыкътым.
Огъул. О-о, хозяйственная. Даа бармы сигаретинъ?
Къыз. Ёкътыр.
Огъул. Тогда къалдырарсынъ.
Къыз (сигарны узатып). Ма. Анам корьсе, на мне сёндюрер.
Огъул (артына косьтерип). Андамы?..
Къыз (манълайына урып). Мында, умник.
Огъул. Ярын концерт вар, менде лишний билет есть. Барайыкъмы?
Къыз (омузларны котерип). Бильмейим.
Огъул. Э-э, болды не ломайся. Ярын пол шестого мейданда беклерим. Унутма.
Къыз. Саба, что ли?
Огъул. Ёкъ, вечером.
Къыз. Яхшы, приду.
Бирден эв тарафтан шамата, къычырмалар эшитиле. Ананынъ сеси эшитиле: «Къараса шыгъа. Къара шы къарт делиге. Ырыслар айткън таин: «Запсем щёкнулса». Бар кет мындан. Анавы сопаман аякъларынъны сындырмагъанщи, кет дыймен». Ана ве баба санагъа чыкъалар.
Ана (бабаны туртып). Къараса шыгъа. Къызыма къыдалыкъ эте къарт дели. Сен пиалагъа къарайсынъмы? Айтщи манъа, къа?
Огъул ве къыз (берабер). Не олды шо?
Баба. Сен мени янгъыш анладын. Тохтаса шо…
Ана. Бек арув анъладым. Бар кет мындан, козюм корьмесин. (Къартны уйтий).
Баба. Тохтаса …
Ана. Шымды итымны джиберермен, штансыз къалырсынъ.
Баба ве огъул чыкъып кетелер.
Ана. Къараса, сены аладжакъ бола.
Къыз. Да?! Вот старый перец. Бакъса, старый, старый, а туда же.
Ана (артларындан къычырып). Пранцузлар айткъан таин: «Шерше ля пам». Озюнъе келишкен сойынны тап, старый перис!
Къыз. Айды, анем, хватит. Бутюн соседлер бизге къарайлар.
Ана. Сенде сасетлерны магъа сёгдирме. Сенде авзымны ащтырыджакъсынъ шынды. Олар меним сесыме базарда алыштылар. Джир, ийге кырейык. Шыгъадар вакътымны джойдым. Олар ищин индийский киноны да къаралмадым быгын.
Учунджи левха. «Мусафир».
Азамат мырза. Мурад эфенди, эвдесизми?
Мурадмырза (эвден чыкъып). Э-гъей, ким кельди. Хош кельдинъиз, хош-сефагъа кельдинъиз.
Азамат мырза. Сагъ олунъиз, Алла разы олсун. Селям алейкум, Мурад мырза.
Мурад мырза. Алейкум селям, Азамат мырза. Азамат мырза. Козюнъиз айдын олсун, огълунъиз кельген экен.
Мурад мырза. Сагъ олунъиз. Танъримиз бахттан, козь айдынлардан кимсени айырмасын.
Азамат мырза. Я къана, не корюнмей Сулейман бей?
Мурад мырза. Саба танъда дору атны эгерлеп, дагъгъа кетти. Эрте турып чыкъты, пек сагъынгъан бу ерлерни.
Азамат мырза. Я эбет, эбет. Къырымда олмагъаны энди баягъы олгъандыр.
Мурад мырза. Тамам дёрт йыл кечти. (Яваш сеснен). Билесизми, Азамат мырза, огълум кечкен геджеси пек ярамай юкълады; бутюн вакъыт бир тюрлю сеслер, къычырмалар эшитильди одасындан: «Душманлар сол тарафта! Алгъа!» - деп, багъырып чыкъты. Пек денъишти огълум, бир ачув бар козьлерининъ ичинде.
Азамат мырза. Шайдыр, шайдыр, Мурад бей. Я айтмагъа келеми не къадар дешетли дженк олып кечти. Эр шей козюн алдындадыр. Нидже Къырым яшлары андан къайтмадылар. Кельгенлерин де ярысы зайыфлар: я къолсыз, я да аякъсызлар.
Мурад мырза. Э-э догъры айтасыз.
Азамат мырза. Айды, не олса да, энъ муими сагъ-селямет къайтып кельгени. Иншалла, Ана-юртында сой-соп арасында о кечкен куньлерни унутыр да, озюне келир.
Мурад мырза. Алла берсин. Мен де бунъа умют этем. (Отуралар). Э, пек дешетли дженк олды. Чарны айтам, не де буюк зулумлыкъ. Узакъ Шаркъ къайда, Къырым къайда.
Азамат мырза. Кечкен афта Кезлевге баргъан эдик. Исмаил мурзанынъ киеви де дженкте эляк олгъан. Лейля ханымгъа, ана-бабаларына терен тазие бильдирдик. Мерхумеге Алла рахмет эйлесин.
Мурад мырза. Биз де баргъан эдик огълумнен. Иса мурзагъа Алла рахмет эйлесин. Тек Тайганскийлер дегиль де, бутюн Къырым акъикъий эрны о дженкте джойды. (Дуракълама). Татарлар не алып береджеклер о Порт-Артурдан, японлардан…Айтчынъ манъа, не ишлери бар оларны тап анда?
Азамат мырза. Айтасыз сизде… Мурад бей, я рус чарнынъ къолундамыз да.
Мурад мырза. Э, ойле о, ойле. Бу йыкъынтылар, мушкюлликлер Кучук-Къайнарджи барышыкъ шартнамесинден сонъ башымызгъа кельди. 1774 йылдан сонъ Русиены меджбур олдыкъ Къырымгъа йибермеге. О лянетли шартнамеден сонъра Керичте ве Еникъале рус арбий гарнизонлары пейда олдылар. Чарны Азав ве Къара денъизге йибермеге керекмей эди.
Азамат мырза. Багъышларсыз мени, Мурад мырза, амма чарны биз тап 1699 йылда йибердик. Етмиш йыл эвельси Карловицадан сонъ Пётр Азавнынъ саиби олды. Шимди акъылымда ёкъ, я 1710-ми я да 1711-ми Пётрни Къырым ханы эсир алгъан эди; алтынгъа къызышып сатты оны. Ана хата къайда! А? О вакъыттан берли биз озь халкъара вазиетимизни джоймагъа башладыкъ. О заман Тюркие иттифакъчыларгъа къаршы дженк этмеге эбет азыр дегиль эди.
Мурад мырза. Э, догъры. Алманларгъа эм Маджаристан, эм Полония, эм де Русие къошулгъан эдилер. Авропанынъ ярысына Османлар дженк илян эткен эдилер.
Азамат мырза. Бундан алдын Венанынъ тюбюндеки урушта тюрклер юттыргъан эдилер де. Бутюн къабатыны Къырым ханына къалдырдылар. Истанбул Мурад Герай ханны алып ташлап, Хаджы Герайны тайинледи. Иште, Карловицадан сонъ Тюркие Авропада, Къырым исе шималь чёллеринде нуфузларыны джоймагъа башладылар.
Узакътан дёртнал чапкъан атнынъ якъынлашкъаныны эшитильди.
Азамат мырза. Сулейман бей келе, гъалиба.
Мурад мырза. Огълумнынъ дженктен аман-эсен къайткъанына, къысмет олса, бугъалар сойдуртаджагъым. Къурбан чалдыртып, этлерини хызметчи ве койлюлерге дагъытаджам. Менде пек буюк козь айдын, - юрегим осе, гонълюм джоша – озь къуванчымнен якъынларымнен пайлашмагъа истейим. Иншалла, кузьде исе, берекетни топлагъан сонъ, Дервизада даа буюк шенълик этермиз.
Азамат мырза. Кузьде тойын да япмагъа мумкюн. Он даин йигитке, мен беллесем, бир къызнынъ ана-бабасы ред этмез.
Мурад мырза. Ред этмез, дей сизми?..
Азамат мырза. Ойле тюшюнем…
Мурад мырза. Айды, къысмет олса, бакъармыз.
Сулейман мырзанынъ киргенинен, санки савашлар арасында, къавал ве гитара иджрасында «Порт-Артур» тюркюси янъгъырай. Санадаки артистлер бойле арекетлернен мешгъуль ола билелер: баштан корюшюв, Азамат мырзанынъ суаллери, Сулейман мырзанынъ икяеси, Мурад мырза огълунынъ медаллернен толу олгъан мундирини кетире, мусафир оларгъа бакъып сукълана, сонъ исе ихтиярлар икяе этелер, берабер кулюшелер ве иляхре, иляхре…Тюркю биткенинен къартлар отуралар, Сулейман мырза аякъ устюнде къала.
Азамат мырза. Акъикъатен козь айдын, достум. Огълунъыз дженктен къайтып кельди. Улу козь айдын.
Мурад мырза. Сагъ олунъыз, Азамат мурза. Танърымыз эр кеске къуванчлы куньлерни къысмет этсин.
Азамат мырза. Сонъ, Сулейман мырза, сиз олгъан ерлерде татарлар чокъ эдилерми?..
Сулейман мырза. Бар эди… Къаленинъ ичинде чокъ дегиль эдик. Джанкойдан Ибраим адлы бир адам бар эди. Порт-Артурда даа дженктен алдын беш йыл хызмет эте эди. Пек шакъаджы меракълы киши. Къытай тилини бильген ичюн дженк вакътында джасус олып койлерге чокъ чыкъа эди. Японлар оны ерлилерден айырып оламай эдилер.
Азамат мырза. Къаерден дединъиз, огълум?..
Сулейман мырза. Джанкойдан. Эр вакъыт онынъ янында топлана эдик. Меним батареям азчыкъ узакъча олса да, савашлар арасында субетлешмеге даима вакъыт тапа эдик. Тери сеплеп, бизлерге чарыкълар эткен эди. Бир сопканынъ этегинде топлангъан еримиз бар эди…
Азамат мырза. Сулейман мырза, мында кечкен байрамларда бутюн джемаатны озь оюнынъызнен къувандыра эдинъиз, ве сизин оюнынъыз адамларда эр вакъыт гузель теэссурат къалдыра эди. Акъикъатен сизнинъ къайтувынъыз – буюктен буюк къуванч.
Сулейман мырза «Варирач» оюнны ойнай.
Дёртинджи левха. «Свиданья».
Огъул. Яхшы да кельдинъ на концерт. Мен белледим билетлер пропадут.
Къыз. Пропасть этмезлер, къоркъма. Ана, Машка-Наташкалар коп, биревини нашёл бы.
Огъул. А может мен сеннен истедим бармагъа.
Къыз. Может или меннен?
Огъул. Ёкъ, керчек. Тек сеннен. Манъа Машкалар зачем?
Къыз. Эбет, зачем? Сиз эпсинъиз тек оларнен гуляете. Ойлеми?
Огъул. Яхшы, яхшы. Сиз де олардан артта къалмайсыз. Бек те не отличаетесь.
Къыз. Вай-вай, ойлеми?
Огъул. А не? Штан киесиз, эм де ойле сойларын…Баштакъындай бол-сал дегиль, а в обтяжку. Юбкагъа къалгъъанда – шашкъандай шей. Мини демеге сыра тюшмей…
Къыз. Чаренъ олса эди, всех бы паранджагъа сарар эдинъ.
Огъул. А чё, сарар эдим. Разрезлер де аж бельден.
Къыз. Битирдинъми?.. Амма сизлер исе…Половина бабниклерсиз, половинанъиз да наркошаларсиз. Лаф этмеге не о чём. Интеллект на лице.
Огъул. Менде де?
Къыз. Мен сени айтмайым. Разрезлер экен…Ты как наш молла. Тек лаф этмеге знает.
Огъул. Моллалар, политиклер эписи бирдийлер, на один лад. Э-э, олар ичюн не хочется лаф этмеге.
Къыз. Да-а, догъры. Серьёзный сойлары аз.
Огъул. Айды, вечерны бозмайыкъ та. Юр бирер къаве патлатайыкъ.
Отуралар. Янларына официант келе.
Огъул. Мумкунь олса, эки къаве.
Официант кете.
Сен бир шейлер ашайджанъмы?
Къыз. Ёкъ. Мен до концерта ашагъан эдим.
Огъул. Сонъ, бегендинъми концертни?
Къыз. Нового бир шей ёкъ эди. Тюркюлер все на один лад. Ум-ца, ум-ца…
Огъул. Тек татарджа йырлай, а мелодиялары эписи европейские.
Къыз. Я эбет, дискотечная же музыка. Народный авалар чалсалар да, и то... не узнаешь. Тек ады къалды хайтарма деп.
Огъул. Э-э, концертлер де эпси одинаковые.
Къыз. Юмористлери де. Просто анекдотларыны татарджа перевёл и всё. Мен оларны и так биле эдим. Янъы шейлер ёкъ. Анекдотлар да джурелер газеттен газетке.
Огъул. Озюмизде о къадар смешной сойлары бар. Мына эмджем Ялтадан кельсе, баягъы смешить япа бизи. Эм де темиз татарские сойларыны, без мата, без ничего…Просто шашайсинъ. На второй день тап къурсакъларимиз агъырта кулькюден. Эм де так чокъ биле.
Къыз. Сенинъ бабанъ да шакъаджы, много шутит…
Огъул. Мына не етмей бизге. Старший поколениянынъ башындан о къадар чокъ шей гечти, амма шенъленмеге ве кульмее эр вакъыт кучь тапалар. Сенинъ ананъ да моло…машалласи вар, эр вакъыт шутить эте.
Къыз. Мен четтен слушаю. О къадар ярамай лаф этемиз. Просто ужас.
Огъул. Сен татар тилинде дейсинъми?
Къыз. Э-э. Анам эр вакъыт айта, ийде тек татарджа лаф этинъиз деп.
Огъул. Бабам да бизлери – агъаларымны, аблаларымны – постоянно сёге. Не ичюн русча къонушасиз деп.
Къыз. Мен тыневин остановкада тыргъанда, янымда татар огъланлары тыра эдилер. Ну мен оларны бильмиймен. Немного дынъледым, айтаман да ужас. Не татарджа, не де
русча. Непонятный язык какой-то. На русском, амма с таким акцентом, озюде на блатном. Лафлары да о девках, ичкилик акъкъында, анаша…
Огъул. Зорнен лаф этемиз. Меним бир достумны турклер пригласили ишке. Билесин, мен шаштым. Темиз башлады оларнен лаф этмеге. А озю менден де плохо биле эди татарскийни. Бельки ишнен связано, бильмейим, всё таки айлыгъы пек балабан.
Къыз. Ёкъ, это айлыкътан не зависит. Мына буюклер бизлерни ругают, амма озьлери де темиз татарджа не разговаривают. Вот тойларда, дуваларда обрати внимание къартларгъа. Эпси обязательно къошып-къарыштырып лаф этелер.
Огъул. Даа бизлерден бир шей хотят. Къыз. Сакъта меним дайим отура. Оларны в восьмидесятом Къырымдан кочирген эдилер.
Огъул. Не? Восьмидесятыйде де кочире эдилерми?
Къыз (башыны саллатып). Сонъ олар Украинагъа кочтилер. Анда он беш йыл прожили, шимди кене Сакъкъа переехали. Дайим такой националист,- эвде тек татарджа лаф этелер. Къызларны да эр вакъыт сёге, эгер по-руски лаф этселер.
Огъул. Ана, неужели бу шейны чтобы понять, башымызгъа бир къыйынлыкъ керекми.
Къыз. Какой ещё къыйынлыкъ. Бойле де жизнь сплошной къыйынлыкъ.
Огъул. Значит аз даа. (Дуракъламадан сонъ). Мен санъа сигаретте не предложил. Ичесинъми?
Къыз. Ёкъ, ташладым. Башкъа ичмейджем.
Огъул. Я? Даже не тянетми?
Къыз. Ёкъ.
Огъул. Машалла санъа. Манъа да ташламакъ керек. Энди он йыл курю.
Къыз. Энди ташлап оламазсинъ, кури.
Огъул. Не? Ташлап оламаммы? Сен ташладынъ, мен ташлап оламам что-ли? (Сигара къутусыны кулликке ташлап) Сомневаешься во мне, э?
Къыз. А давай тырышайыкъ тек татарджа лаф этмеге.
Огъул. Я не, давай. Четэль тилини бир къач айда огренелер. Тюрлю-тюрлю системалар чокъ. Не, биз Ана тилимизни огренип оламайджакъмызмы? Неужели тап о къадар дураклармыз.
Къыз. Айды, бугунден башлап, тек татарджа къонушайыкъ.
Лаф арасында, я да левхадан сонъ С.Эреджепованынъ иджрасында тангоны ойнай билелер.
Бешинджи левха. «Джиддий лаф».
Саргъош Сулейман мырза басамакълардан зорнен тюшюп, солда порталнынъ тюбюне отура. Къолунда шарап шишеси.
Сулейман мырза (йырлай). Сельби киби боюмиз,
Агълап къалды союмиз.
Порт-Артурдан къайткъан сонъра
Олур бизим тоюмиз.
Мурад мырза да тюшюп, огълынынъ янына келе.
Мурад мырза. Керек эдими тап о къадар шарап ичмеге? Къач куньден берли саргъошсиз.
Сулейман мырза. Я не, акъкъым ёкъмы?
Мурад мырза. Ич те акъылыма кельмей эди, меним екяне огълум рухсыз, гонъюльсиз бир инсан олур деп.
Сулейман мырза. Мен темелли бир инсаным. Эр кес киби…Эгер биреви бегенмесе… Мурад мырза (бирден къычырып). Турынъыз! Меним унваным сизинкинден юксектир!
Огълы зорнен аякъ устюне турып, диваргъа яслана.
(Джидди девам этип). Буюклернинъ огюнде отурмакъ ясакътыр! Мен де дженкте иштирак эттим, мен де чокъ къан, ихтирас ве агърылар корьдим, амма сизге ошап озюмни ичкиликке урмадым.
Сулейман мырза. Мен анда юз бинъ кере ольмек керек эдим. Биревини аятыны яшайым деген бир теэссурат бар менде. Бир чокъ Къырым яшлары башларыны къойдылар анда. Бир себепсиз, бир манасыз… Не ишимиз бар эди анда?.. О къадар аскерлеримиз ольди ки этрафымда…Агъырлыкълардан эр вакъыт озюм олюм къыдыра эдим. Даима алда олып та, сав къалдым, амма олар… Не ичюн мен сав къалдым?… Бильмейсизми? Менде бильмейим. (Дуракъламадан сонъ) Ялу озеннинъ янындаки къолкуреш савашта баягъы аскерлеримиз эляк олдылар. Бир самурай озь тюфегини манъа догъурткъан эди. Атышны эшиттим. Намлудан къуршунны догъру юрегиме учуп кельгенини коре эдим…Бу аньде Къырымны, багъчаларны, сизни, рахметли анамны хатырладым…Озюмни о бир дюньяда деп тасавур эттим. Амма о къуршуннынъ ёлуны Амет къапатты. Кене сав къалдым. Айтынъыз манъа, мен бу мушкюлликлернен, бу гуняхларнен насыл энди дюньяда яшайджам?! Сёйленъиз, баба. (Яваш). О тюшюнджилерден мени тек ичкилик къутара, о дешетлерден шише айыра.
Мурад мырза. Башынъыздан чокъ шейлер кечти эбет, амма озюнъизни къолгъа алмагъа керексинъиз. Шарап бу вазиеттен чыкъыш дегильдир.
Сулейман мырза. Анъламайсыз мени…(Терен нефес алып). Анъламайсыз. Инсан бу дюньяда ялынъыз олып догъа экен, ялынъыз олуп та оле. Аят девамында да ялынъыз олуп яшамагъа алышмакъ керек.
Мурад мырза. Ёкъ, огълум, янълышасынъыз. Биз, къырым татарлар, джемаатчиликнен къуветли эдик. Бир-бирлеримизге аркъаланып, яшамакъ керекмиз. Бу темелимизни, бу низамымызны, бир шейге бакъмайып, къорумакъ керекмиз. Тек бойле биз кене де аякъкъа турармыз… Заманлар денъише, амма биз озюмизни джоймамакъ керекмиз. Ялнъызлыкъ исе тек Аллагъа ярашыр. Русиеде олгъан шаматаларны эшиткенсиздир? Бу исъянджылар эрте-кеч илле лянет чарлыкъны авдарырлар. Амма биз исе тек озь озюмизге ишанмакъ керекмиз. Къырымгъа къайтып кельдинъиз, Аллагъа шукюр…
Сулейман мырза. Кърымгъа къайткъан сонъ раат олурым деп тюшюне эдим. Мында исе башкъа къыйынлыкълар. Бир вакъытта улу ве къуветли халкътан бир шей къалмады. Треннен кельгенде токътамадан пенджереге бакъа эдим. Татарлар фукъаре, ач, хорлар. Юз йылнынъ девамында башымызгъа кельген белялар даа зияде арткъан.
Мурад мырза. Алла бетерлерден сакъласын.
Сулейман мырза. Бундан бетер не олмалыдыр?
Мурад мырза. Айтманъыз ойле…
Сулейман мырза. Колонистлерде бир тюрлю мукъаддесликлери ёкъ: джамилерни ве мезарлыкълырыны биле йыкъалар…Насыл мумкуньдир бойле яшамагъа?..Баба, мен Костандже, я да Тюркиеге кетеджек олам. Мен мында яшалмам.
Мурад мырза (ашыкъмайып). Эгер мушкюлликлерден ойле енгиль къачмагъа мумкюн олса эди, бутюн инсанлар кимсин насыл бахтлы олур эдилер. Сиз Къырымдан кетерсиз, о къолай, я озюнъизден къайда къачаджакъсынъыз? Сизге анда къолай олур деп тюшюнесинъизми? Ким гъурбетликте сербест ве бахтлы олгъан? Нидже-нидже къараманлар, халкълар Къырым ичюн шахид олуп бу дюньядан кеттилер. Оларнынъ олюмлери бошсына ве нафиле деп санасызмы? (Бираздан сонъ). Дженкчи хусусиетлернъиз акъкъында шурет тап мында келип чыкъты. Джессюр олгънынъыз ичюн японлар сизни «кёэдзин-Силиман» деп адландыргъанлар. Эшиткениме коре бу сёзнинъ терджимеси «къутургъан». Ордуда сиз буюк сайгъы къазандынъыз. Тек мен дегиль де, койдешлеримиз, этрафтаки койлернинъ сакинлери де къувана ве гъурурлана эдилер сизни къайткъанынъызгъа. Ана, кечкен Дервизада не къадар джемаат бар эди. Эр кес, сизни анда оладжагъынъызны эшитип, кельдилер. О къадар чокъ халкъны бир ерде мен баягъы олды энди корьмегеним. Мен озюмни энъ бахтлы баба деп сандым. Сав къайткъанынъызгъа некъадар «козь айдынлар» эшиттим. (Дуракъламадан сонъ). Озюнъизни ичкиликке урдынъыз, о да аз олгъан экен,- Къырымдан кетеджексинъиз. Бу халкъны умютинден кеседжек экенсинъиз. Къуванч бойле де кунь-куньден эксиле. Бу ерлерни кимге къалдыраджакъсынъыз? Къамбурлары чыкъкъан къартларгъа ве рухларындан тюшкен осьмюрлергеми? Акъкъикъий ватанпервер деп санды сизни джемаат. Кокюсинъиз орден ве медаллерге толу. Оларны бедава бермейлер.
Сулейман мырза. Бир кесек демир еринде докъуз грамм къуршунны тапалмады коксюм.
Мурад мырза. Э-эй, языкълар олсун. Сиз бир шей анъламадынъыз. (Сесни юксельтип). Ана, Азамат мырзагъа бакъынъыз. Дженкте догъру коксюне яралангъан эди. Зайыфланды къатты, амма умютлеринден кесильмеди ве рухтан тюшмеди. Къырымгъа къайткъанынен огълуны джойды. Келини акъайын артындан янып ольды. Алла рахмет эйлесин оларгъа. Беш яшындаки Диллярачыкъ дедесининъ къолунда къалды. Амма мушкюлликке бакъмадан, яшады. Онынъ багъчаларына бир козь атынъыз. Машалла берекетке…Ойле алма тереклери бар ки, эки юз элли-уч юзер къопкъа емишлер берелер. О эм саибчи, эм де яхшы тербиеджи. Даа Диляранен сиз таныш олмадынъыз. Къайдан кельген о къызгъа о къадар икмет ве акъыл? Къырымдан кетеджек оласыз…Не айтайым мен сизге?..
Сулейман мырза. Сагъ олунъиз, баба…
Мурад мырза. Не дейсиз?..
Сулейман мырза. Баба, мен ярын сабадан Джанкойгъа барайым. Ибраим акъамнынъ лафларыны сагъындым…
Мурад мырза. Барынъыз, огълум. Бар да къайтынъыз. О гонъюльнъизни баягъы юксельтир. Бир-эки куньден емиш топлавны башлайджакъмыз. Ишимиз пек чокъ. Хызметчилер топлавгъа эр шейни азырладылар. Ибраим бейни бизге давет этинъиз. Энъ къыйметли мусафир этип къаршылармыз. Айды, барып ятайым. Гедженъиз хайыр.
Сулейман мырза. Хайыргъа къаршы, баба.
Мурад мырза кете. Сулейман мырза бираз даа тура. Сонъ, элиндеки шишени котерип атып, чыкъа.
Алтынджы левха. «Къарар».
Огъул (чапып кире). Баба! Баба!
Баба (сана артында). Не!
Огъул. Баба, къаердесинъиз?!
Баба былашыкъ урбаларынен чыкъа. Одада акълав ишлеринен огърашкъаныны корюне, бетинде киреч лекелери.
Баба. Не олды шо?
Огъул. Азырсынъмы муим бир хабер эшитмеге? Йыкъылмазсынъмы?
Баба. Ёкъ, йыкъылмам. Сонъ, не олды?
Огъул. Баба, мен эвленем.
Баба. Не?
Огъул. Айттым да, мен эвленем.
Баба (омузына къолунен урып). Малядесь!
Огъул (мыскъылдап). Малядесь! Ойле билесинъми кимге айталар?
Баба. Бильмейим.
Огъул. Малядесь деп, сувдан чыкъкъан эшекке айталар. Манъа «Машалла» демеге керек.
Баба. Айса, ботен ахламай экеним де оданъны.
Огъул (одагъа бакъып). О-о-о! Энди битире экенсинъ. Не керек о къадар чекишмеге, озюм акълар эдим даа, баба.
Баба. Айды-айды, хорхма сана да иш тапылыр. Эвленюв аххында герчек сёйлесен, ишимиз пек чох. Азбарыда ахламая герек олур.
Огъул башкъа одагъа кире. Андан. Гитарамны корьмединъми?
Баба. Я о неге керек?
Огъул. Керек баба, керек. Ишим вар.
Баба. Насыл ишин? Тохтаса, геч энди. Озю эвленеджек ола, озю…Саат билесинми хач олгъныны?
Огъул. Влюблённые саатны не наблюдают. Вай (дудакъларына енгиль шамар урып). Э-э, козь этмейлер.
Баба. Я ким о? Мен таныйыммы?
Огъул. Эбет, баба. Бек яхшы таныйсын.
Баба (яваш). Бизим халхтанмы?..
Огъул. Эльбетте. Амма да суаль!
Баба. Ойле олса, Аллагъа шюкюрлер олсун.
Огъул. Тойны бир айдан япармыз. Не вар чеккелемее. Баба, тек балабан той япмая керекмей.
Баба. Не дедин? Балабан герекмесь эмиш. Эр кесь япханы киби бизде япармись. Сой-соп, достлармись чох – эр кесьни чагъырмая герек. Хорхма, агъаларынъ ярдым этерлер. Иншалла, эр шей яхшы олур. Я, тохта, ашшихмайсинми? Бир ай халмыш дерсин.
Огъул. А-на-а. Сиз мана ошап аххыллы экенсиз. Э, бир ай, догъры.
Баба. Сана ошаса эдим, мен ачтан олюрдим.
Огъул. Баба, варып къудалыкъ этмее керек. Къырымтатарджа олсун да.
Баба (шашмалап башлады). Эбет, эбет. Я не вакъыт варайыкъ. Бугун энди геч те.
Огъул. Ярын акъшам, ярын варармыз.
Баба. Я ким экен о байгъуш, ады не?
Огъул. Не ичюн байгъуш? Мен оны дюньяда энъ бахтлы къадын этерим, бабачыгъым.
Баба. Мен тааджипленмейип. Я худалых бохчайи ханда фырлаттым шо? Сен шуны хатырламайсынмы? Вай-вай, ханда котерип аттым шуны.
Огъул. А-гъа, молодец. Мен къайдан билейим. Саба берабер къыдырармыз. Айды, мен кеттим. (Чыкъа).
Баба. Ким биле мен бельким малядесим. Харт эшек. Амма, огълум, билесинми ана-бабаларгъа не эн муим бу дюньяда? Бала осьтюртюп, тербиелеп, ферасини горьмее. Хысмет олса, кичигим де эвлендирсем, о бир дюньягъа да…Хыйяр! Яшайыш энди башлайджах.
Апансыздан тайип йыкъыла, къопкъа да артындан тюше. .
Единджи левха. «Бабалар».
Мурад мырза шаматаны эшитип, башкъа тарафтан чыкъа.
Мурад бей. Эй, къомшу, хайырлымы шо? Не олды? Ярдым керекмейми?
Баба. А-а, Мурад эфенди, селям алейкум.
Мурад бей. Алейкум селям, Ярдым керекмейми, дейим.
Баба. Ёкъ, чох сагъ олуниз. Огълум гелип гетти де, бираз шашмалатты. Киреч хопхайи авдардим. Озюме даа иш чихардим иште.
Мурад бей. Энди къалгъанынъ ярын битирерсинъиз.
Баба. Эй, ярынгъа да иш етерлик. Бутюн одалары ахламая герек. Башлагъан сон, илле битирмее герек.
Мурад бей. Бизге, Къырым халкъына тек иш къалды, тек чекишмеге билемиз.
Баба. Герчек сёйлейсись. Гедже-куньдюсь чекишемись.
Мурад бей. Авропада олгъанда, бир къылыкъларын пек бегендим. Автада эки кунь бир шейге бакъмайып, раатланалар. Сабадан килиселерине барып къайткъан сонъ, илле ормангъа я да дагъгъа чыкъалар, табиаткъа кетелер.
Баба. Ойле олмая герек. Эм чалышмая, эм де раатланмая билелер. Я сиз, Мурад бей, не юхламайсиз? Саатте баягъы олгъндир.
Мурад бей (саатке бакъып). Эки бучукъ энди. Аваны дейим, нас яхшы бугун, азбаргъа чыкъайым дедим. Бу соньки геджелери козюме ювкъу да кирмей…
Баба. Тюшюнджилериниз чохтур, онын ичюн юхлап оламайсиниз. Менде де шу. Сабая яхын тап юхлап халам. Э, герчек, бизим козь айдынымись вар. Огълум эвленеджек.
Мурад бей. Пек гузель. Алла къолай кетирсин сизге.
Баба. Алла разы олсюн, сагъ олунись. Бир тюшюнджюден Танрымыз ийирах этер мени. Ана-бабалары ботен сачлары чалармай эбеть. Бала осьтюрмеси холай шей диль.
Мурад бей. Керчек, керчек.
Баба. Энди хысмет олса, буну да эвлендирсем, бир-эки раатланмая да мумкунь.
Мурад бей. Догъру айтасиз. Инсан аятында эвленюв – бу азиз ве гузель меджбуриетлеринден биридир ве эр даим бунъа буюк эмиет бериле эди. Акъай ве апай Алланынъ, джематнынъ ве озь озьлернинъ огюнде олгъан бордж ве месулиетни пек яхшы анъламакъ кереклер. Парижде олгъанда бир франсызнен бахс эттим. Гъарпта олар «сиз къадынларнъызны къул еринде тутасынъыз» дейлер. Гедже-куньдюз олар ашнен, эв хызметлеринен ве балларнен огърашалар дейлер, ве оларнынъ бир шейге акълары ёкъ эмиш.
Баба. Эп бизьлери, мусульманлары, ашшаламая тырышалар. Ойле гузель хадислеримизь вар. Пейгъамберимизь (алейхи-сселям) ахай харысына сайгъы, урьметь ве севги мунасибетлернен булунмасына тевсие эте. Озь омюр архадашларына мерхаметьли ве эйи баххан ахайлар эн гузель ахай деп сайыла.
Мурад бей. Къадимий тюрклерде де эвге кирген аскер баштан анасына, сонъ исе бабасына башыны эге эди. Ананынъ аягъынынъ тюбю – дженнет! Рахметли анам, - акъикъий къанилерден эди де – тойымда эваш яныма келип: «Бу эль баласы, джаныны агъырткъанынъны ич корьмейим» - деген эди, ве келинине даима дюльбер инсафлы мунасибетлеринен булуна эди. Омюр аркъадашымнен чокъ мемнюн эдим. Шукюр, дёрт бала осьтюрдик.
Баба. Бала догъурмасы эр бир аиле де эн бахтлы ве хуванчлы вахиадир. Языхлар олсюн ки, Мурад бей, апайларымыз бу куньлери коралмадылар.
Мурад бей. Алла рахмет эйлесинъ оларгъа. Огъланларнынъ тойларыны коралмадылар.
Баба. Я сиз?.. Огълунизин тоюнда не вахыт шенленеджемись?
Мурад бей. Олур, иншалла, олур. Джанкойгъа кетти. Къайтып кельсе, бир лаф этмеге истейим онен.
Баба. Я Джанкойда не вар?
Мурад бей. Бир аркъадашы бар анда. Ордуда берабер олгъан эдилер.
Баба. Орду достлугъы – пек хавий шей. Эбеть сагъынгъандыр.
Мурад бей. Анда Узакъ Шаркъта имкяниетлери аз олса да сыкъ-сыкъ корюшюп тура эдилер.
Баба. Мурад бей, юринь бирер хаве ичейик. Тазе хаймагъым да вар. Ёх деменись.
Мурад бей. Эльбет. Юринъ. Къаве дегенде эр шейни унутам да...
Экиси де чыкъалар.
Сeкизинджи левха. «Севги йыры».
Огъул озь достларынен санада корюне. Эллеринде музыка алетлери. Яваш пенджереге якъынлашалар. Къолуны чалгъыджыларгъа саллап, йырламагъа башлай. Йыр девамында Саре корюне.
Огъул. (Йырдан сонъ, янына келип). Саре, акъылыма билесинъ не кельди?
Къыз. Айтса, не?
Огъул. Кульмезсинъми?
Къыз. Пек матемли олмаса кульмем.
Огъул. Меним арзум бар, Саре. Къысмет олса, беш огълумнен, беш къызым оладжакъ. Къыз (кулюп). Я не ойле аз?
Огъул. Токъта сен ботен кулесинъ. Буюклерге бакъ сен. О къадар мушкулликлер корьдилер ки, лякин учтен эксик бала кимсе де ёкъ. Меним ишим вар, эвим вар, къолум-аягъым тута…
Къыз. Я оларны даа осьтюрмек керек.
Огъул. Иншалла., яваш-яваш…Ана, меним беш агъамнен эки аблам вар. Эпимизни бабам ве рахметли анам осьтюрттилер ве окъуттырып адам эттилер.
Къыз. Алла къолай кетирсинъ сагъа.
Огъул. Я не ичюн санъа? Бизге! Сен не, бу агъыр иште манъа ярдым этмейджексинъми? Бир озюме къыйын олур да.
Къыз. Я мен окъуйым да… Манъа Университетни битирмеге керек даа.
Огъул. Саре, я яш аналар аз окъуйлармы? Мен санъа окъувны ташла демейим.
Къыз. Къыйын оладжакъ…
Огъул. Я не бар енгиль бу дюньяда?.. Саре, ялварам санъа «ёкъ» деме. Сенсиз аятымны энди тасавур эталмайым. Биринджи корьгенимден сени бегендим. Акъылынъдамы, эвинъизде къолумны опькен эдинъ?..
Къыз. Мен ойле шашмаладым ки… Мен ойле эеджанлана эдим…
Огъул. Саре, биз ярын бабамнен берабер сизге келеджекмиз. Сен не дейсинъ? Саре, сен не ичюн бир шей айтмайсынъ?
Къыз. Мумкунь олса, даа бир тюркю йырласа.
Огъул «Эль хам дулли ля» тюркюни йырлай. Къырмызы ярыкънен экиси ярыкъланалар. Яваш авансценагъа Ана чыкъа. Прожекторнынъ нурында агълап тургъаныны корюне. Тюркюнинъ девамында гъурбетликте олуп кечкен вакъиаларны ве насыл агъырлыкънен Къырымгъа къайтувны хатырлай: «Предатели, прописки нет» ве иляхре сёзлер эшитиле.
Докъузынджы левха. «Сухбет».
Ненкенджан ханым. Дилляра, къызым, сен къайдасынъ? Дилляра!
Дилляра ханым. Мен мындам, къартана.
Ненкенджан ханым. Вай, балам, санъа не олды? Юзюнъни санки нурлар ташлап кеткенлер. Айтса, къызым, не ичюн бойлесинъ?
Дилляра ханым. Къартана, Дервизада Сулейман мырзанен корюштюм ве о…
Ненкенджан ханым. Ве о…сонъ?
Дилляра ханым. …Ве о манъа явлучыкъ берди. (Явлучыкъны косьтере).
Ненкенджан ханым. (Ачувлангъан киби, къолундан явлукъны чекип алып). Берчи манъа буны, котерип атайым. Бакъса сен онъа, меним торунчыгъыма токъуна. Бакъ сен онъа…
Дилляра ханым. Ёкъ, ёкъ, къартана! Атманъыз… (Утанып, чекиле). Ненкенджан ханым. Вай, къызчыгъым, сени балабан олгъанынъны кимсе абайламады да. Ах, меним бибичигимден айнанай. Ай, меним Нур-ханым, меним ярыгъым. Сен кичкене мелечиктен гузель бир периге чевирильгенинъни кормий къалдыкъ та.
Дилляра ханым. Айтманъыз ойле, къартанам. Мен адий бир къырым къызым.
Ненкенджан ханым. Ёкъ, Дилляра. Ойле деме сакъын. Дервизада санъа Сулейман мырза киби эр, козь ташлагъан. Батыр куреш мейданында белли олур.
Дилляра ханым. Вай, къартана. (Агълай).
Ненкенджан ханым. Я сонъ не агълайсынъ? Тааджипленмеге шей бармы ёкъса?
Дилляра ханым. Не ичюн мен, къартана, не ичюн манъа?..
Ненкенджан ханым (торунны къучакълап). Алла ляйыгъыны ляйыгъына къошсынъ деген бир лаф бар бизде, балам. Сиз бир-биринъизге келишесинъиз. Дилляра ханым. Ёкъ, къартана. О къараман, о маарифли ве низамлы бир инсан, о…
Ненкенджан ханым. Сонъ, не токътадынъ?.. О эйи атлы, о аскер, о сайгъылы къорантадан, о дюльбер ве корюмли огълан. Догърумы, балам?
Дилляра ханым. Догъру. Туткъан ишини сонъуна чыкъкъан адамлардандыр. Ненкенджан ханым. Я сен къызым?.. Манъа бакъ. Ай козьчиклеринъден айнанай. Я сен де къызым адий дегильсинъ. Сенинъ киби къызлар бар экенми?.. Къорантамызны алгъанда – Аллагъа шукюр, биз де сонъунджы сырада турмаймыз. Къадимий къырым къабилелерденмиз, «Къарачи» олгъан Аргъынларнынъ эдждады оламыз. Бизге къошулмагъа истегенлер чокъ…
Дилляра ханым. Билем, къартана, билем.
Ненкенджан ханым. Намы кеткен къорантагъа баш къошмайлар, къызым. Сулейман мырза озюне ляйыкъ, къоранталарына келишкен къыз къыдыра. Башкъаларгъа ошап, Петербург, Москва я да Тюркиеге Къырымны ташлап кетмеди. Келеджегини тюшюне о, балам. Менимдже, санъа эвленмеге истегенини, онынъ тарафындан пек догъры къарар. (Бираздан сонъ). Не къадар акъайларымызны башкъа пайтахтларгъа, шеэрлерге йибердик…
Дилляра ханым. Къартана, мен сизни анъламадым.
Ненкенджан ханым. Я, балам, халкъымыз пек дюльбер де. Явур къадынлары Къырымгъа келип нидже-нидже аилелерни боздылар...
Дилляра ханым. Я не, явурларда акъайлар ёкъмы?..
Ненкенджан ханым. Бизимкилери корюмлюлер, ичмейлер, озь балаларына ве омюр аркъадашларына мукъайтлар… Къадынны яхшы эткен къоджа, къоджаны яхшы эткен къадын. Акъылынъдамы Муфтий-Заделерге Кезлевге баргъан эдик?
Икяметгяхларында Токъсаба койинде абайладынъмы наслы тербие ве низам корюне. Энди Исмаил мырзанынъ халкъымызгъа япкъан хызметлерининъ озюнъ де тафсилятлы билесинъ. Бу шерефли ве менмен деген эр къайдан ала экен о къадар кучь-къувет?..
Дилляра ханым. Вай, къартана, Сайде ханым киби къадыны бар да Исмаил мырзада. Ненкенджан ханым. Догъру. Сайде ханым – эр кес урьмет эткен Балатуковларнынъ аилесинденлер. Ойле гузель инсан севген къадын, яхшы ана, ярдымджы, акъыкъатен он къол олмазмы?
Дилляра ханым. Айткъанынъыз догъру, къартана. Оларнынъ къоранталары, озь менликлерини джоймайып, мытлакъ инсафлылыкъны, садыкълылыкъны, ватандашлыкъ месулиетлиликнинъ билелер.
Ненкенджан ханум. Анълай экенсинъ, къызым. Алла санъа да ойле дюльбер бир къоранта яратмакъ ичюн имкяниет бере… Козь корер, гонъюль истер. Ёкъса бегенмейсинъми оны, къызым?.. Гонъюлюнъе ятмаса, о башкъа сыра, балам. Севги, урьмет бир якълы олмай. Акъай апай арасындаки мунасибетлер анълайышта, севги ве урьметте, фазилиетте эсасланмакъ керектир. Дилляра, къызым сен озюнъ къарарлашмакъ керексинъ. Амма менимдже, Сулеймен мырза берген явлучыкъны бугунден токъмагъа башла. (Пенджереге бакъып). Къартбабанъ да келе. Къана козьчиклеринъни сюрт тез-тез. Юр къаршылайыкъ.
Онунджы левха. «Базарда».
Базарда олгъан давушлар эшитиле. Бабанынъ къолунда балабан къартопнен толу олгъан къопкъа, омузында куреш йымшакъ терили аякъаплар. Ананынъ къолунда балабан сепет.
Ана. Эй, щал, къайдыйсынъ, арувсынъмы?
Баба. Я сана не, эп-бир диилим.
Ана. Йшлер-савлыкълар къайдый дыймен, арувсынъмы?
Баба. Меним ишлеримден сен не алып вереджегинъни вар.
Ана. Бирде ащувлысынъ. Ырыслар айткъан таин: «К нам не паткъади». Мырнынъны не бар шыгъадар шышырмеге.
Баба (гъазап иле). Билесин не?.. Ишин ёхми?.. Юре вер ёлунен. Менден не истейсин?
Ана. Э-хей. Мен дыймен, анавы байырдан зорман тыштым.
Баба. Малядесь!
Ана. Мен дыймен шыгъадар закъ джапкъанлар шы базарны. Падишалармиз ищте халкъны тышынмейлер. Шыгъадар коп джаяв джирмек керек бола. Анавы байирдан тышкещи, башым башлай айланмагъа, аякъларым та тытмай – отра къаламан; козьлерим де арбитасындан щикъаджакъ, шы арада да баурым та…
Баба (ачувнен). Багъышларсин мени, я сана не хыяр вар о байирларни тёпесинде. Отурмайсинми эвинде.
Ана. Ва-ай, санъа бир шекий айтмакъ олмай экен. Я шы байырда татарларгъа топракъ бердилер. Торынщикъкъа аз болсада джилик алып барайим дедим. О бала да къайдан корсынъ о къырыджылыкъта джиликни. Торынларынъ бардыр, сен де отурмайсынъдыр эвинъде.
Баба (бираз йымшап). Эбеть вар. Он уч танелер.
Ана. Сен де ярдым этып тырадырсынъ.
Баба. Онсиз олурым? Мына ортанджи огълумнин кенджесине кет алдим…
Ана. Красовка десе.
Баба. Не хыяр олса да. Она алып варам. Куреше верген де, киймеге аякъабы ёкъ экен.
Ана. Бек арув. Баллармыз бир шекийден артта къалмасынлар. Окъумакъ, тырышмакъ кереклер.
Баба. Ойле, ойле. Мен де пек севиндим. Озюм де яшлыгъымда чох куреше эдим дервизаларда, байрамларда. Бир вахыт мукафатсиз хайтмаз эдим, - хой олмаса, илле бир хораз алып хайта эдим.
Ана (къопкъагъа корсетип). Къартопны сатын алдынъмы? Я азбарынъ джёкъмы, сачмайсынъмы?
Баба. Сачам. Эвден алдым. Энди шеэрге чиххан сон, хызыма да гирейим дедим. Хартоплары биткендир.
Ана. Эбет, шай джашларгъа къол затып тырмасакъ, ищ те болмаз. Мен де балалармызгъа токътамайып бир шейлер алып барып тыраман. Къатыджексынъ къа? Раббымыз савлыкътан бызлерны айырмасын. Быз болмасакъ, джашлар не этеджек.
Баба. Догъру. Алагъа шюкюр, чаремись вар ярдым этьмее.
Ана. Огълынъ, инщегинъ къайдый?
Баба. Не оладжах она, анда-мында чапхылай юре, иште. Дюн ахшам гельди «эвленеджем» деп, бугун хызнын эвине вараджамись.
Ана. Я ким экен о къыз?
Баба. Бир шей бильмем. Сабадан эрте дуруп, базара чихтим иште. О даа юхларди. Эве хайтсам, биледжем, иншалла.
Ана. Немселер айткъан таин: «Вас ис лос?» Къызны бильмейип, къайдый къыдалыкъ бола шы?
Баба. Айтасынъ сенде. Энди татар олса, буна да чокъ шюкюрлер олсун. Халхымыз да пек бозылмиш. Джаным-джаным хызларимись тургъанда, варып башхалара урулалар яшларимись.
Ана. Эйи. Къызларымыз да шимди теран атыклер де. Ырыслар айткъан таин: «Палис в рот не клади».
Баба. Айди мана гитьмее герек. Ишлерин он гельсин.
Ана. Токъта щал. Мен дыймен, манъа джанынъ авырмасын. Сёзлерым ищин, дыймен.
Баба. Айды, олуджи шей.
Экси де эснейлер. Кулелер.
Ана. Пытын кеще йыкълап болалмадым. Быр джаш пенджеремизнинъ тыбынде шыгъадар арув щинълады, джашлыгъымны тап къатырладым.
Баба. Токъта, гитараси вар эдими?..
Ана. Гитара да бар эды.
Баба. Сана йырлыдымы?!..
Ана. Ай, сен шаштынъмы шо? О къызыма кельгентыр.
Баба (озюне). Аллагъа шюкюр.
Ана. Шыгъадар арув щынълады, дыймен, тап озым де джашардым. Къайдый арув шымды джашларгъа. Бызым джашлыгъымыз сыргынликте кещты.
Баба. Я наслы тюркюлери йырлады?
Ана. Бызым, халкъ щынъларыны. Таа тынълайджакъ болдым, амма кещ болгъаны ищин къувдым. О да биревнынъ баласы. Анасы пек раатсызланар деп, къувдым.
Баба. Айды, геттим. Мана анавы байира готерильмее герек.
Ана. Шындай авыр къопкъаны къайтып алып бараджакъсынъ? Малядесь санъа.
Баба. Эшекке ошап, бир чаре тапып, готериледжем иште. Айды, ахшам вараджах еримиз де вар, савлухнен хал.
Ана. Алла къолай кетырсынъ. Мен де кетейим ийге. Акъшам мысапырлер боладжакъ алилем. Балаларынъа селям айт.
Баба. Сав ол. Сен де эвдекилерине эписине селям сёйле.
Он биринджи левха. «Танышув».
Дилляра ханым чыкъа, къолунда бир топ чёль чечеклери. Башкъа тарафтан Сулейман мырза якъынлаша.
Сулейман мырза. Селям алейкум, гузель къыз.
Дилляра ханым. Алейкум селям. (Фырлантасыннен юзюни япып). Саба шерифинъиз хайырлы олсун.
Сулейман мырза. Сизге де шай олсун. Бойле гузель чечеклерини ким багъышлады сизге?
Дилляра ханым. Озюм джыйдым. Къадынгъа чечек багъышламакъ – бойле адет ёкъ та халкъымызда. Бегенген къызны пенджересининъ тюбюне чечек сача тургъанлар.
Сулейман мырза. Адетлеримизни биле экенсиз.
Дилляра ханым. Вазиетимиз шимди пек аджыныкълыдыр, чокъ гузель-гузель адетлеримизни унутамыз. Келишмеген, ляйыкъсыз ябанджы сойларыны исе синъиремиз.
Сулейман мырза. Чечек багъышламасы ярамай адет деп, санасызмы? Мен беллесем, бу ябанджы адет олса да, бизге мумкюн ойле шейлерни къабул этмеге. Не дейсиз бунъа?
Дилляра ханым. Я бир топ чечек багъышламасы сизиндже не демек?
Сулейман мырза. О менимдже, къадынгъа озь гузель мунасибетлеринъни косьтермеси. (Бу сёзлерни айткъанда Дилляра ханымнынъ янына якъынлышты).
Дилляра ханым (къатты). Я не, къызгъа яни къадынгъа озь дуйгъуларны бильдиртмеге къырым эрлери насыл этильгенини энди бильмейлерми?
Сулейман мырза (чекилип). Не ичюн экен? Билелер.
Дилляра ханым. Эвельде аскерлеримиз сеферден къайткъанда илле бир эдиелер кетире эдилер: къадифе яни йипек антерлиги, кумуш я да бахыр савутларыны. Орта асырларда Герайлар къадынларгъа шиирлер багъышлай эдилер. Къырым Герай хан исе Дилляра Бикечнинъ истегенине коре, Багъчасарайда дюльбер Ешиль-Джами къурдыргъан. Джамининъ бир диварында «Дилляра» деп язылгъан. Бир эфсане бар экен. Дилляра Бикеч ольмезден алдын Къырым Герай хангъа риджа эткен – Багъчасарайнынъ ойле еринде дефн этинъиз ки, илле Ешиль-Джами корюнсинъ деген. Онынъ ичюн Дилляра Бикечнинъ дюрбесини Къырым Герай хан къаршыдаки байырнынъ устюнде къурдыргъан.
Сулейман мырза. Тарихны къайдан билесиз о къадар?
Дилляра ханым. Меним рахметли бабам тарихнен пек меракълана эди де, ве чокъ кечмиш ичюн малюматлар къалды. О Пушкинге ачувланып адымны Дилляра къойды.
Сулейман мырза. Анъламадым, я Пушкиннен Дилляранынъ арасында не багъув бар?
Дилляра ханым. Не ичюн сорайсынъыз? «Бахчисарай чешмесини» окъугъандырсынъыз? О бутюн ялан, уйдурма. «Фонтан слёз» эмиш. «Сельсебиль» онынъ ады. О дюльбер мермер ташлы чешме баштан Дилляра Бикечнинъ дюрбесининъ янында япылгъан эди. Катаринанынъ келеджегине «Сельсебиль»ни Хан сарайгъа авуштырдылар. Билесизми Сулейман мырза, «Сельсебиль» - акъыкъый къырым эрнынъ гузель къырым къадынгъа улу севда олгъанынынъ абидесидир. Бир тюрлю севги ёкъ эди Къырым ханнен Мариянынъ арасында.
Сулейман мырза. Я о эссер де, иджадий сербестлик иле язылмыш.
Дилляра ханым. Догъры, лякин о бизим тарихимизнинъ ашшалавы да. Амма бизге белли ки Дилляра Бикечнен Къырым Герай ханнынъ арасында темиз ве аджайып севда олгъанынынъ. Бабам да бу улу севги акъкъинда даима икяе эте эдилер… (Бираз кулюмсюреп). Таталарыма эр вакъыт айта эдилер: «Алла сизге Къырым Герай хан киби акъкъикъий эрны расткетирсин»…
Сулейман мырза. Эльбет. Лякин эр кеснинъ чареси ёкъ та Дилляра Бикечке къурулгъан биналар киби япып, озь севгинъни исбатламагъа.
Дилляра ханым. Ёкъ, Сулейман бей, севги акъкъында айткъанда джеб ве джюздан козьге алынмай, биринджиден - юрегинъдеки темизлик ве гонълюнъдеки дуйгъулардыр.
Сулейман мырза. Бу кечкен дженк мени акъикъий вахший этти. Алла бетерлерден сакъласын. Манъа сизнен къыйын…
Дилляра ханым. Ёкъ, ёкъ…Сизнинъ пек чокъ ар-нумусларынъыз бар. Кечкен Дервизада энъ эйи атлы оларакъ озюнъизни косьтердинъиз…
Сулейман мырза. Татарлар эписи ат устюнде яхшы атлылар.
Дилляра ханым. Сиз атлыларнынъ ичинде энъ эйи устасыз. Ярышмада эр кес шуны корьди.
Сулеман мырза (дуракъламадан сонъ). Дервизада сизге явлучыкъ берген эдим…
Дилляра ханым (эшитмеген киби). Баягъы вакъыт кечкендир энди. Мен Багъчасарайгъа кетмеге ашыкъам. Шефикъа ханумгъа янъы макъалелер азырлагъан эдим. Мени о беклей, афу этинъиз…
Сулейман мырза. «Терджимангъамы»?..
Дилляра ханым. Ёкъ, «Алеми нисван» меджмуасына. Николайнынъ манифестинден сонъра аз олса да халкъларгъа бираз сербестлик олды. Фурсатнен файдаланып, Исмаил мырза етти – махсус къадынлар ичюн меджмуаны чыкъармагъа башлады. Бу биз ичюн улу бир вакъиа.
Сулейман мырза. Машалла Исмаил бейге.
Дилляра ханым (кетеджек олып). Айды, савлукънен къалынъыз.
Сулейман мырза. Дилляра ханым, токътанъыз. (Якъынлашып). Сизнинъ деденъиз ве меним бабам достлар, берабер дженкте олдылар. Бабанъызны, рахметли Рефат эфендини, мен пек сайгъылы ве икметли инсанлардан деп сана эдим. (Дуракъламадан сонъ). Къуда йиберсем, ред этмезсизми? Айтынъыз, умютимден кесмезсизми? Дилляра ханым, мен сизни…корьгенимен…
Дилляра ханым къолуна токъулгъан явлучыкъны туттырып, къачып кете.
Сулейман мырза. Яррабим! Миннетдарым санъа! Къырымым, дагъларым, денъизим сизни аяттан да зияде севем!
Он экинджи левха. «Тарихтан».
Зурна аджыныкълы музыканы чала. Ат йылкъысынынъ чапувы эшитиле. Узакътан келип, давуш арта. Дженк башлай: топ патлавлары ве тюфек атышмалары, куманданларнынъ сеслери: «Ора! Алгъа! Ур-ра!» ве иляхре эшитиле. Бу давушлар явашлай, къасыргъа башлай. Кене де узакътан кельген даин арта. Ель – де эксиле, де арта. …Дженк «башлай». Дженк учакъларнынъ ве агъыр танкнынъ кельген такъырдысы эшитиле. Трен давушы… «Ана! Ана!» - бала къычырмалары. «Предатали вон из Крыма!», «Бу нас шей?!» - деген сеслер. Ферьядлар, къычырмалар, агълавлар эшитиле. Кене де трен сеси – юксектен башлап, яваш-яваш эксилип ёкъ ола. Бираздан денъиз далгъаларнынъ сеси, чагъалалар къычыра. Денъиз сеси де эксиле. Санада къаранлыкъ.
Он учунджи левха. «Той давулсыз олмаз».
Сана яваш – яваш ярыкълана. Ярыкъ кет-кет къуветли ола. Санада тургъан чалгъыджылар «Такъсим», сонъ исе «Пешраф»ны чалалар. Сонъуна якъынлашкъанда Ана атылып чыкъа.
Ана (къычырып). Токътанъ, токътанъыз! (Къолуны саллатып чалгъыджыларгъа). Бу къайдый шей шу? Щалгъы такъымы давулсыз боламы? Къа, давулынъыз? Шаштынъызмы шу щалгъыджылар?! Давулсыз музыка боламы?
Баба. Сень не дерсин, ахыз? Мен сана давулы хандан тапайим?
Ана. Оны баштан тышынмеге керек эдынъ. Давулсыз къызымны бермем!
Баба. Этьме, эйлеме…
Ана. Мен къызымны неге къарап, осьтырттым? Тойында давул болмайджакъ экен. Джёкъ, джёкъ, болмаз.
Азамат мырза. Токътанъыз, токътанъ. Даваларнынъ сонъу – мушкуллюклер. Дава этменъиз. Шимди бир чаресини тапармыз.
Мурад мырза. Джемаат, аранъызда давулджылар ёкъмы? Давул къакъмагъа бильгени чыкъсынъ да мында.
Сейирджи залындан бир адам чыкъа. Къолуна давулны алып чалгъыджыларнынъ сырасына тура.
Ана. Бу башкъа шей! Энды щалынъыз! Той олсун, байрам олсун!
Санада «Салгъыр бою» янъгъыра. Сейирджи залындан эки той джерьяны кирелер. Бир тарафтан - земаневий, экинджи тарафтан - йигиримджи асырнынъ башында олгъан кийимлернен келинлер ве киевлер чыкъалар. Башларына, адет боюнджа, богъдай, паралар атыла. Санагъа чыкъкъанынен эр кес ойнай.
ПЕРДЕ.